Wikipedia
mgwiki
https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana
MediaWiki 1.39.0-wmf.26
first-letter
Rakitra
Manokana
Dinika
Mpikambana
Dinika amin'ny mpikambana
Wikipedia
Dinika amin'ny Wikipedia
Sary
Dinika amin'ny sary
MediaWiki
Dinika amin'ny MediaWiki
Endrika
Dinika amin'ny endrika
Fanoroana
Dinika amin'ny fanoroana
Sokajy
Dinika amin'ny sokajy
TimedText
TimedText talk
Module
Discussion module
Gadget
Discussion gadget
Définition de gadget
Discussion définition de gadget
Vorona
0
2465
1047797
1047754
2022-08-28T14:23:13Z
2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848
wikitext
text/x-wiki
{{vangovango}}
[[Sary:הגליל התחתון - אלוני אבא - המבנים הטמפלרים (1).JPG|vignette|Vorona]]
Ny '''vorona''' dia ao amin'ny kilasin'ny [[biby manana taolan-damosina]], ny ''Aves''.
Izy ireo dia manana ra mafana ary manana [[atody]]. Feno volom-borona ny tenany ary manana [[elatra]]. Ny volom-borona dia manana asa telo, ny fisidinana, ny famehezana ny mari-pana ary ny fampisehoana. Manana [[taolana]] poak'aty ny vorona hahakely ny lanjany.
Noho izy ireo mafana vatana, dia mampiasa hery betsaka izy ireo. Noho izany, dia mihinana [[sakafo]] be dia be ireo raha oharina amin'ny lanjany.
Karazam-borona samihafa mihoatra ny 9000 no efa fantatra.
Ny vorona dia hita ao amin'ny [[kaontinanta]] rehetra eto amin'izao tontolo izao. Ny karazam-borona samihafa dia afaka miaina amin'ny tontolo mangatsiaka, ary ny hafa dia afaka miaina ao amin'ny toe-tany mahamay. Ny vorona dia hita anaty [[ala]], amin'ny kijana, amin'ny harambato tarehy, amin'ny sisin-drenirano, ny vato amoron'ny [[ranomasina]], amin'ny zana-tsipìkany sy ny tampon-trano.
Mihinana sakafo isan-karazany ny vorona isan-karazany. Mihinan-kena ny ankamaroan'ny vonona ary mihinana nofon-kena izy ireo. Maro ireo vorona mihinana [[bibikely]] na [[trondro]]. Mihinana karazam-[[bibilava]] na [[voalavo]] na koa karazam-borona hafa izy ireo. Misy vorona hafa ihany koa mihinana fatim-biby. Ireo biby toa ny [[boloky]] dia mihinana voa ary [[voankazo]].
== Jereo koa ==
* [[Akoho]]
* [[Boloky]]
* [[Flamingô]]
* [[Fody]]
* [[Gisa ejiptana]]
* [[Goaika]]
* [[Kibobo]]
* [[Papelika (vorona)|Papelika]]
* [[Pelikana]]
* [[Vanovolondavenona]]
* [[Voltora]]
* [[Voromahery]]
* [[Vorombola]]
* [[Vorompiremby]]
* [[Voronaparadisa]]
[[Sokajy:Vorona| ]]
800f5sx155bosz3us16c5j00ptijwoy
Merina
0
3322
1047804
1047759
2022-08-28T18:30:50Z
2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]
Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]<nowiki/>n' i Madagasikara, izy ireo.
Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.
Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.
Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].
==Tantara==
Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2 000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.
Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.
Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina "tena Aostrôneziana" tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.
Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.
Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]).
Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho "[[Fanjakan' i Madagasikara]]".
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.
Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.
Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.
Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560 000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.
Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.
Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' ("faritany ampitan-dranomasina") ao anatin'ny ''Union Française'' ("Vondrona Frantsay").
Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.
Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.
Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.
==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].
Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe "tsy lafo". Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.
== Fivavahana ==
=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.
Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].
Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.
Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].
Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]].
Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao "rebik' omby" na "rebik' ondry"). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.
=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].
Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]<nowiki/>n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.
== Fiarahamonina sy kolontsaina ==
=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].
Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.
Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].
Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.
Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.
Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.
=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary manana hery mahagaga.
Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.
Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.
=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe "mihinam-bary" fotsiny no ilazana ny hoe "misakafo". Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.
=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.
=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.
=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.
Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.
I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa "Merina lava sofina" sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.
Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]
* [[Vorompotsy]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (<nowiki>ISBN 2-85194-307-3</nowiki>) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (<nowiki>ISBN 2-907754-65-3</nowiki>).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, "De quelques attitudes et coutumes merina", dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, "L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations", dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (<nowiki>ISBN 978-2-7053-3782-7</nowiki>) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), "Ny Andriantompokoindrindra", 1909, 50 pages.
* Louis Molet, "Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)", dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, "Gender and social change in Merina rural society", in ''Repenser "la femme malgache": de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking "la femme malgache": new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (<nowiki>ISBN 0521314046</nowiki>).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>.
* Pier Martin Larson, "Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories", in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (<nowiki>ISBN 0-325-00216-9</nowiki>).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]
q76c9ch1hox5zsnsa6j5uq3kzhtyr6g
1047807
1047804
2022-08-28T18:40:24Z
2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]
Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]<nowiki/>n' i Madagasikara, izy ireo.
Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.
Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.
Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].
==Tantara==
Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2 000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.
Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.
Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina "tena Aostrôneziana" tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.
Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.
Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]).
Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho "[[Fanjakan' i Madagasikara]]".
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.
Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.
Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.
Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560 000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.
Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.
Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' ("faritany ampitan-dranomasina") ao anatin'ny ''Union Française'' ("Vondrona Frantsay").
Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.
Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.
Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.
==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].
Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe "tsy lafo". Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.
== Fivavahana ==
=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.
Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].
Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.
Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].
Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]].
Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao "rebik' omby" na "rebik' ondry"). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.
=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].
Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]<nowiki/>n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.
== Fiarahamonina sy kolontsaina ==
=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].
Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.
Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].
Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.
Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.
Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.
=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary manana hery mahagaga.
Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.
Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.
=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe "mihinam-bary" fotsiny no ilazana ny hoe "misakafo". Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.
=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.
=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.
=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.
Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.
I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa "Merina lava sofina" sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.
Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (<nowiki>ISBN 2-85194-307-3</nowiki>) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (<nowiki>ISBN 2-907754-65-3</nowiki>).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, "De quelques attitudes et coutumes merina", dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, "L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations", dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (<nowiki>ISBN 978-2-7053-3782-7</nowiki>) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), "Ny Andriantompokoindrindra", 1909, 50 pages.
* Louis Molet, "Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)", dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, "Gender and social change in Merina rural society", in ''Repenser "la femme malgache": de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking "la femme malgache": new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (<nowiki>ISBN 0521314046</nowiki>).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>.
* Pier Martin Larson, "Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories", in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (<nowiki>ISBN 0-325-00216-9</nowiki>).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]
b9vap7bta87yokisi1sdjjewnysu9m4
Voatabia
0
6828
1047831
1014036
2022-08-29T10:50:39Z
Thelezifor
15140
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Tomatoes-on-the-bush.jpg|200px|ankavanana|thumb|voatabia masaka]]
Ny '''voatabia''' dia zavamaniry volena na maniry isan-taona izay mandady marindrano na manaroka miakatra, karazana [[voninkazo]] voasokajy ho isan' ny bozaka ao amin' ny fianankavian' ny ''solanaceae,'' avy any amin' ny faritra avaratra andrefana any [[Amerika Atsimo]], ambolena hahazoana voany. Anisan' ny voankazo fihinan' ny olombelona sy azo hanina manta na masaka ny voatabia. Avy any Amerika Atsimo ny voatabia no niely eran’ izao tontolo izao. ''Lycopersicon esculentum'' na ''Solanum lycopersicum'' no anarany ara-tsiansa.
== Fielezan' ny fambolena voatabia ==
Avy any Amerika Atsimo ([[Kôlômbia]], [[Venezoela]], Ekoatera, [[Però]], Silỳ Avaratra) ny voatabia no niely eran’ izao tontolo izao. Tamin' ny taonjato faha-16 no nampidiran' ny Espaniôla ny fambolena voatabia tany Eorôpa, tao Espaina aloha (1523) avy eo tany Italia (1544). Any [[Eoropa|Eorôpa]], ny voatabia dia voankazo manan-danja ao amin' ny gastrônômia, indrindra any [[Grisy]] (72 kg/mpo./taona)<ref>Lanja tontalin'ny voatabia hoanin'ny olona any [[Grisy]] : 72 kg [[Espaina]] : 38 kg [[Frantsa]] : 18kg [[Onaited Kingdoma]] : 6kg http://www.princejardinier.fr/magazine/spip.php?article31 {{Wayback|url=http://www.princejardinier.fr/magazine/spip.php?article31 |date=20091203021014 }}</ref>, any [[Italia]], any [[Espaina]] ary any [[Frantsa]] (isan' ny [[Vondrona Eorôpeanina]]).
== Toerana ambolena azy ==
Volena eny an-tsaha na anaty trano tantera-pahazavana mitazona hafanana ny voatabia, ka amin' ny faritra ambanin' ny fehin-tany rehetra (faritra manana toetany mafana). Telo tapitrisa hektara ny velarantany ambolena voatabia (30%-n' ny velaran-tany ambolena anana izany). Zavamaniry mila toetany antonony mafana ny voatabia. Eo anelanelan' ny 15 °C (amin' ny alina) sy 25 °C (amin' ny andro) ny maripana ilain' ny voatabia. Mila [[masoandro]] koa izy sady mila hamandoana antonony. Maharitra dimy na enim-bolana ny faharetan' ny fitomboany madra-piotazana azy.
Tamin' ny taona 2013 diaiireto ireo firenena voalohany sasany mamokatra voatabia betsaka maneran-tany: i [[Sina]] (50 552 000 t), i [[India]] (18 227 000 t), i [[Etazonia]] (12 598 000 t), i [[Torkia]] (11 820 000 t), i [[Ejipta]] (8 534 000 t), i [[Iràna]] (6 174 000 t), i [[Italia]] (4 932 000 t), i [[Brezily]] (4 188 000 t) ary i [[Espaina]] (3 684 000 t). Manaraka azy ireo i [[Meksika]], i [[Rosia]], i [[Ozbekistana]], i [[Okraina]], i [[Pôrtogaly]] ary i [[Nizeria]].
== Toetran' ny voatabia ==
Maro karazana ny voatabia ka samy manana ny voany izay samihafa habe sy endrika ary loko ny karazana tsirairay, ny sasany boribory, ny sasany mienrika atody, ny sasany lavalava, ny sasany miloko mavo, ny sasany miloko mena, ny sasany miloko anelanelan’ ny mavo sy mena. Betsaka mineraly sy [[otrikaina]] [[Otrikaina A|A]] sy [[Otrikaina C|C]] ny voatabia.
== Jereo koa ==
* [[Dipoavatra (maniry)|Dipoavatra]]
* [[Sakamalao]]
* [[Sakay (zavamaniry)|Sakay]]
* [[Sakaibe]]
* [[Tamotamo]]
* [[Tongolo]]
* [[Tongologasy]]
== Tsiahy ==
{{ref}}
{{vangovango}}
[[Sokajy:Voankazo]]
80pf4nh2yvn2b3yflg6d0wq8w81vr0d
1047832
1047831
2022-08-29T10:53:05Z
Thelezifor
15140
/* Fielezan' ny fambolena voatabia */
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Tomatoes-on-the-bush.jpg|200px|ankavanana|thumb|voatabia masaka]]
Ny '''voatabia''' dia zavamaniry volena na maniry isan-taona izay mandady marindrano na manaroka miakatra, karazana [[voninkazo]] voasokajy ho isan' ny bozaka ao amin' ny fianankavian' ny ''solanaceae,'' avy any amin' ny faritra avaratra andrefana any [[Amerika Atsimo]], ambolena hahazoana voany. Anisan' ny voankazo fihinan' ny olombelona sy azo hanina manta na masaka ny voatabia. Avy any Amerika Atsimo ny voatabia no niely eran’ izao tontolo izao. ''Lycopersicon esculentum'' na ''Solanum lycopersicum'' no anarany ara-tsiansa.
== Fielezan' ny fambolena voatabia ==
Avy any Amerika Atsimo ([[Kôlômbia]], [[Venezoela]], [[Ekoadôra]], [[Però]], [[Silỳ]] Avaratra) ny voatabia no niely eran’ izao tontolo izao. Tamin' ny taonjato faha-16 no nampidiran' ny Espaniôla ny fambolena voatabia tany [[Eorôpa]], tao [[Espaina]] aloha (1523) avy eo tany [[Italia]] (1544). Any Eorôpa ny voatabia dia voankazo manan-danja ao amin' ny gastrônômia, indrindra any [[Grisia]] (72 kg/mpo./taona)<ref>Lanja tontalin' ny voatabia hoanin' ny olona any [[Grisia]] : 72 kg [[Espaina]] : 38 kg [[Frantsa]] : 18kg [[Fanjakana Mitambatra]] : 6kg http://www.princejardinier.fr/magazine/spip.php?article31 {{Wayback|url=http://www.princejardinier.fr/magazine/spip.php?article31 |date=20091203021014 }}</ref>, any [[Italia]], any [[Espaina]] ary any [[Frantsa]] (isan' ny [[Vondrona Eorôpeanina]]).
== Toerana ambolena azy ==
Volena eny an-tsaha na anaty trano tantera-pahazavana mitazona hafanana ny voatabia, ka amin' ny faritra ambanin' ny fehin-tany rehetra (faritra manana toetany mafana). Telo tapitrisa hektara ny velarantany ambolena voatabia (30%-n' ny velaran-tany ambolena anana izany). Zavamaniry mila toetany antonony mafana ny voatabia. Eo anelanelan' ny 15 °C (amin' ny alina) sy 25 °C (amin' ny andro) ny maripana ilain' ny voatabia. Mila [[masoandro]] koa izy sady mila hamandoana antonony. Maharitra dimy na enim-bolana ny faharetan' ny fitomboany madra-piotazana azy.
Tamin' ny taona 2013 diaiireto ireo firenena voalohany sasany mamokatra voatabia betsaka maneran-tany: i [[Sina]] (50 552 000 t), i [[India]] (18 227 000 t), i [[Etazonia]] (12 598 000 t), i [[Torkia]] (11 820 000 t), i [[Ejipta]] (8 534 000 t), i [[Iràna]] (6 174 000 t), i [[Italia]] (4 932 000 t), i [[Brezily]] (4 188 000 t) ary i [[Espaina]] (3 684 000 t). Manaraka azy ireo i [[Meksika]], i [[Rosia]], i [[Ozbekistana]], i [[Okraina]], i [[Pôrtogaly]] ary i [[Nizeria]].
== Toetran' ny voatabia ==
Maro karazana ny voatabia ka samy manana ny voany izay samihafa habe sy endrika ary loko ny karazana tsirairay, ny sasany boribory, ny sasany mienrika atody, ny sasany lavalava, ny sasany miloko mavo, ny sasany miloko mena, ny sasany miloko anelanelan’ ny mavo sy mena. Betsaka mineraly sy [[otrikaina]] [[Otrikaina A|A]] sy [[Otrikaina C|C]] ny voatabia.
== Jereo koa ==
* [[Dipoavatra (maniry)|Dipoavatra]]
* [[Sakamalao]]
* [[Sakay (zavamaniry)|Sakay]]
* [[Sakaibe]]
* [[Tamotamo]]
* [[Tongolo]]
* [[Tongologasy]]
== Tsiahy ==
{{ref}}
{{vangovango}}
[[Sokajy:Voankazo]]
b39l3hixw49x5s3vnk7i2wx4dhal0dj
1047833
1047832
2022-08-29T10:55:12Z
Thelezifor
15140
/* Toerana ambolena azy */
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Tomatoes-on-the-bush.jpg|200px|ankavanana|thumb|voatabia masaka]]
Ny '''voatabia''' dia zavamaniry volena na maniry isan-taona izay mandady marindrano na manaroka miakatra, karazana [[voninkazo]] voasokajy ho isan' ny bozaka ao amin' ny fianankavian' ny ''solanaceae,'' avy any amin' ny faritra avaratra andrefana any [[Amerika Atsimo]], ambolena hahazoana voany. Anisan' ny voankazo fihinan' ny olombelona sy azo hanina manta na masaka ny voatabia. Avy any Amerika Atsimo ny voatabia no niely eran’ izao tontolo izao. ''Lycopersicon esculentum'' na ''Solanum lycopersicum'' no anarany ara-tsiansa.
== Fielezan' ny fambolena voatabia ==
Avy any Amerika Atsimo ([[Kôlômbia]], [[Venezoela]], [[Ekoadôra]], [[Però]], [[Silỳ]] Avaratra) ny voatabia no niely eran’ izao tontolo izao. Tamin' ny taonjato faha-16 no nampidiran' ny Espaniôla ny fambolena voatabia tany [[Eorôpa]], tao [[Espaina]] aloha (1523) avy eo tany [[Italia]] (1544). Any Eorôpa ny voatabia dia voankazo manan-danja ao amin' ny gastrônômia, indrindra any [[Grisia]] (72 kg/mpo./taona)<ref>Lanja tontalin' ny voatabia hoanin' ny olona any [[Grisia]] : 72 kg [[Espaina]] : 38 kg [[Frantsa]] : 18kg [[Fanjakana Mitambatra]] : 6kg http://www.princejardinier.fr/magazine/spip.php?article31 {{Wayback|url=http://www.princejardinier.fr/magazine/spip.php?article31 |date=20091203021014 }}</ref>, any [[Italia]], any [[Espaina]] ary any [[Frantsa]] (isan' ny [[Vondrona Eorôpeanina]]).
== Toerana ambolena azy ==
Volena eny an-tsaha na anaty trano tantera-pahazavana mitazona hafanana ny voatabia, ka amin' ny faritra ambanin' ny fehin-tany rehetra (faritra manana toetany mafana). Telo tapitrisa hektara ny velarantany ambolena voatabia (30%-n' ny velaran-tany ambolena anana izany). Zavamaniry mila toetany antonony mafana ny voatabia. Eo anelanelan' ny 15 °C (amin' ny alina) sy 25 °C (amin' ny andro) ny maripana ilain' ny voatabia. Mila [[masoandro]] koa izy sady mila hamandoana antonony. Maharitra dimy na enim-bolana ny faharetan' ny fitomboany madra-piotazana azy.
Tamin' ny taona 2013 dia ireto ny firenena voalohany sasany mamokatra voatabia betsaka maneran-tany: i [[Sina]] (50 552 000 t), i [[India]] (18 227 000 t), i [[Etazonia]] (12 598 000 t), i [[Torkia]] (11 820 000 t), i [[Ejipta]] (8 534 000 t), i [[Iràna]] (6 174 000 t), i [[Italia]] (4 932 000 t), i [[Brezily]] (4 188 000 t) ary i [[Espaina]] (3 684 000 t). Manaraka azy ireo i [[Meksika]], i [[Rosia]], i [[Ozbekistàna]], i [[Okraina]], i [[Pôrtogaly]] ary i [[Nizeria]].
== Toetran' ny voatabia ==
Maro karazana ny voatabia ka samy manana ny voany izay samihafa habe sy endrika ary loko ny karazana tsirairay, ny sasany boribory, ny sasany mienrika atody, ny sasany lavalava, ny sasany miloko mavo, ny sasany miloko mena, ny sasany miloko anelanelan’ ny mavo sy mena. Betsaka mineraly sy [[otrikaina]] [[Otrikaina A|A]] sy [[Otrikaina C|C]] ny voatabia.
