Merina

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mg">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>mgwiki</dbname>
    <base>https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.22</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Rakitra</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Manokana</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Dinika</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Mpikambana</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Dinika amin'ny mpikambana</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Dinika amin'ny Wikipedia</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Sary</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Dinika amin'ny sary</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Dinika amin'ny MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Endrika</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Dinika amin'ny endrika</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Fanoroana</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Dinika amin'ny fanoroana</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Sokajy</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Dinika amin'ny sokajy</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Discussion module</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Discussion gadget</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Définition de gadget</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Discussion définition de gadget</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Merina</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3322</id>
    <revision>
      <id>1046684</id>
      <parentid>1046651</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T16:51:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:DFA6:E11D:5E06:A9E3:E653</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29050" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy ireo  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]], ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny misy azy ireo dia hita ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina izy ireo. Izany hoe eo ampovoan-tany sy eny amin' ny vohitra avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny sampy mpihavana, ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Mbola resabe hatrany ny momba ny fiavian' ny Merina. Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maleziana]]-[[Indônezia|Indôneziana]] ary amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maleziana tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan'ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]

* [[Nôrmandy]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>5i6q6t80st14eu9bpyayayf2qwpb58o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046685</id>
      <parentid>1046684</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T16:52:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:DFA6:E11D:5E06:A9E3:E653</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29034" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy ireo  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]], ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny misy azy ireo dia hita ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina izy ireo. Izany hoe eo ampovoan-tany sy eny amin' ny vohitra avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny sampy mpihavana, ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Mbola resabe hatrany ny momba ny fiavian' ny Merina. Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maleziana]]-[[Indônezia|Indôneziana]] ary amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maleziana tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan'ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]

== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>pa03wcpd1a34syd978ax6g4uh8uh5km</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mochudi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>172178</id>
    <revision>
      <id>1046687</id>
      <parentid>529864</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T18:38:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ji-Elle</username>
        <id>84</id>
      </contributor>
      <comment>+pict</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1175" xml:space="preserve">
{{infobox tanàna
|anarana=Mochudi
|isam-ponina={{formatnum:44815}}
|firenena={{Botsoana}}
|faritany=Kgatleng
}}
[[File:Village of Mochudi.jpg|thumb|left|upright|Mochudi]]
I '''Mochudi''' dia tanàna iray ao amin'ny [[distrikan'i Kgatleng]] any [[Botsoana]].
Ny isam-poniny dia {{formatnum:44815}}. Ny laharam-pokontaniny dia 88.
Ny laharam-pehintaniny dia -24,416667 ary ny laharan-jarahasiny dia 26,15.

== Jereo koa ==
* [[Botsoana]]


=== Rohy ivelany ===
Pejy izay nangalàna ny fampahalalana eto amin'ity pejy ity.
* [http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20of%20Districts.pdf Lisitry ny distrika araka ny laharan'ny abidy (Governemantan'i Botsoana)]
* [http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20_Population%20of%20Villages.pdf Lisitry ahitana ny isam-ponin'ny tanàna madinika araka ny laharan'ny abidy (Governemantan'i Botsoana)]
* [http://www.cso.gov.bw/media/2011%20Census%20_Alphabetical%20Index%20_Population%20of%20Localities.pdf Lisitry ahitana ny isam-ponin'ny toerana araka ny laharan'ny abidy (Governemantan'i Botsoana)]

[[sokajy:Tanàna ao Botsoana]]
[[sokajy:Tanàna ao amin'ny distrikan'i Kgatleng]]</text>
      <sha1>6a8mle5gdp05lshtbtyw1b24uee8zzz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jules Verne</title>
    <ns>0</ns>
    <id>189225</id>
    <revision>
      <id>1046686</id>
      <parentid>793677</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T17:28:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>112</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Félix_Nadar_1820-1910_portraits_Jules_Verne_(restoration).jpg|Félix_Nadar_1820-1910_portraits_Jules_Verne_(restoration).jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:DarwIn|DarwIn]] because: Content uploaded by vandal account, of</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="914" xml:space="preserve">{{infobox olona
|sary=
|anarana=Jules Verne
|teraka=8 Febroary 1828
|maty=24 Martsa 1905
|firenena=Frantsa
|mpiaraka=
|asa=

* [[mpanoratra]]
* [[mpanao asa soratra]]
* [[mpanoratra tantara lava]]
* [[mpanoratra tantara tsangana]]
* [[Poeta]]
|taona niasàna=
}}
'''Jules Verne''' dia mpanoratra, mpanao asa soratra, mpanoratra tantara lava, mpanoratra tantara tsangana, Poeta mizaka ny zom-pirenen'i [[Frantsa]] teraka ny 8 Febroary 1828 tao [[Nantes]] ary maty ny 24 Martsa 1905 tao [[Amiens]]
==Ny fiainany manokana==
Ny zanany dia Michel Verne. 
== Jereo koa ==
* [[Biôgrafia]]

===Rohy ivelany===
* Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/04093]

[[sokajy:Biôgrafia]]
{{vangovango}}
[[sokajy:mpanoratra]]
[[sokajy:mpanao asa soratra]]
[[sokajy:mpanoratra tantara lava]]
[[sokajy:mpanoratra tantara tsangana]]
[[sokajy:Poeta]]
[[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1828]]
[[sokajy:Maty tamin'ny taona 1905]]</text>
      <sha1>chl3epz1c4dv665e998qe7kmsqd1v2d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046688</id>
      <parentid>1046686</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T20:49:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Komissaarien jahtaama</username>
        <id>28859</id>
      </contributor>
      <comment>File</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="963" xml:space="preserve">{{infobox olona
|sary=
|anarana=Jules Verne
|teraka=8 Febroary 1828
|maty=24 Martsa 1905
|firenena=Frantsa
|mpiaraka=
|asa=

* [[mpanoratra]]
* [[mpanao asa soratra]]
* [[mpanoratra tantara lava]]
* [[mpanoratra tantara tsangana]]
* [[Poeta]]
|taona niasàna=
}}
[[File:Jules Verne.gif|thumb|Jules Verne 1856]]

'''Jules Verne''' dia mpanoratra, mpanao asa soratra, mpanoratra tantara lava, mpanoratra tantara tsangana, Poeta mizaka ny zom-pirenen'i [[Frantsa]] teraka ny 8 Febroary 1828 tao [[Nantes]] ary maty ny 24 Martsa 1905 tao [[Amiens]]
==Ny fiainany manokana==
Ny zanany dia Michel Verne. 
== Jereo koa ==
* [[Biôgrafia]]

===Rohy ivelany===
* Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/04093]

[[sokajy:Biôgrafia]]
{{vangovango}}
[[sokajy:mpanoratra]]
[[sokajy:mpanao asa soratra]]
[[sokajy:mpanoratra tantara lava]]
[[sokajy:mpanoratra tantara tsangana]]
[[sokajy:Poeta]]
[[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1828]]
[[sokajy:Maty tamin'ny taona 1905]]</text>
      <sha1>4ptnzofmetcq2bnj8tn9w2caq9wl9kb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Salman Rushdie</title>
    <ns>0</ns>
    <id>189267</id>
    <revision>
      <id>1046691</id>
      <parentid>1024451</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T01:22:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Komissaarien jahtaama</username>
        <id>28859</id>
      </contributor>
      <comment>File</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="936" xml:space="preserve">{{infobox olona
|sary= 
|anarana=Salman Rushdie
|teraka=19 Jiona 1947
|maty= 
|firenena=India
|mpiaraka=
|asa=

* [[mpanao asa soratra]]
* [[mpanoratra]]
* [[mpanoratra tantara lava]]
* [[mpanoratra fanoharana]]
|taona niasàna=
}}
[[File:Salman Rushdie 2012 Shankbone-2.jpg|thumb|Salman Rushdie (2012)]]

'''Salman Rushdie''' dia mpanao asa soratra, mpanoratra, mpanoratra tantara lava, mpanoratra fanoharana mizaka ny zom-pirenen'i [[India]] teraka ny 19 Jiona 1947 tao [[Mumbai]]
==Ny fiainany manokana==
Ny vadiny dia Marianne Wiggins, Padma Lakshmi. 
== Jereo koa ==
* [[Biôgrafia]]

===Rohy ivelany===
* Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/04cbtrw] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/04cbtrw |date=20151007071219 }}

[[sokajy:Biôgrafia]]
{{vangovango}}
[[sokajy:mpanao asa soratra]]
[[sokajy:mpanoratra]]
[[sokajy:mpanoratra tantara lava]]
[[sokajy:mpanoratra fanoharana]]
[[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1947]]</text>
      <sha1>2sbyae1h2ayqmtakpl5l20ikqkwsyec</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rainer Troppa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>199993</id>
    <revision>
      <id>1046683</id>
      <parentid>763176</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T15:55:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>93.107.220.97</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="483" xml:space="preserve">{{infobox olona
|sary= Bundesarchiv Bild 183-W0606-0338, Rostock, DDR-Nachwuchs wurde Vize-Europameister (Rainer Troppa).jpg
|anarana=Rainer Troppa
|teraka=2 Aogositra 1958
|maty= 
|firenena=Alemaina
|mpiaraka=
|asa=
* [[mpilalao baolina kitra]]

|taona niasàna=
}}
'''Rainer Troppa''' dia mpilalao baolina kitra mizaka ny zom-pirenen'i [[Alemaina]] teraka ny 2 Aogositra 1958

== Jereo koa ==
* [[Biôgrafia]]

[[sokajy:Biôgrafia]]
{{vangovango}}
[[sokajy:mpilalao baolina kitra]]</text>
      <sha1>86k9564l2rd1f1ex4l9y94hxkemis6r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Morris Chang</title>
    <ns>0</ns>
    <id>219936</id>
    <revision>
      <id>1046705</id>
      <parentid>743868</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T11:29:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Forest576</username>
        <id>26281</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="475" xml:space="preserve">{{infobox olona
|sary=Morris Chang 20171123.jpg 
|anarana=Morris Chang
|teraka=10 Jolay 1931
|maty= 
|firenena=Etazonia
|mpiaraka=
|asa=

* [[injeniera]]
|taona niasàna=
}}
'''Morris Chang''' dia injeniera mizaka ny zom-pirenen'i [[Etazonia]] teraka ny 10 Jolay 1931
== Jereo koa ==
* [[Biôgrafia]]

===Rohy ivelany===
* Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/07dk9v]

[[sokajy:Biôgrafia]]
{{vangovango}}
[[sokajy:injeniera]]
[[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1931]]</text>
      <sha1>27wc6h7c6at6tvk92sjonbkj2z4va6p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Florencia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>263523</id>
    <revision>
      <id>1046704</id>
      <parentid>970716</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T08:21:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gerd Eichmann</username>
        <id>17381</id>
      </contributor>
      <comment>gallery added</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1271" xml:space="preserve">{{coord|1.614380|-75.606230}}
{{infobox tanàna
|anarana       = Florencia
|velarantany   =
|faritany      = [[departamentan'i Caquetá|Caquetá]]
|isam-ponina   = 130337
|firenena      = {{Kolombia}}
|ben'ny tanàna =
|sary          =
}}

[[File:Dante Domenico di Michelino Duomo Florence.jpg|thumb|]]

'''Florencia''' dia tanàna ao amin'ny departamentan'i [[Caquetá]] ao [[Kolombia]].

== Jeografia ==
Ny isam-ponina dia 130337 mponina tamin'ny taona 2016.&lt;ref name='geocities'&gt;[http://download.geonames.org/export/ Kolombia] ao amin'i geonames.org, novangiana ny 14/ 4/2019 &lt;/ref&gt;

=== Toe-tany ===
{{...}}

== Jereo koa ==
* [[Kolombia]]
** [[Caquetá]]

== Galeria ==
&lt;br&gt;&lt;gallery class=center caption=&quot;Florencia - Firenze&quot;&gt;
Florenz-10-vom Fort Belvedere-Stadt-Dom-Palazzo Vecchio-1977-gje.jpg
Florenz-30-Strasse zum Palazzo Vecchio-1977-gje.jpg
Florenz-Piazza della Signoria-14-Neptun-Daecher-1983-gje.jpg
Florenz-208-Baptisterium-1985-gje.jpg
Florenz-Baptisterium-10-Kuppelmosaik-1983-gje.jpg
Florenz-62-in enger Gasse-1983-gje.jpg
Florenz-36-Bacchus in Boboli-Gaerten-1977-gje.jpg
Florenz-04-Stadt-1977-gje.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Tsiahy ==
&lt;references/&gt;

{{vangovango|Kolombia}}

[[sokajy:Tanàna ao Kolombia]]
[[sokajy:Tanàna ao amin'ny departamentan'i Caquetá]]</text>
      <sha1>hdec4f0wr4zqaj9e8cdat91833e4cz8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tantaran' ny kristianisma</title>
    <ns>0</ns>
    <id>281713</id>
    <revision>
      <id>1046681</id>
      <parentid>1046680</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:12:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41548" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandrerajany ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia nantsoina hamaha ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] tao amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tenany ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fisarahan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoanan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristianina maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izay tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy ara-pivavahana sy ara-pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ireo sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma tao amin’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “filozofia fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderina ho Zelôta sy Sikary [26]. Ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa misna ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Isiraelita Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’i Jesosy sy ny fampianarany dia ireo filazantsara kanônika efatra, ary amin’ny ampahany kely dia ny Asan’ny Apostoly sy ny epistilin’i Paoly. Araka ny voalazan’ny Filazantsara dia Zanak’Andriamanitra i Jesoa nohomboana tamin’ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taot. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (t. 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin’ ny ankapobeny dia raisin’ny mpahay tantara ao amin’ny fiangonana manomboka amin’ny fanompoan’i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ny Kônsily Voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 tany ho any, fony mbola velona ny apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran'ny Apostoly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin'ny lovam-pahalala kristiana amin'ny maha-andron' ny apôstôlin'i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an'ny vanim-potoanan'ny Apôstôly ny Asan'ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fandrakofana azy dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin'ny Asan'ny Apôstôly 15[29] hatrany amin'ny asa fanompoan'i Paoly, ary nifarana tamin'ny 62 taor. J.K.. tamin'ny fitorian'i Paoly tany Rôma tamin' izy nigadra tao an-trano.

Ny mpanara-dia an'i Jesosavoalohany indrindra dia sekta nisy ny kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin'ny fanjakan'ny jodaisman'ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’olona kristiana tany am-boalohany dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ny Apostoly 9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ny Apôstôly 11, [36] dia nisy vondron’ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin'ny anarana hoe “Kristianina”. Ny sasany tamin'ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany dia nahasarika olona natahotra an'Andriamanitra, izany hoe ireo Grika-Rômanina izay niray fo tamin'ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany ka nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halaka izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristianina jiosy tany am-boalohany, dia niova fo ary nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’i Kristy dia ampy ho amin’ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan'ny jodaisma nandritra ireo taonjato roa voalohany aamin'ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy rain' ny fiangonana tamin’ny taonjato fahefatra fa talohan’ny nandravana an’i Jerosalema tamin’ny taona 70, Nampitandremana tamin’ny fomba mahagaga ny Kristianina mba handositra ho any Pela, any amin’ny faritr’i Dekapôlisy, any ampitan’ny reniranon’i Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin'ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fanekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijaliana, ny fasana foana ary ny fisehoana taorin' ny fitsanganana amin' ny maty[43]. Ny Kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany am-paosin'ny mpino teo amin'ireo vahoaka miteny aramianina teny amoron'ny morontsirak'i Mediterane ary koa tany amin'ny faritra afovoan'ny Fanjakana Romanina sy tany amin'ny faritra hafa, tany amin'ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasanianina tatỳ aoriana, anisan'izany i Mezopotamia, izay nanjaka tamin'ny vanim-potoana samy hafa. miovaova amin'ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan'ny Nicée (izay midika ara-bakiteny hoe &quot;talohan'i Nicée&quot;) dia vanim-potoana taorian'ny vanim-potoana apostolika ka hatramin'ny Konsily Voalohany tao Nicée tamin'ny taona 325. Tamin'ny fiandohan'ny vanim-potoanan'i Nicée dia niely nanerana an'i Eoropa Andrefana sy ny Basin Mediterane ny finoana Kristiana. , ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana Kristiana samihafa. Nihataka tamin’ny Jodaisma ny Kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ny alalan’ny fandavana mafy ny Jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin'ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan'ny Kristianina nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin'ny fiangonana taorian'ny Apostoly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny mponina kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika episkopoi (mpiandraikitra, niandohan'ny teny hoe eveka sy episkopaly) sy presbytera (loholona; niandohan'ny teny hoe pretra) ary avy eo. diakona (mpanompo). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin'ny fotoana samihafa tany amin'ny toerana samihafa. Clement, evekan’i Roma tamin’ny taonjato voalohany, dia nanondro ireo mpitarika ny fiangonana Korintiana tao amin’ny epistiliny ho an’ny Korintiana ho eveka sy presbytera mifandimby. Ireo mpanoratra ao amin'ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin'ny fifandimbiasana sy amin'ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoan'ny ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary fihetsiketsehana kristiana marobe izay nanana toetra mampiray matanjaka izay tsy ampy tamin'ny vanim-potoanan'ny apostoly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teolojika toy ny maha-Andriamanitra an’i Jesosy sy ny toetran’ny Trinite. Maro amin'ireo fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafa amin'ny Kristianisma dia nifanerasera tamin'ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran'ny Kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian'ny apôstôlika dia samy hafa na teo amin'ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin'ny sampana midadasika amin'ny sampana Kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin'ny samy ao anatiny sy ny fananganana syncretic.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistily Paoly dia nivezivezy tamin'ny endrika voaangona tamin'ny faran'ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin'ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Hebreo, Jakoba, I Petera, I sy II Jaona ary ny Apokalypsy.[52][53] Tamin'ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin'ny Tandrefana momba ny kanônan'ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin'ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin'ny Apokalypsy ny Atsinanana, miaraka amin'ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin'io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny faritanin’ny Fanjakana Romanina sy tany ivelan’ny sisin-taniny ny Kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ny saranga ara-tsosialy ambony sy faribolana nahita fianarana tsara teo amin’ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teolojia sy ny fialan-tsiny, ary ireto farany dia ireo asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ny fampiasana ny saina sy ny filozofia ary ny soratra masina mba hanamafisana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ny Kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Fiangonana, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe &quot;patistics&quot;. Anisan'ireo Rain'ny Fiangonana voalohany malaza i Ignace avy any Antiokia, Polycarpe, Justin Martyr, Irénée, Clément avy any Aleksandria, Tertullien, ary Origène.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin'ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo ara-literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. catacombs, nisy tamin'ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin'ny sarcophagy, nanomboka tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin'ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny Kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristianina hatramin'ny nanjakan'i Decius tamin'ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain'ny manampahefana romana dia ny Fanenjehana Diocletianika, 303–311.[59]

Ny Didin'i Serdica dia navoaka tamin'ny 311 avy amin'ny Emperora Romana Galerius, izay namarana tamin'ny fomba ofisialy ny fanenjehana ny Kristianina tany Atsinanana. Tamin’ny famoahana ny Didin’i Milan (313), izay nametrahan’ny Emperora Romana Constantin Lehibe sy i Licinius ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristianina nataon’ny fanjakana Romana[60].