== Jereo koa ==
* [[Dipoavatra (maniry)|Dipoavatra]]
* [[Sakamalao]]
* [[Sakay (zavamaniry)|Sakay]]
* [[Sakaibe]]
* [[Tamotamo]]
* [[Tongolo]]
* [[Tongologasy]]
== Tsiahy ==
{{ref}}
{{vangovango}}
[[Sokajy:Voankazo]]
7uf0ep165jpipyy0z1ejofchs0yaotb
1047834
1047833
2022-08-29T10:57:53Z
Thelezifor
15140
/* Toetran' ny voatabia */
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Tomatoes-on-the-bush.jpg|200px|ankavanana|thumb|voatabia masaka]]
Ny '''voatabia''' dia zavamaniry volena na maniry isan-taona izay mandady marindrano na manaroka miakatra, karazana [[voninkazo]] voasokajy ho isan' ny bozaka ao amin' ny fianankavian' ny ''solanaceae,'' avy any amin' ny faritra avaratra andrefana any [[Amerika Atsimo]], ambolena hahazoana voany. Anisan' ny voankazo fihinan' ny olombelona sy azo hanina manta na masaka ny voatabia. Avy any Amerika Atsimo ny voatabia no niely eran’ izao tontolo izao. ''Lycopersicon esculentum'' na ''Solanum lycopersicum'' no anarany ara-tsiansa.
== Fielezan' ny fambolena voatabia ==
Avy any Amerika Atsimo ([[Kôlômbia]], [[Venezoela]], [[Ekoadôra]], [[Però]], [[Silỳ]] Avaratra) ny voatabia no niely eran’ izao tontolo izao. Tamin' ny taonjato faha-16 no nampidiran' ny Espaniôla ny fambolena voatabia tany [[Eorôpa]], tao [[Espaina]] aloha (1523) avy eo tany [[Italia]] (1544). Any Eorôpa ny voatabia dia voankazo manan-danja ao amin' ny gastrônômia, indrindra any [[Grisia]] (72 kg/mpo./taona)<ref>Lanja tontalin' ny voatabia hoanin' ny olona any [[Grisia]] : 72 kg [[Espaina]] : 38 kg [[Frantsa]] : 18kg [[Fanjakana Mitambatra]] : 6kg http://www.princejardinier.fr/magazine/spip.php?article31 {{Wayback|url=http://www.princejardinier.fr/magazine/spip.php?article31 |date=20091203021014 }}</ref>, any [[Italia]], any [[Espaina]] ary any [[Frantsa]] (isan' ny [[Vondrona Eorôpeanina]]).
== Toerana ambolena azy ==
Volena eny an-tsaha na anaty trano tantera-pahazavana mitazona hafanana ny voatabia, ka amin' ny faritra ambanin' ny fehin-tany rehetra (faritra manana toetany mafana). Telo tapitrisa hektara ny velarantany ambolena voatabia (30%-n' ny velaran-tany ambolena anana izany). Zavamaniry mila toetany antonony mafana ny voatabia. Eo anelanelan' ny 15 °C (amin' ny alina) sy 25 °C (amin' ny andro) ny maripana ilain' ny voatabia. Mila [[masoandro]] koa izy sady mila hamandoana antonony. Maharitra dimy na enim-bolana ny faharetan' ny fitomboany madra-piotazana azy.
Tamin' ny taona 2013 dia ireto ny firenena voalohany sasany mamokatra voatabia betsaka maneran-tany: i [[Sina]] (50 552 000 t), i [[India]] (18 227 000 t), i [[Etazonia]] (12 598 000 t), i [[Torkia]] (11 820 000 t), i [[Ejipta]] (8 534 000 t), i [[Iràna]] (6 174 000 t), i [[Italia]] (4 932 000 t), i [[Brezily]] (4 188 000 t) ary i [[Espaina]] (3 684 000 t). Manaraka azy ireo i [[Meksika]], i [[Rosia]], i [[Ozbekistàna]], i [[Okraina]], i [[Pôrtogaly]] ary i [[Nizeria]].
== Toetran' ny voatabia ==
Maro karazana ny voatabia ka samy manana ny voany izay samihafa habe sy endrika ary loko ny karazana tsirairay, ny sasany boribory, ny sasany miendrika atody, ny sasany lavalava, ny sasany miloko mavo, ny sasany miloko mena, ny sasany miloko anelanelan’ ny mavo sy mena. Betsaka mineraly sy [[otrikaina]] [[Otrikaina A|A]] sy [[Otrikaina C|C]] ny voatabia.
== Jereo koa ==
* [[Dipoavatra (maniry)|Dipoavatra]]
* [[Sakamalao]]
* [[Sakay (zavamaniry)|Sakay]]
* [[Sakaibe]]
* [[Tamotamo]]
* [[Tongolo]]
* [[Tongologasy]]
== Tsiahy ==
{{ref}}
{{vangovango}}
[[Sokajy:Voankazo]]
q8cyte9j8u14jr7glqy1hqmkbppsxbp
Kristianisma
0
96034
1047828
1041466
2022-08-29T09:51:46Z
Thelezifor
15140
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Gold Christian cross.svg|vignette|302x302px|Sarin' ny [[hazo fijaliana]], iray amin' ireo famantarana ny kristianisma]]
Ny '''kristianisma''' dia [[finoana abrahamika]] mino an' Andriamanitra tokana, izay mifototra amin' ny soratra navelan' ny [[Apôstôly roa ambin'ny folo|apôstôly]] ([[Filazantsara|evanjely]] na [[filazantsara]]) mikasika ny fiainan' i [[Jesoa]] avy any [[Nazareta]], na Jesoa Kristy. Roa arivo taona taorian' ny nahafatesany, dia miisa maherin' ny 2 400 000 000 ny mpino tamin' ny taona 2015, miparitaka anaty antokom-pangonana miisa 33 000 any ho any; ka ny lehibe indrindra amin' izy ireo dia ny [[Fiangonana katolika|Fiangonana katôlika]].
Niisa 2 355 000 tapitrisa ny Kristiana maneran-tany tamin' ny taona 2013, ka ny 1 200 000 tapitrisa [[Katôlisisma|Katôlika]], ny 440 tapitrisa [[Prôtestantisma|Prôtestanta]], ny 280 tapitrisa [[Ôrtôdôksa]], ny 92 tapitrisa [[Anglikanisma|Anglikana]], ny 370 tapitrisa Kristiana tsy miankina, ary ny 38 tapitrisa Kristiana hafa.
Ny [[Mpamaritra (fitsipiteny)|mpamaritra]] anarana ''[[kristianina]]'' dia midika hoe "an' i Kristy", na "mpanaraka ny fampianaran' i Kristy". Io mpamaritra io dia nomena ny mpanaraka ny fampianaran' i Kristy nanomboka tamin' ny taonjato voalohany.
Ny [[Testamenta Taloha]] miaraka amin' ny [[Testamenta Vaovao]] no soratra ifotoran' ny finoana kristianina.
== Fampianaram-pinoana ==
=== Ny Baiboly ===
Ny [[Baiboly]] no boky inoan' ny [[Kristianina|Kristiana]] fa [[Soratra Masina]] mirakitra ny tenin' Andriamanitra. Mizara roa lehibe ny Baiboly kristiana ka ny fizaràna voalohany, izay fitambaran' ireo boky voasoratra talohan' i [[Jesosy|Jesoa Kristy]], dia atao hoe [[Testamenta Taloha]], fa ny fizaràna faharoa kosa, izay fitambaran' ireo boky voasoratra taorian' ny nahaterahan' i Jesoa Kristy, dia atao hoe [[Testamenta Vaovao]].
=== Kristy ===
[[Sary:El bautismo de Jesús, por José Ferraz de Almeida Júnior.jpg|vignette|209x209px|''Fanaovam-batisa an' i Jesoa'', sary nataon'i Almeida Júnior, 1895]]
Amin' ny Kristiana dia i [[Jesosy|Jesoa]] no [[Mesia]] na [[Kristôlôjia|Kristy]]. Inoan' ny [[Kristianina|Kristiana]] ho voahosotr' Andriamanitra sy nirahina ety ambonin' ny tany [[Fanavotana|hanavotra]] ny olombelona amin' ny alalan' ny [[Fanomboana an'i Jesoa|fahafatesany]] sy ny [[Fitsanganan'i Jesosy ho velona|fitsanganany ho velona]] i Jesoa.
=== Fanekem-pinoana sy ny Trinite ===
Ny ankamaroan' ny fiangonana kristiana dia mino ny atao hoe [[Trinite|Trinite,]] izany hoe ny maha tokana nefa misy [[Persôna (teôlôjia)|persôna]] (na O''lona'') telo an' [[Andriamanitra ao amin' ny kristianisma|Andriamanitra]]. Ireo persôna ireo dia ny [[Andriamanitra Ray|Ray]] sy ny [[Andriamanitra Zanaka|Zanaka]] (na ny Teny) ary ny [[Fanahy Masina]]. Tsy andriamanitra telo izany.
Ny fiangonana kristiana sasany dia nandray [[fanekem-pinoana]] (na fiekem-pinoana) nolovana tamin' ireo [[kônsily]] tany aloha fa ny sasany dia tsy manana na nanampy fanekem-pinoana famenony azy manokana. Ny malaza indrindra amin' ny fanekem-pinoana kristiana dia ny [[Fanekem-pinoana apôstôlika|Faneke-mpinoana apôstôlika]] sy ny [[Fanekem-pinoana nikeana|Fanekem-pinoan' i Nikea-Kônstantinôpôly]].[[Sary:Cristoforo Majorana - The Triumph of Eternity is represented by a cart drawn by the Four Evangelists with their symbols; on the cart is a Gnadenstuhl representation of the Trinity (NYPL b12455533-426312)-crop3.jpg|vignette|146x146px|Ny Trinite Masina]]
=== Ny sakramenta na ôrdônansa ===
Ny [[sakramenta]] na ôrdônansa dia fombam-pivavahana inoana fa naorin' i [[Jesosy|Jesoa Kristy]] ary nampitandreminy ny Fiangonana mba hampitana sy hanomezana ny [[Fahasoavana (finoana)|fahasoavan]]' [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]], izay sady famantarana (na tandindon') ny fihavanana eo amin' Andriamanitra sy ny olombelona no fitaovana ahatongavana amin' izany, famantarana atao hanomezana sy hampitomboana ny [[Fahasoavana (kristianisma)|fahasoavana]] izay manamasina ny mpino. Roa ny isan' ny sakramenta iraisan' ny fiangonana kristiana rehetra, dia ny [[batisa]] sy ny [[eokaristia]], fa miampy dimy izany ao amin' ny [[Fiangonana katôlika]] sy ny [[Fiangonana ôrtôdôksa]], dia ny [[Konfirmasiona|kônfirmasiona]], ny [[Sakramentan'ny fampihavanana|sakramentan' ny fampihavanana]], ny [[fanosorana ny marary]], ny [[Sakramentan'ny fanambadiana|fanambadiana]], ary ny [[Sakramentan' ny filaharana|ordinasiona]]<nowiki/>n' ny [[pretra]].
=== Ny teôlôjia kristiana ===
Ny [[teôlôjia]] kristiana dia andinihana ny Andriamanitry ny Kristiana sy ny fifandraisany amin' ny olombelona eo amin' ny tantaran' ny famonjena, ka ny fara tampony dia ny asa sy ny sorom-panavotana nataon' i [[Jesosy|Jesoa]] Kristy. Ireto ny sampana lehiben' izany teôlôjia izany: ny [[kristôlôjia]] (izay andinihana ny amin' ny [[Persôna (teôlôjia)|persôna]] sy ny [[Foto-pampianarana|fampianarana]] ary ny asan' i [[Jesoa]] amin' ny maha Kristy azy), ny [[Antrôpôlôjia kristiana|antrôpôlôjia]] kristiana (andalinana ny amin' ny olombelona ny fifandraisany amin' Andriamanitra), ny [[sôteriôlôjia]] (andalinana ny amin' ny [[famonjena]]), ny [[pneomatôlôjia]] (iresahana indrindra ny amin' ny [[Fanahy Masina]] sy ny asany ary ny [[Fanomezam-pahasoavan'ny Fanahy Masina|fanomezan' ny Fanahy]]), ny [[ekleziôlôjia]] (andalinana ny anjara asan' ny Fiangonana amin' ny maha vahoakan' Andriamanitra azy eo amin' ny tantaran' ny [[famonjena]] ny olombelona), ary ny [[eskatôlôjia]] (andinihana ny fiafaran' izao tontolo izao izay atao hoe koa [[andro farany]]).
== Tantara ==
=== Fiantombohana ===
[[Sary:Schnorr von Carolsfeld Bibel in Bildern 1860 226.png|vignette|''Pentekôsta'', sary nataon' i Julius Schnorr von Carolsfeld, 1860]]
Tany amin' ny fotoana lazaina fa nilatsahan' ny [[Fanahy Masina]] tamin' ny [[Apôstôly roa ambin'ny folo|Apôstôly]] sy nanombohany nitory ny [[filazantsara]] no azo lazaina fa nanombohan' ny fivavahana kristiana efa nahaleo tena ka tsy nikambana intsony tamin' ny [[Jodaisma|fivavahana jiosy]]. Niely tany [[Asia Minora]] sy [[Eorôpa Atsimo]] ary amin' ny tapak' i [[Afrika Avaratra]] ny fivavahana kristianina ka isan' ny nandray anjara betsaka i [[Paoly (apostoly)|Paoly]]. Nisy ny fanenjehana ny Kristiana nataon' ireo [[Jiosy]] sy ny [[Empira Rômana|Rômanina]].
=== Lasa fivavaham-panjakana ===
[[Sary:Nicaea icon.jpg|vignette|213x213px|Ny emperora [[Kônstantino I|Kônstantino]] (eo afovoany), sy ireo [[eveka]] tamin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] (taona 325), mihazona ny lahatsoratry ny [[Fanekem-pinoana nikeana]]]]Taty aoriana dia lasa fivavaham-panjakana ny kristianisma ka i [[Rôma]] no renivohitra tamin' izany. Nanomboka ny fahalalahan' ny fivavahan' ny tsirairay tamin' ny andron' i [[Kônstantino I]], ka tapitra ny fanenjehana ny Kristiana tamin' ny taona 313, ka taorian' izany dia niantomboka fananany fahefana amin' ny raharaham-pivavahana. Ny fanavaozana sy fanitsiana nataony dia nanampy ny firoborobon' ny fivavahana kristiana.
=== Kônsily ===
Noho ny tokony hisian' ny filaminan' ny raharaha fehezin' ny [[Papa]] sy ny [[eveka]] hafa rehetra sy ny tokony hananan' ny Fiangonana fampianaram-pinoana mitovy dia nisy matetika ny atao hoe [[konsily|kônsily]] na sinôda (na sinaoda) izay fivoriana anasana ny eveka rehetra sy andraisany anjara. Ny emperora matetika no mamory. Maro ny fehin-kevitra nivoaka avy tamin' ireo kônsily ireo ka isan' izany ny [[fanekem-pinoana]] sasany iraisan' ny fiangonana. Tamin' ny fotoana nampisy ireo kônsily ireo koa no nisian' ny fanenjehana mafy an' ireo atao hoe heretika na mpanao [[fampianaran-diso]].
=== Ny kroazada ===
Ny [[kroazada]] dia fanafihana mitam-piadiana nataon’ ny Kristiana avy tany Andrefana nanomboka tamin’ ny taona 1095, mba hamonjena ireo Kristiana any Atsinanana, hanafahana ny [[Tany Masina]], izay matetika tanterahina araka ny fangatahan’ ny papa, mba nandroahana ny [[Miozolmana]] izay nanjakazaka tao amin’ ireo toerana masina tao amin’ ny faritra misy an’ i [[Palestina]] sy [[Israely]] ankehitriny, ary indrindra mba handroahana azy ireo hiala ny tanànan’ i [[Jerosalema]] izay misy ny fasan’ i [[Jesoa]]. Miisa valo ny kroazada ka ny farany indrindra dia vita tamin’ ny taona 1270. Isan’ ny tanjon’ny kroazada koa ny famonjena ireo fanjakana latina any Atsinanana<ref><small>Ny fanjakana latina any Atsinanana dia fanjakana kristiana maromaro naorin’ ny mpisalotra vokovoko tany [[Siria (faritra)|Siria]] sy tany [[Palestina]] teo anelanelan’ ny taona 1095 sy 1109, ka isan’ izany ny Kômtean’ i Edesse, ny Prinsipaotean’ i Antiôkia, ny Fanjakan’ i Jerosalema ary ny Kômtean’ i Tripoli; azon’ ny Miozolmàna ihany ireo fanjakana ireo teo anelanelan’ ny taona 1144 sy 1291.</small></ref>.
=== Fisarahan' ny Andrefana sy ny Atsinanana ===
Noho ny tsy fifanarahana amin' ny lafiny ara-[[teôlôjia]] sy hafa koa, na dia teo aza ny fanaovana kônsily sy ny fomba hafa hisian' ny fitovian-kevitra na ny marimaritra iraisana, dia nivaky roa ny fivavahana kristiana ka i [[Rôma]] sy i [[Kônstantinôpôlisy]] (na Kônstantinôpla) no lasa renivohitry ny fiangonana roa (dia ny [[Kristianisma Tandrefana|Fiangonana tandrefana]] na [[Katôlisisma|Katôlika rômana]] sy ny [[Fiangonana Tatsinanana|Fiangonana tatsinanana]] na [[Kristianisma ôrtôdôksa|Ôrtôdôksa]]).
=== Refôrmasiona ===
[[Sary:Martin Luther by Cranach-restoration.jpg|vignette|157x157px|Martin Lotera]]
Taorian' ny fanavaozam-piangonana ([[Fanavaozam-piangonana|refôrmasiôna]] na refôrma) nataon-dry [[Martin Lotera|Lotera]] sy ny namany izay te hanitsy ny fanao sasantsasany tao amin' ny Fiangonana katôlika dia niforona ny [[Protestantisma|prôtestantisma]] izay tsy niankina intsony tamin' ny Fiangonana katôlika; avy eo taty aoriana dia niorina koa ireo fiangonana maro atao ankehitriny hoe [[Evanjelisma|evanjelika]] (na ara-pilazantsara) izay miezaka miparitaka eran-tany.
== Sampan' ny kristianisma ==
Izao ireo sampana lehiben' ny fivavahana kristiana: ireo [[Katolisisma|fiangonana katôlika]] (izay ahitana ny [[Fiangonana latina]] sy ireo [[Fiangonana katolika tatsinanana|fiangonana katôlika tatsinanana]] miisa 23 toy ny [[Fiangonana katôlika marônita]]), ny [[fiangonana ôrtôdôksa]] ([[fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]], [[fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]], ny [[Fiangonan'ny Atsinanana|Fiangonan' ny Atsinanana]]), ny [[prôtestantisma]] (ahitana ny [[anglikanisma]], ny [[kalvinisma]], ny [[loteranisma]] ary ny [[evanjelisma]]. Ao koa ireo fiangonana hafa toy ny [[Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany|Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin' ny Andro Farany]] sy ny [[Vavolombelon'i Jehovah|Vavolombelon' i Jehovah]].
=== Ny katôlisisma ===
Ny [[katôlisisma]] dia fivavahan' ny Kristiana mankato ny fahefan' ny [[papa]] sy ny [[eveka]], indrindra momba ny famolavolana ny [[Foto-pampianarana|foto-pampianarany]], ny fampitana sy ny fandaminana ny fanompoam-pivavahany. Ny ankamaroan' ny Katôlika dia ao amin' ny [[Eglizy latina]], nefa ny Eglizy katôlika dia mahafaoka koa ireo [[fiangonana katôlika tatsinanana]] miisa 23 izay manan-jo hanao [[Ordinasiona|ôrdinasiona]] pretra lehilahy manam-bady.
==== Ny fiangonana latina ====
Ny [[Fiangonana latina]] dia ny ampahany manaraka ny fomba tandrefana ao amin' ny Fiangonana katôlika ka ny [[Fiangonana katolika tatsinanana|Fiangonana katôlika tatsinanana]] no ampahany mifameno aminy. Amin' ny Fiangonana katôlika rehetra dia izy no lehibe indrindra. Izy koa no lehibe indrindra ao amin' ny [[Kristianisma Tandrefana|Kristianisma tandrefana]]. Nampiasa ny [[fiteny latina]] izy tamin' ny [[Andro Antenatenany]] ka hatra taty aoriana fa tsy ny [[fiteny grika]] na hafa. Indraindray koa ny Fingonana latina dia mety hantsoina hoe "Fiangonana katôlika rômana" na "Eglizy katôlika romana". Manana ny fehezan-dalàny manokana ny Fiangonana latina, dia ny [[Lalàna kanônika]] izay tsy ampiharina amin' ireo Fiangonana katôlika tatsinanana izay manaiky ny fahefan' ny [[Papa]] koa.
==== Ny fiangonana katôlika tatsinanana ====
Ny [[Fiangonana katôlika tatsinanana]] dia fitambaran' ireo fiangonana any Atsinanana izay miombona amin' ny [[Papa]] ao Rôma sy manaiky ny fahamboniany, nefa izy ireo manao ny fombam-pivavahana tatsinanana. Na dia samy tatsinanana aza dia tsy [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana|Fiangonana ôrtôdôksa]] izy ireo. Atao hoe "Fiangonana oniata" na "Fiangonana katôlika manaraka fomba bizantina" koa izy ireo. Raha ny lafiny fombafombam-pivavahana dia tsy mifanalavitra firy amin' ny fomban' ny kristianisma ôrtôdôksa an' ny Fiangonana katôlika tatsinanana ka izy manaiky ny fahambonian' ny Papa ihany no tsy maha Ôrtôdoksa azy ireo. Anisan' ny Fiangonana katôlika tatsinana ny Fiangonana katôlika marônita, kôpta, armeniana, indiana, grika, eritreana ary etiôpiana. Tsy any Atsinana sy ao [[Eorôpa Atsinanana]] ihany no ahitana azy ireo fa nanaraka ireo am-pielezana ka misy any [[Amerika]] sy [[Ôseania]] ary [[Eorôpa Andrefana]] koa.
=== Ny fiangonana ôrtôdôksa ===
Ny [[fiangonana ôrtôdôksa]] dia mahafaoka ireo Kristiana monina any [[Atsinanana Akaiky]] sy [[Atsinanana Afovoany]] indrindraindrindra.
==== Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana ====
Ny [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]] na Fiangonana ôrtôdôksa katôlika, izay fantatra indrindra amin' ny anarana fohy hoe Fiangonana ôrtôdôksa, dia iray amin' ireo fiangonana tranainy indrindra. Fiombonam-piangonana ôrtôdôksa maromaro izay samy niorina araka ny Kônsily fito nifandimby izay atao hoe "[[Fiangonan' ny kônsily fito|Fiangonan'ny kônsily fito]]" izy. Ny ankamaroan' ny Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana dia hita ao [[Eoropa Andrefana|Eorôpa Andrefana]] sy ao [[Grisy|Grisia]] (na Gresy) ary ao [[Kaokazy]].
==== Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo ====
Ny [[Fiangonana ortodoksa etiopiana|Fiangonana ôrtôdôksa etiôpiana]] na [[Fiangonana ortodoksa teoahedo etiopiana|Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo etiôpiana]] dia [[Fiangonana antekalkedoniana|fiangonana antekalkedôniana]]<nowiki/>niforona tao [[Etiopia|Etiôpia]], mahaleo tena hatramin' ny taona 1959, izay miombona ao amin' ny [[Fiangonan'ny konsily telo|Fiangonan'ny kônsily telo]]. Isan' ny fiangonana kristiana tranainy indrindra maneran-tany izy satria efa niforona tany amin' ny taonjato faha-4.
Ny [[Fiangonana ortodoksa teoahedo eritreana|Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo eritreana]] dia fiangonana antekalkedôniana mahaleotena. Miombona ao amin' ny [[Fiangonan'ny konsily telo]] izy. Teo ambany fahefan' ny [[Fiangonana etiopiana ortodoksa|Fiangonana etiopiana ôrtôdôksa]] io fiangonana io taloha nefa nifarana tamin' ny taona 1993 izany rehefa nahaleo tena izy.
==== Fiangonana ôrtôdôksa manaraka fomba tandrefana ====
Ny [[Fiangonana ôrtôdôksa manaraka fomba tandrefana]] dia tsy isan'ny [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]] na ny [[Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]].
==== Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana ====
Ny [[Fiangonana ortodoksa atsinanana|Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]], izay fantatra koa amin' ny anarana hoe Fiangonana tsy kalkedôniana na Fiangonana tsy kalsedôniana, dia ireo fiangonana kristiana tranainy niorina araka ny [[Konsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] (taona 325) sy ny [[Konsily voalohany tao Konstantinopoly|Kônsily voalohan' i Kônstantinôpôly]] (taona 381) ka indraindray atao hoe [[Fiangonan' ny kônsily roa]] na [[Fiangonan' ny kônsily telo|Fiangonan'ny kônsily telo]]. Tsy isan' ny Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana izany ireo atao hoe Fiangonanan' ny kônsily fito, izany hoe ny [[Fiangonana ortodoksa tatsinanana|Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]].
=== Ny prôtestantisma ===
Ny prôtestantisma dia mahafaoka ireo fiangonana nipoitra mivantana na tsia amin' ny [[Reformasiona|Refôrmasiona]] (na Refôrma) ka mizara ho sampany maro (toy ny [[adventisma]], ny [[anabatisma]], ny [[anglikanisma]], ny [[fiangonana batista]], ny [[fiangonana nohavaozina]], ny [[loteranisma]], ny [[metôdisma]], ny [[pentekôtisma]] sns). Ireo [[Evanjelisma|fiangonana ara-pilazantsara]] (ny [[batisma]], ny [[pentekôtisma]], ny [[fihetsiketsehana karismatika ara-pilazantsara]], ny [[fihetsiketsehana karismatika vaovao]], sns) dia indraindray atao hoe anisan' ny Prôtestanta nefa indraindray koa lazaina hoe sampana manokan' ny kristianisma.
==== Ny anglikanisma ====
Ny [[anglikanisma]] dia fivavahana kristiana niorina voalohany tao [[Angletera]] vokatry ny fialany avy amin' ny Fiangonana katôlika tamin'ny taona 1534. Any amin'ireo firenena miteny anglisy no tena ahitana azy, indrindra ireo zanatany britanika taloha. Miisa eo amin’ ny 85 000 000 eo ny mpino ao aminy. Raha any ivelan'ny Fanjakana Mitambatra dia "[[Fiangonana episkopaliana|episkopaliana]]" no ahafantarana io fiangonana io. Eo anelanelan’ny [[katolisisma]] sy ny [[protestantisma]] ny anglikanisma izay milaza ny tenany ho sady katôlika no nohavaozina.
==== Ny kalvinisma ====
Ny kalvinisma dia foto-pampianarana [[Teôlôjia|teôlôjika]] [[Protestantisma|prôtestanta]] sy fomba fijery ny fiainana kristiana izay mifototra amin' ny fiandrianan' Andriamanitra amin' ny zavatra rehetra. Ankehitriny dia ilazana ny foto-pampianarana sy ny fanaon' ny [[fiangonana nohavaozina]] sy [[Presbiterianisma|presbiteriana]] ary [[Fiangonana kongregasionalista|kôngregasiônalista]] izany.
==== Ny loteranisma ====
Ny [[loteranisma]] dia fiangonana manaraka ny [[teôlôjia]] nipoitra avy amin' ny fandinihana sy soratr' i Martin Lotera. Betsaha fiangonana loterana maro ny any [[Alemaina]] sy any [[Skandinavia]] ([[Danmarka|Danemarka]], [[Norvezy]], sns.), ny any amin'ny faritra na firenena hafa toa an'i [[Alzasa]], i [[Lorena]], i [[Madagasikara]], i [[Namibia]], i [[Polonia]] ary ireo firenena balta.
==== Ny adventisma ====
Ny [[adventisma]] dia hetsika ara-pinoana kristiana [[Milenarisma|milenarista]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-19 tamin' ny fotoana nampiroborobo ny [[fifohazam-panahy lehibe faharoa]] tao [[Etazonia]] izay mampianatra momba ny [[Fiaviana fanindroany|Fiavian' i Jesoa Kristy fanindroany]] izay hiseho tsy ho ela amin' ny [[andro farany]]. Ny tena be mpanaraka indrindra dia ny [[Fiangonana Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito]].
==== Ny anabatisma ====
Ny [[anabatisma]] dia firehana prôtestanta manandratra avo ny [[batisa]] an-tsitrapon' ny olona efa tonga saina. Anisan' ny fiangonana batista ny Amisy (alemàna: ''Amische''; anglisy: ''Amish''), ny Hoterita (anglisy: ''Hutterites'' ; alemàna: ''Hutterer''), ny Mpirahalahy ao amin' i Kristy (alemàna: ''Brüder in Christo''; anglisy: ''Brethren in Christ''), ny Mpirahalahy Batista Jermanika (anglisy: ''German Baptist Brethren''; alemàna: ''Schwarzenauer Brüder'') ary ny [[Menônisma|fiangonana menônita]] maro izay maro anisa indrindra.
=== Ny evanjelisma ===
Ny [[evanjelisma]] dia fihetsiketsehana kristiana milaza fa ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) no hany fototra sy filamatry ny finoany. Nitombo tanjaka nanomboka tamin' ny taonjato faha-18 tamin' ny nipoiran' ny [[metôdisma]] britanika sy ny [[pietisma]] loterana. Isan' ny matanjaka ao amin' ireo Fiangonana evanjelika ny [[batisma]], ny [[pentekôtisma]], ny [[fihetsiketsehana karismatika evanjelika]], ny [[fihetsiketsehana karismatika vaovao]] (na pentekôtisma vaovao) ary ireo kristianisma avanjelika tsy miankina.
==== Ny batisma ====
Ny [[batisma]] dia finoana kristiana nipoitra tamin' ny [[fifohazam-panahy]] notarihin' ilay [[pastora]] anglisy atao hoe John Smyth tao [[Hôlandy]] tamin' ny taona 1609. Io hetsika io dia nanomezany lanja ny Baiboly, ny [[Fahateraham-baovao (kristianisma)|fahateraham-baovao]], ny [[batisan' ny olon-dehibe]], ny fizakan-tena isan-toeran' ny fiangonana, ny fisarahan' ny Fiangonana sy ny Fanjakana ary ny fananan' ny fitambaran' ny mpiara-mivavaka rehetra fahefana ([[kôngregasiônalisma]]). Mizara ho antokom-piangonana 27 ny fiangonana batista. Tamin' ny taona 2010 dia niisa 100 000 000 ny mpino batista. Ny ankamaroan' izy ireo dia monina ao [[Etazonia]] ka ao izy manjaka tanteraka manoloana ny fiangonana prôtestanta hafa rehetra.
==== Ny pentekôtisma ====
Ny pentekôtisma dia fireham-pinoana vokatry ny [[fifohazam-panahy]] notarihin' ny pastora amerikana Charles Fox Parham sy William Joseph Seymour tao [[Etazonia]] tamin' ny taona 1906. Io fihetsiketsehana io dia manome lanja manokana ny [[Baiboly]], ny fahaterahana indray, ny [[Batisan'ny Fanahy Masina|batisan' ny Fanahy Masina]], ny [[Fanomezam-pahasoavan'ny Fanahy Masina|fanomezam-pahasoavan' ny Fanahy Masina]], ny [[Batisan'ny mino|batisan' ny olon-dehibe]]. Manao fiteny tsy fantatra ny Pentekotista sady mazoto mifady hanina. Araka ny tarehimarika omen' ny [[Pew Research Center]] dia miisa any amin' ny 279 000 000 any ho any ny mpino pentekôtista maneran-tany izay hita indrindra any amin' ny firenena any [[Amerika]] (Etazonia, Kanada, Brezily, Sily, Nikaragoa, Kôlômbia, Arzantina), any [[Afrika]] (Ginea Bisao, Kôtidivoara, Borkina Faso, Benîno, Ganà, Kamerona, Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, Repoblikan' i Kôngô, Angôla, Madagasikara, Môzambika) ary any [[Azia]] (Sina, Kôrea, Japana, India, Tany Masina).
==== Ny fihetsiketsehana karismatika ara-pilazantsara ====
Ny fihetsiketsehana karismatika evanjelika dia manandratra avo ireo [[Fanomezan'ny Fanahy Masina|fanomezan' ny Fanahy Masina]]. Nanomboka tao [[Etazonia]] tamin' ny taona 1960 izy io ka nisy akony tao amin' ny fiangonana rehetra na prôtestanta na katôlika na evanjelika ary nandray anjara tamin' ny fiforonan' ny fiangonana evanjelika tsy miankina maro. Tsy manao ny fiteny tsy fantatra ho hany porofon' ny [[Batisan'ny Fanahy Masina|batisan' ny Fanahy Masina]] izy nefa manome toerana lehibe ny fahasamihafan' ny fanomezam-pahasoavan' ny [[Fanahy Masina]]. Araka ny tarehimarika nomen' ny ''Pew Research Center'' dia ahitana mpino miisa 305 000 000 io fihetsiketsehana io tamin' ny taona 2011.
==== Ny fihetsiketsehana karismatika vaovao ====
Ny fihetsiketsehana karismatika vaovao dia manandratra avo ny [[Fanomezan'ny Fanahy Masina|fanomezan' ny Fanahy Masina]]. Nanomboka tao [[Etazonia]] tamin' ny fanombohan' ireo taona 1980 izany fihetsiketsehana izany. Maro ireo fiangonana niforona maneran-tany vokatr' io fihetsiketsehana io. Ny [[Batisan'ny Fanahy Masina|batisan' ny Fanahy Masina]] sy ny fanomezan' ny Fanahy Masina sivy no ivon' ny finoana ao amin' io firehana io. Araka ny tarehimariky ny ''Pew Research Center'' tamin' ny taona 2011 dia ahitana mpino miisa 305 000 000 io fihetsiketsehana io.
==== Ny kristianisma tsy manavaka fiangonana ====
=== Kristianisma hafa ===
==== Ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany ====
Ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] dia fiangonana kristiana [[Restaorasiônisma|restaorasiônista]] teraka tany [[Etazonia]] tamin' ny taona 1830. I [[Joseph Smith]] no mpanorina azy. Ao [[Salt Lake City, Utah|Salt Lake City]] any [[Utah]] no misy ny foiben-toerany. Amin' ny teôlôjia môrmôna, ny ampahany tsy mety maty amin' ny olombelona, izany hoe ny [[Fanahin'ny vatana|fanahiny]], dia naterak' Andriamanitra Ray. [[Zanak'Andriamanitra|Zanak' Andriamanitra]] ara-bakiteny ny olombelona sady notezainy mandra-pahalehibeny tao amin' ny fitoerana mandrakizain' ny Ray alohan' ny hiaviany tety an-tany miaraka amin' ny vatana mety maty azo tsapain-tanana. Tsy isan' ny fiangonana [[Trinite|trinitariana]] ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany na dia miresaka momba ny Ray sy ny Zanaka ary ny Fanahy Masina izay lazainy fa samy Andriamanitra. Ankoatry ny Baiboly dia manana ny boky masiny manokana izy, dia ny [[Bokin'i Môrmôna|''Bokin'i Môrmôna'']] sy ny [[Fotopampianarana sy Fanekempihavanana|''Fotopampianarana sy Fanekempihavanana'']] ary ny [[Voahangy Lafo Vidy|''Voahangy Lafo Vidy'']]. Manana mpikambana miisa 16 000 000 any ho any io fiangonana io maneran-tany.
==== Ny Vavolombelon' i Jehovah ====
Ny [[Vavolombelon' i Jehovah]] dia mino ny fitondran’ ny [[Mesia]] mandritra ny [[Arivo taona (kristianisma)|arivo taona]] ([[milenarisma]]) sy mihevi-tena ho mamerina amin’ ny endriny tany amboalohany ny fivavahana kristiana ([[Restaorasiônisma|restaorasiônista]]). Nipoitra avy amin' ny fikambanana ''Bible Students'' ("[[Mpianatra Baiboly]]") notarihin' i [[Charles Taze Russell]] izay nandray ampahany betsaka tamin' ny fampianaran' ny [[adventisma]]. Amin' ny Vavolombelon' i Jehovah, i Jesoa dia noforonin' Andriamanitra mivantana sady voalohany fa tsy Andriamanitra, ny [[Fanahy Masina|fanahy masina]] dia herin' Andriamanitra. Tsy mitambatra ho [[Trinite]] ny Ray sy ny Zanaka (Jesosy) ary ny fanahy masina. Tamin' ny taona 2020 dia niisa manodidina ny 8 430 000 ny mpino Vavolombelon' i Jehovah.
== Jereo koa ==
*[[Kristianisma Tatsinanana|Kristianisma tatsinanana]]
*[[Kristianisma Tandrefana|Kristianisma tandrefana]]
*[[Fiangonana Tatsinanana|Fiangonana tatsinanana]]
*[[Katôlisisma]]
*[[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Protestantisma|Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
*[[Kristianisma ao Madagasikara]]
*[[Finoana abrahamika]]
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Sokajy:Kristianisma]]
5lalxjugjr6zxqwcn393h801hulcbex
1047830
1047828
2022-08-29T10:08:21Z
Thelezifor
15140
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Gold Christian cross.svg|vignette|302x302px|Sarin' ny [[hazo fijaliana]], iray amin' ireo famantarana ny kristianisma]]
Ny '''kristianisma''' dia [[finoana abrahamika]] mino an' Andriamanitra tokana, izay mifototra amin' ny soratra navelan' ny [[Apôstôly roa ambin'ny folo|apôstôly]] ([[Filazantsara|evanjely]] na [[filazantsara]]) mikasika ny fiainan' i [[Jesoa]] avy any [[Nazareta]], na Jesoa Kristy. Roa arivo taona taorian' ny nahafatesany, dia miisa maherin' ny 2 400 000 000 ny mpino tamin' ny taona 2015, miparitaka anaty antokom-pangonana miisa 33 000 any ho any; ka ny lehibe indrindra amin' izy ireo dia ny [[Fiangonana katolika|Fiangonana katôlika]].
Niisa 2 355 000 tapitrisa ny Kristiana maneran-tany tamin' ny taona 2013, ka ny 1 200 000 tapitrisa [[Katôlisisma|Katôlika]], ny 440 tapitrisa [[Prôtestantisma|Prôtestanta]], ny 280 tapitrisa [[Ôrtôdôksa]], ny 92 tapitrisa [[Anglikanisma|Anglikana]], ny 370 tapitrisa Kristiana tsy miankina, ary ny 38 tapitrisa Kristiana hafa.
Ny [[Mpamaritra (fitsipiteny)|mpamaritra]] anarana ''[[kristianina]]'' dia midika hoe "an' i Kristy", na "mpanaraka ny fampianaran' i Kristy". Io mpamaritra io dia nomena ny mpanaraka ny fampianaran' i Kristy nanomboka tamin' ny taonjato voalohany.
Ny [[Testamenta Taloha]] miaraka amin' ny [[Testamenta Vaovao]] no soratra ifotoran' ny finoana kristianina.
== Fampianaram-pinoana ==
=== Ny Baiboly ===
Ny [[Baiboly]] no boky inoan' ny [[Kristianina|Kristiana]] fa [[Soratra Masina]] mirakitra ny tenin' Andriamanitra. Mizara roa lehibe ny Baiboly kristiana ka ny fizaràna voalohany, izay fitambaran' ireo boky voasoratra talohan' i [[Jesosy|Jesoa Kristy]], dia atao hoe [[Testamenta Taloha]], fa ny fizaràna faharoa kosa, izay fitambaran' ireo boky voasoratra taorian' ny nahaterahan' i Jesoa Kristy, dia atao hoe [[Testamenta Vaovao]].
=== Kristy ===
[[Sary:El bautismo de Jesús, por José Ferraz de Almeida Júnior.jpg|vignette|209x209px|''Fanaovam-batisa an' i Jesoa'', sary nataon'i Almeida Júnior, 1895]]
Amin' ny Kristiana dia i [[Jesosy|Jesoa]] no [[Mesia]] na [[Kristôlôjia|Kristy]]. Inoan' ny [[Kristianina|Kristiana]] ho voahosotr' Andriamanitra sy nirahina ety ambonin' ny tany [[Fanavotana|hanavotra]] ny olombelona amin' ny alalan' ny [[Fanomboana an'i Jesoa|fahafatesany]] sy ny [[Fitsanganan'i Jesosy ho velona|fitsanganany ho velona]] i Jesoa.