Ny Fanjakan'i Armenia no firenena voalohany teto amin'izao tontolo izao nametraka ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana, rehefa, tamin'ny hetsika fanao mahazatra tamin'ny taona 301, i Gregory ilay Mpanazava dia nandresy lahatra an'i Tiridates III, Mpanjakan'i Armenia, hiova ho Kristianina.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Constantin ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny Kristianisma noraisin’ny Emperora Romana Constantin tamin’io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ny Fiangonana Kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina basilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ny hetra sasany) ho an’ny klerjy, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ny fitarihana ny Fiangonana i Constantin. Tamin'ny taona 316, dia nitsara tamin'ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra momba ny Donatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin'ny 325 dia nampiantso ny Konsilin'i Nicée izy, ny konsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ny emperora izy ho tompon’andraikitra eo anatrehan’Andriamanitra amin’ny fahasalamana ara-panahin’ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ortodoksa. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak'i Constantin, Julian, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan'i Mardonius mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny Kristianisma ary nandray ny endriky ny fanompoan-tsampy grika-Romana neoplatonika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan'ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny fanompoan-tsampy grika-romanina tao amin’ny empira romana izy ary nanomboka tamin’ny fanokafana indray ny tempolin’ny mpanompo sampy, ka nanova azy ireo hitovy amin’ny fomban-drazana kristiana, toy ny rafitry ny episkopaly sy ny fiantrana ampahibemaso (tsy fantatra teo amin’ny fivavahana grika-romanina). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’i Julian rehefa maty tamin’ny ady tamin’ny Persianina izy (363).

=== Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran'ny Kristôlôjia Nontrinitarian malaza izay niely nanerana ny Fanjakana Romanina nanomboka tamin'ny taonjato faha-4 dia ny Arianisma, [65] [66] naorin'ny presbytera Kristiana Arius avy any Aleksandria, Egypta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany. Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran’i Arian ary nesorin’ny Eglizy Fanjakana tao amin’ny Empira Romana tamin’ny farany, dia nalaza hatrany ambanin’ny tany izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-4, Ulfilas, eveka romanina Ariana, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin'ny Goths, ireo vahoaka alemà tany amin'ny ankamaroan'i Eoropa teo amin'ny sisin-tany sy tao anatin'ny Fanjakana Romanina.[65][66] Ulfilas dia nampiely ny Kristianisma Ariana teo amin'ny Goths, nampiorina mafy ny finoana teo amin'ny foko alemà maro, ka nanampy azy ireo hitazona azy ireo tsy hitovy amin'ny kolontsaina sy ara-pivavahana amin'ny Kristiana Kalsedoniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny konsily ekiomenika voalohany. Niady hevitra momba ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pinoana izy ireo. Ny Konsily Voalohany tao Nicée (325) sy ny Konsily Voalohany tao Constantinople (381) dia niafara tamin’ny fanamelohana ny fampianaran’i Ariana ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana Nicée.

=== Ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana romana ===
Tamin'ny 27 Febroary 380, tamin'ny alàlan'ny Didin'i Tesalonika navoaka teo ambanin'ny Theodosius I, Gratian ary Valentinian II, ny Fanjakana Romanina dia nandray tamin'ny fomba ofisialy ny Kristianisma Trinite ho fivavahan'ny fanjakana. Talohan’io daty io, i Constantius II sy i Valens dia nankasitraka manokana ny endrika Kristianisma Ariana na Semi-Arian, saingy i Theodosius I, mpandimby an’i Valens, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ny Fanekem-pinoana Nicée.

Taorian'ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin'ny fandaminana mitovy amin'ny Fanjakana: faritany ara-jeografika, antsoina hoe diosezy, mifanitsy amin'ny fizarazaran'ny governemanta imperial. Ireo Eveka, izay nipetraka tao amin'ny tanàn-dehibe lehibe toy ny tamin'ny fomban-drazana talohan'ny lalàna, dia nanara-maso ny diosezy tsirairay. Ny toerana nisy ny eveka dia ny &quot;sezany&quot;, na &quot;jereo&quot;. Tamin’ireo ota, dia nisy dimy tonga nitana toerana ambony: Roma, Constantinople, Jerosalema, Antiokia, ary Aleksandria. Niankina tamin’ny mpanorina ny apôstôlika azy ireo ny lazan’ny ankamaroan’ireo tarehin-javatra ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ireo mitovy aminy aza ny evekan’i Roma, dia i Constantinople no laharana faharoa tamin’ny naha-renivohitra vaovaon’ny empira azy.

Namoaka didy i Theodosius I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovantsofina mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin'ny 385, izany no nahatonga ny fanjakana voalohany, fa tsy ny Fiangonana. , fanasaziana ho faty amin'ny mpivadi-pinoana, dia i Priscillian.[69][70]

=== Fiangonan'ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan'ny taonjato faha-5, ny Sekolin'i Edessa dia nampianatra fomba fijery krisolojika izay milaza fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia olona miavaka. Ny vokany manokana amin’io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho izy ny renin’Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho renin’i Kristy ihany. Ny mpomba an'io fomba fijery io no malaza indrindra dia ny Patriarkan'i Constantinople Nestorius. Hatramin'ny niantsoana an'i Maria ho renin'Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin'ny faritra maro tao amin'ny Fiangonana dia nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Konsilin’i Efesosy (431) i Theodosius II, mpanjaka romanina, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin'ny filan-kevitra tamin'ny farany ny hevitr'i Nestorius. Nisaraka tamin’ny Eglizy Romana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ny Nestorianina, ka niteraka fisarahana lehibe. Nesorina ny fiangonana Nestorian, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ny Empira Sasanianina izay nekena. Ny Empira Sasanianina (Persianina) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan'ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin'ny sampana Syriac amin'ny Kristianisma. Zoroastrian tamin'ny fomba ofisialy ny Empira Sasanianina ary nifikitra mafy tamin'io finoana io, amin'ny ampahany mba hanavahana ny tenany amin'ny fivavahan'ny Empira Romana (ny Paganisma Grika-Romana tany am-boalohany ary avy eo ny Kristianisma). Nanjary leferina ny Kristianisma tao amin'ny Fanjakana Sasanianina, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana nataon'ny Fanjakana Romanina nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina Kristiana Sasanianina.[71] Tamin'ny faran'ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Eglizy Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin'ny Eglizy Romana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa izay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan'ny Atsinanana.

Tamin'ny 451, ny Konsilin'i Chalcedon dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristolojika manodidina ny Nestorianisma. Ny konsily tamin'ny farany dia nanambara fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin'ny singa iray, fomba fijery nolavin'ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miaphysites. Niteraka fiombonan'ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan'izany ny fiangonana Armeniana, Syriana ary Ejipsianina[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ny fampihavanana aza nandritra ireo taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ortodoksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia endrika fanaon'ny olona iray izay miala amin'ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny hermit na miditra amin'ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ny Eglizy Kristiana izy io tamin’ny naha-fianakaviana nanana fomban-drazana mitovy amin’izany, nalaina tamin’ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ny fakan’ny sasany amin’ny Jodaisma. I Jaona Mpanao Batisa dia hita ho moanina archetypical, ary ny mônastisisma dia nentanin'ny fandaminan'ny vondrom-piarahamonina Apostolika araka ny voarakitra ao amin'ny Asan'ny Apostoly 2:42–47.[73]

Mpanoratra Kristiana malaza tamin'ny Late Antiquity toa an'i Origène, Md Jérôme, John Chrysostom, ary Augustin of Hippo, no nandika ny dikan'ireo lahatsoratra ao amin'ny Baiboly tao anatin'ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-baiboly momba ny asceticism dia hita teo amin'ny fiainan'i Jaona Mpanao Batisa, Jesoa Kristy, ny apostoly roa ambin'ny folo ary Paoly Apostoly.[74] Nahariharin’ny Horonam-bokin’ny Ranomasina Maty ny fanaon’ny sekta jiosy fahiny an’ny Eseniana, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana ascetic dia hita tao amin'ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Philokalia) sy ny fanao (jereo: Hesychasm). Anisan'ireo mpivavaka kristianina hafa amin'ny asceticism ny olo-masina toa an'i Paul the Hermit, Simeon Stylites, David of Wales, John of Damascus, ary Francis of Assise.[74]

Ny efitr'i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan'ny lehilahy sy vehivavy kristiana ascetics, hermits ary anchorite an'arivony, [75] anisan'izany i Md Antony Lehibe (fantatra amin'ny anarana hoe Md Antony avy any an'efitra), Md Maria any Ejipta. , ary St. Simeon Stylites, fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Desert sy Reny Desert. Tamin'ny 963 dia niforona ny fikambanan'ny monasitera antsoina hoe Lavra teo amin'ny Tendrombohitra Athos, araka ny fomban-drazana ortodoksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin'ireo antokon'olona ascetic kristiana ortodoksa nandritra ireo taonjato nanaraka.[76] Amin'izao vanim-potoana maoderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermits, fa ny cenobitics kosa dia miaina ao amin'ny vondrom-piarahamonina, amin'ny ankapobeny ao amin'ny monasitera, eo ambanin'ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin'ny abbot. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’i Antony Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an'i Pachomius tamin'ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monasitera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-panjakana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’i Ejipta sy ny sisa tamin’ny tapany atsinanan’ny Fanjakana Romanina. Tena nahasarika ny vehivavy ny hetsika.[78] Isan'ny ivon'ny fampandrosoana ny monasticism dia i Basil the Great any Atsinanana ary, any Andrefana, Benedict, izay namorona ny Rule of Saint Benedict, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Moyen Âge sy ny fiandohan'ny fitsipika monastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>aaqhbj8ri5ou58hia1ow12w0bqq49jo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046689</id>
      <parentid>1046681</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T00:57:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41563" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy ara-pivavahana sy ara-pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ireo sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma tao amin’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “filozofia fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderina ho Zelôta sy Sikary [26]. Ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa misna ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Isiraelita Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’i Jesosy sy ny fampianarany dia ireo filazantsara kanônika efatra, ary amin’ny ampahany kely dia ny Asan’ny Apostoly sy ny epistilin’i Paoly. Araka ny voalazan’ny Filazantsara dia Zanak’Andriamanitra i Jesoa nohomboana tamin’ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taot. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (t. 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin’ ny ankapobeny dia raisin’ny mpahay tantara ao amin’ny fiangonana manomboka amin’ny fanompoan’i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ny Kônsily Voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 tany ho any, fony mbola velona ny apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran'ny Apostoly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin'ny lovam-pahalala kristiana amin'ny maha-andron' ny apôstôlin'i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an'ny vanim-potoanan'ny Apôstôly ny Asan'ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fandrakofana azy dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin'ny Asan'ny Apôstôly 15[29] hatrany amin'ny asa fanompoan'i Paoly, ary nifarana tamin'ny 62 taor. J.K.. tamin'ny fitorian'i Paoly tany Rôma tamin' izy nigadra tao an-trano.

Ny mpanara-dia an'i Jesosavoalohany indrindra dia sekta nisy ny kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin'ny fanjakan'ny jodaisman'ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’olona kristiana tany am-boalohany dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ny Apostoly 9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ny Apôstôly 11, [36] dia nisy vondron’ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin'ny anarana hoe “Kristianina”. Ny sasany tamin'ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany dia nahasarika olona natahotra an'Andriamanitra, izany hoe ireo Grika-Rômanina izay niray fo tamin'ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany ka nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halaka izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristianina jiosy tany am-boalohany, dia niova fo ary nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’i Kristy dia ampy ho amin’ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan'ny jodaisma nandritra ireo taonjato roa voalohany aamin'ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy rain' ny fiangonana tamin’ny taonjato fahefatra fa talohan’ny nandravana an’i Jerosalema tamin’ny taona 70, Nampitandremana tamin’ny fomba mahagaga ny Kristianina mba handositra ho any Pela, any amin’ny faritr’i Dekapôlisy, any ampitan’ny reniranon’i Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin'ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fanekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijaliana, ny fasana foana ary ny fisehoana taorin' ny fitsanganana amin' ny maty[43]. Ny Kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany am-paosin'ny mpino teo amin'ireo vahoaka miteny aramianina teny amoron'ny morontsirak'i Mediterane ary koa tany amin'ny faritra afovoan'ny Fanjakana Romanina sy tany amin'ny faritra hafa, tany amin'ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasanianina tatỳ aoriana, anisan'izany i Mezopotamia, izay nanjaka tamin'ny vanim-potoana samy hafa. miovaova amin'ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan'ny Nicée (izay midika ara-bakiteny hoe &quot;talohan'i Nicée&quot;) dia vanim-potoana taorian'ny vanim-potoana apostolika ka hatramin'ny Konsily Voalohany tao Nicée tamin'ny taona 325. Tamin'ny fiandohan'ny vanim-potoanan'i Nicée dia niely nanerana an'i Eoropa Andrefana sy ny Basin Mediterane ny finoana Kristiana. , ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana Kristiana samihafa. Nihataka tamin’ny Jodaisma ny Kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ny alalan’ny fandavana mafy ny Jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin'ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan'ny Kristianina nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin'ny fiangonana taorian'ny Apostoly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny mponina kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika episkopoi (mpiandraikitra, niandohan'ny teny hoe eveka sy episkopaly) sy presbytera (loholona; niandohan'ny teny hoe pretra) ary avy eo. diakona (mpanompo). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin'ny fotoana samihafa tany amin'ny toerana samihafa. Clement, evekan’i Roma tamin’ny taonjato voalohany, dia nanondro ireo mpitarika ny fiangonana Korintiana tao amin’ny epistiliny ho an’ny Korintiana ho eveka sy presbytera mifandimby. Ireo mpanoratra ao amin'ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin'ny fifandimbiasana sy amin'ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoan'ny ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary fihetsiketsehana kristiana marobe izay nanana toetra mampiray matanjaka izay tsy ampy tamin'ny vanim-potoanan'ny apostoly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teolojika toy ny maha-Andriamanitra an’i Jesosy sy ny toetran’ny Trinite. Maro amin'ireo fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafa amin'ny Kristianisma dia nifanerasera tamin'ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran'ny Kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian'ny apôstôlika dia samy hafa na teo amin'ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin'ny sampana midadasika amin'ny sampana Kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin'ny samy ao anatiny sy ny fananganana syncretic.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistily Paoly dia nivezivezy tamin'ny endrika voaangona tamin'ny faran'ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin'ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Hebreo, Jakoba, I Petera, I sy II Jaona ary ny Apokalypsy.[52][53] Tamin'ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin'ny Tandrefana momba ny kanônan'ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin'ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin'ny Apokalypsy ny Atsinanana, miaraka amin'ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin'io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny faritanin’ny Fanjakana Romanina sy tany ivelan’ny sisin-taniny ny Kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ny saranga ara-tsosialy ambony sy faribolana nahita fianarana tsara teo amin’ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teolojia sy ny fialan-tsiny, ary ireto farany dia ireo asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ny fampiasana ny saina sy ny filozofia ary ny soratra masina mba hanamafisana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ny Kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Fiangonana, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe &quot;patistics&quot;. Anisan'ireo Rain'ny Fiangonana voalohany malaza i Ignace avy any Antiokia, Polycarpe, Justin Martyr, Irénée, Clément avy any Aleksandria, Tertullien, ary Origène.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin'ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo ara-literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. catacombs, nisy tamin'ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin'ny sarcophagy, nanomboka tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin'ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny Kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristianina hatramin'ny nanjakan'i Decius tamin'ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain'ny manampahefana romana dia ny Fanenjehana Diocletianika, 303–311.[59]

Ny Didin'i Serdica dia navoaka tamin'ny 311 avy amin'ny Emperora Romana Galerius, izay namarana tamin'ny fomba ofisialy ny fanenjehana ny Kristianina tany Atsinanana. Tamin’ny famoahana ny Didin’i Milan (313), izay nametrahan’ny Emperora Romana Constantin Lehibe sy i Licinius ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristianina nataon’ny fanjakana Romana[60].

Ny Fanjakan'i Armenia no firenena voalohany teto amin'izao tontolo izao nametraka ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana, rehefa, tamin'ny hetsika fanao mahazatra tamin'ny taona 301, i Gregory ilay Mpanazava dia nandresy lahatra an'i Tiridates III, Mpanjakan'i Armenia, hiova ho Kristianina.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Constantin ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny Kristianisma noraisin’ny Emperora Romana Constantin tamin’io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ny Fiangonana Kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina basilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ny hetra sasany) ho an’ny klerjy, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ny fitarihana ny Fiangonana i Constantin. Tamin'ny taona 316, dia nitsara tamin'ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra momba ny Donatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin'ny 325 dia nampiantso ny Konsilin'i Nicée izy, ny konsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ny emperora izy ho tompon’andraikitra eo anatrehan’Andriamanitra amin’ny fahasalamana ara-panahin’ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ortodoksa. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak'i Constantin, Julian, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan'i Mardonius mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny Kristianisma ary nandray ny endriky ny fanompoan-tsampy grika-Romana neoplatonika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan'ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny fanompoan-tsampy grika-romanina tao amin’ny empira romana izy ary nanomboka tamin’ny fanokafana indray ny tempolin’ny mpanompo sampy, ka nanova azy ireo hitovy amin’ny fomban-drazana kristiana, toy ny rafitry ny episkopaly sy ny fiantrana ampahibemaso (tsy fantatra teo amin’ny fivavahana grika-romanina). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’i Julian rehefa maty tamin’ny ady tamin’ny Persianina izy (363).

=== Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran'ny Kristôlôjia Nontrinitarian malaza izay niely nanerana ny Fanjakana Romanina nanomboka tamin'ny taonjato faha-4 dia ny Arianisma, [65] [66] naorin'ny presbytera Kristiana Arius avy any Aleksandria, Egypta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany. Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran’i Arian ary nesorin’ny Eglizy Fanjakana tao amin’ny Empira Romana tamin’ny farany, dia nalaza hatrany ambanin’ny tany izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-4, Ulfilas, eveka romanina Ariana, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin'ny Goths, ireo vahoaka alemà tany amin'ny ankamaroan'i Eoropa teo amin'ny sisin-tany sy tao anatin'ny Fanjakana Romanina.[65][66] Ulfilas dia nampiely ny Kristianisma Ariana teo amin'ny Goths, nampiorina mafy ny finoana teo amin'ny foko alemà maro, ka nanampy azy ireo hitazona azy ireo tsy hitovy amin'ny kolontsaina sy ara-pivavahana amin'ny Kristiana Kalsedoniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny konsily ekiomenika voalohany. Niady hevitra momba ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pinoana izy ireo. Ny Konsily Voalohany tao Nicée (325) sy ny Konsily Voalohany tao Constantinople (381) dia niafara tamin’ny fanamelohana ny fampianaran’i Ariana ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana Nicée.

=== Ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana romana ===
Tamin'ny 27 Febroary 380, tamin'ny alàlan'ny Didin'i Tesalonika navoaka teo ambanin'ny Theodosius I, Gratian ary Valentinian II, ny Fanjakana Romanina dia nandray tamin'ny fomba ofisialy ny Kristianisma Trinite ho fivavahan'ny fanjakana. Talohan’io daty io, i Constantius II sy i Valens dia nankasitraka manokana ny endrika Kristianisma Ariana na Semi-Arian, saingy i Theodosius I, mpandimby an’i Valens, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ny Fanekem-pinoana Nicée.

Taorian'ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin'ny fandaminana mitovy amin'ny Fanjakana: faritany ara-jeografika, antsoina hoe diosezy, mifanitsy amin'ny fizarazaran'ny governemanta imperial. Ireo Eveka, izay nipetraka tao amin'ny tanàn-dehibe lehibe toy ny tamin'ny fomban-drazana talohan'ny lalàna, dia nanara-maso ny diosezy tsirairay. Ny toerana nisy ny eveka dia ny &quot;sezany&quot;, na &quot;jereo&quot;. Tamin’ireo ota, dia nisy dimy tonga nitana toerana ambony: Roma, Constantinople, Jerosalema, Antiokia, ary Aleksandria. Niankina tamin’ny mpanorina ny apôstôlika azy ireo ny lazan’ny ankamaroan’ireo tarehin-javatra ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ireo mitovy aminy aza ny evekan’i Roma, dia i Constantinople no laharana faharoa tamin’ny naha-renivohitra vaovaon’ny empira azy.

Namoaka didy i Theodosius I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovantsofina mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin'ny 385, izany no nahatonga ny fanjakana voalohany, fa tsy ny Fiangonana. , fanasaziana ho faty amin'ny mpivadi-pinoana, dia i Priscillian.[69][70]

=== Fiangonan'ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan'ny taonjato faha-5, ny Sekolin'i Edessa dia nampianatra fomba fijery krisolojika izay milaza fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia olona miavaka. Ny vokany manokana amin’io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho izy ny renin’Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho renin’i Kristy ihany. Ny mpomba an'io fomba fijery io no malaza indrindra dia ny Patriarkan'i Constantinople Nestorius. Hatramin'ny niantsoana an'i Maria ho renin'Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin'ny faritra maro tao amin'ny Fiangonana dia nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Konsilin’i Efesosy (431) i Theodosius II, mpanjaka romanina, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin'ny filan-kevitra tamin'ny farany ny hevitr'i Nestorius. Nisaraka tamin’ny Eglizy Romana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ny Nestorianina, ka niteraka fisarahana lehibe. Nesorina ny fiangonana Nestorian, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ny Empira Sasanianina izay nekena. Ny Empira Sasanianina (Persianina) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan'ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin'ny sampana Syriac amin'ny Kristianisma. Zoroastrian tamin'ny fomba ofisialy ny Empira Sasanianina ary nifikitra mafy tamin'io finoana io, amin'ny ampahany mba hanavahana ny tenany amin'ny fivavahan'ny Empira Romana (ny Paganisma Grika-Romana tany am-boalohany ary avy eo ny Kristianisma). Nanjary leferina ny Kristianisma tao amin'ny Fanjakana Sasanianina, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana nataon'ny Fanjakana Romanina nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina Kristiana Sasanianina.[71] Tamin'ny faran'ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Eglizy Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin'ny Eglizy Romana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa izay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan'ny Atsinanana.

Tamin'ny 451, ny Konsilin'i Chalcedon dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristolojika manodidina ny Nestorianisma. Ny konsily tamin'ny farany dia nanambara fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin'ny singa iray, fomba fijery nolavin'ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miaphysites. Niteraka fiombonan'ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan'izany ny fiangonana Armeniana, Syriana ary Ejipsianina[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ny fampihavanana aza nandritra ireo taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ortodoksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia endrika fanaon'ny olona iray izay miala amin'ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny hermit na miditra amin'ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ny Eglizy Kristiana izy io tamin’ny naha-fianakaviana nanana fomban-drazana mitovy amin’izany, nalaina tamin’ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ny fakan’ny sasany amin’ny Jodaisma. I Jaona Mpanao Batisa dia hita ho moanina archetypical, ary ny mônastisisma dia nentanin'ny fandaminan'ny vondrom-piarahamonina Apostolika araka ny voarakitra ao amin'ny Asan'ny Apostoly 2:42–47.[73]

Mpanoratra Kristiana malaza tamin'ny Late Antiquity toa an'i Origène, Md Jérôme, John Chrysostom, ary Augustin of Hippo, no nandika ny dikan'ireo lahatsoratra ao amin'ny Baiboly tao anatin'ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-baiboly momba ny asceticism dia hita teo amin'ny fiainan'i Jaona Mpanao Batisa, Jesoa Kristy, ny apostoly roa ambin'ny folo ary Paoly Apostoly.[74] Nahariharin’ny Horonam-bokin’ny Ranomasina Maty ny fanaon’ny sekta jiosy fahiny an’ny Eseniana, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana ascetic dia hita tao amin'ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Philokalia) sy ny fanao (jereo: Hesychasm). Anisan'ireo mpivavaka kristianina hafa amin'ny asceticism ny olo-masina toa an'i Paul the Hermit, Simeon Stylites, David of Wales, John of Damascus, ary Francis of Assise.[74]

Ny efitr'i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan'ny lehilahy sy vehivavy kristiana ascetics, hermits ary anchorite an'arivony, [75] anisan'izany i Md Antony Lehibe (fantatra amin'ny anarana hoe Md Antony avy any an'efitra), Md Maria any Ejipta. , ary St. Simeon Stylites, fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Desert sy Reny Desert. Tamin'ny 963 dia niforona ny fikambanan'ny monasitera antsoina hoe Lavra teo amin'ny Tendrombohitra Athos, araka ny fomban-drazana ortodoksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin'ireo antokon'olona ascetic kristiana ortodoksa nandritra ireo taonjato nanaraka.[76] Amin'izao vanim-potoana maoderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermits, fa ny cenobitics kosa dia miaina ao amin'ny vondrom-piarahamonina, amin'ny ankapobeny ao amin'ny monasitera, eo ambanin'ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin'ny abbot. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’i Antony Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an'i Pachomius tamin'ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monasitera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-panjakana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’i Ejipta sy ny sisa tamin’ny tapany atsinanan’ny Fanjakana Romanina. Tena nahasarika ny vehivavy ny hetsika.[78] Isan'ny ivon'ny fampandrosoana ny monasticism dia i Basil the Great any Atsinanana ary, any Andrefana, Benedict, izay namorona ny Rule of Saint Benedict, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Moyen Âge sy ny fiandohan'ny fitsipika monastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>psvunpsttswzxyp9lmn41m0k5ms27ks</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046690</id>
      <parentid>1046689</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T01:06:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fiandohana */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41650" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (t. 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin’ ny ankapobeny dia raisin’ny mpahay tantara ao amin’ny fiangonana manomboka amin’ny fanompoan’i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ny Kônsily Voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 tany ho any, fony mbola velona ny apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran'ny Apostoly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin'ny lovam-pahalala kristiana amin'ny maha-andron' ny apôstôlin'i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an'ny vanim-potoanan'ny Apôstôly ny Asan'ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fandrakofana azy dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin'ny Asan'ny Apôstôly 15[29] hatrany amin'ny asa fanompoan'i Paoly, ary nifarana tamin'ny 62 taor. J.K.. tamin'ny fitorian'i Paoly tany Rôma tamin' izy nigadra tao an-trano.

Ny mpanara-dia an'i Jesosavoalohany indrindra dia sekta nisy ny kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin'ny fanjakan'ny jodaisman'ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’olona kristiana tany am-boalohany dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ny Apostoly 9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ny Apôstôly 11, [36] dia nisy vondron’ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin'ny anarana hoe “Kristianina”. Ny sasany tamin'ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany dia nahasarika olona natahotra an'Andriamanitra, izany hoe ireo Grika-Rômanina izay niray fo tamin'ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany ka nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halaka izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristianina jiosy tany am-boalohany, dia niova fo ary nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’i Kristy dia ampy ho amin’ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan'ny jodaisma nandritra ireo taonjato roa voalohany aamin'ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy rain' ny fiangonana tamin’ny taonjato fahefatra fa talohan’ny nandravana an’i Jerosalema tamin’ny taona 70, Nampitandremana tamin’ny fomba mahagaga ny Kristianina mba handositra ho any Pela, any amin’ny faritr’i Dekapôlisy, any ampitan’ny reniranon’i Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin'ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fanekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijaliana, ny fasana foana ary ny fisehoana taorin' ny fitsanganana amin' ny maty[43]. Ny Kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany am-paosin'ny mpino teo amin'ireo vahoaka miteny aramianina teny amoron'ny morontsirak'i Mediterane ary koa tany amin'ny faritra afovoan'ny Fanjakana Romanina sy tany amin'ny faritra hafa, tany amin'ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasanianina tatỳ aoriana, anisan'izany i Mezopotamia, izay nanjaka tamin'ny vanim-potoana samy hafa. miovaova amin'ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan'ny Nicée (izay midika ara-bakiteny hoe &quot;talohan'i Nicée&quot;) dia vanim-potoana taorian'ny vanim-potoana apostolika ka hatramin'ny Konsily Voalohany tao Nicée tamin'ny taona 325. Tamin'ny fiandohan'ny vanim-potoanan'i Nicée dia niely nanerana an'i Eoropa Andrefana sy ny Basin Mediterane ny finoana Kristiana. , ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana Kristiana samihafa. Nihataka tamin’ny Jodaisma ny Kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ny alalan’ny fandavana mafy ny Jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin'ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan'ny Kristianina nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin'ny fiangonana taorian'ny Apostoly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny mponina kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika episkopoi (mpiandraikitra, niandohan'ny teny hoe eveka sy episkopaly) sy presbytera (loholona; niandohan'ny teny hoe pretra) ary avy eo. diakona (mpanompo). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin'ny fotoana samihafa tany amin'ny toerana samihafa. Clement, evekan’i Roma tamin’ny taonjato voalohany, dia nanondro ireo mpitarika ny fiangonana Korintiana tao amin’ny epistiliny ho an’ny Korintiana ho eveka sy presbytera mifandimby. Ireo mpanoratra ao amin'ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin'ny fifandimbiasana sy amin'ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoan'ny ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary fihetsiketsehana kristiana marobe izay nanana toetra mampiray matanjaka izay tsy ampy tamin'ny vanim-potoanan'ny apostoly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teolojika toy ny maha-Andriamanitra an’i Jesosy sy ny toetran’ny Trinite. Maro amin'ireo fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafa amin'ny Kristianisma dia nifanerasera tamin'ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran'ny Kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian'ny apôstôlika dia samy hafa na teo amin'ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin'ny sampana midadasika amin'ny sampana Kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin'ny samy ao anatiny sy ny fananganana syncretic.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistily Paoly dia nivezivezy tamin'ny endrika voaangona tamin'ny faran'ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin'ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Hebreo, Jakoba, I Petera, I sy II Jaona ary ny Apokalypsy.[52][53] Tamin'ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin'ny Tandrefana momba ny kanônan'ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin'ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin'ny Apokalypsy ny Atsinanana, miaraka amin'ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin'io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny faritanin’ny Fanjakana Romanina sy tany ivelan’ny sisin-taniny ny Kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ny saranga ara-tsosialy ambony sy faribolana nahita fianarana tsara teo amin’ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teolojia sy ny fialan-tsiny, ary ireto farany dia ireo asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ny fampiasana ny saina sy ny filozofia ary ny soratra masina mba hanamafisana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ny Kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Fiangonana, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe &quot;patistics&quot;. Anisan'ireo Rain'ny Fiangonana voalohany malaza i Ignace avy any Antiokia, Polycarpe, Justin Martyr, Irénée, Clément avy any Aleksandria, Tertullien, ary Origène.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin'ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo ara-literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. catacombs, nisy tamin'ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin'ny sarcophagy, nanomboka tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin'ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny Kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristianina hatramin'ny nanjakan'i Decius tamin'ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain'ny manampahefana romana dia ny Fanenjehana Diocletianika, 303–311.[59]

Ny Didin'i Serdica dia navoaka tamin'ny 311 avy amin'ny Emperora Romana Galerius, izay namarana tamin'ny fomba ofisialy ny fanenjehana ny Kristianina tany Atsinanana. Tamin’ny famoahana ny Didin’i Milan (313), izay nametrahan’ny Emperora Romana Constantin Lehibe sy i Licinius ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristianina nataon’ny fanjakana Romana[60].

Ny Fanjakan'i Armenia no firenena voalohany teto amin'izao tontolo izao nametraka ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana, rehefa, tamin'ny hetsika fanao mahazatra tamin'ny taona 301, i Gregory ilay Mpanazava dia nandresy lahatra an'i Tiridates III, Mpanjakan'i Armenia, hiova ho Kristianina.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Constantin ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny Kristianisma noraisin’ny Emperora Romana Constantin tamin’io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ny Fiangonana Kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina basilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ny hetra sasany) ho an’ny klerjy, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ny fitarihana ny Fiangonana i Constantin. Tamin'ny taona 316, dia nitsara tamin'ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra momba ny Donatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin'ny 325 dia nampiantso ny Konsilin'i Nicée izy, ny konsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ny emperora izy ho tompon’andraikitra eo anatrehan’Andriamanitra amin’ny fahasalamana ara-panahin’ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ortodoksa. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak'i Constantin, Julian, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan'i Mardonius mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny Kristianisma ary nandray ny endriky ny fanompoan-tsampy grika-Romana neoplatonika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan'ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny fanompoan-tsampy grika-romanina tao amin’ny empira romana izy ary nanomboka tamin’ny fanokafana indray ny tempolin’ny mpanompo sampy, ka nanova azy ireo hitovy amin’ny fomban-drazana kristiana, toy ny rafitry ny episkopaly sy ny fiantrana ampahibemaso (tsy fantatra teo amin’ny fivavahana grika-romanina). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’i Julian rehefa maty tamin’ny ady tamin’ny Persianina izy (363).

=== Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran'ny Kristôlôjia Nontrinitarian malaza izay niely nanerana ny Fanjakana Romanina nanomboka tamin'ny taonjato faha-4 dia ny Arianisma, [65] [66] naorin'ny presbytera Kristiana Arius avy any Aleksandria, Egypta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany. Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran’i Arian ary nesorin’ny Eglizy Fanjakana tao amin’ny Empira Romana tamin’ny farany, dia nalaza hatrany ambanin’ny tany izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-4, Ulfilas, eveka romanina Ariana, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin'ny Goths, ireo vahoaka alemà tany amin'ny ankamaroan'i Eoropa teo amin'ny sisin-tany sy tao anatin'ny Fanjakana Romanina.[65][66] Ulfilas dia nampiely ny Kristianisma Ariana teo amin'ny Goths, nampiorina mafy ny finoana teo amin'ny foko alemà maro, ka nanampy azy ireo hitazona azy ireo tsy hitovy amin'ny kolontsaina sy ara-pivavahana amin'ny Kristiana Kalsedoniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny konsily ekiomenika voalohany. Niady hevitra momba ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pinoana izy ireo. Ny Konsily Voalohany tao Nicée (325) sy ny Konsily Voalohany tao Constantinople (381) dia niafara tamin’ny fanamelohana ny fampianaran’i Ariana ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana Nicée.

=== Ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana romana ===
Tamin'ny 27 Febroary 380, tamin'ny alàlan'ny Didin'i Tesalonika navoaka teo ambanin'ny Theodosius I, Gratian ary Valentinian II, ny Fanjakana Romanina dia nandray tamin'ny fomba ofisialy ny Kristianisma Trinite ho fivavahan'ny fanjakana. Talohan’io daty io, i Constantius II sy i Valens dia nankasitraka manokana ny endrika Kristianisma Ariana na Semi-Arian, saingy i Theodosius I, mpandimby an’i Valens, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ny Fanekem-pinoana Nicée.

Taorian'ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin'ny fandaminana mitovy amin'ny Fanjakana: faritany ara-jeografika, antsoina hoe diosezy, mifanitsy amin'ny fizarazaran'ny governemanta imperial. Ireo Eveka, izay nipetraka tao amin'ny tanàn-dehibe lehibe toy ny tamin'ny fomban-drazana talohan'ny lalàna, dia nanara-maso ny diosezy tsirairay. Ny toerana nisy ny eveka dia ny &quot;sezany&quot;, na &quot;jereo&quot;. Tamin’ireo ota, dia nisy dimy tonga nitana toerana ambony: Roma, Constantinople, Jerosalema, Antiokia, ary Aleksandria. Niankina tamin’ny mpanorina ny apôstôlika azy ireo ny lazan’ny ankamaroan’ireo tarehin-javatra ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ireo mitovy aminy aza ny evekan’i Roma, dia i Constantinople no laharana faharoa tamin’ny naha-renivohitra vaovaon’ny empira azy.