=== Fanekem-pinoana sy ny Trinite ===
Ny ankamaroan' ny fiangonana kristiana dia mino ny atao hoe [[Trinite|Trinite,]] izany hoe ny maha tokana nefa misy [[Persôna (teôlôjia)|persôna]] (na O''lona'') telo an' [[Andriamanitra ao amin' ny kristianisma|Andriamanitra]]. Ireo persôna ireo dia ny [[Andriamanitra Ray|Ray]] sy ny [[Andriamanitra Zanaka|Zanaka]] (na ny Teny) ary ny [[Fanahy Masina]]. Tsy andriamanitra telo izany.
Ny fiangonana kristiana sasany dia nandray [[fanekem-pinoana]] (na fiekem-pinoana) nolovana tamin' ireo [[kônsily]] tany aloha fa ny sasany dia tsy manana na nanampy fanekem-pinoana famenony azy manokana. Ny malaza indrindra amin' ny fanekem-pinoana kristiana dia ny [[Fanekem-pinoana apôstôlika|Faneke-mpinoana apôstôlika]] sy ny [[Fanekem-pinoana nikeana|Fanekem-pinoan' i Nikea-Kônstantinôpôly]].[[Sary:Cristoforo Majorana - The Triumph of Eternity is represented by a cart drawn by the Four Evangelists with their symbols; on the cart is a Gnadenstuhl representation of the Trinity (NYPL b12455533-426312)-crop3.jpg|vignette|146x146px|Ny Trinite Masina]]
=== Ny sakramenta na ôrdônansa ===
Ny [[sakramenta]] na ôrdônansa dia fombam-pivavahana inoana fa naorin' i [[Jesosy|Jesoa Kristy]] ary nampitandreminy ny Fiangonana mba hampitana sy hanomezana ny [[Fahasoavana (finoana)|fahasoavan]]' [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]], izay sady famantarana (na tandindon') ny fihavanana eo amin' Andriamanitra sy ny olombelona no fitaovana ahatongavana amin' izany, famantarana atao hanomezana sy hampitomboana ny [[Fahasoavana (kristianisma)|fahasoavana]] izay manamasina ny mpino. Roa ny isan' ny sakramenta iraisan' ny fiangonana kristiana rehetra, dia ny [[batisa]] sy ny [[eokaristia]], fa miampy dimy izany ao amin' ny [[Fiangonana katôlika]] sy ny [[Fiangonana ôrtôdôksa]], dia ny [[Konfirmasiona|kônfirmasiona]], ny [[Sakramentan'ny fampihavanana|sakramentan' ny fampihavanana]], ny [[fanosorana ny marary]], ny [[Sakramentan'ny fanambadiana|fanambadiana]], ary ny [[Sakramentan' ny filaharana|ordinasiona]]<nowiki/>n' ny [[pretra]].
=== Ny teôlôjia kristiana ===
Ny [[teôlôjia]] kristiana dia andinihana ny Andriamanitry ny Kristiana sy ny fifandraisany amin' ny olombelona eo amin' ny tantaran' ny famonjena, ka ny fara tampony dia ny asa sy ny sorom-panavotana nataon' i [[Jesosy|Jesoa]] Kristy. Ireto ny sampana lehiben' izany teôlôjia izany: ny [[kristôlôjia]] (izay andinihana ny amin' ny [[Persôna (teôlôjia)|persôna]] sy ny [[Foto-pampianarana|fampianarana]] ary ny asan' i [[Jesoa]] amin' ny maha Kristy azy), ny [[Antrôpôlôjia kristiana|antrôpôlôjia]] kristiana (andalinana ny amin' ny olombelona ny fifandraisany amin' Andriamanitra), ny [[sôteriôlôjia]] (andalinana ny amin' ny [[famonjena]]), ny [[pneomatôlôjia]] (iresahana indrindra ny amin' ny [[Fanahy Masina]] sy ny asany ary ny [[Fanomezam-pahasoavan'ny Fanahy Masina|fanomezan' ny Fanahy]]), ny [[ekleziôlôjia]] (andalinana ny anjara asan' ny Fiangonana amin' ny maha vahoakan' Andriamanitra azy eo amin' ny tantaran' ny [[famonjena]] ny olombelona), ary ny [[eskatôlôjia]] (andinihana ny fiafaran' izao tontolo izao izay atao hoe koa [[andro farany]]).
== Tantara ==
=== Fiantombohana ===
[[Sary:Schnorr von Carolsfeld Bibel in Bildern 1860 226.png|vignette|''Pentekôsta'', sary nataon' i Julius Schnorr von Carolsfeld, 1860]]
Tany amin' ny fotoana lazaina fa nilatsahan' ny [[Fanahy Masina]] tamin' ny [[Apôstôly roa ambin'ny folo|Apôstôly]] sy nanombohany nitory ny [[filazantsara]] no azo lazaina fa nanombohan' ny fivavahana kristiana efa nahaleo tena ka tsy nikambana intsony tamin' ny [[Jodaisma|fivavahana jiosy]]. Niely tany [[Asia Minora]] sy [[Eorôpa Atsimo]] ary amin' ny tapak' i [[Afrika Avaratra]] ny fivavahana kristianina ka isan' ny nandray anjara betsaka i [[Paoly (apostoly)|Paoly]]. Nisy ny fanenjehana ny Kristiana nataon' ireo [[Jiosy]] sy ny [[Empira Rômana|Rômanina]].
=== Lasa fivavaham-panjakana ===
[[Sary:Nicaea icon.jpg|vignette|213x213px|Ny emperora [[Kônstantino I|Kônstantino]] (eo afovoany), sy ireo [[eveka]] tamin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] (taona 325), mihazona ny lahatsoratry ny [[Fanekem-pinoana nikeana]]]]Taty aoriana dia lasa fivavaham-panjakana ny kristianisma ka i [[Rôma]] no renivohitra tamin' izany. Nanomboka ny fahalalahan' ny fivavahan' ny tsirairay tamin' ny andron' i [[Kônstantino I]], ka tapitra ny fanenjehana ny Kristiana tamin' ny taona 313, ka taorian' izany dia niantomboka fananany fahefana amin' ny raharaham-pivavahana. Ny fanavaozana sy fanitsiana nataony dia nanampy ny firoborobon' ny fivavahana kristiana.
=== Kônsily ===
Noho ny tokony hisian' ny filaminan' ny raharaha fehezin' ny [[Papa]] sy ny [[eveka]] hafa rehetra sy ny tokony hananan' ny Fiangonana fampianaram-pinoana mitovy dia nisy matetika ny atao hoe [[konsily|kônsily]] na sinôda (na sinaoda) izay fivoriana anasana ny eveka rehetra sy andraisany anjara. Ny emperora matetika no mamory. Maro ny fehin-kevitra nivoaka avy tamin' ireo kônsily ireo ka isan' izany ny [[fanekem-pinoana]] sasany iraisan' ny fiangonana. Tamin' ny fotoana nampisy ireo kônsily ireo koa no nisian' ny fanenjehana mafy an' ireo atao hoe heretika na mpanao [[fampianaran-diso]].
=== Ny kroazada ===
Ny [[kroazada]] dia fanafihana mitam-piadiana nataon’ ny Kristiana avy tany Andrefana nanomboka tamin’ ny taona 1095, mba hamonjena ireo Kristiana any Atsinanana, hanafahana ny [[Tany Masina]], izay matetika tanterahina araka ny fangatahan’ ny papa, mba nandroahana ny [[Miozolmana]] izay nanjakazaka tao amin’ ireo toerana masina tao amin’ ny faritra misy an’ i [[Palestina]] sy [[Israely]] ankehitriny, ary indrindra mba handroahana azy ireo hiala ny tanànan’ i [[Jerosalema]] izay misy ny fasan’ i [[Jesoa]]. Miisa valo ny kroazada ka ny farany indrindra dia vita tamin’ ny taona 1270. Isan’ ny tanjon’ny kroazada koa ny famonjena ireo fanjakana latina any Atsinanana<ref><small>Ny fanjakana latina any Atsinanana dia fanjakana kristiana maromaro naorin’ ny mpisalotra vokovoko tany [[Siria (faritra)|Siria]] sy tany [[Palestina]] teo anelanelan’ ny taona 1095 sy 1109, ka isan’ izany ny Kômtean’ i Edesse, ny Prinsipaotean’ i Antiôkia, ny Fanjakan’ i Jerosalema ary ny Kômtean’ i Tripoli; azon’ ny Miozolmàna ihany ireo fanjakana ireo teo anelanelan’ ny taona 1144 sy 1291.</small></ref>.
=== Fisarahan' ny Andrefana sy ny Atsinanana ===
Noho ny tsy fifanarahana amin' ny lafiny ara-[[teôlôjia]] sy hafa koa, na dia teo aza ny fanaovana kônsily sy ny fomba hafa hisian' ny fitovian-kevitra na ny marimaritra iraisana, dia nivaky roa ny fivavahana kristiana ka i [[Rôma]] sy i [[Kônstantinôpôlisy]] (na Kônstantinôpla) no lasa renivohitry ny fiangonana roa (dia ny [[Kristianisma Tandrefana|Fiangonana tandrefana]] na [[Katôlisisma|Katôlika rômana]] sy ny [[Fiangonana Tatsinanana|Fiangonana tatsinanana]] na [[Kristianisma ôrtôdôksa|Ôrtôdôksa]]).
=== Refôrmasiona ===
[[Sary:Martin Luther by Cranach-restoration.jpg|vignette|157x157px|Martin Lotera]]
Taorian' ny fanavaozam-piangonana ([[Fanavaozam-piangonana|refôrmasiôna]] na refôrma) nataon-dry [[Martin Lotera|Lotera]] sy ny namany izay te hanitsy ny fanao sasantsasany tao amin' ny Fiangonana katôlika dia niforona ny [[Protestantisma|prôtestantisma]] izay tsy niankina intsony tamin' ny Fiangonana katôlika; avy eo taty aoriana dia niorina koa ireo fiangonana maro atao ankehitriny hoe [[Evanjelisma|evanjelika]] (na ara-pilazantsara) izay miezaka miparitaka eran-tany.
== Sampan' ny kristianisma ==
Izao ireo sampana lehiben' ny fivavahana kristiana: ireo [[Katolisisma|fiangonana katôlika]] (izay ahitana ny [[Fiangonana latina]] sy ireo [[Fiangonana katolika tatsinanana|fiangonana katôlika tatsinanana]] miisa 23 toy ny [[Fiangonana katôlika marônita]]), ny [[fiangonana ôrtôdôksa]] ([[fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]], [[fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]], ny [[Fiangonan'ny Atsinanana|Fiangonan' ny Atsinanana]]), ny [[prôtestantisma]] (ahitana ny [[anglikanisma]], ny [[kalvinisma]], ny [[loteranisma]] ary ny [[evanjelisma]]. Ao koa ireo fiangonana hafa toy ny [[Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany|Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin' ny Andro Farany]] sy ny [[Vavolombelon'i Jehovah|Vavolombelon' i Jehovah]].
=== Ny katôlisisma ===
Ny [[katôlisisma]] dia fivavahan' ny Kristiana mankato ny fahefan' ny [[papa]] sy ny [[eveka]], indrindra momba ny famolavolana ny [[Foto-pampianarana|foto-pampianarany]], ny fampitana sy ny fandaminana ny fanompoam-pivavahany. Ny ankamaroan' ny Katôlika dia ao amin' ny [[Eglizy latina]], nefa ny Eglizy katôlika dia mahafaoka koa ireo [[fiangonana katôlika tatsinanana]] miisa 23 izay manan-jo hanao [[Ordinasiona|ôrdinasiona]] pretra lehilahy manam-bady.
==== Ny fiangonana latina ====
Ny [[Fiangonana latina]] dia ny ampahany manaraka ny fomba tandrefana ao amin' ny Fiangonana katôlika ka ny [[Fiangonana katolika tatsinanana|Fiangonana katôlika tatsinanana]] no ampahany mifameno aminy. Amin' ny Fiangonana katôlika rehetra dia izy no lehibe indrindra. Izy koa no lehibe indrindra ao amin' ny [[Kristianisma Tandrefana|Kristianisma tandrefana]]. Nampiasa ny [[fiteny latina]] izy tamin' ny [[Andro Antenatenany]] ka hatra taty aoriana fa tsy ny [[fiteny grika]] na hafa. Indraindray koa ny Fingonana latina dia mety hantsoina hoe "Fiangonana katôlika rômana" na "Eglizy katôlika romana". Manana ny fehezan-dalàny manokana ny Fiangonana latina, dia ny [[Lalàna kanônika]] izay tsy ampiharina amin' ireo Fiangonana katôlika tatsinanana izay manaiky ny fahefan' ny [[Papa]] koa.
==== Ny fiangonana katôlika tatsinanana ====
Ny [[Fiangonana katôlika tatsinanana]] dia fitambaran' ireo fiangonana any Atsinanana izay miombona amin' ny [[Papa]] ao Rôma sy manaiky ny fahamboniany, nefa izy ireo manao ny fombam-pivavahana tatsinanana. Na dia samy tatsinanana aza dia tsy [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana|Fiangonana ôrtôdôksa]] izy ireo. Atao hoe "Fiangonana oniata" na "Fiangonana katôlika manaraka fomba bizantina" koa izy ireo. Raha ny lafiny fombafombam-pivavahana dia tsy mifanalavitra firy amin' ny fomban' ny kristianisma ôrtôdôksa an' ny Fiangonana katôlika tatsinanana ka izy manaiky ny fahambonian' ny Papa ihany no tsy maha Ôrtôdoksa azy ireo. Anisan' ny Fiangonana katôlika tatsinana ny Fiangonana katôlika marônita, kôpta, armeniana, indiana, grika, eritreana ary etiôpiana. Tsy any Atsinana sy ao [[Eorôpa Atsinanana]] ihany no ahitana azy ireo fa nanaraka ireo am-pielezana ka misy any [[Amerika]] sy [[Ôseania]] ary [[Eorôpa Andrefana]] koa.
=== Ny fiangonana ôrtôdôksa ===
Ny [[fiangonana ôrtôdôksa]] dia mahafaoka ireo Kristiana monina any [[Atsinanana Akaiky]] sy [[Atsinanana Afovoany]] indrindraindrindra.
==== Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana ====
Ny [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]] na Fiangonana ôrtôdôksa katôlika, izay fantatra indrindra amin' ny anarana fohy hoe Fiangonana ôrtôdôksa, dia iray amin' ireo fiangonana tranainy indrindra. Fiombonam-piangonana ôrtôdôksa maromaro izay samy niorina araka ny Kônsily fito nifandimby izay atao hoe "[[Fiangonan' ny kônsily fito|Fiangonan'ny kônsily fito]]" izy. Ny ankamaroan' ny Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana dia hita ao [[Eoropa Andrefana|Eorôpa Andrefana]] sy ao [[Grisy|Grisia]] (na Gresy) ary ao [[Kaokazy]].
==== Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo ====
Ny [[Fiangonana ortodoksa etiopiana|Fiangonana ôrtôdôksa etiôpiana]] na [[Fiangonana ortodoksa teoahedo etiopiana|Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo etiôpiana]] dia [[Fiangonana antekalkedoniana|fiangonana antekalkedôniana]]<nowiki/>niforona tao [[Etiopia|Etiôpia]], mahaleo tena hatramin' ny taona 1959, izay miombona ao amin' ny [[Fiangonan'ny konsily telo|Fiangonan'ny kônsily telo]]. Isan' ny fiangonana kristiana tranainy indrindra maneran-tany izy satria efa niforona tany amin' ny taonjato faha-4.
Ny [[Fiangonana ortodoksa teoahedo eritreana|Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo eritreana]] dia fiangonana antekalkedôniana mahaleotena. Miombona ao amin' ny [[Fiangonan'ny konsily telo]] izy. Teo ambany fahefan' ny [[Fiangonana etiopiana ortodoksa|Fiangonana etiopiana ôrtôdôksa]] io fiangonana io taloha nefa nifarana tamin' ny taona 1993 izany rehefa nahaleo tena izy.
==== Fiangonana ôrtôdôksa manaraka fomba tandrefana ====
Ny [[Fiangonana ôrtôdôksa manaraka fomba tandrefana]] dia tsy isan'ny [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]] na ny [[Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]].
==== Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana ====
Ny [[Fiangonana ortodoksa atsinanana|Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]], izay fantatra koa amin' ny anarana hoe Fiangonana tsy kalkedôniana na Fiangonana tsy kalsedôniana, dia ireo fiangonana kristiana tranainy niorina araka ny [[Konsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] (taona 325) sy ny [[Konsily voalohany tao Konstantinopoly|Kônsily voalohan' i Kônstantinôpôly]] (taona 381) ka indraindray atao hoe [[Fiangonan' ny kônsily roa]] na [[Fiangonan' ny kônsily telo|Fiangonan'ny kônsily telo]]. Tsy isan' ny Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana izany ireo atao hoe Fiangonanan' ny kônsily fito, izany hoe ny [[Fiangonana ortodoksa tatsinanana|Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]].
=== Ny prôtestantisma ===
Ny prôtestantisma dia mahafaoka ireo fiangonana nipoitra mivantana na tsia amin' ny [[Reformasiona|Refôrmasiona]] (na Refôrma) ka mizara ho sampany maro (toy ny [[adventisma]], ny [[anabatisma]], ny [[anglikanisma]], ny [[fiangonana batista]], ny [[fiangonana nohavaozina]], ny [[loteranisma]], ny [[metôdisma]], ny [[pentekôtisma]] sns). Ireo [[Evanjelisma|fiangonana ara-pilazantsara]] (ny [[batisma]], ny [[pentekôtisma]], ny [[fihetsiketsehana karismatika ara-pilazantsara]], ny [[fihetsiketsehana karismatika vaovao]], sns) dia indraindray atao hoe anisan' ny Prôtestanta nefa indraindray koa lazaina hoe sampana manokan' ny kristianisma.
==== Ny anglikanisma ====
Ny [[anglikanisma]] dia fivavahana kristiana niorina voalohany tao [[Angletera]] vokatry ny fialany avy amin' ny Fiangonana katôlika tamin'ny taona 1534. Any amin'ireo firenena miteny anglisy no tena ahitana azy, indrindra ireo zanatany britanika taloha. Miisa eo amin’ ny 85 000 000 eo ny mpino ao aminy. Raha any ivelan'ny Fanjakana Mitambatra dia "[[Fiangonana episkopaliana|episkopaliana]]" no ahafantarana io fiangonana io. Eo anelanelan’ny [[katolisisma]] sy ny [[protestantisma]] ny anglikanisma izay milaza ny tenany ho sady katôlika no nohavaozina.
==== Ny kalvinisma ====
Ny kalvinisma dia foto-pampianarana [[Teôlôjia|teôlôjika]] [[Protestantisma|prôtestanta]] sy fomba fijery ny fiainana kristiana izay mifototra amin' ny fiandrianan' Andriamanitra amin' ny zavatra rehetra. Ankehitriny dia ilazana ny foto-pampianarana sy ny fanaon' ny [[fiangonana nohavaozina]] sy [[Presbiterianisma|presbiteriana]] ary [[Fiangonana kongregasionalista|kôngregasiônalista]] izany.
==== Ny loteranisma ====
Ny [[loteranisma]] dia fiangonana manaraka ny [[teôlôjia]] nipoitra avy amin' ny fandinihana sy soratr' i Martin Lotera. Betsaha fiangonana loterana maro ny any [[Alemaina]] sy any [[Skandinavia]] ([[Danmarka|Danemarka]], [[Norvezy]], sns.), ny any amin'ny faritra na firenena hafa toa an'i [[Alzasa]], i [[Lorena]], i [[Madagasikara]], i [[Namibia]], i [[Polonia]] ary ireo firenena balta.