Namoaka didy i Theodosius I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovantsofina mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin'ny 385, izany no nahatonga ny fanjakana voalohany, fa tsy ny Fiangonana. , fanasaziana ho faty amin'ny mpivadi-pinoana, dia i Priscillian.[69][70]

=== Fiangonan'ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan'ny taonjato faha-5, ny Sekolin'i Edessa dia nampianatra fomba fijery krisolojika izay milaza fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia olona miavaka. Ny vokany manokana amin’io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho izy ny renin’Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho renin’i Kristy ihany. Ny mpomba an'io fomba fijery io no malaza indrindra dia ny Patriarkan'i Constantinople Nestorius. Hatramin'ny niantsoana an'i Maria ho renin'Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin'ny faritra maro tao amin'ny Fiangonana dia nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Konsilin’i Efesosy (431) i Theodosius II, mpanjaka romanina, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin'ny filan-kevitra tamin'ny farany ny hevitr'i Nestorius. Nisaraka tamin’ny Eglizy Romana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ny Nestorianina, ka niteraka fisarahana lehibe. Nesorina ny fiangonana Nestorian, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ny Empira Sasanianina izay nekena. Ny Empira Sasanianina (Persianina) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan'ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin'ny sampana Syriac amin'ny Kristianisma. Zoroastrian tamin'ny fomba ofisialy ny Empira Sasanianina ary nifikitra mafy tamin'io finoana io, amin'ny ampahany mba hanavahana ny tenany amin'ny fivavahan'ny Empira Romana (ny Paganisma Grika-Romana tany am-boalohany ary avy eo ny Kristianisma). Nanjary leferina ny Kristianisma tao amin'ny Fanjakana Sasanianina, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana nataon'ny Fanjakana Romanina nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina Kristiana Sasanianina.[71] Tamin'ny faran'ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Eglizy Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin'ny Eglizy Romana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa izay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan'ny Atsinanana.

Tamin'ny 451, ny Konsilin'i Chalcedon dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristolojika manodidina ny Nestorianisma. Ny konsily tamin'ny farany dia nanambara fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin'ny singa iray, fomba fijery nolavin'ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miaphysites. Niteraka fiombonan'ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan'izany ny fiangonana Armeniana, Syriana ary Ejipsianina[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ny fampihavanana aza nandritra ireo taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ortodoksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia endrika fanaon'ny olona iray izay miala amin'ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny hermit na miditra amin'ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ny Eglizy Kristiana izy io tamin’ny naha-fianakaviana nanana fomban-drazana mitovy amin’izany, nalaina tamin’ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ny fakan’ny sasany amin’ny Jodaisma. I Jaona Mpanao Batisa dia hita ho moanina archetypical, ary ny mônastisisma dia nentanin'ny fandaminan'ny vondrom-piarahamonina Apostolika araka ny voarakitra ao amin'ny Asan'ny Apostoly 2:42–47.[73]

Mpanoratra Kristiana malaza tamin'ny Late Antiquity toa an'i Origène, Md Jérôme, John Chrysostom, ary Augustin of Hippo, no nandika ny dikan'ireo lahatsoratra ao amin'ny Baiboly tao anatin'ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-baiboly momba ny asceticism dia hita teo amin'ny fiainan'i Jaona Mpanao Batisa, Jesoa Kristy, ny apostoly roa ambin'ny folo ary Paoly Apostoly.[74] Nahariharin’ny Horonam-bokin’ny Ranomasina Maty ny fanaon’ny sekta jiosy fahiny an’ny Eseniana, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana ascetic dia hita tao amin'ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Philokalia) sy ny fanao (jereo: Hesychasm). Anisan'ireo mpivavaka kristianina hafa amin'ny asceticism ny olo-masina toa an'i Paul the Hermit, Simeon Stylites, David of Wales, John of Damascus, ary Francis of Assise.[74]

Ny efitr'i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan'ny lehilahy sy vehivavy kristiana ascetics, hermits ary anchorite an'arivony, [75] anisan'izany i Md Antony Lehibe (fantatra amin'ny anarana hoe Md Antony avy any an'efitra), Md Maria any Ejipta. , ary St. Simeon Stylites, fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Desert sy Reny Desert. Tamin'ny 963 dia niforona ny fikambanan'ny monasitera antsoina hoe Lavra teo amin'ny Tendrombohitra Athos, araka ny fomban-drazana ortodoksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin'ireo antokon'olona ascetic kristiana ortodoksa nandritra ireo taonjato nanaraka.[76] Amin'izao vanim-potoana maoderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermits, fa ny cenobitics kosa dia miaina ao amin'ny vondrom-piarahamonina, amin'ny ankapobeny ao amin'ny monasitera, eo ambanin'ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin'ny abbot. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’i Antony Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an'i Pachomius tamin'ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monasitera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-panjakana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’i Ejipta sy ny sisa tamin’ny tapany atsinanan’ny Fanjakana Romanina. Tena nahasarika ny vehivavy ny hetsika.[78] Isan'ny ivon'ny fampandrosoana ny monasticism dia i Basil the Great any Atsinanana ary, any Andrefana, Benedict, izay namorona ny Rule of Saint Benedict, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Moyen Âge sy ny fiandohan'ny fitsipika monastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>9p7bv5lh0ky6s9mek8sgrqaebphosq3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046692</id>
      <parentid>1046690</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T01:42:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Kristianisma voalohany (t. 31/33–324) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41799" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ( manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin'ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Hebreo, Jakoba, I Petera, I sy II Jaona ary ny Apokalypsy.[52][53] Tamin'ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin'ny Tandrefana momba ny kanônan'ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin'ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin'ny Apokalypsy ny Atsinanana, miaraka amin'ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin'io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny faritanin’ny Fanjakana Romanina sy tany ivelan’ny sisin-taniny ny Kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ny saranga ara-tsosialy ambony sy faribolana nahita fianarana tsara teo amin’ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teolojia sy ny fialan-tsiny, ary ireto farany dia ireo asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ny fampiasana ny saina sy ny filozofia ary ny soratra masina mba hanamafisana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ny Kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Fiangonana, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe &quot;patistics&quot;. Anisan'ireo Rain'ny Fiangonana voalohany malaza i Ignace avy any Antiokia, Polycarpe, Justin Martyr, Irénée, Clément avy any Aleksandria, Tertullien, ary Origène.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin'ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo ara-literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. catacombs, nisy tamin'ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin'ny sarcophagy, nanomboka tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin'ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny Kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristianina hatramin'ny nanjakan'i Decius tamin'ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain'ny manampahefana romana dia ny Fanenjehana Diocletianika, 303–311.[59]

Ny Didin'i Serdica dia navoaka tamin'ny 311 avy amin'ny Emperora Romana Galerius, izay namarana tamin'ny fomba ofisialy ny fanenjehana ny Kristianina tany Atsinanana. Tamin’ny famoahana ny Didin’i Milan (313), izay nametrahan’ny Emperora Romana Constantin Lehibe sy i Licinius ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristianina nataon’ny fanjakana Romana[60].

Ny Fanjakan'i Armenia no firenena voalohany teto amin'izao tontolo izao nametraka ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana, rehefa, tamin'ny hetsika fanao mahazatra tamin'ny taona 301, i Gregory ilay Mpanazava dia nandresy lahatra an'i Tiridates III, Mpanjakan'i Armenia, hiova ho Kristianina.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Constantin ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny Kristianisma noraisin’ny Emperora Romana Constantin tamin’io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ny Fiangonana Kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina basilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ny hetra sasany) ho an’ny klerjy, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ny fitarihana ny Fiangonana i Constantin. Tamin'ny taona 316, dia nitsara tamin'ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra momba ny Donatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin'ny 325 dia nampiantso ny Konsilin'i Nicée izy, ny konsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ny emperora izy ho tompon’andraikitra eo anatrehan’Andriamanitra amin’ny fahasalamana ara-panahin’ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ortodoksa. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak'i Constantin, Julian, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan'i Mardonius mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny Kristianisma ary nandray ny endriky ny fanompoan-tsampy grika-Romana neoplatonika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan'ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny fanompoan-tsampy grika-romanina tao amin’ny empira romana izy ary nanomboka tamin’ny fanokafana indray ny tempolin’ny mpanompo sampy, ka nanova azy ireo hitovy amin’ny fomban-drazana kristiana, toy ny rafitry ny episkopaly sy ny fiantrana ampahibemaso (tsy fantatra teo amin’ny fivavahana grika-romanina). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’i Julian rehefa maty tamin’ny ady tamin’ny Persianina izy (363).

=== Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran'ny Kristôlôjia Nontrinitarian malaza izay niely nanerana ny Fanjakana Romanina nanomboka tamin'ny taonjato faha-4 dia ny Arianisma, [65] [66] naorin'ny presbytera Kristiana Arius avy any Aleksandria, Egypta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany. Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran’i Arian ary nesorin’ny Eglizy Fanjakana tao amin’ny Empira Romana tamin’ny farany, dia nalaza hatrany ambanin’ny tany izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-4, Ulfilas, eveka romanina Ariana, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin'ny Goths, ireo vahoaka alemà tany amin'ny ankamaroan'i Eoropa teo amin'ny sisin-tany sy tao anatin'ny Fanjakana Romanina.[65][66] Ulfilas dia nampiely ny Kristianisma Ariana teo amin'ny Goths, nampiorina mafy ny finoana teo amin'ny foko alemà maro, ka nanampy azy ireo hitazona azy ireo tsy hitovy amin'ny kolontsaina sy ara-pivavahana amin'ny Kristiana Kalsedoniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny konsily ekiomenika voalohany. Niady hevitra momba ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pinoana izy ireo. Ny Konsily Voalohany tao Nicée (325) sy ny Konsily Voalohany tao Constantinople (381) dia niafara tamin’ny fanamelohana ny fampianaran’i Ariana ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana Nicée.

=== Ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana romana ===
Tamin'ny 27 Febroary 380, tamin'ny alàlan'ny Didin'i Tesalonika navoaka teo ambanin'ny Theodosius I, Gratian ary Valentinian II, ny Fanjakana Romanina dia nandray tamin'ny fomba ofisialy ny Kristianisma Trinite ho fivavahan'ny fanjakana. Talohan’io daty io, i Constantius II sy i Valens dia nankasitraka manokana ny endrika Kristianisma Ariana na Semi-Arian, saingy i Theodosius I, mpandimby an’i Valens, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ny Fanekem-pinoana Nicée.

Taorian'ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin'ny fandaminana mitovy amin'ny Fanjakana: faritany ara-jeografika, antsoina hoe diosezy, mifanitsy amin'ny fizarazaran'ny governemanta imperial. Ireo Eveka, izay nipetraka tao amin'ny tanàn-dehibe lehibe toy ny tamin'ny fomban-drazana talohan'ny lalàna, dia nanara-maso ny diosezy tsirairay. Ny toerana nisy ny eveka dia ny &quot;sezany&quot;, na &quot;jereo&quot;. Tamin’ireo ota, dia nisy dimy tonga nitana toerana ambony: Roma, Constantinople, Jerosalema, Antiokia, ary Aleksandria. Niankina tamin’ny mpanorina ny apôstôlika azy ireo ny lazan’ny ankamaroan’ireo tarehin-javatra ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ireo mitovy aminy aza ny evekan’i Roma, dia i Constantinople no laharana faharoa tamin’ny naha-renivohitra vaovaon’ny empira azy.

Namoaka didy i Theodosius I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovantsofina mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin'ny 385, izany no nahatonga ny fanjakana voalohany, fa tsy ny Fiangonana. , fanasaziana ho faty amin'ny mpivadi-pinoana, dia i Priscillian.[69][70]

=== Fiangonan'ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan'ny taonjato faha-5, ny Sekolin'i Edessa dia nampianatra fomba fijery krisolojika izay milaza fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia olona miavaka. Ny vokany manokana amin’io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho izy ny renin’Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho renin’i Kristy ihany. Ny mpomba an'io fomba fijery io no malaza indrindra dia ny Patriarkan'i Constantinople Nestorius. Hatramin'ny niantsoana an'i Maria ho renin'Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin'ny faritra maro tao amin'ny Fiangonana dia nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Konsilin’i Efesosy (431) i Theodosius II, mpanjaka romanina, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin'ny filan-kevitra tamin'ny farany ny hevitr'i Nestorius. Nisaraka tamin’ny Eglizy Romana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ny Nestorianina, ka niteraka fisarahana lehibe. Nesorina ny fiangonana Nestorian, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ny Empira Sasanianina izay nekena. Ny Empira Sasanianina (Persianina) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan'ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin'ny sampana Syriac amin'ny Kristianisma. Zoroastrian tamin'ny fomba ofisialy ny Empira Sasanianina ary nifikitra mafy tamin'io finoana io, amin'ny ampahany mba hanavahana ny tenany amin'ny fivavahan'ny Empira Romana (ny Paganisma Grika-Romana tany am-boalohany ary avy eo ny Kristianisma). Nanjary leferina ny Kristianisma tao amin'ny Fanjakana Sasanianina, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana nataon'ny Fanjakana Romanina nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina Kristiana Sasanianina.[71] Tamin'ny faran'ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Eglizy Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin'ny Eglizy Romana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa izay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan'ny Atsinanana.

Tamin'ny 451, ny Konsilin'i Chalcedon dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristolojika manodidina ny Nestorianisma. Ny konsily tamin'ny farany dia nanambara fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin'ny singa iray, fomba fijery nolavin'ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miaphysites. Niteraka fiombonan'ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan'izany ny fiangonana Armeniana, Syriana ary Ejipsianina[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ny fampihavanana aza nandritra ireo taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ortodoksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia endrika fanaon'ny olona iray izay miala amin'ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny hermit na miditra amin'ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ny Eglizy Kristiana izy io tamin’ny naha-fianakaviana nanana fomban-drazana mitovy amin’izany, nalaina tamin’ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ny fakan’ny sasany amin’ny Jodaisma. I Jaona Mpanao Batisa dia hita ho moanina archetypical, ary ny mônastisisma dia nentanin'ny fandaminan'ny vondrom-piarahamonina Apostolika araka ny voarakitra ao amin'ny Asan'ny Apostoly 2:42–47.[73]

Mpanoratra Kristiana malaza tamin'ny Late Antiquity toa an'i Origène, Md Jérôme, John Chrysostom, ary Augustin of Hippo, no nandika ny dikan'ireo lahatsoratra ao amin'ny Baiboly tao anatin'ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-baiboly momba ny asceticism dia hita teo amin'ny fiainan'i Jaona Mpanao Batisa, Jesoa Kristy, ny apostoly roa ambin'ny folo ary Paoly Apostoly.[74] Nahariharin’ny Horonam-bokin’ny Ranomasina Maty ny fanaon’ny sekta jiosy fahiny an’ny Eseniana, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana ascetic dia hita tao amin'ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Philokalia) sy ny fanao (jereo: Hesychasm). Anisan'ireo mpivavaka kristianina hafa amin'ny asceticism ny olo-masina toa an'i Paul the Hermit, Simeon Stylites, David of Wales, John of Damascus, ary Francis of Assise.[74]

Ny efitr'i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan'ny lehilahy sy vehivavy kristiana ascetics, hermits ary anchorite an'arivony, [75] anisan'izany i Md Antony Lehibe (fantatra amin'ny anarana hoe Md Antony avy any an'efitra), Md Maria any Ejipta. , ary St. Simeon Stylites, fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Desert sy Reny Desert. Tamin'ny 963 dia niforona ny fikambanan'ny monasitera antsoina hoe Lavra teo amin'ny Tendrombohitra Athos, araka ny fomban-drazana ortodoksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin'ireo antokon'olona ascetic kristiana ortodoksa nandritra ireo taonjato nanaraka.[76] Amin'izao vanim-potoana maoderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermits, fa ny cenobitics kosa dia miaina ao amin'ny vondrom-piarahamonina, amin'ny ankapobeny ao amin'ny monasitera, eo ambanin'ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin'ny abbot. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’i Antony Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an'i Pachomius tamin'ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monasitera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-panjakana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’i Ejipta sy ny sisa tamin’ny tapany atsinanan’ny Fanjakana Romanina. Tena nahasarika ny vehivavy ny hetsika.[78] Isan'ny ivon'ny fampandrosoana ny monasticism dia i Basil the Great any Atsinanana ary, any Andrefana, Benedict, izay namorona ny Rule of Saint Benedict, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Moyen Âge sy ny fiandohan'ny fitsipika monastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>asq0r7gxh7poptrhpqogjgn49wed5wa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046693</id>
      <parentid>1046692</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T03:51:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Kristianisma voalohany ( manodidina ny taona 31/33–324) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41798" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin'ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Hebreo, Jakoba, I Petera, I sy II Jaona ary ny Apokalypsy.[52][53] Tamin'ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin'ny Tandrefana momba ny kanônan'ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin'ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin'ny Apokalypsy ny Atsinanana, miaraka amin'ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin'io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny faritanin’ny Fanjakana Romanina sy tany ivelan’ny sisin-taniny ny Kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ny saranga ara-tsosialy ambony sy faribolana nahita fianarana tsara teo amin’ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teolojia sy ny fialan-tsiny, ary ireto farany dia ireo asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ny fampiasana ny saina sy ny filozofia ary ny soratra masina mba hanamafisana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ny Kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Fiangonana, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe &quot;patistics&quot;. Anisan'ireo Rain'ny Fiangonana voalohany malaza i Ignace avy any Antiokia, Polycarpe, Justin Martyr, Irénée, Clément avy any Aleksandria, Tertullien, ary Origène.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin'ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo ara-literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. catacombs, nisy tamin'ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin'ny sarcophagy, nanomboka tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin'ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny Kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristianina hatramin'ny nanjakan'i Decius tamin'ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain'ny manampahefana romana dia ny Fanenjehana Diocletianika, 303–311.[59]

Ny Didin'i Serdica dia navoaka tamin'ny 311 avy amin'ny Emperora Romana Galerius, izay namarana tamin'ny fomba ofisialy ny fanenjehana ny Kristianina tany Atsinanana. Tamin’ny famoahana ny Didin’i Milan (313), izay nametrahan’ny Emperora Romana Constantin Lehibe sy i Licinius ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristianina nataon’ny fanjakana Romana[60].

Ny Fanjakan'i Armenia no firenena voalohany teto amin'izao tontolo izao nametraka ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana, rehefa, tamin'ny hetsika fanao mahazatra tamin'ny taona 301, i Gregory ilay Mpanazava dia nandresy lahatra an'i Tiridates III, Mpanjakan'i Armenia, hiova ho Kristianina.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Constantin ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny Kristianisma noraisin’ny Emperora Romana Constantin tamin’io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ny Fiangonana Kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina basilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ny hetra sasany) ho an’ny klerjy, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ny fitarihana ny Fiangonana i Constantin. Tamin'ny taona 316, dia nitsara tamin'ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra momba ny Donatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin'ny 325 dia nampiantso ny Konsilin'i Nicée izy, ny konsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ny emperora izy ho tompon’andraikitra eo anatrehan’Andriamanitra amin’ny fahasalamana ara-panahin’ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ortodoksa. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak'i Constantin, Julian, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan'i Mardonius mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny Kristianisma ary nandray ny endriky ny fanompoan-tsampy grika-Romana neoplatonika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan'ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny fanompoan-tsampy grika-romanina tao amin’ny empira romana izy ary nanomboka tamin’ny fanokafana indray ny tempolin’ny mpanompo sampy, ka nanova azy ireo hitovy amin’ny fomban-drazana kristiana, toy ny rafitry ny episkopaly sy ny fiantrana ampahibemaso (tsy fantatra teo amin’ny fivavahana grika-romanina). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’i Julian rehefa maty tamin’ny ady tamin’ny Persianina izy (363).

=== Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran'ny Kristôlôjia Nontrinitarian malaza izay niely nanerana ny Fanjakana Romanina nanomboka tamin'ny taonjato faha-4 dia ny Arianisma, [65] [66] naorin'ny presbytera Kristiana Arius avy any Aleksandria, Egypta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany. Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran’i Arian ary nesorin’ny Eglizy Fanjakana tao amin’ny Empira Romana tamin’ny farany, dia nalaza hatrany ambanin’ny tany izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-4, Ulfilas, eveka romanina Ariana, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin'ny Goths, ireo vahoaka alemà tany amin'ny ankamaroan'i Eoropa teo amin'ny sisin-tany sy tao anatin'ny Fanjakana Romanina.[65][66] Ulfilas dia nampiely ny Kristianisma Ariana teo amin'ny Goths, nampiorina mafy ny finoana teo amin'ny foko alemà maro, ka nanampy azy ireo hitazona azy ireo tsy hitovy amin'ny kolontsaina sy ara-pivavahana amin'ny Kristiana Kalsedoniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny konsily ekiomenika voalohany. Niady hevitra momba ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pinoana izy ireo. Ny Konsily Voalohany tao Nicée (325) sy ny Konsily Voalohany tao Constantinople (381) dia niafara tamin’ny fanamelohana ny fampianaran’i Ariana ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana Nicée.

=== Ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana romana ===
Tamin'ny 27 Febroary 380, tamin'ny alàlan'ny Didin'i Tesalonika navoaka teo ambanin'ny Theodosius I, Gratian ary Valentinian II, ny Fanjakana Romanina dia nandray tamin'ny fomba ofisialy ny Kristianisma Trinite ho fivavahan'ny fanjakana. Talohan’io daty io, i Constantius II sy i Valens dia nankasitraka manokana ny endrika Kristianisma Ariana na Semi-Arian, saingy i Theodosius I, mpandimby an’i Valens, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ny Fanekem-pinoana Nicée.

Taorian'ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin'ny fandaminana mitovy amin'ny Fanjakana: faritany ara-jeografika, antsoina hoe diosezy, mifanitsy amin'ny fizarazaran'ny governemanta imperial. Ireo Eveka, izay nipetraka tao amin'ny tanàn-dehibe lehibe toy ny tamin'ny fomban-drazana talohan'ny lalàna, dia nanara-maso ny diosezy tsirairay. Ny toerana nisy ny eveka dia ny &quot;sezany&quot;, na &quot;jereo&quot;. Tamin’ireo ota, dia nisy dimy tonga nitana toerana ambony: Roma, Constantinople, Jerosalema, Antiokia, ary Aleksandria. Niankina tamin’ny mpanorina ny apôstôlika azy ireo ny lazan’ny ankamaroan’ireo tarehin-javatra ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ireo mitovy aminy aza ny evekan’i Roma, dia i Constantinople no laharana faharoa tamin’ny naha-renivohitra vaovaon’ny empira azy.

Namoaka didy i Theodosius I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovantsofina mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin'ny 385, izany no nahatonga ny fanjakana voalohany, fa tsy ny Fiangonana. , fanasaziana ho faty amin'ny mpivadi-pinoana, dia i Priscillian.[69][70]

=== Fiangonan'ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan'ny taonjato faha-5, ny Sekolin'i Edessa dia nampianatra fomba fijery krisolojika izay milaza fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia olona miavaka. Ny vokany manokana amin’io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho izy ny renin’Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho renin’i Kristy ihany. Ny mpomba an'io fomba fijery io no malaza indrindra dia ny Patriarkan'i Constantinople Nestorius. Hatramin'ny niantsoana an'i Maria ho renin'Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin'ny faritra maro tao amin'ny Fiangonana dia nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Konsilin’i Efesosy (431) i Theodosius II, mpanjaka romanina, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin'ny filan-kevitra tamin'ny farany ny hevitr'i Nestorius. Nisaraka tamin’ny Eglizy Romana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ny Nestorianina, ka niteraka fisarahana lehibe. Nesorina ny fiangonana Nestorian, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ny Empira Sasanianina izay nekena. Ny Empira Sasanianina (Persianina) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan'ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin'ny sampana Syriac amin'ny Kristianisma. Zoroastrian tamin'ny fomba ofisialy ny Empira Sasanianina ary nifikitra mafy tamin'io finoana io, amin'ny ampahany mba hanavahana ny tenany amin'ny fivavahan'ny Empira Romana (ny Paganisma Grika-Romana tany am-boalohany ary avy eo ny Kristianisma). Nanjary leferina ny Kristianisma tao amin'ny Fanjakana Sasanianina, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana nataon'ny Fanjakana Romanina nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina Kristiana Sasanianina.[71] Tamin'ny faran'ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Eglizy Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin'ny Eglizy Romana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa izay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan'ny Atsinanana.

Tamin'ny 451, ny Konsilin'i Chalcedon dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristolojika manodidina ny Nestorianisma. Ny konsily tamin'ny farany dia nanambara fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin'ny singa iray, fomba fijery nolavin'ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miaphysites. Niteraka fiombonan'ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan'izany ny fiangonana Armeniana, Syriana ary Ejipsianina[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ny fampihavanana aza nandritra ireo taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ortodoksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia endrika fanaon'ny olona iray izay miala amin'ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny hermit na miditra amin'ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ny Eglizy Kristiana izy io tamin’ny naha-fianakaviana nanana fomban-drazana mitovy amin’izany, nalaina tamin’ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ny fakan’ny sasany amin’ny Jodaisma. I Jaona Mpanao Batisa dia hita ho moanina archetypical, ary ny mônastisisma dia nentanin'ny fandaminan'ny vondrom-piarahamonina Apostolika araka ny voarakitra ao amin'ny Asan'ny Apostoly 2:42–47.[73]

Mpanoratra Kristiana malaza tamin'ny Late Antiquity toa an'i Origène, Md Jérôme, John Chrysostom, ary Augustin of Hippo, no nandika ny dikan'ireo lahatsoratra ao amin'ny Baiboly tao anatin'ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-baiboly momba ny asceticism dia hita teo amin'ny fiainan'i Jaona Mpanao Batisa, Jesoa Kristy, ny apostoly roa ambin'ny folo ary Paoly Apostoly.[74] Nahariharin’ny Horonam-bokin’ny Ranomasina Maty ny fanaon’ny sekta jiosy fahiny an’ny Eseniana, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana ascetic dia hita tao amin'ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Philokalia) sy ny fanao (jereo: Hesychasm). Anisan'ireo mpivavaka kristianina hafa amin'ny asceticism ny olo-masina toa an'i Paul the Hermit, Simeon Stylites, David of Wales, John of Damascus, ary Francis of Assise.[74]

Ny efitr'i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan'ny lehilahy sy vehivavy kristiana ascetics, hermits ary anchorite an'arivony, [75] anisan'izany i Md Antony Lehibe (fantatra amin'ny anarana hoe Md Antony avy any an'efitra), Md Maria any Ejipta. , ary St. Simeon Stylites, fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Desert sy Reny Desert. Tamin'ny 963 dia niforona ny fikambanan'ny monasitera antsoina hoe Lavra teo amin'ny Tendrombohitra Athos, araka ny fomban-drazana ortodoksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin'ireo antokon'olona ascetic kristiana ortodoksa nandritra ireo taonjato nanaraka.[76] Amin'izao vanim-potoana maoderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermits, fa ny cenobitics kosa dia miaina ao amin'ny vondrom-piarahamonina, amin'ny ankapobeny ao amin'ny monasitera, eo ambanin'ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin'ny abbot. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’i Antony Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an'i Pachomius tamin'ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monasitera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-panjakana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’i Ejipta sy ny sisa tamin’ny tapany atsinanan’ny Fanjakana Romanina. Tena nahasarika ny vehivavy ny hetsika.[78] Isan'ny ivon'ny fampandrosoana ny monasticism dia i Basil the Great any Atsinanana ary, any Andrefana, Benedict, izay namorona ny Rule of Saint Benedict, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Moyen Âge sy ny fiandohan'ny fitsipika monastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>5btacv7q6vn1068x3iear3fe6anzg4p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046694</id>
      <parentid>1046693</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T03:56:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41889" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho abc ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy.[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny faritanin’ny Fanjakana Romanina sy tany ivelan’ny sisin-taniny ny Kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ny saranga ara-tsosialy ambony sy faribolana nahita fianarana tsara teo amin’ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teolojia sy ny fialan-tsiny, ary ireto farany dia ireo asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ny fampiasana ny saina sy ny filozofia ary ny soratra masina mba hanamafisana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ny Kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Fiangonana, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe &quot;patistics&quot;. Anisan'ireo Rain'ny Fiangonana voalohany malaza i Ignace avy any Antiokia, Polycarpe, Justin Martyr, Irénée, Clément avy any Aleksandria, Tertullien, ary Origène.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin'ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo ara-literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. catacombs, nisy tamin'ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin'ny sarcophagy, nanomboka tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin'ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny Kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristianina hatramin'ny nanjakan'i Decius tamin'ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain'ny manampahefana romana dia ny Fanenjehana Diocletianika, 303–311.[59]

Ny Didin'i Serdica dia navoaka tamin'ny 311 avy amin'ny Emperora Romana Galerius, izay namarana tamin'ny fomba ofisialy ny fanenjehana ny Kristianina tany Atsinanana. Tamin’ny famoahana ny Didin’i Milan (313), izay nametrahan’ny Emperora Romana Constantin Lehibe sy i Licinius ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristianina nataon’ny fanjakana Romana[60].

Ny Fanjakan'i Armenia no firenena voalohany teto amin'izao tontolo izao nametraka ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana, rehefa, tamin'ny hetsika fanao mahazatra tamin'ny taona 301, i Gregory ilay Mpanazava dia nandresy lahatra an'i Tiridates III, Mpanjakan'i Armenia, hiova ho Kristianina.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Constantin ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny Kristianisma noraisin’ny Emperora Romana Constantin tamin’io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ny Fiangonana Kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina basilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ny hetra sasany) ho an’ny klerjy, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ny fitarihana ny Fiangonana i Constantin. Tamin'ny taona 316, dia nitsara tamin'ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra momba ny Donatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin'ny 325 dia nampiantso ny Konsilin'i Nicée izy, ny konsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ny emperora izy ho tompon’andraikitra eo anatrehan’Andriamanitra amin’ny fahasalamana ara-panahin’ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ortodoksa. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak'i Constantin, Julian, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan'i Mardonius mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny Kristianisma ary nandray ny endriky ny fanompoan-tsampy grika-Romana neoplatonika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan'ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny fanompoan-tsampy grika-romanina tao amin’ny empira romana izy ary nanomboka tamin’ny fanokafana indray ny tempolin’ny mpanompo sampy, ka nanova azy ireo hitovy amin’ny fomban-drazana kristiana, toy ny rafitry ny episkopaly sy ny fiantrana ampahibemaso (tsy fantatra teo amin’ny fivavahana grika-romanina). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’i Julian rehefa maty tamin’ny ady tamin’ny Persianina izy (363).

=== Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran'ny Kristôlôjia Nontrinitarian malaza izay niely nanerana ny Fanjakana Romanina nanomboka tamin'ny taonjato faha-4 dia ny Arianisma, [65] [66] naorin'ny presbytera Kristiana Arius avy any Aleksandria, Egypta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany. Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran’i Arian ary nesorin’ny Eglizy Fanjakana tao amin’ny Empira Romana tamin’ny farany, dia nalaza hatrany ambanin’ny tany izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-4, Ulfilas, eveka romanina Ariana, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin'ny Goths, ireo vahoaka alemà tany amin'ny ankamaroan'i Eoropa teo amin'ny sisin-tany sy tao anatin'ny Fanjakana Romanina.[65][66] Ulfilas dia nampiely ny Kristianisma Ariana teo amin'ny Goths, nampiorina mafy ny finoana teo amin'ny foko alemà maro, ka nanampy azy ireo hitazona azy ireo tsy hitovy amin'ny kolontsaina sy ara-pivavahana amin'ny Kristiana Kalsedoniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny konsily ekiomenika voalohany. Niady hevitra momba ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pinoana izy ireo. Ny Konsily Voalohany tao Nicée (325) sy ny Konsily Voalohany tao Constantinople (381) dia niafara tamin’ny fanamelohana ny fampianaran’i Ariana ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana Nicée.

=== Ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana romana ===
Tamin'ny 27 Febroary 380, tamin'ny alàlan'ny Didin'i Tesalonika navoaka teo ambanin'ny Theodosius I, Gratian ary Valentinian II, ny Fanjakana Romanina dia nandray tamin'ny fomba ofisialy ny Kristianisma Trinite ho fivavahan'ny fanjakana. Talohan’io daty io, i Constantius II sy i Valens dia nankasitraka manokana ny endrika Kristianisma Ariana na Semi-Arian, saingy i Theodosius I, mpandimby an’i Valens, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ny Fanekem-pinoana Nicée.

Taorian'ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin'ny fandaminana mitovy amin'ny Fanjakana: faritany ara-jeografika, antsoina hoe diosezy, mifanitsy amin'ny fizarazaran'ny governemanta imperial. Ireo Eveka, izay nipetraka tao amin'ny tanàn-dehibe lehibe toy ny tamin'ny fomban-drazana talohan'ny lalàna, dia nanara-maso ny diosezy tsirairay. Ny toerana nisy ny eveka dia ny &quot;sezany&quot;, na &quot;jereo&quot;. Tamin’ireo ota, dia nisy dimy tonga nitana toerana ambony: Roma, Constantinople, Jerosalema, Antiokia, ary Aleksandria. Niankina tamin’ny mpanorina ny apôstôlika azy ireo ny lazan’ny ankamaroan’ireo tarehin-javatra ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ireo mitovy aminy aza ny evekan’i Roma, dia i Constantinople no laharana faharoa tamin’ny naha-renivohitra vaovaon’ny empira azy.

Namoaka didy i Theodosius I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovantsofina mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin'ny 385, izany no nahatonga ny fanjakana voalohany, fa tsy ny Fiangonana. , fanasaziana ho faty amin'ny mpivadi-pinoana, dia i Priscillian.[69][70]

=== Fiangonan'ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan'ny taonjato faha-5, ny Sekolin'i Edessa dia nampianatra fomba fijery krisolojika izay milaza fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia olona miavaka. Ny vokany manokana amin’io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho izy ny renin’Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho renin’i Kristy ihany. Ny mpomba an'io fomba fijery io no malaza indrindra dia ny Patriarkan'i Constantinople Nestorius. Hatramin'ny niantsoana an'i Maria ho renin'Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin'ny faritra maro tao amin'ny Fiangonana dia nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Konsilin’i Efesosy (431) i Theodosius II, mpanjaka romanina, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin'ny filan-kevitra tamin'ny farany ny hevitr'i Nestorius. Nisaraka tamin’ny Eglizy Romana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ny Nestorianina, ka niteraka fisarahana lehibe. Nesorina ny fiangonana Nestorian, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ny Empira Sasanianina izay nekena. Ny Empira Sasanianina (Persianina) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan'ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin'ny sampana Syriac amin'ny Kristianisma. Zoroastrian tamin'ny fomba ofisialy ny Empira Sasanianina ary nifikitra mafy tamin'io finoana io, amin'ny ampahany mba hanavahana ny tenany amin'ny fivavahan'ny Empira Romana (ny Paganisma Grika-Romana tany am-boalohany ary avy eo ny Kristianisma). Nanjary leferina ny Kristianisma tao amin'ny Fanjakana Sasanianina, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana nataon'ny Fanjakana Romanina nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina Kristiana Sasanianina.[71] Tamin'ny faran'ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Eglizy Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin'ny Eglizy Romana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa izay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan'ny Atsinanana.

Tamin'ny 451, ny Konsilin'i Chalcedon dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristolojika manodidina ny Nestorianisma. Ny konsily tamin'ny farany dia nanambara fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin'ny singa iray, fomba fijery nolavin'ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miaphysites. Niteraka fiombonan'ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan'izany ny fiangonana Armeniana, Syriana ary Ejipsianina[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ny fampihavanana aza nandritra ireo taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ortodoksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia endrika fanaon'ny olona iray izay miala amin'ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny hermit na miditra amin'ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ny Eglizy Kristiana izy io tamin’ny naha-fianakaviana nanana fomban-drazana mitovy amin’izany, nalaina tamin’ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ny fakan’ny sasany amin’ny Jodaisma. I Jaona Mpanao Batisa dia hita ho moanina archetypical, ary ny mônastisisma dia nentanin'ny fandaminan'ny vondrom-piarahamonina Apostolika araka ny voarakitra ao amin'ny Asan'ny Apostoly 2:42–47.[73]

Mpanoratra Kristiana malaza tamin'ny Late Antiquity toa an'i Origène, Md Jérôme, John Chrysostom, ary Augustin of Hippo, no nandika ny dikan'ireo lahatsoratra ao amin'ny Baiboly tao anatin'ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-baiboly momba ny asceticism dia hita teo amin'ny fiainan'i Jaona Mpanao Batisa, Jesoa Kristy, ny apostoly roa ambin'ny folo ary Paoly Apostoly.[74] Nahariharin’ny Horonam-bokin’ny Ranomasina Maty ny fanaon’ny sekta jiosy fahiny an’ny Eseniana, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana ascetic dia hita tao amin'ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Philokalia) sy ny fanao (jereo: Hesychasm). Anisan'ireo mpivavaka kristianina hafa amin'ny asceticism ny olo-masina toa an'i Paul the Hermit, Simeon Stylites, David of Wales, John of Damascus, ary Francis of Assise.[74]

Ny efitr'i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan'ny lehilahy sy vehivavy kristiana ascetics, hermits ary anchorite an'arivony, [75] anisan'izany i Md Antony Lehibe (fantatra amin'ny anarana hoe Md Antony avy any an'efitra), Md Maria any Ejipta. , ary St. Simeon Stylites, fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Desert sy Reny Desert. Tamin'ny 963 dia niforona ny fikambanan'ny monasitera antsoina hoe Lavra teo amin'ny Tendrombohitra Athos, araka ny fomban-drazana ortodoksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin'ireo antokon'olona ascetic kristiana ortodoksa nandritra ireo taonjato nanaraka.[76] Amin'izao vanim-potoana maoderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermits, fa ny cenobitics kosa dia miaina ao amin'ny vondrom-piarahamonina, amin'ny ankapobeny ao amin'ny monasitera, eo ambanin'ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin'ny abbot. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’i Antony Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an'i Pachomius tamin'ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monasitera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-panjakana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’i Ejipta sy ny sisa tamin’ny tapany atsinanan’ny Fanjakana Romanina. Tena nahasarika ny vehivavy ny hetsika.[78] Isan'ny ivon'ny fampandrosoana ny monasticism dia i Basil the Great any Atsinanana ary, any Andrefana, Benedict, izay namorona ny Rule of Saint Benedict, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Moyen Âge sy ny fiandohan'ny fitsipika monastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>agaolvjqzt8sk9dxv7r8l4mh4yrmg4k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046695</id>
      <parentid>1046694</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T04:03:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41931" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho abc ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy.[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny Fanjakana Rômana sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy bonding ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teôlôjia sy ny apôlôjia, ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny filôzôfia ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Fiangonana na Abc ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe patistika. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin'ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo ara-literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. catacombs, nisy tamin'ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin'ny sarcophagy, nanomboka tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin'ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny Kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristianina hatramin'ny nanjakan'i Decius tamin'ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain'ny manampahefana romana dia ny Fanenjehana Diocletianika, 303–311.[59]

Ny Didin'i Serdica dia navoaka tamin'ny 311 avy amin'ny Emperora Romana Galerius, izay namarana tamin'ny fomba ofisialy ny fanenjehana ny Kristianina tany Atsinanana. Tamin’ny famoahana ny Didin’i Milan (313), izay nametrahan’ny Emperora Romana Constantin Lehibe sy i Licinius ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristianina nataon’ny fanjakana Romana[60].