==== Ny adventisma ====
Ny [[adventisma]] dia hetsika ara-pinoana kristiana [[Milenarisma|milenarista]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-19 tamin' ny fotoana nampiroborobo ny [[fifohazam-panahy lehibe faharoa]] tao [[Etazonia]] izay mampianatra momba ny [[Fiaviana fanindroany|Fiavian' i Jesoa Kristy fanindroany]] izay hiseho tsy ho ela amin' ny [[andro farany]]. Ny tena be mpanaraka indrindra dia ny [[Fiangonana Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito]].
==== Ny anabatisma ====
Ny [[anabatisma]] dia firehana prôtestanta manandratra avo ny [[batisa]] an-tsitrapon' ny olona efa tonga saina. Anisan' ny fiangonana batista ny Amisy (alemàna: ''Amische''; anglisy: ''Amish''), ny Hoterita (anglisy: ''Hutterites'' ; alemàna: ''Hutterer''), ny Mpirahalahy ao amin' i Kristy (alemàna: ''Brüder in Christo''; anglisy: ''Brethren in Christ''), ny Mpirahalahy Batista Jermanika (anglisy: ''German Baptist Brethren''; alemàna: ''Schwarzenauer Brüder'') ary ny [[Menônisma|fiangonana menônita]] maro izay maro anisa indrindra.
=== Ny evanjelisma ===
Ny [[evanjelisma]] dia fihetsiketsehana kristiana milaza fa ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) no hany fototra sy filamatry ny finoany. Nitombo tanjaka nanomboka tamin' ny taonjato faha-18 tamin' ny nipoiran' ny [[metôdisma]] britanika sy ny [[pietisma]] loterana. Isan' ny matanjaka ao amin' ireo Fiangonana evanjelika ny [[batisma]], ny [[pentekôtisma]], ny [[fihetsiketsehana karismatika evanjelika]], ny [[fihetsiketsehana karismatika vaovao]] (na pentekôtisma vaovao) ary ireo kristianisma avanjelika tsy miankina.
==== Ny batisma ====
Ny [[batisma]] dia finoana kristiana nipoitra tamin' ny [[fifohazam-panahy]] notarihin' ilay [[pastora]] anglisy atao hoe John Smyth tao [[Hôlandy]] tamin' ny taona 1609. Io hetsika io dia nanomezany lanja ny Baiboly, ny [[Fahateraham-baovao (kristianisma)|fahateraham-baovao]], ny [[batisan' ny olon-dehibe]], ny fizakan-tena isan-toeran' ny fiangonana, ny fisarahan' ny Fiangonana sy ny Fanjakana ary ny fananan' ny fitambaran' ny mpiara-mivavaka rehetra fahefana ([[kôngregasiônalisma]]). Mizara ho antokom-piangonana 27 ny fiangonana batista. Tamin' ny taona 2010 dia niisa 100 000 000 ny mpino batista. Ny ankamaroan' izy ireo dia monina ao [[Etazonia]] ka ao izy manjaka tanteraka manoloana ny fiangonana prôtestanta hafa rehetra.
==== Ny pentekôtisma ====
Ny pentekôtisma dia fireham-pinoana vokatry ny [[fifohazam-panahy]] notarihin' ny pastora amerikana Charles Fox Parham sy William Joseph Seymour tao [[Etazonia]] tamin' ny taona 1906. Io fihetsiketsehana io dia manome lanja manokana ny [[Baiboly]], ny fahaterahana indray, ny [[Batisan'ny Fanahy Masina|batisan' ny Fanahy Masina]], ny [[Fanomezam-pahasoavan'ny Fanahy Masina|fanomezam-pahasoavan' ny Fanahy Masina]], ny [[Batisan'ny mino|batisan' ny olon-dehibe]]. Manao fiteny tsy fantatra ny Pentekotista sady mazoto mifady hanina. Araka ny tarehimarika omen' ny [[Pew Research Center]] dia miisa any amin' ny 279 000 000 any ho any ny mpino pentekôtista maneran-tany izay hita indrindra any amin' ny firenena any [[Amerika]] (Etazonia, Kanada, Brezily, Sily, Nikaragoa, Kôlômbia, Arzantina), any [[Afrika]] (Ginea Bisao, Kôtidivoara, Borkina Faso, Benîno, Ganà, Kamerona, Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, Repoblikan' i Kôngô, Angôla, Madagasikara, Môzambika) ary any [[Azia]] (Sina, Kôrea, Japana, India, Tany Masina).
==== Ny fihetsiketsehana karismatika ara-pilazantsara ====
Ny fihetsiketsehana karismatika evanjelika dia manandratra avo ireo [[Fanomezan'ny Fanahy Masina|fanomezan' ny Fanahy Masina]]. Nanomboka tao [[Etazonia]] tamin' ny taona 1960 izy io ka nisy akony tao amin' ny fiangonana rehetra na prôtestanta na katôlika na evanjelika ary nandray anjara tamin' ny fiforonan' ny fiangonana evanjelika tsy miankina maro. Tsy manao ny fiteny tsy fantatra ho hany porofon' ny [[Batisan'ny Fanahy Masina|batisan' ny Fanahy Masina]] izy nefa manome toerana lehibe ny fahasamihafan' ny fanomezam-pahasoavan' ny [[Fanahy Masina]]. Araka ny tarehimarika nomen' ny ''Pew Research Center'' dia ahitana mpino miisa 305 000 000 io fihetsiketsehana io tamin' ny taona 2011.
==== Ny fihetsiketsehana karismatika vaovao ====
Ny fihetsiketsehana karismatika vaovao dia manandratra avo ny [[Fanomezan'ny Fanahy Masina|fanomezan' ny Fanahy Masina]]. Nanomboka tao [[Etazonia]] tamin' ny fanombohan' ireo taona 1980 izany fihetsiketsehana izany. Maro ireo fiangonana niforona maneran-tany vokatr' io fihetsiketsehana io. Ny [[Batisan'ny Fanahy Masina|batisan' ny Fanahy Masina]] sy ny fanomezan' ny Fanahy Masina sivy no ivon' ny finoana ao amin' io firehana io. Araka ny tarehimariky ny ''Pew Research Center'' tamin' ny taona 2011 dia ahitana mpino miisa 305 000 000 io fihetsiketsehana io.
==== Ny kristianisma tsy manavaka fiangonana ====
=== Kristianisma hafa ===
==== Ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany ====
Ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] dia fiangonana kristiana [[Restaorasiônisma|restaorasiônista]] teraka tany [[Etazonia]] tamin' ny taona 1830. I [[Joseph Smith]] no mpanorina azy. Ao [[Salt Lake City, Utah|Salt Lake City]] any [[Utah]] no misy ny foiben-toerany. Amin' ny teôlôjia môrmôna, ny ampahany tsy mety maty amin' ny olombelona, izany hoe ny [[Fanahin'ny vatana|fanahiny]], dia naterak' Andriamanitra Ray. [[Zanak'Andriamanitra|Zanak' Andriamanitra]] ara-bakiteny ny olombelona sady notezainy mandra-pahalehibeny tao amin' ny fitoerana mandrakizain' ny Ray alohan' ny hiaviany tety an-tany miaraka amin' ny vatana mety maty azo tsapain-tanana. Tsy isan' ny fiangonana [[Trinite|trinitariana]] ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany na dia miresaka momba ny Ray sy ny Zanaka ary ny Fanahy Masina izay lazainy fa samy Andriamanitra. Ankoatry ny Baiboly dia manana ny boky masiny manokana izy, dia ny [[Bokin'i Môrmôna|''Bokin'i Môrmôna'']] sy ny [[Fotopampianarana sy Fanekempihavanana|''Fotopampianarana sy Fanekempihavanana'']] ary ny [[Voahangy Lafo Vidy|''Voahangy Lafo Vidy'']]. Manana mpikambana miisa 16 000 000 any ho any io fiangonana io maneran-tany.
==== Ny Vavolombelon' i Jehovah ====
Ny [[Vavolombelon' i Jehovah]] dia mino ny fitondran’ ny [[Mesia]] mandritra ny [[Arivo taona (kristianisma)|arivo taona]] ([[milenarisma]]) sy mihevi-tena ho mamerina amin’ ny endriny tany amboalohany ny fivavahana kristiana ([[Restaorasiônisma|restaorasiônista]]). Nipoitra avy amin' ny fikambanana ''Bible Students'' ("[[Mpianatra Baiboly]]") notarihin' i [[Charles Taze Russell]] izay nandray ampahany betsaka tamin' ny fampianaran' ny [[adventisma]]. Amin' ny Vavolombelon' i Jehovah, i Jesoa dia noforonin' Andriamanitra mivantana sady voalohany fa tsy Andriamanitra, ny [[Fanahy Masina|fanahy masina]] dia herin' Andriamanitra. Tsy mitambatra ho [[Trinite]] ny Ray sy ny Zanaka (Jesosy) ary ny fanahy masina. Tamin' ny taona 2020 dia niisa manodidina ny 8 430 000 ny mpino Vavolombelon' i Jehovah.
== Jereo koa ==
*[[Kristianisma Tatsinanana|Kristianisma tatsinanana]]
*[[Kristianisma Tandrefana|Kristianisma tandrefana]]
*[[Fiangonana Tatsinanana|Fiangonana tatsinanana]]
*[[Katôlisisma]]
*[[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Protestantisma|Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Tantaran' ny kristianisma]]
*[[Kristianisma ao Madagasikara]]
*[[Finoana abrahamika]]
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Sokajy:Kristianisma]]
nb2ckldhwomkf08417pv7hw40h7bx2e
Miloš Forman
0
190325
1047808
815220
2022-08-28T21:13:31Z
Frank Kaurismäki
28995
File
wikitext
text/x-wiki
{{infobox olona
|sary=
|anarana=Miloš Forman
|teraka=18 Febroary 1932
|maty= 13 April 2018 (aged 86)
|firenena=Etazonia
|mpiaraka=
|asa=
* [[talen-koronantsary]]
* [[mpamoaka horonantsary]]
* [[mpilalao]]
* [[mpanoratra tantara tsangana]]
* [[mpanoratra senariô]]
|taona niasàna=
}}
[[File:Milos Forman.jpg |thumb|Forman (2009)]]
'''Miloš Forman''' dia talen-koronantsary, mpamoaka horonantsary, mpilalao, mpanoratra tantara tsangana, mpanoratra senariô mizaka ny zom-pirenen'i [[Etazonia]] teraka ny 18 Febroary 1932 - maty 13 April 2018.
==Ny fiainany manokana==
Ny vadiny dia Jana Brejchová.
== Jereo koa ==
* [[Biôgrafia]]
===Rohy ivelany===
* Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/0djpw]
[[sokajy:Biôgrafia]]
{{vangovango}}
[[sokajy:talen-koronantsary]]
[[sokajy:mpamoaka horonantsary]]
[[sokajy:mpilalao]]
[[sokajy:mpanoratra tantara tsangana]]
[[sokajy:mpanoratra senariô]]
[[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1932]]
jc2dlbce51ze5cbeznxcr21ouiqtkm9
Empira Otomana
0
197264
1047822
1011743
2022-08-29T09:14:25Z
Xqbot
802
Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Empira Ôtômàna]]
wikitext
text/x-wiki
#FIHODINANA [[Empira Ôtômàna]]
hhan2v7hsnx3vj0587rcqq2jp5cv1x3
Kanye West
0
222054
1047809
1021813
2022-08-29T00:42:21Z
Kalle Perälahti
28998
File
wikitext
text/x-wiki
{{infobox olona
|sary=
|anarana=Kanye West
|teraka=8 Jiona 1977
|maty=
|firenena=Etazonia
|mpiaraka=
|asa=
* [[talen-koronantsary]]
|taona niasàna=
}}
[[File:Kanye_West_at_the_2009_Tribeca_Film_Festival-2_(cropped).jpg|thumb|Kanye West (2009)]]
'''Kanye West''' dia talen-koronantsary mizaka ny zom-pirenen'i [[Etazonia]] teraka ny 8 Jiona 1977 tao [[Atlanta]]
==Ny fiainany manokana==
Ny vadiny dia Kim Kardashian.
== Jereo koa ==
* [[Biôgrafia]]
===Rohy ivelany===
* Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/02l840] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/02l840 |date=20150414043845 }}
[[sokajy:Biôgrafia]]
{{vangovango}}
[[sokajy:talen-koronantsary]]
[[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1977]]
1aegaftox3pgi7kuikyc8qkhixkgrqq
Empira Ôtômàna
0
264815
1047820
1038450
2022-08-29T09:12:39Z
Thelezifor
15140
Thelezifor dia namindra ny pejy [[Fanjakana Ôtômàna]] any amin'i [[Empira Ôtômàna]] ary nanitsaka fihodinana
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Ottoman Empire 16-17th century-fr.svg|vignette|354x354px|Fara-fiitaran'ny Empira otomàna tamin'ny taonjato faha-16 sy faha-17.]]
Ny '''Fanjakana Ôtômàna''' na '''Empira Ôtômàna''' dia fanjakana na [[empira]] natsangan' ny fianakavia-mpanjakan' ny Torka ogozy, izay naharitra hatramin' ny fotoana aloha kelin'ny fipoahan' ny [[Ady Lehibe Voalohany]]. Teo anelanelan' ny taonjato faha-14 sy ny taona 1923 no nisian' izany fanjakana izany. Noravàn' ny Ôtômàna ny [[Seljokida|Fanjakana Seljokida]]<nowiki/>n' i [[Anatolia|Anatôlia]] sy ny [[Empira Bizantina]] mba hananganany ny Empira osmanly (na ôtômàna). Lasa empira ny soltanata ôtomana taorian' ny fanafihan' ny Ôtomàna an' i [[Kônstantinôpôlisy]] tamin' ny 1453.
Nanambatra ny herin' ny kalifata arabo sy ny tanjaky ny Bizantina io fanjakana io, ka lasa nampitohy kôntinenta telo rehefa tafapaka tamin' ny fara tampon' ny tanjany. Niitatra hatrany [[Eorôpa]] hatrany amin' ny sisin-tany manelanelana an' i [[Aotrisy]] amin' i [[Hongaria|Hongria]] sy any [[Azia]] hatrany [[Persia]], ka hatrany amin' ny morontsiraka andrefana sy atsinanan' ny [[Ranomasina Mena]] ary any amin' ny morontsiraky ny [[Ranomasina Mediteranea]] ao avaratr' i [[Afrika]].
Amin' ny [[Fiteny tiorka|teny tiorka]] ôtômana dia atao hoe ''Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye'' ny Empira Ôtômàna; fa amin' ny teny tiorka ankehitriny kosa dia ''Osmanlı İmparatorluğu.''
Fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe ''Empira Tiorka'' na ''Torkia'' io fanjakana islamika sonita noforonin' ny Torka ogozy io tamin' ny fotoam-panjakan' i Osman I tao [[Anatôlia]] avaratra tamin' ny 1299.
9v0skzd00d3eb0jutdj41x2xrqdtpuw
Rain' ny tany efitra
0
265586
1047817
1038726
2022-08-29T08:28:33Z
Thelezifor
15140
nanova ny anaran'i [[Rain'ny tany efitra]] ho [[Rain' ny tany efitra]] i Thelezifor
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Remete Szent Pál látogatása Remete Szent Antalnál.png|vignette|327x327px|I Paoly avy any Tebay mamangy an'i Antonio Lehibe]]Ny '''Rain' ny tany efitra''' na '''Rain' ny Fiangonan' ny tany efitra''' dia ireo [[Rain'ny Fiangonana|Rain' ny Fiangonana]] izay niaina tany amin' ny tany efitr' i Egipta. Na dia tsy dia nanoratra maro tahaka ireo Rain' ny Fiangonana hafa aza izy ireo dia nisy akony lehibe teo amin' ny fivavahana kristiana ny zavatra nosoratany. Maro amin' ny zavatra nolazain' izy ireo ny voangoana ao amin' ny boky atao hoe ''Apophthegmata Patrum'' ("Tenin' ny Rain' ny Fiangonan' ny tany efitra"). Ireto ny Rain' ny fiangonana malaza tany an' efitra:
*[[Paoly avy any Tebay]]
*[[Antônio Lehibe]]
*[[Pakômio Lehibe]]
== Ny Rain' ny tany an' efitra malaza ==
=== I Paoly avy any Tebay ===
Araka an'i [[Hieronimo|Hierônimo]] (na Jerôma) dia mpitoka-monina isan' ny malaza amin' ny fitokana-monin' ny monka (na moanina), manampy an' i Antônio Lehibe i Paoly avy any [[Tebay (Ejipta)|Tebay]].
Araka an' i Omer Englebert dia teraka tao Egipta Ambony tamin' ny taona 227 sy maty tao amin' ny tany efitr' i Tebay tamin' ny taona 345 i Paoly Mpitoka-monina. Nitoka-monina i Paoly avy any Tebay nandritra ny 60 taona tao amin' ny lavabato mba tsy ho azon' ny fanenjehana ny Kristiana nataon' ny [[Dekio (emperora)|emperora Dekio]]. I Antonio Lehibe (na Antônio avy any Egipta), izay nahalala fa tsy izy no mpitoka-monina voalohany, dia nandeha hihaona aminy. Amin' ny fotoan' ny sakafo maraina dia nisy goaika nitondra mofo indroa mihinana ho an' ireo lehilahy roa ireo ka nanazava i Paoly fa sahala amin' izany no fomba fanomezan' Andriamanitra sakafo azy isan' andro. Maty i Paoly fotoana fohy taorian' ny fiaingan' i Antônio ka nalevina tao amin' ny lavaka nohadin' ny liona ny vatany.
=== I Antônio Lehibe ===
[[Sary:StAnthony.jpg|vignette|269x269px|''Masindahy Antonio'', sarimasina kopta.]]
Monka na moanina heverina fa rain' ny fitokana-monina kristiana i Antônio Lehibe (izay antsoina hoe Antônio avy any Egipta na Antônio Mpitoka-Monina). Teraka tamin' ny taona 251 izy ary maty tamin' ny taona 356 tamin' ny faha-105 taonany, teo am-pelantanan' ny mpianany roa, dia i Makariosy Zokiny (na Makario avy any Egipta) sy i Amatasy.
=== I Pakômio Lehibe ===
[[Sary:StPakhom.jpg|vignette|198x198px|Masindahy Pakômio]]
Heverina ho mpanorina ny fiainana ara-pivavahana iarahana (kenôbitisma) kristiana I Pakômio Lehibe (na Pakômio avy any Tabenesy). Teraka tany Tebaida tamin' ny taona 292 sy maty tamin' ny 9 Mey 348.
Avy amin' ny fianakaviana ambany fari-pivelomana izy sady notezaina tao amin' ny fivavahan' ny mpanompo sampy. Tamin' ny faha-20 taonany dia nalaina an-keriny hatao miaramilan' ny empira Rômanan' i Kônstantino hiady amin' ny [[Persia|Persiana]] izy. Tamin' ny taona 314 dia tafala amin' ny maha miaramila azy izy nefa tsy nanan-javatra hivelomana, dia noraisin' ny Kristiana tao Tebay. Niova ho kristiana izy ka natao [[batemy]] (na batisa). Araka ny [[lovantsofina]] maro dia maty tamin' ny 348 teo anelanelan' ny 3 sy 15 Mey izy tamin' ny nisian' ny areti-manringana nahazo ny mpitoka-monina tany Egipta nanomboka tamin' ny taona 346.