Ny Fanjakan'i Armenia no firenena voalohany teto amin'izao tontolo izao nametraka ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana, rehefa, tamin'ny hetsika fanao mahazatra tamin'ny taona 301, i Gregory ilay Mpanazava dia nandresy lahatra an'i Tiridates III, Mpanjakan'i Armenia, hiova ho Kristianina.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Constantin ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny Kristianisma noraisin’ny Emperora Romana Constantin tamin’io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ny Fiangonana Kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina basilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ny hetra sasany) ho an’ny klerjy, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ny fitarihana ny Fiangonana i Constantin. Tamin'ny taona 316, dia nitsara tamin'ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra momba ny Donatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin'ny 325 dia nampiantso ny Konsilin'i Nicée izy, ny konsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ny emperora izy ho tompon’andraikitra eo anatrehan’Andriamanitra amin’ny fahasalamana ara-panahin’ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ortodoksa. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak'i Constantin, Julian, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan'i Mardonius mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny Kristianisma ary nandray ny endriky ny fanompoan-tsampy grika-Romana neoplatonika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan'ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny fanompoan-tsampy grika-romanina tao amin’ny empira romana izy ary nanomboka tamin’ny fanokafana indray ny tempolin’ny mpanompo sampy, ka nanova azy ireo hitovy amin’ny fomban-drazana kristiana, toy ny rafitry ny episkopaly sy ny fiantrana ampahibemaso (tsy fantatra teo amin’ny fivavahana grika-romanina). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’i Julian rehefa maty tamin’ny ady tamin’ny Persianina izy (363).

=== Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran'ny Kristôlôjia Nontrinitarian malaza izay niely nanerana ny Fanjakana Romanina nanomboka tamin'ny taonjato faha-4 dia ny Arianisma, [65] [66] naorin'ny presbytera Kristiana Arius avy any Aleksandria, Egypta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany. Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran’i Arian ary nesorin’ny Eglizy Fanjakana tao amin’ny Empira Romana tamin’ny farany, dia nalaza hatrany ambanin’ny tany izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-4, Ulfilas, eveka romanina Ariana, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin'ny Goths, ireo vahoaka alemà tany amin'ny ankamaroan'i Eoropa teo amin'ny sisin-tany sy tao anatin'ny Fanjakana Romanina.[65][66] Ulfilas dia nampiely ny Kristianisma Ariana teo amin'ny Goths, nampiorina mafy ny finoana teo amin'ny foko alemà maro, ka nanampy azy ireo hitazona azy ireo tsy hitovy amin'ny kolontsaina sy ara-pivavahana amin'ny Kristiana Kalsedoniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny konsily ekiomenika voalohany. Niady hevitra momba ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pinoana izy ireo. Ny Konsily Voalohany tao Nicée (325) sy ny Konsily Voalohany tao Constantinople (381) dia niafara tamin’ny fanamelohana ny fampianaran’i Ariana ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana Nicée.

=== Ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana romana ===
Tamin'ny 27 Febroary 380, tamin'ny alàlan'ny Didin'i Tesalonika navoaka teo ambanin'ny Theodosius I, Gratian ary Valentinian II, ny Fanjakana Romanina dia nandray tamin'ny fomba ofisialy ny Kristianisma Trinite ho fivavahan'ny fanjakana. Talohan’io daty io, i Constantius II sy i Valens dia nankasitraka manokana ny endrika Kristianisma Ariana na Semi-Arian, saingy i Theodosius I, mpandimby an’i Valens, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ny Fanekem-pinoana Nicée.

Taorian'ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin'ny fandaminana mitovy amin'ny Fanjakana: faritany ara-jeografika, antsoina hoe diosezy, mifanitsy amin'ny fizarazaran'ny governemanta imperial. Ireo Eveka, izay nipetraka tao amin'ny tanàn-dehibe lehibe toy ny tamin'ny fomban-drazana talohan'ny lalàna, dia nanara-maso ny diosezy tsirairay. Ny toerana nisy ny eveka dia ny &quot;sezany&quot;, na &quot;jereo&quot;. Tamin’ireo ota, dia nisy dimy tonga nitana toerana ambony: Roma, Constantinople, Jerosalema, Antiokia, ary Aleksandria. Niankina tamin’ny mpanorina ny apôstôlika azy ireo ny lazan’ny ankamaroan’ireo tarehin-javatra ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ireo mitovy aminy aza ny evekan’i Roma, dia i Constantinople no laharana faharoa tamin’ny naha-renivohitra vaovaon’ny empira azy.

Namoaka didy i Theodosius I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovantsofina mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin'ny 385, izany no nahatonga ny fanjakana voalohany, fa tsy ny Fiangonana. , fanasaziana ho faty amin'ny mpivadi-pinoana, dia i Priscillian.[69][70]

=== Fiangonan'ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan'ny taonjato faha-5, ny Sekolin'i Edessa dia nampianatra fomba fijery krisolojika izay milaza fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia olona miavaka. Ny vokany manokana amin’io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho izy ny renin’Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho renin’i Kristy ihany. Ny mpomba an'io fomba fijery io no malaza indrindra dia ny Patriarkan'i Constantinople Nestorius. Hatramin'ny niantsoana an'i Maria ho renin'Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin'ny faritra maro tao amin'ny Fiangonana dia nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Konsilin’i Efesosy (431) i Theodosius II, mpanjaka romanina, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin'ny filan-kevitra tamin'ny farany ny hevitr'i Nestorius. Nisaraka tamin’ny Eglizy Romana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ny Nestorianina, ka niteraka fisarahana lehibe. Nesorina ny fiangonana Nestorian, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ny Empira Sasanianina izay nekena. Ny Empira Sasanianina (Persianina) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan'ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin'ny sampana Syriac amin'ny Kristianisma. Zoroastrian tamin'ny fomba ofisialy ny Empira Sasanianina ary nifikitra mafy tamin'io finoana io, amin'ny ampahany mba hanavahana ny tenany amin'ny fivavahan'ny Empira Romana (ny Paganisma Grika-Romana tany am-boalohany ary avy eo ny Kristianisma). Nanjary leferina ny Kristianisma tao amin'ny Fanjakana Sasanianina, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana nataon'ny Fanjakana Romanina nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina Kristiana Sasanianina.[71] Tamin'ny faran'ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Eglizy Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin'ny Eglizy Romana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa izay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan'ny Atsinanana.

Tamin'ny 451, ny Konsilin'i Chalcedon dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristolojika manodidina ny Nestorianisma. Ny konsily tamin'ny farany dia nanambara fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin'ny singa iray, fomba fijery nolavin'ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miaphysites. Niteraka fiombonan'ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan'izany ny fiangonana Armeniana, Syriana ary Ejipsianina[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ny fampihavanana aza nandritra ireo taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ortodoksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia endrika fanaon'ny olona iray izay miala amin'ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny hermit na miditra amin'ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ny Eglizy Kristiana izy io tamin’ny naha-fianakaviana nanana fomban-drazana mitovy amin’izany, nalaina tamin’ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ny fakan’ny sasany amin’ny Jodaisma. I Jaona Mpanao Batisa dia hita ho moanina archetypical, ary ny mônastisisma dia nentanin'ny fandaminan'ny vondrom-piarahamonina Apostolika araka ny voarakitra ao amin'ny Asan'ny Apostoly 2:42–47.[73]

Mpanoratra Kristiana malaza tamin'ny Late Antiquity toa an'i Origène, Md Jérôme, John Chrysostom, ary Augustin of Hippo, no nandika ny dikan'ireo lahatsoratra ao amin'ny Baiboly tao anatin'ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-baiboly momba ny asceticism dia hita teo amin'ny fiainan'i Jaona Mpanao Batisa, Jesoa Kristy, ny apostoly roa ambin'ny folo ary Paoly Apostoly.[74] Nahariharin’ny Horonam-bokin’ny Ranomasina Maty ny fanaon’ny sekta jiosy fahiny an’ny Eseniana, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana ascetic dia hita tao amin'ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Philokalia) sy ny fanao (jereo: Hesychasm). Anisan'ireo mpivavaka kristianina hafa amin'ny asceticism ny olo-masina toa an'i Paul the Hermit, Simeon Stylites, David of Wales, John of Damascus, ary Francis of Assise.[74]

Ny efitr'i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan'ny lehilahy sy vehivavy kristiana ascetics, hermits ary anchorite an'arivony, [75] anisan'izany i Md Antony Lehibe (fantatra amin'ny anarana hoe Md Antony avy any an'efitra), Md Maria any Ejipta. , ary St. Simeon Stylites, fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Desert sy Reny Desert. Tamin'ny 963 dia niforona ny fikambanan'ny monasitera antsoina hoe Lavra teo amin'ny Tendrombohitra Athos, araka ny fomban-drazana ortodoksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin'ireo antokon'olona ascetic kristiana ortodoksa nandritra ireo taonjato nanaraka.[76] Amin'izao vanim-potoana maoderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermits, fa ny cenobitics kosa dia miaina ao amin'ny vondrom-piarahamonina, amin'ny ankapobeny ao amin'ny monasitera, eo ambanin'ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin'ny abbot. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’i Antony Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an'i Pachomius tamin'ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monasitera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-panjakana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’i Ejipta sy ny sisa tamin’ny tapany atsinanan’ny Fanjakana Romanina. Tena nahasarika ny vehivavy ny hetsika.[78] Isan'ny ivon'ny fampandrosoana ny monasticism dia i Basil the Great any Atsinanana ary, any Andrefana, Benedict, izay namorona ny Rule of Saint Benedict, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Moyen Âge sy ny fiandohan'ny fitsipika monastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>7zjkpp6b1df0dtn4q6v3jnx2bmyynxj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046696</id>
      <parentid>1046695</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T04:07:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Zavakanton' ny Kristiana voalohany */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41946" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho abc ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy.[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny Fanjakana Rômana sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy bonding ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teôlôjia sy ny apôlôjia, ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny filôzôfia ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Fiangonana na Abc ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe patistika. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. katakomba, nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny sarkôfazy, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristianina hatramin'ny nanjakan'i Decius tamin'ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain'ny manampahefana romana dia ny Fanenjehana Diocletianika, 303–311.[59]

Ny Didin'i Serdica dia navoaka tamin'ny 311 avy amin'ny Emperora Romana Galerius, izay namarana tamin'ny fomba ofisialy ny fanenjehana ny Kristianina tany Atsinanana. Tamin’ny famoahana ny Didin’i Milan (313), izay nametrahan’ny Emperora Romana Constantin Lehibe sy i Licinius ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristianina nataon’ny fanjakana Romana[60].

Ny Fanjakan'i Armenia no firenena voalohany teto amin'izao tontolo izao nametraka ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana, rehefa, tamin'ny hetsika fanao mahazatra tamin'ny taona 301, i Gregory ilay Mpanazava dia nandresy lahatra an'i Tiridates III, Mpanjakan'i Armenia, hiova ho Kristianina.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Constantin ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny Kristianisma noraisin’ny Emperora Romana Constantin tamin’io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ny Fiangonana Kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina basilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ny hetra sasany) ho an’ny klerjy, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ny fitarihana ny Fiangonana i Constantin. Tamin'ny taona 316, dia nitsara tamin'ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra momba ny Donatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin'ny 325 dia nampiantso ny Konsilin'i Nicée izy, ny konsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ny emperora izy ho tompon’andraikitra eo anatrehan’Andriamanitra amin’ny fahasalamana ara-panahin’ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ortodoksa. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak'i Constantin, Julian, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan'i Mardonius mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny Kristianisma ary nandray ny endriky ny fanompoan-tsampy grika-Romana neoplatonika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan'ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny fanompoan-tsampy grika-romanina tao amin’ny empira romana izy ary nanomboka tamin’ny fanokafana indray ny tempolin’ny mpanompo sampy, ka nanova azy ireo hitovy amin’ny fomban-drazana kristiana, toy ny rafitry ny episkopaly sy ny fiantrana ampahibemaso (tsy fantatra teo amin’ny fivavahana grika-romanina). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’i Julian rehefa maty tamin’ny ady tamin’ny Persianina izy (363).

=== Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran'ny Kristôlôjia Nontrinitarian malaza izay niely nanerana ny Fanjakana Romanina nanomboka tamin'ny taonjato faha-4 dia ny Arianisma, [65] [66] naorin'ny presbytera Kristiana Arius avy any Aleksandria, Egypta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany. Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran’i Arian ary nesorin’ny Eglizy Fanjakana tao amin’ny Empira Romana tamin’ny farany, dia nalaza hatrany ambanin’ny tany izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-4, Ulfilas, eveka romanina Ariana, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin'ny Goths, ireo vahoaka alemà tany amin'ny ankamaroan'i Eoropa teo amin'ny sisin-tany sy tao anatin'ny Fanjakana Romanina.[65][66] Ulfilas dia nampiely ny Kristianisma Ariana teo amin'ny Goths, nampiorina mafy ny finoana teo amin'ny foko alemà maro, ka nanampy azy ireo hitazona azy ireo tsy hitovy amin'ny kolontsaina sy ara-pivavahana amin'ny Kristiana Kalsedoniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny konsily ekiomenika voalohany. Niady hevitra momba ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pinoana izy ireo. Ny Konsily Voalohany tao Nicée (325) sy ny Konsily Voalohany tao Constantinople (381) dia niafara tamin’ny fanamelohana ny fampianaran’i Ariana ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana Nicée.

=== Ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana romana ===
Tamin'ny 27 Febroary 380, tamin'ny alàlan'ny Didin'i Tesalonika navoaka teo ambanin'ny Theodosius I, Gratian ary Valentinian II, ny Fanjakana Romanina dia nandray tamin'ny fomba ofisialy ny Kristianisma Trinite ho fivavahan'ny fanjakana. Talohan’io daty io, i Constantius II sy i Valens dia nankasitraka manokana ny endrika Kristianisma Ariana na Semi-Arian, saingy i Theodosius I, mpandimby an’i Valens, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ny Fanekem-pinoana Nicée.

Taorian'ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin'ny fandaminana mitovy amin'ny Fanjakana: faritany ara-jeografika, antsoina hoe diosezy, mifanitsy amin'ny fizarazaran'ny governemanta imperial. Ireo Eveka, izay nipetraka tao amin'ny tanàn-dehibe lehibe toy ny tamin'ny fomban-drazana talohan'ny lalàna, dia nanara-maso ny diosezy tsirairay. Ny toerana nisy ny eveka dia ny &quot;sezany&quot;, na &quot;jereo&quot;. Tamin’ireo ota, dia nisy dimy tonga nitana toerana ambony: Roma, Constantinople, Jerosalema, Antiokia, ary Aleksandria. Niankina tamin’ny mpanorina ny apôstôlika azy ireo ny lazan’ny ankamaroan’ireo tarehin-javatra ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ireo mitovy aminy aza ny evekan’i Roma, dia i Constantinople no laharana faharoa tamin’ny naha-renivohitra vaovaon’ny empira azy.

Namoaka didy i Theodosius I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovantsofina mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin'ny 385, izany no nahatonga ny fanjakana voalohany, fa tsy ny Fiangonana. , fanasaziana ho faty amin'ny mpivadi-pinoana, dia i Priscillian.[69][70]

=== Fiangonan'ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan'ny taonjato faha-5, ny Sekolin'i Edessa dia nampianatra fomba fijery krisolojika izay milaza fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia olona miavaka. Ny vokany manokana amin’io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho izy ny renin’Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho renin’i Kristy ihany. Ny mpomba an'io fomba fijery io no malaza indrindra dia ny Patriarkan'i Constantinople Nestorius. Hatramin'ny niantsoana an'i Maria ho renin'Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin'ny faritra maro tao amin'ny Fiangonana dia nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Konsilin’i Efesosy (431) i Theodosius II, mpanjaka romanina, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin'ny filan-kevitra tamin'ny farany ny hevitr'i Nestorius. Nisaraka tamin’ny Eglizy Romana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ny Nestorianina, ka niteraka fisarahana lehibe. Nesorina ny fiangonana Nestorian, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ny Empira Sasanianina izay nekena. Ny Empira Sasanianina (Persianina) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan'ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin'ny sampana Syriac amin'ny Kristianisma. Zoroastrian tamin'ny fomba ofisialy ny Empira Sasanianina ary nifikitra mafy tamin'io finoana io, amin'ny ampahany mba hanavahana ny tenany amin'ny fivavahan'ny Empira Romana (ny Paganisma Grika-Romana tany am-boalohany ary avy eo ny Kristianisma). Nanjary leferina ny Kristianisma tao amin'ny Fanjakana Sasanianina, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana nataon'ny Fanjakana Romanina nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina Kristiana Sasanianina.[71] Tamin'ny faran'ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Eglizy Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin'ny Eglizy Romana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa izay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan'ny Atsinanana.