== Jereo koa ==
* [[Rain' ny Fiangonana]]
* [[Ray Apôstôlika]]
* [[Rain' ny Fiangonana grika]]
* [[Rain' ny Fiangonana latina]]
* [[Rain' ny Fiangonana siriaka]]
* [[Rain'ny tany efitra|Rain' ny tany efitra]]
== Loharano sy fanamarihana ==
7man346j0ikrebz8bpzlg0rm9tnwzqn
Rain'ny Fiangonan'ny tany efitra
0
265587
1047819
977612
2022-08-29T08:31:09Z
Xqbot
802
Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Rain' ny tany efitra]]
wikitext
text/x-wiki
#FIHODINANA [[Rain' ny tany efitra]]
9iu7lp9az7bgfc36g0i055e67z9daqk
Makoa (malagasy)
0
279019
1047836
1043708
2022-08-29T11:41:34Z
Thelezifor
15140
Tsipelina
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Mozambique - traditional sailboat.jpg|vignette|306x306px|Lakana nentim-paharazana môzambikana]]
Ny '''Makoa''' dia [[vondrom-poko]] [[Fiteny malagasy|malagasy]] monina ao amin' ny morontsiraka avaratra-andrefan' i [[Madagasikara]]. Ny mponina ao ampovoan-tanin' i Madagasikara dia miantso azy ireo hoe '''Masombika'''. Taranak' olona [[Banto (vahoaka)|banto]] ([[Makoa (vahoakan' i Afrika)|Makoa ao Afrika]]) namidy ho [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] aty Madagasikara ny ankamaroan' izy ireo, izay nentin' ny mpivarotra andevo avy any [[Môzambika]] nankanty Madagasikara tamin' ny taonjato faha-18<ref><small>Klara Boyer-Rossol et Aminata Aidara, "[http://africultures.com/reinvestir-le-sacre-12303/ Réinvestir le sacré"] [[http://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fafricultures.com%2Freinvestir-le-sacre-12303%2F tahiry]], sur Africultures, <abbr>1er juillet 2014</abbr> (notsidihina tamin’ ny 5 Mey 2019)</small></ref>. Na dia mihazona ny maha izy azy manokana aza ny Makoa eto Madagasikara dia matetika mifangaro amin' ny [[Vezo]] (izay heverina fa ao amin' ny vondrom-poko [[sakalava]]). Eo amin'ny 1 %n' ny mponin' i Madagasikara ny Makoa. Amin' ny ankapobeny dia lava kokoa noho ny ankamaroan' ny Malagasy ny Makoa, ka noho izany dia izy ireo no nosafidin' ny mpanjana-tany frantsay hatao pôlisy na miaramila.
== Ny mampiavaka ny Makoa ==
Ny Makoa (izay antsoina hoe ''Masombika'' ao [[Antananarivo]] sy ny manodidina) dia vondrom-poko eto Madagasikara, taranak' ireo olona namidy ho andevo nampidirina avy amin' ireo seranan-tsambo fanondranana andevo ao amin' ny tapany avaratr' i [[Môzambika]], izay faritra onenan' ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|Makoa afrikana]] maro. Izy ireo no zanaka am-pielezana niforona farany vokatry ny fivarotana andevo<ref name=":0"><small>Boyer-Rossol, Klara (2 Jolay 2014). "[http://www.africultures.com/php/index.php?nav=article&no=12303 Réinvestir le sacré: Musiques, paroles et rites chez les anciens captifs déportés de l'Afrique orientale à Madagascar XIXe-XXe siècles]". Africultures.com.</small></ref>. Indraindray izy ireo dia sokajina ho zana-pokon' ny [[Vezo]] (izay foko ao amin' ny vondrom-poko sakalava) na [[Sakalava]], nefa manana ny maha izy azy manokana izy ireo, dia ny vatany lava sy vaventy ka nampiasan' ny mpanjana-tany frantsay azy ireo ho pôlisy na miaramila<ref><small>Bradt & Austin 2007, p. 27.</small></ref>. Akehitriny ny teny hoe ''Makoa'' dia tsy enti-manondro ny taranaky ny Makoa avy any Afrika ihany fa ireo tena mainty fihodirana sy matanjaka<ref name=":0" />.
== Tantara ==
=== Faha mpanjaka ===
Ny fivarotana andevo dia loharanon-karena lehibe ho an' ireo mpanjaka teto [[Madagasikara]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-16, raha tonga tao amin' ny tapany andrefan' i Madagasikara avy any [[Môzambika]] ny vahoaka voalohany. Tsy andevo anefa izy ireo fa mpifindra monina nitady toeram-ponenana eto Madagasikara noho ny fandosirana ny fivarotana andevo izay nandravarava tao amin' ny morontsiraka atsinan' i [[Afrika]]<ref name=":1"><small>Rakotomalala, Malanjaona; Razafimbelo, Celestin (1985). [http://madarevues.recherches.gov.mg/IMG/pdf/omaly21-22_8_.pdf "Le problème d'intégration sociale chez les Makoa de l'Antsihanaka"] (PDF). ''Omaly Sy Anio.'' 21–22 (1): 93–113.</small></ref>. Ny seranan-tsambo lehibe indrindra ho an' ny raharaham-barotra andevo tao Môzambika dia hita tao avaratra, izay faritra nonenan' ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|Makoa]], ary na dia tsy Makoa avokoa ny andevo naondrana avy amin' ireo seranana ireo dia nanondroana ny andevo rehetra naondrana avy ao amin' io faritra io ny anarana hoe Makoa. Mpanondrana andevo indrindraindrindra i Madagasikara satria ny mpanjaka dia nivarotra ireo Malagasy mpiray tanindrazana aminy voasambotra mandritra ny ady sady nisy ny fangalarana olona hatao andevo avy amin' ny tanàn' ny fahavalo, hamidy amin' ny mpanao raharaham-barotra eorôpeana sy arabo. Tamin' ny taona 1819, ny mpanjaka [[Radama I]] nanapaka ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nanjaka tamin' ny roa ampahatelon' i Madagasikara, dia nanafoana ny fanondranana ny andevo malagasy araka ny fangatahan' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]]. Ny fitadiavana andevo aty Madagasikara anefa tsy nihena, ka nahatonga ny fivarotana ny andevo miasa an-trano hameno isa ireo andevo nosamborina mandritra ny ady nataon' ny tafika merina tany amin' ireo faritany amorontsiraka niaraka tamin' ireo naondrana avy any Môzambika, ka nitombo izaitsizy vokatr' izany ny fivarotana andevo makoa antsokosoko nandritra ny taonjato faha-19. Ny tanànan' i [[Maintirano]], izay miorina eo anelanelan' i [[Mahajanga]] sy i Morondava eo amin' ny morontsiraka andrefana, dia toeram-pifanakalozana lehibe momba ny fanondranana andevo môzambikana antsokosoko. Nitotaly 650 000 any ho any ny Makoa naondrana avy any Môzambika nankaty Madagasikara, ka nay 30 %n' izany dia navarotra indray mankany amin' ireo nosy hafa ao amin' ny tapany andrefan' ny [[Ranomasimbe Indiana]]<ref name=":0" />.
Tamin' ny 20 Jona 1877 ny piraiminisitra [[Rainilaiarivony]] tamin' ny fanapahan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] dia namoaka lalàna nanafahana ny andevo makoa rehetra. Makoa miisa 150 000 any ho any no nafahana tamin' ireo tany fehezin' ny [[Merina]], fa tany amin' ny tany ivelan' izany kosa dia nitohy ny fivarotana andevo tsy ara-dalàna. Ny tanànan' i [[Morondava]], tamin' ny fitondrana merina, dia nandidy ny hamotsorana ny andevo makoa, izay nivondrona mba hamorona ny vakin-tanànany tao amin' ny tanànan' i Morondava sady nanorina tanàna ambanivohitra maro manodidina an' i Morondava. Ireo andevo makoa tany amin' ny faritra tsy nofehezin' ny Merina nefa afaka nandositra ny tompony dia nankany Morondava mba hiara-monina amin' ireo namany nahazo fahafahana. Maro ireo nanatona ny [[Norwegian Missionary Society|Fikambanana Misionera Nôrveziana]] (''Norwegian Missionary Society'' - NMS) izay niasa tao Morondava tamin' ny fiafaràn' ny taonjato faha-19. Tamin' ireo taona 1880 dia Makoa maro no nangataka ny fanampian' ny misionera norveziana mba hanampy amin' ny fampodiana azy ireo any Môzambika. Tanatin' ny telopolo taona mahery dia maro ireo Makoan' i Morondava izay nanao fandaminana tamin' ny fodiana any Môzambika, ka notanterahin' izay ireo izany tamin' ny alalan' ny fanamboarana sambo, na tamin' ny alalan' ny fanamborana lakan-drafitra, na tamin' ny alalan' ny fanangonam-bola hiondranana an-tsambo. Ny firaketana norveziana dia manambara fa nisy ihany ny Makoa tafaverina somantsara tany [[Afrika]]. Nitohy ny fanondranana andevo makoa avy amin' ny ampahan' ny morontsiraka andrefana tsy nofehezin' ny Merina, mandra-pahatongan' ny fanjanahan' ny [[Frantsay]] an' i Madagasikara tamin' ny taona 1896 izay nandrara ny endri-panandevozana rehetra teto amin' ny Nosy<ref name=":0" />.
=== Faha fananjanahan-tany ===
Nandritra ny [[Madagasikara zanatany frantsay|vanimpotoan' ny fanjanahan-tany]], ny fiainan' ny mponina tao amin' ireo tanàna madinika makoa dia nahitana taratra ny fifikirana mafy sy maharitra teo amin' ny fomba amam-panao makoa navela tany Môzambika: ny fiteny, ny dihy, ny mozika, ny sakafo, ny angano sy ny singan-kolontsaina maro dia niseho miharihary. Ny mponina tao amin' ireo tanàna madinika dia nanamboara fanaka, firavaka, vilia sy vilany, zavamaneno (indrindra ny amponga) izay mitovy amin' izay hita any Môzambika. Misy fanao ara-kolontsaina makoa izay noraisin' ny [[Sakalava|vahoaka sakalava]] mpifanila aminy, ka isan' izany ny tobokavatsa atao amin' ny tava sy ny vatana<ref name=":0" />.
Nosafidin' ny mpanjana-tany frantsay hatao pôlisy na miaramila ny lehilahy makoa noho izy ireo lava sy vaventy kokoa noho ny ankamaroan' ny Malagasy.
=== Ankehitriny ===
Ankehitriny dia tonga lehibe ny tanànan' ny Makoa sy ny vakin-tanànany sady mitahiry ny maha izy azy sy ny mampiavaka azy amin' ny vahoaka hafa manodidina, na dia nevelan' izy ireo na efa hadinony ny ankabetsahan' ny fomba amam-panaony<ref name=":0" />. Eo amin'ny 1 %n' ny Malagasy ny Makoa ankehitriny.
Ny teny hoe ''Makoa'' ankehitriny dia tsy enti-manondro ny taranaky ny Makoa avy any [[Afrika]] ihany fa ireo Malagasy tena mainty fihodirana sy matanjaka.
== Fiarahamonina ==
Tao amin' ny fiarahamonina makoa taloha dia nisy rafitra nahitana sarangam-poko telo nipoitra tamin' ny fakany tahaka ny rafitra nisy teo amin' ny vondrom-poko malagasy hafa. Mandrakariva ny tompon' andevo dia nanendry ny lehiben' ny Makoa, izay notondroina amin' ny anaram-boninahitra hoe ''ampanjaka'' ("mpanjaka"), sady nanavaka ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] manana sata ambony sy manana sata ambany<ref name=":1" />.
== Fiteny ==
Ny Makoa dia miteny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], izay sampan' ny [[Fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]] avy amin' ny [[fiteny baritô]], any atsimon' i [[Bôrneô]]. Ny [[fiteny makoa]] na [[Fiteny makoa|emakoa]], izay ampiasaina any tapany avaratr' i [[Môzambika]], no fitenin' izy ireo taloha; nadikan' ireo Makoa niova fo ho [[Loteranisma eto Madagasikara|Loterana]] ho amin' ny teny emakoa ny hiran' ny fiangonana sy ny ampahany amin' ny [[Baiboly]]. Misy tahirin-kevitra maromaro amin' ny teny emakoa nosoratan' ny Makoa eto Madagasikara izay voatahirin' ny fianakaviana sy ny mpiara-monina. Ankehitriny dia tsy misy Makoa eto Madagasikara manohy miteny an' io fiteny io ho [[fitenin-dreny]].
== Jereo koa ==
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - '''Makoa''' - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Makoa any ivelan' i Madagasikara'''
* [[Makoa (vahoakan' i Afrika)]]
* [[Fiteny makoa]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
== Loharano sy fanamarihana ==
kxw9e8dylgr57arv5vnhm08ugvmiqlw
1047837
1047836
2022-08-29T11:43:34Z
Thelezifor
15140
/* Fiteny */
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Mozambique - traditional sailboat.jpg|vignette|306x306px|Lakana nentim-paharazana môzambikana]]
Ny '''Makoa''' dia [[vondrom-poko]] [[Fiteny malagasy|malagasy]] monina ao amin' ny morontsiraka avaratra-andrefan' i [[Madagasikara]]. Ny mponina ao ampovoan-tanin' i Madagasikara dia miantso azy ireo hoe '''Masombika'''. Taranak' olona [[Banto (vahoaka)|banto]] ([[Makoa (vahoakan' i Afrika)|Makoa ao Afrika]]) namidy ho [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] aty Madagasikara ny ankamaroan' izy ireo, izay nentin' ny mpivarotra andevo avy any [[Môzambika]] nankanty Madagasikara tamin' ny taonjato faha-18<ref><small>Klara Boyer-Rossol et Aminata Aidara, "[http://africultures.com/reinvestir-le-sacre-12303/ Réinvestir le sacré"] [[http://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fafricultures.com%2Freinvestir-le-sacre-12303%2F tahiry]], sur Africultures, <abbr>1er juillet 2014</abbr> (notsidihina tamin’ ny 5 Mey 2019)</small></ref>. Na dia mihazona ny maha izy azy manokana aza ny Makoa eto Madagasikara dia matetika mifangaro amin' ny [[Vezo]] (izay heverina fa ao amin' ny vondrom-poko [[sakalava]]). Eo amin'ny 1 %n' ny mponin' i Madagasikara ny Makoa. Amin' ny ankapobeny dia lava kokoa noho ny ankamaroan' ny Malagasy ny Makoa, ka noho izany dia izy ireo no nosafidin' ny mpanjana-tany frantsay hatao pôlisy na miaramila.
== Ny mampiavaka ny Makoa ==
Ny Makoa (izay antsoina hoe ''Masombika'' ao [[Antananarivo]] sy ny manodidina) dia vondrom-poko eto Madagasikara, taranak' ireo olona namidy ho andevo nampidirina avy amin' ireo seranan-tsambo fanondranana andevo ao amin' ny tapany avaratr' i [[Môzambika]], izay faritra onenan' ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|Makoa afrikana]] maro. Izy ireo no zanaka am-pielezana niforona farany vokatry ny fivarotana andevo<ref name=":0"><small>Boyer-Rossol, Klara (2 Jolay 2014). "[http://www.africultures.com/php/index.php?nav=article&no=12303 Réinvestir le sacré: Musiques, paroles et rites chez les anciens captifs déportés de l'Afrique orientale à Madagascar XIXe-XXe siècles]". Africultures.com.</small></ref>. Indraindray izy ireo dia sokajina ho zana-pokon' ny [[Vezo]] (izay foko ao amin' ny vondrom-poko sakalava) na [[Sakalava]], nefa manana ny maha izy azy manokana izy ireo, dia ny vatany lava sy vaventy ka nampiasan' ny mpanjana-tany frantsay azy ireo ho pôlisy na miaramila<ref><small>Bradt & Austin 2007, p. 27.</small></ref>. Akehitriny ny teny hoe ''Makoa'' dia tsy enti-manondro ny taranaky ny Makoa avy any Afrika ihany fa ireo tena mainty fihodirana sy matanjaka<ref name=":0" />.
== Tantara ==
=== Faha mpanjaka ===
Ny fivarotana andevo dia loharanon-karena lehibe ho an' ireo mpanjaka teto [[Madagasikara]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-16, raha tonga tao amin' ny tapany andrefan' i Madagasikara avy any [[Môzambika]] ny vahoaka voalohany. Tsy andevo anefa izy ireo fa mpifindra monina nitady toeram-ponenana eto Madagasikara noho ny fandosirana ny fivarotana andevo izay nandravarava tao amin' ny morontsiraka atsinan' i [[Afrika]]<ref name=":1"><small>Rakotomalala, Malanjaona; Razafimbelo, Celestin (1985). [http://madarevues.recherches.gov.mg/IMG/pdf/omaly21-22_8_.pdf "Le problème d'intégration sociale chez les Makoa de l'Antsihanaka"] (PDF). ''Omaly Sy Anio.'' 21–22 (1): 93–113.</small></ref>. Ny seranan-tsambo lehibe indrindra ho an' ny raharaham-barotra andevo tao Môzambika dia hita tao avaratra, izay faritra nonenan' ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|Makoa]], ary na dia tsy Makoa avokoa ny andevo naondrana avy amin' ireo seranana ireo dia nanondroana ny andevo rehetra naondrana avy ao amin' io faritra io ny anarana hoe Makoa. Mpanondrana andevo indrindraindrindra i Madagasikara satria ny mpanjaka dia nivarotra ireo Malagasy mpiray tanindrazana aminy voasambotra mandritra ny ady sady nisy ny fangalarana olona hatao andevo avy amin' ny tanàn' ny fahavalo, hamidy amin' ny mpanao raharaham-barotra eorôpeana sy arabo. Tamin' ny taona 1819, ny mpanjaka [[Radama I]] nanapaka ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nanjaka tamin' ny roa ampahatelon' i Madagasikara, dia nanafoana ny fanondranana ny andevo malagasy araka ny fangatahan' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]]. Ny fitadiavana andevo aty Madagasikara anefa tsy nihena, ka nahatonga ny fivarotana ny andevo miasa an-trano hameno isa ireo andevo nosamborina mandritra ny ady nataon' ny tafika merina tany amin' ireo faritany amorontsiraka niaraka tamin' ireo naondrana avy any Môzambika, ka nitombo izaitsizy vokatr' izany ny fivarotana andevo makoa antsokosoko nandritra ny taonjato faha-19. Ny tanànan' i [[Maintirano]], izay miorina eo anelanelan' i [[Mahajanga]] sy i Morondava eo amin' ny morontsiraka andrefana, dia toeram-pifanakalozana lehibe momba ny fanondranana andevo môzambikana antsokosoko. Nitotaly 650 000 any ho any ny Makoa naondrana avy any Môzambika nankaty Madagasikara, ka nay 30 %n' izany dia navarotra indray mankany amin' ireo nosy hafa ao amin' ny tapany andrefan' ny [[Ranomasimbe Indiana]]<ref name=":0" />.
Tamin' ny 20 Jona 1877 ny piraiminisitra [[Rainilaiarivony]] tamin' ny fanapahan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] dia namoaka lalàna nanafahana ny andevo makoa rehetra. Makoa miisa 150 000 any ho any no nafahana tamin' ireo tany fehezin' ny [[Merina]], fa tany amin' ny tany ivelan' izany kosa dia nitohy ny fivarotana andevo tsy ara-dalàna. Ny tanànan' i [[Morondava]], tamin' ny fitondrana merina, dia nandidy ny hamotsorana ny andevo makoa, izay nivondrona mba hamorona ny vakin-tanànany tao amin' ny tanànan' i Morondava sady nanorina tanàna ambanivohitra maro manodidina an' i Morondava. Ireo andevo makoa tany amin' ny faritra tsy nofehezin' ny Merina nefa afaka nandositra ny tompony dia nankany Morondava mba hiara-monina amin' ireo namany nahazo fahafahana. Maro ireo nanatona ny [[Norwegian Missionary Society|Fikambanana Misionera Nôrveziana]] (''Norwegian Missionary Society'' - NMS) izay niasa tao Morondava tamin' ny fiafaràn' ny taonjato faha-19. Tamin' ireo taona 1880 dia Makoa maro no nangataka ny fanampian' ny misionera norveziana mba hanampy amin' ny fampodiana azy ireo any Môzambika. Tanatin' ny telopolo taona mahery dia maro ireo Makoan' i Morondava izay nanao fandaminana tamin' ny fodiana any Môzambika, ka notanterahin' izay ireo izany tamin' ny alalan' ny fanamboarana sambo, na tamin' ny alalan' ny fanamborana lakan-drafitra, na tamin' ny alalan' ny fanangonam-bola hiondranana an-tsambo. Ny firaketana norveziana dia manambara fa nisy ihany ny Makoa tafaverina somantsara tany [[Afrika]]. Nitohy ny fanondranana andevo makoa avy amin' ny ampahan' ny morontsiraka andrefana tsy nofehezin' ny Merina, mandra-pahatongan' ny fanjanahan' ny [[Frantsay]] an' i Madagasikara tamin' ny taona 1896 izay nandrara ny endri-panandevozana rehetra teto amin' ny Nosy<ref name=":0" />.
=== Faha fananjanahan-tany ===
Nandritra ny [[Madagasikara zanatany frantsay|vanimpotoan' ny fanjanahan-tany]], ny fiainan' ny mponina tao amin' ireo tanàna madinika makoa dia nahitana taratra ny fifikirana mafy sy maharitra teo amin' ny fomba amam-panao makoa navela tany Môzambika: ny fiteny, ny dihy, ny mozika, ny sakafo, ny angano sy ny singan-kolontsaina maro dia niseho miharihary. Ny mponina tao amin' ireo tanàna madinika dia nanamboara fanaka, firavaka, vilia sy vilany, zavamaneno (indrindra ny amponga) izay mitovy amin' izay hita any Môzambika. Misy fanao ara-kolontsaina makoa izay noraisin' ny [[Sakalava|vahoaka sakalava]] mpifanila aminy, ka isan' izany ny tobokavatsa atao amin' ny tava sy ny vatana<ref name=":0" />.
Nosafidin' ny mpanjana-tany frantsay hatao pôlisy na miaramila ny lehilahy makoa noho izy ireo lava sy vaventy kokoa noho ny ankamaroan' ny Malagasy.
=== Ankehitriny ===
Ankehitriny dia tonga lehibe ny tanànan' ny Makoa sy ny vakin-tanànany sady mitahiry ny maha izy azy sy ny mampiavaka azy amin' ny vahoaka hafa manodidina, na dia nevelan' izy ireo na efa hadinony ny ankabetsahan' ny fomba amam-panaony<ref name=":0" />. Eo amin'ny 1 %n' ny Malagasy ny Makoa ankehitriny.
Ny teny hoe ''Makoa'' ankehitriny dia tsy enti-manondro ny taranaky ny Makoa avy any [[Afrika]] ihany fa ireo Malagasy tena mainty fihodirana sy matanjaka.
== Fiarahamonina ==
Tao amin' ny fiarahamonina makoa taloha dia nisy rafitra nahitana sarangam-poko telo nipoitra tamin' ny fakany tahaka ny rafitra nisy teo amin' ny vondrom-poko malagasy hafa. Mandrakariva ny tompon' andevo dia nanendry ny lehiben' ny Makoa, izay notondroina amin' ny anaram-boninahitra hoe ''ampanjaka'' ("mpanjaka"), sady nanavaka ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] manana sata ambony sy manana sata ambany<ref name=":1" />.
== Fiteny ==
Ny Makoa dia miteny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], izay sampan' ny [[Fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]] avy amin' ny [[fiteny baritô]], any atsimon' i [[Bôrneô]]. Ny [[fiteny makoa]] na [[Fiteny makoa|emakoa]], izay ampiasaina any amon' ny tapany avaratr' i [[Môzambika]], no fitenin' izy ireo taloha; nadikan' ny Makoa niova fo ho [[Loteranisma eto Madagasikara|Loterana]] ho amin' ny teny emakoa ny hiran' ny fiangonana sy ny ampahany amin' ny [[Baiboly]]. Misy tahirin-kevitra maromaro amin' ny teny emakoa nosoratan' ny Makoa eto Madagasikara izay voatahirin' ny fianakaviana sy ny mpiara-monina. Ankehitriny dia tsy misy Makoa eto Madagasikara manohy miteny an' io fiteny io ho [[fitenin-dreny]].
== Jereo koa ==
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - '''Makoa''' - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Makoa any ivelan' i Madagasikara'''
* [[Makoa (vahoakan' i Afrika)]]
* [[Fiteny makoa]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
== Loharano sy fanamarihana ==
fe87etb0fkwp2ns11txw4p6n9g5umpn
Karaîba
0
279358
1047815
1041117
2022-08-29T06:57:35Z
Thelezifor
15140
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Caribbean (orthographic projection).svg|vignette|Ny faritra Karaîba]]
I '''Karaîba''' na '''Karaiba''' dia faritra any [[Amerika]] voafaritry ny [[Ranomasina Karaîba]], ao atsimo-atsinanan' ny [[helodranon' i Meksika]] sy atsio-atsinanan' i [[Amerika Afovoany]] ary ao avaratr' i [[Amerika Atsimo]] no misy an' io faritra io. Ahitana nosy miisa 700 any ho any ny ao amin' io faritra io. Mizara faritra roa i Karaîba, dia i Karaîban' ny nosy (ahitana ireo nosy [[Antilia]] sy ny nosy [[Bahamasy]]) sy ny Karaîba an-tanibe (ny faritry ny morontsirak' i [[Amerika Afovoany]], ny an' i [[Kôlômbia]], ny an' i [[Venezoela]], ny an' i [[Goiana]], ny an' i [[Sorinama]], ny an' i [[Goiana Frantsay]] ary ny tapany atsimon' i Florida any [[Etazonia]]).
[[Sary:LocationCaribbean.png|vignette|205x205px|Ny nosy ao amin' ny faritra Karaîba]]
csvh80lnvwyg8zo5m3lbzdmtc165yz4
1047816
1047815
2022-08-29T06:59:03Z
Thelezifor
15140
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Caribbean (orthographic projection).svg|vignette|Ny faritra Karaîba]]
I '''Karaîba''' na '''Karaiba''' dia faritra any [[Amerika]] voafaritry ny [[Ranomasina Karaîba]], ao atsimo-atsinanan' ny [[Hoalan' i Meksika]] sy atsimo-atsinanan' i [[Amerika Afovoany]] ary ao avaratr' i [[Amerika Atsimo]] no misy an' io faritra io. Ahitana nosy miisa 700 any ho any ny ao amin' io faritra io. Mizara faritra roa i Karaîba, dia i Karaîba a-nosy (ahitana ireo nosy [[Antilia]] sy ny nosy [[Bahamasy]]) sy ny Karaîba an-tanibe (ny faritry ny morontsirak' i [[Amerika Afovoany]], ny an' i [[Kôlômbia]], ny an' i [[Venezoela]], ny an' i [[Goiana]], ny an' i [[Sorinama]], ny an' i [[Goiana Frantsay]] ary ny tapany atsimon' i Florida any [[Etazonia]]).
[[Sary:LocationCaribbean.png|vignette|205x205px|Ny nosy ao amin' ny faritra Karaîba]]
l10x22tn65xyd9142pmyboyhwmaiqes
Fanjakana otomàna
0
280143
1047823
1011314
2022-08-29T09:14:30Z
Xqbot
802
Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Empira Ôtômàna]]
wikitext
text/x-wiki
#FIHODINANA [[Empira Ôtômàna]]
hhan2v7hsnx3vj0587rcqq2jp5cv1x3
Empira ôtômàna
0
280144
1047824
1011313
2022-08-29T09:14:35Z
Xqbot
802
Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Empira Ôtômàna]]
wikitext
text/x-wiki
#FIHODINANA [[Empira Ôtômàna]]
hhan2v7hsnx3vj0587rcqq2jp5cv1x3
Fanjakana ôtômàna
0
280145
1047825
1011307
2022-08-29T09:14:40Z
Xqbot
802
Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Empira Ôtômàna]]
wikitext
text/x-wiki
#FIHODINANA [[Empira Ôtômàna]]
hhan2v7hsnx3vj0587rcqq2jp5cv1x3
Torka Ôtômàna
0
280780
1047826
1038449
2022-08-29T09:14:45Z
Xqbot
802
Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Empira Ôtômàna]]
wikitext
text/x-wiki
#FIHODINANA [[Empira Ôtômàna]]
hhan2v7hsnx3vj0587rcqq2jp5cv1x3
Andevo (teto Madagasikara)
0
281571
1047835
1045441
2022-08-29T11:35:45Z
Thelezifor
15140
Tsipelina
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Queen Ranavalona I of Madagascar engraving.jpg|vignette|Andevo malagasy milanja ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]]|288x288px]]
Ny '''andevo''' na '''ondevo''' na '''ndevo''' dia iray amin' ireo saranga ara-tantara telo lehibe teo amin' ny vahoaka malagasy indrindra teo amin' ny [[Merina]] teto [[Madagasikara]], niaraka tamin' ny saranga hafa antsoina hoe [[andriana]] sy [[hova]]. Ny andevo, miaraka amin' ireo saranga hafa, dia nisy ihany koa tamin' ireo [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] lehibe hafa toa ny [[Betsileo]].
Tamin’ ny taonjato faha-16 sy taorian’ ny taonjato faha-16, dia nisy andevo nentina tany amin’ ireo fanjakana samihafa teto Madagasikara mba hiasa tany amin’ ny toeram-pambolena. Ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]], ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] [[Soahily (vahoaka)|Soahily]] ary ny [[Vazaha eto Madagasikara|Eorôpeana]] mpivarotra sy andriana dia nanitatra ny fahafahany mamokatra sy mivarotra bebe kokoa. Ireo asa sy fambolena ireo dia nampanaovina ny andevo nohafarana izay nanao [[Asa an-tery vozona|asa an-terivozona]]. Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny Arabo ômaney sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany filana andevo izany i [[Môzambika]], nosamborina sy naondrana ny andevo mba hanomezana fahafaham-po izany filana izany. Ny ankamaroan' ireo andevo ireo dia avy any [[Afrika Atsinanana]] sy Môzambika. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny fanandevozana tamin' ny taona 1896, ka nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harena sy ny toeram-pambolena nankinina tamin' ny andevo merina sy tsy merina izany.
Mpiasa an-trano sy mpamboly ny andevo tao amin’ ny Merina. Mpiasa sy mpanao asa tanana no asa nolovainy, ary izy ireo no maro an' isa teo amin' ny fiarahamonina. Ny andevo dia tsy nomena zo hanana tany.
Azo atao andevo ny hova dia noho ny heloka na ny trosa tsy voaloany, ary amin' izany toe-javatra izany dia tsy hatao hoe ''andevo'' ny fiantsoana azy fa atao hoe ''[[zazahova]]''. Misy karazany telo ny antony aha lasa andevo tao Imerina:
* ny andriana na hova very fahafahana noho ny heloka na ny trosa (ka atao hoe zazahova);
* ny babo an’ ady;
* ary ny andevo vahiny ([[Makoa (malagasy)|Makoa]] na Masombika).
Ny andevo sy ny saraga hafa dia tsy manambady ivelan' ny foko sy saranga misy azy tao amin' ny fiarahamonina merina sy [[betsileo]]. Araka ny voalazan' i William Ellis tamin' ny taona 1838, dia voarara tsy hanambady andriana na hova ny andevo teo amin' ny fiarahamonina malagasy. Ny andevo dia noheverina ho "olona maloto", tsy toy ny hova sy ny andriana izay "olona madio". Izany "fahalotoana" sy "fahadiovana" izany no nahatonga ny [[Fady (malagasy)|fady]] amin' ny fifanambadian' ny andevo sy ny tsy andevo teo amin' ny fiarahamonina malagasy.
== Fiforonan-teny ==
Ny hoe ''andevo'' na ''ondevo'' na ''ndevo'' na mpanompo dia teny mitovy hevitra teo amin' ny fiarahamonina malagasy taloha.
Tamin' ny voalohany ny hoe ''andevo'' dia avy amin' ny kamban-teny hoe ''olon-devo'' izay midika hoe "olona an-trano", ka ny tenjy hoe ''levo'' dia nampiasaina hanondroana ny trano fonenana, araka ny mbola hitanta amin' ny fiteny indôneziana sasany.
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* De la Vaissière, Camille; Abinal, Antoine (1885). ''Vingt ans à Madagascar: colonisation, traditions historiques, moeurs et croyances''. Paris: V. Lecoffre. <nowiki>ISBN 3-540-63293-X</nowiki>.
* Kus, Susan (1995). "Sensuous human activity and the state: towards an archaeology of bread and circuses". In Miller, Daniel; Rowlands, Michael (eds.). ''Domination and Resistance''. London: Psychology Press. <nowiki>ISBN 978-0-415-12254-2</nowiki>.
* Raison-Jourde, Françoise (1983). ''Les souverains de Madagascar''. Paris: Karthala Editions. <nowiki>ISBN 978-2-86537-059-7</nowiki>.
== Jereo koa ==
* [[Fanandevozana]]
ik9zqpzh17ujltc8viiiga0il5cg82z
Tantaran' ny kristianisma
0
281713
1047793
1047792
2022-08-28T12:23:55Z
Thelezifor
15140
/* Fanavaozana prôtestanta */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Luther]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly ao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny taona Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny Fivoriana tao Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra an' ny olona meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny kristianisma telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany Espaina sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.
Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]
Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.
=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny "fifohazana lehibe" tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217 Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny "Restorationism" dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.
Ny teny hoe "mpamerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]
Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]
Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
6p8n0b60p2xta48frbgmznakcp9s4ml
1047794
1047793
2022-08-28T12:34:46Z
Thelezifor
15140
/* Fanavaozana radikaly */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Luther]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly ao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny taona Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny Fivoriana tao Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra an' ny olona meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny kristianisma telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany Espaina sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.
Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]
Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.
=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny "fifohazana lehibe" tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217 Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny "Restorationism" dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.
Ny teny hoe "mpamerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]
Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]
Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
cdg9xg8rxauas7w8m039iszmq0x70l9
1047795
1047794
2022-08-28T12:42:54Z
Thelezifor
15140
/* Fanavaozana prôtestanta */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.
Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]
Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.
=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny "fifohazana lehibe" tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217 Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny "Restorationism" dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.
Ny teny hoe "mpamerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]
Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]
Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
l7p8cc17dl3pfrv976cx7pjhd8ox2us
1047796
1047795
2022-08-28T13:01:34Z
Thelezifor
15140
/* Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tredentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny Kôntra-Refôrma izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tredentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.
=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny "fifohazana lehibe" tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217 Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny "Restorationism" dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.
Ny teny hoe "mpamerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]
Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]
Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
8nlwynpaf428cux9rep4lqwe4ar59om
1047798
1047796
2022-08-28T17:02:35Z
Thelezifor
15140
/* Fanoherana ny Fanavaozana */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.
=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny "fifohazana lehibe" tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217 Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny "Restorationism" dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.
Ny teny hoe "mpamerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]
Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]
Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
8vx53y9zumta46nda5z23spkex5hqrs
1047799
1047798
2022-08-28T17:04:32Z
Thelezifor
15140
/* Fampandrosoana ny rafi-piangonana */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.
=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny "fifohazana lehibe" tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217 Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny "Restorationism" dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.
Ny teny hoe "mpamerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]
Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]
Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
21c5q2ude0qh4iwq40hmzeeckjk7eis
1047800
1047799
2022-08-28T17:14:50Z
Thelezifor
15140
/* Fanavaozana katôlika */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin' ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]], ny [[Fanavaozana katôlika]] na Refôrma katôlika, dia nanaovana fanatsarana ny [[zavakanto]] sy ny [[kolontsaina]], ny fepetra iadiana amin' ny [[kolikoly]], ny fananganana ny fikambanan' ny [[Zezoita]], ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nifandovana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena, fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan' izany koa ny fivoaran' ny endrika ara-panahy vaovao nefa ôrtôdôksa, toy ny an' ny [[mistika espaniôla]] sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny papa [[Pío V]] dia nalaza tsy tamin' ny fifantohana fotsiny tamin' ny fampitsaharana ny [[fivavahan-diso]] sy ny fanararaotana teo anivon' ny Fiangonana, fa koa tamin' ny fifantohany tamin' ny fanatsarana ny [[fitiavam-bavaka]] ho an' ny besinimaro amin' ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson' ny Prôtestanta. Natomboka tamin' ny fanomezana fiantrana lehibe ho an' ny mahantra, ny fiantrana ary ny hôpitaly i Pio, ary ity papa ity dia nalaza tamin' ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misiônera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ ny fahitana indray ireo tranoben’ ny Kristiana fahiny tany Rôma. Araka ny nambaran’ i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katôlika, na tany amin’ ny sahan’ ny misiôna tany ampitan-dranomasina na teo amin’ ny tolona mba hamerenana ny Prôtestanta any [[Eorôpa-Avaratra]]: ny [[katakômba]] dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ ny maro, asa sy ho amin' ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ ny toerana vaovao ny iraka katôlika, nanomboka tamin’ ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany [[Amerika]] ny Eglizy Katôlika Rômana.
=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny "fifohazana lehibe" tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217 Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny "Restorationism" dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.
Ny teny hoe "mpamerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]
Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]
Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
ruidrbmlmxfwgqp6o9y967p5hfzyjrn
1047801
1047800
2022-08-28T17:25:05Z
Thelezifor
15140
/* Fitsarana an’i Galileo */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin' ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]], ny [[Fanavaozana katôlika]] na Refôrma katôlika, dia nanaovana fanatsarana ny [[zavakanto]] sy ny [[kolontsaina]], ny fepetra iadiana amin' ny [[kolikoly]], ny fananganana ny fikambanan' ny [[Zezoita]], ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nifandovana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena, fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan' izany koa ny fivoaran' ny endrika ara-panahy vaovao nefa ôrtôdôksa, toy ny an' ny [[mistika espaniôla]] sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny papa [[Pío V]] dia nalaza tsy tamin' ny fifantohana fotsiny tamin' ny fampitsaharana ny [[fivavahan-diso]] sy ny fanararaotana teo anivon' ny Fiangonana, fa koa tamin' ny fifantohany tamin' ny fanatsarana ny [[fitiavam-bavaka]] ho an' ny besinimaro amin' ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson' ny Prôtestanta. Natomboka tamin' ny fanomezana fiantrana lehibe ho an' ny mahantra, ny fiantrana ary ny hôpitaly i Pio, ary ity papa ity dia nalaza tamin' ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misiônera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ ny fahitana indray ireo tranoben’ ny Kristiana fahiny tany Rôma. Araka ny nambaran’ i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katôlika, na tany amin’ ny sahan’ ny misiôna tany ampitan-dranomasina na teo amin’ ny tolona mba hamerenana ny Prôtestanta any [[Eorôpa-Avaratra]]: ny [[katakômba]] dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ ny maro, asa sy ho amin' ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ ny toerana vaovao ny iraka katôlika, nanomboka tamin’ ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany [[Amerika]] ny Eglizy Katôlika Rômana.
=== Fitsarana an’ i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an' i [[Galileo Galilei]] nifandona tamin' ny Eglizy Katôlika Rômana noho ny fanohanany ny [[heliôsantrisma]] (izany hoe ny fiheverana fa ny [[Masoandro]] no ivo ihodidinan' ny [[Tany]]), dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin' ny tantaran'ny fifandraisan' ny [[fivavahana]] sy ny [[siansa]]. Namoaka ny ""Sidereus Nuncius"" (Irak' i Starry) i Galileo, tamin' ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin' ny [[teleskôpy]] vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin' ny izay heverina ho fantatra mpomba ny lanitra izay nohazonina hatramin' ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny rijan-kevitra heliôsentrikan' i Copernicus. Ho setrin’ izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ ny Tany sy ny tsy fihetsehan’ ny Masoandro, satria mifanohitra amin’ ny fitantarana sasany ao amin’ ny [[Baiboly]] izay takatry ny saina tamin’ izany fotoana izany. Ny anjara asan’ i Galileo tamin’ ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy ara-pilôzôfia dia niafara tamin’ ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ ny taona 1633, noho ny fiahiahiana mafy azy ho manao [[fampianaran-diso]].
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny "fifohazana lehibe" tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217 Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny "Restorationism" dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.