Tamin'ny 451, ny Konsilin'i Chalcedon dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristolojika manodidina ny Nestorianisma. Ny konsily tamin'ny farany dia nanambara fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin'ny singa iray, fomba fijery nolavin'ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miaphysites. Niteraka fiombonan'ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan'izany ny fiangonana Armeniana, Syriana ary Ejipsianina[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ny fampihavanana aza nandritra ireo taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ortodoksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia endrika fanaon'ny olona iray izay miala amin'ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny hermit na miditra amin'ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ny Eglizy Kristiana izy io tamin’ny naha-fianakaviana nanana fomban-drazana mitovy amin’izany, nalaina tamin’ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ny fakan’ny sasany amin’ny Jodaisma. I Jaona Mpanao Batisa dia hita ho moanina archetypical, ary ny mônastisisma dia nentanin'ny fandaminan'ny vondrom-piarahamonina Apostolika araka ny voarakitra ao amin'ny Asan'ny Apostoly 2:42–47.[73]

Mpanoratra Kristiana malaza tamin'ny Late Antiquity toa an'i Origène, Md Jérôme, John Chrysostom, ary Augustin of Hippo, no nandika ny dikan'ireo lahatsoratra ao amin'ny Baiboly tao anatin'ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-baiboly momba ny asceticism dia hita teo amin'ny fiainan'i Jaona Mpanao Batisa, Jesoa Kristy, ny apostoly roa ambin'ny folo ary Paoly Apostoly.[74] Nahariharin’ny Horonam-bokin’ny Ranomasina Maty ny fanaon’ny sekta jiosy fahiny an’ny Eseniana, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana ascetic dia hita tao amin'ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Philokalia) sy ny fanao (jereo: Hesychasm). Anisan'ireo mpivavaka kristianina hafa amin'ny asceticism ny olo-masina toa an'i Paul the Hermit, Simeon Stylites, David of Wales, John of Damascus, ary Francis of Assise.[74]

Ny efitr'i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan'ny lehilahy sy vehivavy kristiana ascetics, hermits ary anchorite an'arivony, [75] anisan'izany i Md Antony Lehibe (fantatra amin'ny anarana hoe Md Antony avy any an'efitra), Md Maria any Ejipta. , ary St. Simeon Stylites, fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Desert sy Reny Desert. Tamin'ny 963 dia niforona ny fikambanan'ny monasitera antsoina hoe Lavra teo amin'ny Tendrombohitra Athos, araka ny fomban-drazana ortodoksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin'ireo antokon'olona ascetic kristiana ortodoksa nandritra ireo taonjato nanaraka.[76] Amin'izao vanim-potoana maoderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermits, fa ny cenobitics kosa dia miaina ao amin'ny vondrom-piarahamonina, amin'ny ankapobeny ao amin'ny monasitera, eo ambanin'ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin'ny abbot. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’i Antony Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an'i Pachomius tamin'ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monasitera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-panjakana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’i Ejipta sy ny sisa tamin’ny tapany atsinanan’ny Fanjakana Romanina. Tena nahasarika ny vehivavy ny hetsika.[78] Isan'ny ivon'ny fampandrosoana ny monasticism dia i Basil the Great any Atsinanana ary, any Andrefana, Benedict, izay namorona ny Rule of Saint Benedict, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Moyen Âge sy ny fiandohan'ny fitsipika monastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>k3tkhyn4ka6ogip92o8u5jt2ukmcmo6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046697</id>
      <parentid>1046696</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T04:13:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41989" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho abc ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy.[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny Fanjakana Rômana sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy bonding ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teôlôjia sy ny apôlôjia, ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny filôzôfia ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Fiangonana na Abc ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe patistika. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. katakomba, nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny sarkôfazy, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny Empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i Dekio tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i Diôkletiano taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana Konstantino Lehibe sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Constantin ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny Kristianisma noraisin’ny Emperora Romana Constantin tamin’io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ny Fiangonana Kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina basilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ny hetra sasany) ho an’ny klerjy, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ny fitarihana ny Fiangonana i Constantin. Tamin'ny taona 316, dia nitsara tamin'ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra momba ny Donatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin'ny 325 dia nampiantso ny Konsilin'i Nicée izy, ny konsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ny emperora izy ho tompon’andraikitra eo anatrehan’Andriamanitra amin’ny fahasalamana ara-panahin’ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ortodoksa. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak'i Constantin, Julian, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan'i Mardonius mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny Kristianisma ary nandray ny endriky ny fanompoan-tsampy grika-Romana neoplatonika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan'ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny fanompoan-tsampy grika-romanina tao amin’ny empira romana izy ary nanomboka tamin’ny fanokafana indray ny tempolin’ny mpanompo sampy, ka nanova azy ireo hitovy amin’ny fomban-drazana kristiana, toy ny rafitry ny episkopaly sy ny fiantrana ampahibemaso (tsy fantatra teo amin’ny fivavahana grika-romanina). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’i Julian rehefa maty tamin’ny ady tamin’ny Persianina izy (363).

=== Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran'ny Kristôlôjia Nontrinitarian malaza izay niely nanerana ny Fanjakana Romanina nanomboka tamin'ny taonjato faha-4 dia ny Arianisma, [65] [66] naorin'ny presbytera Kristiana Arius avy any Aleksandria, Egypta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany. Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran’i Arian ary nesorin’ny Eglizy Fanjakana tao amin’ny Empira Romana tamin’ny farany, dia nalaza hatrany ambanin’ny tany izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-4, Ulfilas, eveka romanina Ariana, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin'ny Goths, ireo vahoaka alemà tany amin'ny ankamaroan'i Eoropa teo amin'ny sisin-tany sy tao anatin'ny Fanjakana Romanina.[65][66] Ulfilas dia nampiely ny Kristianisma Ariana teo amin'ny Goths, nampiorina mafy ny finoana teo amin'ny foko alemà maro, ka nanampy azy ireo hitazona azy ireo tsy hitovy amin'ny kolontsaina sy ara-pivavahana amin'ny Kristiana Kalsedoniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny konsily ekiomenika voalohany. Niady hevitra momba ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pinoana izy ireo. Ny Konsily Voalohany tao Nicée (325) sy ny Konsily Voalohany tao Constantinople (381) dia niafara tamin’ny fanamelohana ny fampianaran’i Ariana ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana Nicée.

=== Ny Kristianisma ho fivavahan'ny fanjakana romana ===
Tamin'ny 27 Febroary 380, tamin'ny alàlan'ny Didin'i Tesalonika navoaka teo ambanin'ny Theodosius I, Gratian ary Valentinian II, ny Fanjakana Romanina dia nandray tamin'ny fomba ofisialy ny Kristianisma Trinite ho fivavahan'ny fanjakana. Talohan’io daty io, i Constantius II sy i Valens dia nankasitraka manokana ny endrika Kristianisma Ariana na Semi-Arian, saingy i Theodosius I, mpandimby an’i Valens, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ny Fanekem-pinoana Nicée.

Taorian'ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin'ny fandaminana mitovy amin'ny Fanjakana: faritany ara-jeografika, antsoina hoe diosezy, mifanitsy amin'ny fizarazaran'ny governemanta imperial. Ireo Eveka, izay nipetraka tao amin'ny tanàn-dehibe lehibe toy ny tamin'ny fomban-drazana talohan'ny lalàna, dia nanara-maso ny diosezy tsirairay. Ny toerana nisy ny eveka dia ny &quot;sezany&quot;, na &quot;jereo&quot;. Tamin’ireo ota, dia nisy dimy tonga nitana toerana ambony: Roma, Constantinople, Jerosalema, Antiokia, ary Aleksandria. Niankina tamin’ny mpanorina ny apôstôlika azy ireo ny lazan’ny ankamaroan’ireo tarehin-javatra ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ireo mitovy aminy aza ny evekan’i Roma, dia i Constantinople no laharana faharoa tamin’ny naha-renivohitra vaovaon’ny empira azy.

Namoaka didy i Theodosius I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovantsofina mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin'ny 385, izany no nahatonga ny fanjakana voalohany, fa tsy ny Fiangonana. , fanasaziana ho faty amin'ny mpivadi-pinoana, dia i Priscillian.[69][70]

=== Fiangonan'ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan'ny taonjato faha-5, ny Sekolin'i Edessa dia nampianatra fomba fijery krisolojika izay milaza fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia olona miavaka. Ny vokany manokana amin’io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho izy ny renin’Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho renin’i Kristy ihany. Ny mpomba an'io fomba fijery io no malaza indrindra dia ny Patriarkan'i Constantinople Nestorius. Hatramin'ny niantsoana an'i Maria ho renin'Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin'ny faritra maro tao amin'ny Fiangonana dia nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Konsilin’i Efesosy (431) i Theodosius II, mpanjaka romanina, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin'ny filan-kevitra tamin'ny farany ny hevitr'i Nestorius. Nisaraka tamin’ny Eglizy Romana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ny Nestorianina, ka niteraka fisarahana lehibe. Nesorina ny fiangonana Nestorian, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ny Empira Sasanianina izay nekena. Ny Empira Sasanianina (Persianina) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan'ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin'ny sampana Syriac amin'ny Kristianisma. Zoroastrian tamin'ny fomba ofisialy ny Empira Sasanianina ary nifikitra mafy tamin'io finoana io, amin'ny ampahany mba hanavahana ny tenany amin'ny fivavahan'ny Empira Romana (ny Paganisma Grika-Romana tany am-boalohany ary avy eo ny Kristianisma). Nanjary leferina ny Kristianisma tao amin'ny Fanjakana Sasanianina, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana nataon'ny Fanjakana Romanina nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina Kristiana Sasanianina.[71] Tamin'ny faran'ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Eglizy Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin'ny Eglizy Romana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa izay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan'ny Atsinanana.

Tamin'ny 451, ny Konsilin'i Chalcedon dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristolojika manodidina ny Nestorianisma. Ny konsily tamin'ny farany dia nanambara fa ny maha-Andriamanitra sy ny maha-olombelona an'i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin'ny singa iray, fomba fijery nolavin'ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miaphysites. Niteraka fiombonan'ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan'izany ny fiangonana Armeniana, Syriana ary Ejipsianina[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ny fampihavanana aza nandritra ireo taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ortodoksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia endrika fanaon'ny olona iray izay miala amin'ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny hermit na miditra amin'ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ny Eglizy Kristiana izy io tamin’ny naha-fianakaviana nanana fomban-drazana mitovy amin’izany, nalaina tamin’ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ny fakan’ny sasany amin’ny Jodaisma. I Jaona Mpanao Batisa dia hita ho moanina archetypical, ary ny mônastisisma dia nentanin'ny fandaminan'ny vondrom-piarahamonina Apostolika araka ny voarakitra ao amin'ny Asan'ny Apostoly 2:42–47.[73]

Mpanoratra Kristiana malaza tamin'ny Late Antiquity toa an'i Origène, Md Jérôme, John Chrysostom, ary Augustin of Hippo, no nandika ny dikan'ireo lahatsoratra ao amin'ny Baiboly tao anatin'ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-baiboly momba ny asceticism dia hita teo amin'ny fiainan'i Jaona Mpanao Batisa, Jesoa Kristy, ny apostoly roa ambin'ny folo ary Paoly Apostoly.[74] Nahariharin’ny Horonam-bokin’ny Ranomasina Maty ny fanaon’ny sekta jiosy fahiny an’ny Eseniana, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana ascetic dia hita tao amin'ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Philokalia) sy ny fanao (jereo: Hesychasm). Anisan'ireo mpivavaka kristianina hafa amin'ny asceticism ny olo-masina toa an'i Paul the Hermit, Simeon Stylites, David of Wales, John of Damascus, ary Francis of Assise.[74]

Ny efitr'i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan'ny lehilahy sy vehivavy kristiana ascetics, hermits ary anchorite an'arivony, [75] anisan'izany i Md Antony Lehibe (fantatra amin'ny anarana hoe Md Antony avy any an'efitra), Md Maria any Ejipta. , ary St. Simeon Stylites, fantatra amin'ny anarana hoe Rain'ny Desert sy Reny Desert. Tamin'ny 963 dia niforona ny fikambanan'ny monasitera antsoina hoe Lavra teo amin'ny Tendrombohitra Athos, araka ny fomban-drazana ortodoksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin'ireo antokon'olona ascetic kristiana ortodoksa nandritra ireo taonjato nanaraka.[76] Amin'izao vanim-potoana maoderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermits, fa ny cenobitics kosa dia miaina ao amin'ny vondrom-piarahamonina, amin'ny ankapobeny ao amin'ny monasitera, eo ambanin'ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin'ny abbot. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’i Antony Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an'i Pachomius tamin'ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monasitera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-panjakana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’i Ejipta sy ny sisa tamin’ny tapany atsinanan’ny Fanjakana Romanina. Tena nahasarika ny vehivavy ny hetsika.[78] Isan'ny ivon'ny fampandrosoana ny monasticism dia i Basil the Great any Atsinanana ary, any Andrefana, Benedict, izay namorona ny Rule of Saint Benedict, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Moyen Âge sy ny fiandohan'ny fitsipika monastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>3ox5xednh8qqrpxba3w3g0i7swhm0ug</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046698</id>
      <parentid>1046697</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T05:28:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42445" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho abc ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy.[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny Fanjakana Rômana sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy bonding ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teôlôjia sy ny apôlôjia, ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny filôzôfia ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Fiangonana na Abc ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe patistika. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. katakomba, nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny sarkôfazy, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny Empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i Dekio tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i Diôkletiano taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana Konstantino Lehibe sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza izay niely nanerana ny Empira Romana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4 dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ary nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Romana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' Ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka romana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahanynbe amon' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômanina.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Konsily voalohany tao Konstantinopla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma laza fivavaham-panjakana romana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I, Gratiano ary Valentiniano II, ny Empira Romana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Roma, i Konstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesosy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Konsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiombonan' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana, Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona iray izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana lovam-panao mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan’ ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa dia hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminan' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany among ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipo, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana izay sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao taming izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika, hermita ary ankôrite an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôny avy any an' efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitrasy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônasitera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovam-pomba ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao amin' ny vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basily Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), izay namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>ptx7k6tqx4trdhbpw888bjft8lte7ns</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046699</id>
      <parentid>1046698</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T05:29:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Ny kristianisma laza fivavaham-panjakana romana */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42446" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho abc ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy.[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny Fanjakana Rômana sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy bonding ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teôlôjia sy ny apôlôjia, ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny filôzôfia ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Fiangonana na Abc ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe patistika. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. katakomba, nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny sarkôfazy, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny Empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i Dekio tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i Diôkletiano taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana Konstantino Lehibe sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza izay niely nanerana ny Empira Romana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4 dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ary nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Romana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' Ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka romana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahanynbe amon' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômanina.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Konsily voalohany tao Konstantinopla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I, Gratiano ary Valentiniano II, ny Empira Romana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Roma, i Konstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesosy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Konsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiombonan' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana, Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona iray izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana lovam-panao mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan’ ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa dia hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminan' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany among ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipo, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana izay sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao taming izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika, hermita ary ankôrite an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôny avy any an' efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitrasy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônasitera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovam-pomba ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao amin' ny vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basily Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), izay namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>dpj93gzjhbenkftlsm766kmc2mdcwjv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046700</id>
      <parentid>1046699</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T05:30:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42449" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho abc ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy.[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny Fanjakana Rômana sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy bonding ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teôlôjia sy ny apôlôjia, ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny filôzôfia ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Fiangonana na Abc ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe patistika. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. katakomba, nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny sarkôfazy, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny Empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i Dekio tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i Diôkletiano taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana Konstantino Lehibe sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza izay niely nanerana ny Empira Romana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4 dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ary nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Romana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' Ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka romana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahanynbe amon' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômanina.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Konsily voalohany tao Konstantinopla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I, Gratiano ary Valentiniano II, ny Empira Romana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Roma, i Konstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesosy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Konsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiombonan' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana, Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona iray izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana lovam-panao mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan’ ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa dia hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminan' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany among ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipo, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana izay sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao taming izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika, hermita ary ankôrite an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôny avy any an' efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitrasy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônasitera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovam-pomba ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao amin' ny vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basily Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), izay namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>is7imcnkm1iaqejg9r911gxej1cslj3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046701</id>
      <parentid>1046700</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T05:31:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42452" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho abc ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy.[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny Fanjakana Rômana sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy bonding ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teôlôjia sy ny apôlôjia, ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny filôzôfia ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Fiangonana na Abc ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe patistika. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. katakomba, nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny sarkôfazy, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny Empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i Dekio tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i Diôkletiano taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana Konstantino Lehibe sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza izay niely nanerana ny Empira Romana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4 dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ary nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Romana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' Ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka romana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahanynbe amon' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômanina.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Konsily voalohany tao Konstantinopla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I, Gratiano ary Valentiniano II, ny Empira Romana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Roma, i Konstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesosy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Konsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiombonan' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana, Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona iray izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana lovam-panao mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan’ ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa dia hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminan' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany among ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipo, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana izay sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao taming izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika, hermita ary ankôrite an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôny avy any an' efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitrasy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônasitera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovam-pomba ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao amin' ny vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basily Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), izay namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Avo (800–1299) ==</text>
      <sha1>jka30cfait6hgih9ue5f0lokih3g1dc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046702</id>
      <parentid>1046701</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T05:33:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Andro Antenatenany Avo (800–1299) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42455" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho abc ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy.[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny Fanjakana Rômana sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy bonding ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teôlôjia sy ny apôlôjia, ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny filôzôfia ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Fiangonana na Abc ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe patistika. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. katakomba, nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny sarkôfazy, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny Empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i Dekio tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i Diôkletiano taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana Konstantino Lehibe sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza izay niely nanerana ny Empira Romana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4 dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ary nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Romana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' Ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka romana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahanynbe amon' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômanina.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Konsily voalohany tao Konstantinopla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I, Gratiano ary Valentiniano II, ny Empira Romana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Roma, i Konstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesosy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Konsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiombonan' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana, Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona iray izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana lovam-panao mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan’ ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa dia hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminan' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany among ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipo, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana izay sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao taming izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika, hermita ary ankôrite an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôny avy any an' efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitrasy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônasitera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovam-pomba ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao amin' ny vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basily Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), izay namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==</text>
      <sha1>ka2x73z84h8po2odyr4g3d1t0gdatn5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046703</id>
      <parentid>1046702</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T05:34:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Fanjakana Sasaniana */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42452" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny Fariseo, ny Sadoseo, ny Eseniana, ary ny “Filôzôfia Fahefatra” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsu Iza fa ny Zelôta sy ny Sikary [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K.. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny literatiora apôkaliptika novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy (mesia na mpanjaka) avy amin' i Davida mba hanangana ny Fanjakan’ Andriamanitra israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i Jesoa sy ny fampianarany dia ny filazantsara (na evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny Asan’ ny Apôstôly sy ny epistilin’ i Paoly. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia Zanak’ Andriamanitra i Jesoa izay nohomboana tamin’ ny hazo fijaliana manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany Jerosalema.[1] Nino ny mpanara-dia azy fa natsangana tamin’ ny maty izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny Kônsily voalohany tao Nikea (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny Apôstôly voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataony. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny Asan' ny Apôstôly, saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K.. tamin' ny fitorian' i Paoly tany Rôma don't izy nigadra tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny Kristiana jiosy apôkaliptika tao anatin' ny jodaisman' ny Tempoly Faharoa.[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany iareo dia tena Jiosy, toy ny Ebiônita, [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany Jerosalema, izay notarihan’ i Jakoba Ilay Marina, rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany Antiôkia no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;natahotra an' Andriamanitra&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômanina niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha Jentilisa (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika sinagôga jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny Halakà izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny taratasin’ i Paoly dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny Fanekem-pihavanana Vaovaon’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy ho amin’ ny famonjena[37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny jodaisma nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eusèbe sy Epifanio avy any Salamisy, izay rain' ny fiangonana, tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i Jerosalema tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i Dekapôlisy, any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny epistily ao amin' ny Testamenta Vaovao dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny fijalian' i Jesoa, ny fasana foana ary ny fisehoany taorin' ny fitsanganany amin' ny maty[43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka miteny arameana teny amoron' ny Ranomasina Mediteranea ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny Fanjakana Rômana sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny Fanjakana Partiana sy ny Empira Sasaniana tatỳ aoriana, anisan' izany i Mesôpôtamia, izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny Kônsily tao Nikea (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ny Kônsily voalohany tao Nikea tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoanan' i Nikea dia niely nanerana an' i Eorôpa Andrefana sy ny Lemaka Mediteraneana ary any Afrika Avaratra sy Atsinanana ny finoana. Nisy firafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny foto-pampianarana kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny jodaisma ny kristianisma, ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;episkopoi&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;presbytera&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho abc ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy.[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny Fanjakana Rômana sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy bonding ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teôlôjia sy ny apôlôjia, ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny filôzôfia ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Fiangonana na Abc ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe patistika. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. katakomba, nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny sarkôfazy, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny Empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i Dekio tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i Diôkletiano taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana Konstantino Lehibe sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza izay niely nanerana ny Empira Romana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4 dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ary nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Romana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' Ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka romana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahanynbe amon' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômanina.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Konsily voalohany tao Konstantinopla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I, Gratiano ary Valentiniano II, ny Empira Romana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Roma, i Konstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesosy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Konsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiombonan' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana, Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona iray izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana lovam-panao mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan’ ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa dia hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminan' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany among ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipo, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana izay sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao taming izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika, hermita ary ankôrite an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôny avy any an' efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitrasy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônasitera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovam-pomba ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao amin' ny vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basily Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), izay namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==</text>
      <sha1>tozlkqps8gu5hvfz7rh0lm95tjnqk4r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046706</id>
      <parentid>1046703</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T11:32:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43027" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany Jodea nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I Jôsefa mpahay tantara rômanina sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny mamin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]], (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa amin' ny maty|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny Apôstôly sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i Paoly, ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy]] apôkaliptika tao anatin' ny [[jodaisma]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa|Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “Kristiana”. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe [[Paoly Apôstôly]], dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony Jôrdana.[41]

Ny Filazantsara sy ny Epistily ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoany taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona amoron' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. Klemento, evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny Testamenta Vaovao koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fandikana ny Baiboly izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny maha-Andriamanitra an’ i Jesoa sy ny toetran’ ny Trinite. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny sampana kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana sinkretisma.[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny epistilin' i Paoly dia nivezivezy tamin' ny endrika voaangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny Testamenta Vaovao ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny Epistily ho abc ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistily voalohan' i Petera, ny Epistily voalohany sy faharoan' i Joany ary ny Apôkalipsy.[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny Testamenta Vaovao, [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny Fanjakana Rômana sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy bonding ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny teôlôjia sy ny apôlôjia, ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny filôzôfia ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Fiangonana na Abc ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe patistika. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. katakomba, nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny sarkôfazy, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana sy fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny Empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i Dekio tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i Diôkletiano taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana Konstantino Lehibe sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ i Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza izay niely nanerana ny Empira Romana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4 dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ary nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Romana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' Ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka romana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misionera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahanynbe amon' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômanina.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Konsily voalohany tao Konstantinopla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I, Gratiano ary Valentiniano II, ny Empira Romana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Roma, i Konstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ny hafa tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesosy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Konsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiombonan' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana, Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona iray izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery toy ny mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana lovam-panao mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan’ ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa dia hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminan' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany among ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipo, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana izay sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao taming izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nipetrahan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika, hermita ary ankôrite an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôny avy any an' efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitrasy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônasitera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovam-pomba ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nijanona ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina eremita, na ny hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao amin' ny vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basily Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), izay namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita ho any amin'ny fiandohan'ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy eo an-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana herinaratra raha nihena ny tanàna. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristianina nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ny tandrefana (faritra latinina), ary samy nanana endrika miavaka. Ireo evekan’i Roma, ireo papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ireo “mpanapaka barbarianina” tany amin’ireo faritany romanina taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin'ny ezaka misionera tany am-boalohany tany amin'ny faritra tsy voafehin'ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan'ny Empira Romana Tandrefana, nosoloina ny fanjakana foederati sy alemà.[80] Tany am-piandohan'ny taonjato faha-5, ny asa misionera avy any Grande-Bretagne Romana ho any amin'ny faritra Celtic (Scotland, Irlandy, ary Pays de Galles) dia namokatra fomban-drazana nifaninana tamin'ny Kristianisma Celtic, izay naverina naverina teo ambanin'ny Fiangonana tany Roma tatỳ aoriana. Ireo misionera nalaza tany Eoropa Avaratra Andrefana tamin’izany fotoana izany dia ireo olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny foko Anglo-Saxon izay nanafika an'i Grande-Bretagne atsimo, fotoana fohy taorian'ny nandaozan'ny Romanina dia mpanompo sampy tamin'ny voalohany, saingy niova fo ho Kristianisma tamin'ny alalan'i Augustin avy any Canterbéry i Augustin avy any Canterbury noho ny asa nanirahana ny Papa Gregory Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben'ny misiônera, ireo misiônera toa an'i Wilfrid, Willibrord, Lullus, ary Boniface dia niova fo ny havany Saxon tany Germania.

Ny ankamaroan'ny Kristianina Gallo-Romanina monina any Gaul (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin'ny Franks tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ny Mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ny fanompoan-tsampy ho amin’ny Fivavahana Katolika Romana, tamin’ny 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ny fampiraisana ny finoan’ny mpitondra sy ny an’ny mpitondra [81]. Taorian’ny nipoiran’ny Fanjakana Frankish sy ny toe-draharaha ara-politika nilamina, dia nampitombo ny asan’ny misionera ny tapany tandrefana tamin’ny Fiangonana, izay notohanan’ny tarana-mpanjaka Merovingiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian'ny nanorenan'ny fiangonana iray tao Utrecht nataon'i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny Mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan'ny taona 716 sy 719. Tamin'ny taona 717, i Boniface, misionera anglisy, dia nalefa hanampy an'i Willibrord, nanangana indray ireo fiangonana tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana. any Alemaina.[81] Nandritra ny faramparan'ny taonjato faha-8, dia nampiasa famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saxon mpanompo sampy sy hanerena azy ireo hanaiky ny Kristianisma [82].

=== Kalifata Rashidun ===
Koa satria izy ireo dia heverina ho &quot;Olon'ny Boky&quot; ao amin'ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran'ny silamo dia niharan'ny satan'ny dhimmi (miaraka amin'ny Jiosy, Samaritana, Gnostika, Mandeans, ary Zoroastriana), izay ambany noho ny satan'ny silamo. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana araka izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy an’isa noho ny fandrarana azy ireo tsy hiova finoana (ho an’ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny Kristianisma) tany amin’ireo tany notafihin’ny silamo arabo noho ny fanaintainan’ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana izy ireo. , nanao asa sasany, ary voatery nitafy hafa mba hampiavaka ny tenany amin'ny Arabo[84] . Teo ambanin'ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy silamo dia voatery nandoa ny hetra jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin'ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain'ny mpitondra silamo ny vondrom-piarahamonina Kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. tamin'izany dia nitondra ampahany betsaka amin'ny fidiram-bola ho an'ny fanjakana silamo ary nampihena ny Kristiana maro ho amin'ny fahantrana, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsosialy ireo dia nanery ny kristiana maro hivadika ho silamo.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an'ireo mpitondra silamo ho karama izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an'ny tokantrano silamo izay voatery hivadika ho silamo.[84]

Araka ny fomban'ny Eglizy Ortodoksa Syriac, ny fandresen'ny Silamo ny Levant dia fanamaivanana ho an'ireo Kristiana ampahorian'ny Fanjakana Romanina Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiokia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa Andriamanitra Kristiana dia “nanandratra ny zanak’i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ny tanan’ny Romana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina Kristiana isan-karazany any amin'ny faritr'i Palestina, Syria, Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran'ny Fanjakana Romanina Tandrefana na ny an'ny Fanjakana Byzantine, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin'ny toe-karena ara-toekarena sy ara-politika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran'ny Silamo. .[85] Na izany aza, ny mpahay tantara maoderina dia manaiky ihany koa fa ny mponina Kristiana monina any amin'ireo tany notafihin'ny tafika Arabo silamo teo anelanelan'ny taonjato faha-7 sy faha-10 am.f.i. dia niharan'ny fanenjehana ara-pivavahana, herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelatanan'ireo manampahefana sy mpanapaka Miozolomana Arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin'ny fanamelohana ho faty Islamika noho ny fiarovana ny finoany Kristiana tamin'ny alalan'ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana silamo, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin'ny Kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy an'Andriamanitra. finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Umayyad ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon'ny tsy silamo (toy ny kristiana na jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon'ny silamo amin'ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin'ny kolontsaina silamo sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy silamo tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy silamo kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin'ny finoana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran'ny Silamo dia nanana zo hivadika ho silamo na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin'izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin'ny finoana silamo, dia niatrika sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty Islamika.[86][87][88] ]

Amin'ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambanin'ny fitondrana Islamika dia navela hampihatra ny fivavahany miaraka amin'ny fetra miavaka sasany avy amin'ny Pact apokrifa an'i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ny taona 717 am.f.i., dia nandrara ny kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ny trano fiangonana, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy monasitera taorian’ny fandravana na simba, ary nametraka fameperana hafa. mifandraika amin'ny asa, fitafiana ary fiadiana[91] Nanenjika Kristiana Berbera maro ny Kalifa Umayyad tamin'ny taonjato faha-7 sy faha-8 am.f.i., izay niova tsikelikely ho amin'ny finoana silamo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (amin'ny Saikinosin'i Iberiana), ny sekolin'ny lalàna Islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan'ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin'ny Emirat of Córdoba teo anelanelan'ny taona 850 sy 859 AD[93] dia voarakitra ao amin'ny trakta hagiographique nosoratan'i Eulogius of Córdoba, Kristiana Iberiana sy Latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran'i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba, ary ny hagiographie an'i Eulogius dia mamaritra amin'ny antsipiriany ny famonoana ireo maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna Islamika, anisan'izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy.[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abbasid ===
Mpahay siansa Kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo Islamika tamin'ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana Jacobita sy Nestorian) dia nandray anjara tamin'ny sivilizasiona Islamika Arabo nandritra ny fitondran'ny Omayyad sy ny Abbasid, tamin'ny fandikana ny sangan'asan'ny filozofa grika ho amin'ny teny Syriac ary taorian'izay, tamin'ny teny Arabo.[94] [95][96] Nahay filozofia, siansa, teolojia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an'ny Kalifa Abbasid dia matetika Kristiana Asyriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny Kalifa Abbasid dia tsy nandefitra loatra tamin'ny Kristianisma raha oharina tamin'ireo kalifa Omayyad[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin'ny governemanta ny manam-pahefana kristianina, ary matetika ny Kristianina ao amin'ny Fiangonan'ny Tatsinanana no nandika ny filozofia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr'i al-Jahiz dia nanafika ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary milaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-9, ny patriarkan'i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin'ny mpiara-miasa taminy, ilay patriarkan'i Constantinople Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

Elias avy any Heliopolisy, rehefa nifindra tany Damaskosy avy any Heliopolisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin'ny Kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain'ny Arabo silamo iray, ary voatery nandositra an'i Damaskosy ho any amin'ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain'ny &quot;eparch&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho silamo teo ambany fampijaliana izy dia nentina teo anatrehan'ny emir Damascene sady havan'ny kalifa al-Mahdi ( r. 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elia.[100]: 34  Tamin’ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elia ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ny 779 am.f.i.[100]: 34

Araka ny voalazan'ny Synaxarion of Constantinople, ny hegumenos Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin'ny Monasiteran'i Zobe akaikin'i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin'ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora Abbasid izay nanafika ny faritanin'ny Romanina tamin'ny taona 785 taorian'i J.K. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay Kristianina, dia niova fo ho amin'ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  Bacchus anefa dia nijanona ho crypto-Kristianina ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin'ny monasitera. an'i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho Kristianina indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an'i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran'ny emir Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian'ny Sack of Amorium tamin'ny taona 838, tanàna niavian'ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka Amoriana, ny kalifa al-Mu'tasim (r. 833–842) dia nitondra babo romana maherin'ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ny fito taona nisian’ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho silamo, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ny Martsa 845 teo ambany fitondran’ny kalifa al-Wathiq (r. 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin'ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan'i Euodius, hagiographer-n'izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin'ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny iconoclasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin'ny anarana hoe Michael the Synkellos, anisan'ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Koloneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny adin'ny Arabo-Byzance tamin'ny taonjato faha-10, ny fandresen'ny Romanina ny Arabo dia niafara tamin'ny fanafihan'ny vahoaka ny Kristianina, izay noheverina fa niray fo tamin'ny fanjakana Romana.[85] Araka ny voalazan'i Bar Hebraeus, katolika ao amin'ny Fiangonan'ny Atsinanana, Abraham III (r. 906–937), dia nanoratra tamin'ny vizier lehibe fa &quot;isika Nestoriana dia naman'ny Arabo ary mivavaka ho an'ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestorianina “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ny Eglizy Ortodoksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ny taona 923 sy 924 am.f.i. rava ny fiangonana tao anatin'ny herisetran'ny vahoaka tao Ramla, Askelona, ​​Kaisaria Maritima, ary Damaskosy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan'i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana Arabo Melkite avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (r. 908–932) dia nandray anjara tamin'ny ady. fanorenana indray ny fananan’ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian'ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin'ny faritanin'ny Fanjakana Byzantine ny Iconoclasm tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-8. Tamin'ny taona 720, ny Emperora Byzantine Leo III ny Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an'i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-baiboly. Tany Latina Andrefana, ny Papa Grégoire III dia nanao synoda roa tany Roma ary nanameloka ny nataon’i Léon. Ny Filankevitry ny Iconoclast Byzance, natao tao Hieria tamin'ny taona 754 am.f.i., dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia mivadi-pinoana.[101] Ny hetsika iconoclastic dia nandrava ny ankamaroan'ny tantaran'ny zavakanto voalohany tao amin'ny Fiangonana Kristiana. Ny hetsika iconoclastic taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin'ny 787 am.f.i. teo ambanin'ny konsily faharoan'i Nicée (ny konsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan'ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==</text>
      <sha1>0ikxglkntrw4fl5xi1p1lzgfd10gh9i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mpikambana:Yerreybha hatifha</title>
    <ns>2</ns>
    <id>282142</id>
    <revision>
      <id>1046682</id>
      <parentid>1046619</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T14:18:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>85.106.113.123</ip>
      </contributor>
      <comment>Tumblr</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1371" xml:space="preserve">'''Kayı Aşireti Çetesi'''

Tiktok Çetesidir Yeni Kurulmuş Veya Kurulmaya Hazır Bir Çetedir Amacı Sosyal Medyada Yöneticelerinin Ait Olduğu Kayı Boyunun Gücüyle Diğer Çeteleri Çökertmektir Yöneticeleri : Ismail Kurt Ve Hüseyin Çekilidir .  

'''Sosyal Medyalarımız Ve İletişim :''' 

İnstagram , [https://www.youtube.com/channel/UCZSMdKBTFc7C5mKJIlKEySw/about Youtube] , Youtube Müzik ,  [https://open.spotify.com/user/31tcheouo4rcikcyiev4wnrb3kjq Spotify] , [https://tiktokcetesikayiasireti@gmail.com E posta] ,  [https://jsjsjsjsjsj.comm Mobil Uygulaması] , [https://sites.google.com/view/kayiasireticetesi/ana-sayfa Web Sitesi] , [https://s.kw.ai/u/doCmS2Pl Kwai] , Tumblr ,  [https://pin.it/63lgLki Pinterest] , [https://www.wattpad.com/user/kayiasireti10 Wattpad] ,  [https://www.youtube.com/playlist?list=PLstWr_C0a8Ipzn9dpZ9-WRDX9UYfUfvsV Karakeçili Tv] , [[Muhteşem Osmanlı Tv]] , [https://www.linkedin.com/in/kay%C4%B1-a%C5%9Fireti-%C3%A7etesi-9a0022247 Linkedin] , [https://www.trtdinle.com/show/aklimda-kalan-satirlar?id=5132993 TRT Dinle] , [https://www.trtizle.com/search?q=Osmanl%C4%B1%20%C4%B0mparatorlu%C4%9Fu TRT İzle] ,  [https://fb://group/1169255793618727?ref=share Facebook]  , [https://mobile.twitter.com/Kayicetesi Twitter] , [https://yaay.com.tr/kayiasireticetes Yaay]

'''Bilgi Kutusu''' : [[Kayı Aşireti Çetesi]]</text>
      <sha1>fy9qozk83pdwe7kbtosw2ipc3ztuz78</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>