Ny teny hoe "mpamerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]
Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]
Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
tdw9qxx6woakd40cz9ie2h03xe0u27t
1047802
1047801
2022-08-28T17:32:24Z
Thelezifor
15140
/* Poritanisma tany Amerika Avaratra */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin' ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]], ny [[Fanavaozana katôlika]] na Refôrma katôlika, dia nanaovana fanatsarana ny [[zavakanto]] sy ny [[kolontsaina]], ny fepetra iadiana amin' ny [[kolikoly]], ny fananganana ny fikambanan' ny [[Zezoita]], ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nifandovana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena, fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan' izany koa ny fivoaran' ny endrika ara-panahy vaovao nefa ôrtôdôksa, toy ny an' ny [[mistika espaniôla]] sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny papa [[Pío V]] dia nalaza tsy tamin' ny fifantohana fotsiny tamin' ny fampitsaharana ny [[fivavahan-diso]] sy ny fanararaotana teo anivon' ny Fiangonana, fa koa tamin' ny fifantohany tamin' ny fanatsarana ny [[fitiavam-bavaka]] ho an' ny besinimaro amin' ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson' ny Prôtestanta. Natomboka tamin' ny fanomezana fiantrana lehibe ho an' ny mahantra, ny fiantrana ary ny hôpitaly i Pio, ary ity papa ity dia nalaza tamin' ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misiônera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ ny fahitana indray ireo tranoben’ ny Kristiana fahiny tany Rôma. Araka ny nambaran’ i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katôlika, na tany amin’ ny sahan’ ny misiôna tany ampitan-dranomasina na teo amin’ ny tolona mba hamerenana ny Prôtestanta any [[Eorôpa-Avaratra]]: ny [[katakômba]] dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ ny maro, asa sy ho amin' ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ ny toerana vaovao ny iraka katôlika, nanomboka tamin’ ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany [[Amerika]] ny Eglizy Katôlika Rômana.
=== Fitsarana an’ i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an' i [[Galileo Galilei]] nifandona tamin' ny Eglizy Katôlika Rômana noho ny fanohanany ny [[heliôsantrisma]] (izany hoe ny fiheverana fa ny [[Masoandro]] no ivo ihodidinan' ny [[Tany]]), dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin' ny tantaran'ny fifandraisan' ny [[fivavahana]] sy ny [[siansa]]. Namoaka ny ""Sidereus Nuncius"" (Irak' i Starry) i Galileo, tamin' ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin' ny [[teleskôpy]] vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin' ny izay heverina ho fantatra mpomba ny lanitra izay nohazonina hatramin' ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny rijan-kevitra heliôsentrikan' i Copernicus. Ho setrin’ izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ ny Tany sy ny tsy fihetsehan’ ny Masoandro, satria mifanohitra amin’ ny fitantarana sasany ao amin’ ny [[Baiboly]] izay takatry ny saina tamin’ izany fotoana izany. Ny anjara asan’ i Galileo tamin’ ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy ara-pilôzôfia dia niafara tamin’ ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ ny taona 1633, noho ny fiahiahiana mafy azy ho manao [[fampianaran-diso]].
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny [[fanjanahan-tany]] nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ ny [[Tontolo Vaovao]] dia ny an’ ny Poritana anglisy prôtestanta tany [[Amerika-Avaratra]]. Tsy toy ny Espaniôla na ny Frantsay, ny mpanjana-tany anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin' ny tompontany.[161] Nandao an’ i [[Angletera]] ny Poritana, na ny mpanao [[fivahiniana masina]], mba hahafahan’ izy ireo mipetraka teo amin’ ny faritra iray nisy ny [[poritanisma]] naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’ i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ ny Poritana dia nanorim-ponenana tany amin’ ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nampisalasala ny fanjakana sao hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ ny Fanjakana Vaovao izy ireo, tontolo sy fanantenan' ny nofinofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny "fifohazana lehibe" tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217 Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny "Restorationism" dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.
Ny teny hoe "mpamerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]
Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]
Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
4ikj5bpgtejtkhbqqg5rrw0bvdj5rn1
1047803
1047802
2022-08-28T17:52:39Z
Thelezifor
15140
/* Fifohazana kristiana */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin' ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]], ny [[Fanavaozana katôlika]] na Refôrma katôlika, dia nanaovana fanatsarana ny [[zavakanto]] sy ny [[kolontsaina]], ny fepetra iadiana amin' ny [[kolikoly]], ny fananganana ny fikambanan' ny [[Zezoita]], ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nifandovana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena, fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan' izany koa ny fivoaran' ny endrika ara-panahy vaovao nefa ôrtôdôksa, toy ny an' ny [[mistika espaniôla]] sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny papa [[Pío V]] dia nalaza tsy tamin' ny fifantohana fotsiny tamin' ny fampitsaharana ny [[fivavahan-diso]] sy ny fanararaotana teo anivon' ny Fiangonana, fa koa tamin' ny fifantohany tamin' ny fanatsarana ny [[fitiavam-bavaka]] ho an' ny besinimaro amin' ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson' ny Prôtestanta. Natomboka tamin' ny fanomezana fiantrana lehibe ho an' ny mahantra, ny fiantrana ary ny hôpitaly i Pio, ary ity papa ity dia nalaza tamin' ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misiônera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ ny fahitana indray ireo tranoben’ ny Kristiana fahiny tany Rôma. Araka ny nambaran’ i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katôlika, na tany amin’ ny sahan’ ny misiôna tany ampitan-dranomasina na teo amin’ ny tolona mba hamerenana ny Prôtestanta any [[Eorôpa-Avaratra]]: ny [[katakômba]] dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ ny maro, asa sy ho amin' ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ ny toerana vaovao ny iraka katôlika, nanomboka tamin’ ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany [[Amerika]] ny Eglizy Katôlika Rômana.
=== Fitsarana an’ i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an' i [[Galileo Galilei]] nifandona tamin' ny Eglizy Katôlika Rômana noho ny fanohanany ny [[heliôsantrisma]] (izany hoe ny fiheverana fa ny [[Masoandro]] no ivo ihodidinan' ny [[Tany]]), dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin' ny tantaran'ny fifandraisan' ny [[fivavahana]] sy ny [[siansa]]. Namoaka ny ""Sidereus Nuncius"" (Irak' i Starry) i Galileo, tamin' ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin' ny [[teleskôpy]] vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin' ny izay heverina ho fantatra mpomba ny lanitra izay nohazonina hatramin' ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny rijan-kevitra heliôsentrikan' i Copernicus. Ho setrin’ izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ ny Tany sy ny tsy fihetsehan’ ny Masoandro, satria mifanohitra amin’ ny fitantarana sasany ao amin’ ny [[Baiboly]] izay takatry ny saina tamin’ izany fotoana izany. Ny anjara asan’ i Galileo tamin’ ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy ara-pilôzôfia dia niafara tamin’ ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ ny taona 1633, noho ny fiahiahiana mafy azy ho manao [[fampianaran-diso]].
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny [[fanjanahan-tany]] nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ ny [[Tontolo Vaovao]] dia ny an’ ny Poritana anglisy prôtestanta tany [[Amerika-Avaratra]]. Tsy toy ny Espaniôla na ny Frantsay, ny mpanjana-tany anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin' ny tompontany.[161] Nandao an’ i [[Angletera]] ny Poritana, na ny mpanao [[fivahiniana masina]], mba hahafahan’ izy ireo mipetraka teo amin’ ny faritra iray nisy ny [[poritanisma]] naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’ i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ ny Poritana dia nanorim-ponenana tany amin’ ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nampisalasala ny fanjakana sao hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ ny Fanjakana Vaovao izy ireo, tontolo sy fanantenan' ny nofinofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazam-panahy kristiana ===
Ny [[Fifohazam-panahy lehibe voalohany]] dia onjan' ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin' ny Prôtestanta tany amin' ny zanatany tany [[Amerikana]] manodidina ny taona 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ ny Refôrma nolovaina amin’ ny fitoriana araka an’ Andriamanitra sy ny [[litorjia]] fototra ary ny fahatsapana lalina ny amin’ ny heloky ny tena manokana sy ny [[fanavotana]] avy amin’ i [[Jesoa Kristy]]. Hitan’ i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe prôtestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany [[Alemaina]], ny [[Fifohazam-panahy ara-pilazantsara]], sy ny [[metôdisma]] tany Angletera.[162] Nifantoka tamin' ny famelomana ny ara-panahin' ny kôngregasiôna maro.niorina izany ary nisy fiantraikany tamin' ny ankamaroan' ny [[kôngregasiônalisma|fiangonana kôngregasiônaly]], ny [[presbiterianisma|fiangonana presbiteriana]], ny [[fiangonana nohavaozina]] alemàna, ny [[fiangonana nohavaozina alemàna]], ny [[batisma|fiangonana batista]] ary ny [[metôdisma|fiangonana metôdista]], ary niely teo amin' ny vahoaka andevo. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe faharoa]] (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ ny olona mbola tsy nandeha am-piangonana ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’ izy ireo fahatsapana lalina momba ny %[[famonjena]] manokana izay niainana tamin’ ny fivoriam-pifohazam-panahy. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan' ny vondrona toy ny [[môrmônisma|Môrmôna]], ny [[restaoradiôisma]] (hetsika famerenana amin' ny laoniny) ary ny [[hetsika fahamasinana]]. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] dia nanomboka tamin' ny taona 1857 ary niavaka indrindra tamin' ny fandraisana izany hetsika izany manerana an' izao tontolo izao, indrindra any amin' ny firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin' ny "fifohazam-panahy lehibe" tany [[Amerika Avaratra]] dia ny [[pentekôtisma]], izay nanana ny fakany tao amin' ny hetsika metôdista wesleyana sy ny hetsika fahamasinana, ary nanomboka tamin' ny taona 1906 tao amin' ny Lalana Azusa any [[Los Angeles]]. Ny pentekôtisma dia nitarika ho amin' ny [[hetsika karismatika]] taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217 Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny "Restorationism" dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.
Ny teny hoe "mpamerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]
Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]
Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
5l6v3ouophkc59ahk89viavwyapmmqz
1047810
1047803
2022-08-29T05:12:08Z
Thelezifor
15140
/* Restaorasiônisma */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin' ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]], ny [[Fanavaozana katôlika]] na Refôrma katôlika, dia nanaovana fanatsarana ny [[zavakanto]] sy ny [[kolontsaina]], ny fepetra iadiana amin' ny [[kolikoly]], ny fananganana ny fikambanan' ny [[Zezoita]], ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nifandovana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena, fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan' izany koa ny fivoaran' ny endrika ara-panahy vaovao nefa ôrtôdôksa, toy ny an' ny [[mistika espaniôla]] sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny papa [[Pío V]] dia nalaza tsy tamin' ny fifantohana fotsiny tamin' ny fampitsaharana ny [[fivavahan-diso]] sy ny fanararaotana teo anivon' ny Fiangonana, fa koa tamin' ny fifantohany tamin' ny fanatsarana ny [[fitiavam-bavaka]] ho an' ny besinimaro amin' ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson' ny Prôtestanta. Natomboka tamin' ny fanomezana fiantrana lehibe ho an' ny mahantra, ny fiantrana ary ny hôpitaly i Pio, ary ity papa ity dia nalaza tamin' ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misiônera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ ny fahitana indray ireo tranoben’ ny Kristiana fahiny tany Rôma. Araka ny nambaran’ i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katôlika, na tany amin’ ny sahan’ ny misiôna tany ampitan-dranomasina na teo amin’ ny tolona mba hamerenana ny Prôtestanta any [[Eorôpa-Avaratra]]: ny [[katakômba]] dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ ny maro, asa sy ho amin' ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ ny toerana vaovao ny iraka katôlika, nanomboka tamin’ ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany [[Amerika]] ny Eglizy Katôlika Rômana.
=== Fitsarana an’ i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an' i [[Galileo Galilei]] nifandona tamin' ny Eglizy Katôlika Rômana noho ny fanohanany ny [[heliôsantrisma]] (izany hoe ny fiheverana fa ny [[Masoandro]] no ivo ihodidinan' ny [[Tany]]), dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin' ny tantaran'ny fifandraisan' ny [[fivavahana]] sy ny [[siansa]]. Namoaka ny ""Sidereus Nuncius"" (Irak' i Starry) i Galileo, tamin' ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin' ny [[teleskôpy]] vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin' ny izay heverina ho fantatra mpomba ny lanitra izay nohazonina hatramin' ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny rijan-kevitra heliôsentrikan' i Copernicus. Ho setrin’ izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ ny Tany sy ny tsy fihetsehan’ ny Masoandro, satria mifanohitra amin’ ny fitantarana sasany ao amin’ ny [[Baiboly]] izay takatry ny saina tamin’ izany fotoana izany. Ny anjara asan’ i Galileo tamin’ ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy ara-pilôzôfia dia niafara tamin’ ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ ny taona 1633, noho ny fiahiahiana mafy azy ho manao [[fampianaran-diso]].
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny [[fanjanahan-tany]] nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ ny [[Tontolo Vaovao]] dia ny an’ ny Poritana anglisy prôtestanta tany [[Amerika-Avaratra]]. Tsy toy ny Espaniôla na ny Frantsay, ny mpanjana-tany anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin' ny tompontany.[161] Nandao an’ i [[Angletera]] ny Poritana, na ny mpanao [[fivahiniana masina]], mba hahafahan’ izy ireo mipetraka teo amin’ ny faritra iray nisy ny [[poritanisma]] naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’ i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ ny Poritana dia nanorim-ponenana tany amin’ ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nampisalasala ny fanjakana sao hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ ny Fanjakana Vaovao izy ireo, tontolo sy fanantenan' ny nofinofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazam-panahy kristiana ===
Ny [[Fifohazam-panahy lehibe voalohany]] dia onjan' ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin' ny Prôtestanta tany amin' ny zanatany tany [[Amerikana]] manodidina ny taona 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ ny Refôrma nolovaina amin’ ny fitoriana araka an’ Andriamanitra sy ny [[litorjia]] fototra ary ny fahatsapana lalina ny amin’ ny heloky ny tena manokana sy ny [[fanavotana]] avy amin’ i [[Jesoa Kristy]]. Hitan’ i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe prôtestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany [[Alemaina]], ny [[Fifohazam-panahy ara-pilazantsara]], sy ny [[metôdisma]] tany Angletera.[162] Nifantoka tamin' ny famelomana ny ara-panahin' ny kôngregasiôna maro.niorina izany ary nisy fiantraikany tamin' ny ankamaroan' ny [[kôngregasiônalisma|fiangonana kôngregasiônaly]], ny [[presbiterianisma|fiangonana presbiteriana]], ny [[fiangonana nohavaozina]] alemàna, ny [[fiangonana nohavaozina alemàna]], ny [[batisma|fiangonana batista]] ary ny [[metôdisma|fiangonana metôdista]], ary niely teo amin' ny vahoaka andevo. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe faharoa]] (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ ny olona mbola tsy nandeha am-piangonana ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’ izy ireo fahatsapana lalina momba ny %[[famonjena]] manokana izay niainana tamin’ ny fivoriam-pifohazam-panahy. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan' ny vondrona toy ny [[môrmônisma|Môrmôna]], ny [[restaoradiôisma]] (hetsika famerenana amin' ny laoniny) ary ny [[hetsika fahamasinana]]. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] dia nanomboka tamin' ny taona 1857 ary niavaka indrindra tamin' ny fandraisana izany hetsika izany manerana an' izao tontolo izao, indrindra any amin' ny firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin' ny "fifohazam-panahy lehibe" tany [[Amerika Avaratra]] dia ny [[pentekôtisma]], izay nanana ny fakany tao amin' ny hetsika metôdista wesleyana sy ny hetsika fahamasinana, ary nanomboka tamin' ny taona 1906 tao amin' ny Lalana Azusa any [[Los Angeles]]. Ny pentekôtisma dia nitarika ho amin' ny [[hetsika karismatika]] taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny [[restaorasiônisma]] na famerenana amin' ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin' ny laoniny, amin' ny ny endrika kristiana madio kokoa amin' ny fanaovana ny fiangonana voalohany ho môdely.[163]: 635 [164]: 217 Amin' ny toe-javatra maro, ireo antokon' ny restaorasiônisma dia nino fa ny [[kristianisma]] ankehitriny, amin' ny endriny rehetra, dia nivily lalana avy amin’ ny kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’ izy ireo “hohavaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny bokin’ ny [[Asan' ny Apôstôly]] ho “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin' ny andron' i [[Jesoa]] ireo mpandrindra ny restaorasiôna, fa toy ny famerenana amin' ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin' ny fotoana iray. Ny "restaorasiônisma" dia matetika ampiasaina hamaritana ny [[Hetsika Famerenana amin' ny laoniny nataon' i Stone-Campbell]].
Ny teny hoe "famerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsiky ny [[Vavolombelon' i Jehovah]], naorin' i [[Charles Taze Russell]] tamin' ny faramparan' ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny [[Olomasin' ny Andro Farany]], anisan' izany Ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] (Fiangonan' ny Olomasin' ny Andro Farany), ny Fikambanan' i Kristy ary ireo sekta Olomasin' ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i [[Joseph Smith]] dia nofidina hamerina amin’ ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’ i Jesoa, izay “amin’ ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]
Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]
Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
3vezovneq5vctoj8p6b0e5f6hzkbdoa
1047811
1047810
2022-08-29T05:26:14Z
Thelezifor
15140
/* Ôrtôdôksa tatsinanana */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin' ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]], ny [[Fanavaozana katôlika]] na Refôrma katôlika, dia nanaovana fanatsarana ny [[zavakanto]] sy ny [[kolontsaina]], ny fepetra iadiana amin' ny [[kolikoly]], ny fananganana ny fikambanan' ny [[Zezoita]], ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nifandovana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena, fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan' izany koa ny fivoaran' ny endrika ara-panahy vaovao nefa ôrtôdôksa, toy ny an' ny [[mistika espaniôla]] sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny papa [[Pío V]] dia nalaza tsy tamin' ny fifantohana fotsiny tamin' ny fampitsaharana ny [[fivavahan-diso]] sy ny fanararaotana teo anivon' ny Fiangonana, fa koa tamin' ny fifantohany tamin' ny fanatsarana ny [[fitiavam-bavaka]] ho an' ny besinimaro amin' ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson' ny Prôtestanta. Natomboka tamin' ny fanomezana fiantrana lehibe ho an' ny mahantra, ny fiantrana ary ny hôpitaly i Pio, ary ity papa ity dia nalaza tamin' ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misiônera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ ny fahitana indray ireo tranoben’ ny Kristiana fahiny tany Rôma. Araka ny nambaran’ i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katôlika, na tany amin’ ny sahan’ ny misiôna tany ampitan-dranomasina na teo amin’ ny tolona mba hamerenana ny Prôtestanta any [[Eorôpa-Avaratra]]: ny [[katakômba]] dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ ny maro, asa sy ho amin' ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ ny toerana vaovao ny iraka katôlika, nanomboka tamin’ ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany [[Amerika]] ny Eglizy Katôlika Rômana.
=== Fitsarana an’ i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an' i [[Galileo Galilei]] nifandona tamin' ny Eglizy Katôlika Rômana noho ny fanohanany ny [[heliôsantrisma]] (izany hoe ny fiheverana fa ny [[Masoandro]] no ivo ihodidinan' ny [[Tany]]), dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin' ny tantaran'ny fifandraisan' ny [[fivavahana]] sy ny [[siansa]]. Namoaka ny ""Sidereus Nuncius"" (Irak' i Starry) i Galileo, tamin' ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin' ny [[teleskôpy]] vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin' ny izay heverina ho fantatra mpomba ny lanitra izay nohazonina hatramin' ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny rijan-kevitra heliôsentrikan' i Copernicus. Ho setrin’ izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ ny Tany sy ny tsy fihetsehan’ ny Masoandro, satria mifanohitra amin’ ny fitantarana sasany ao amin’ ny [[Baiboly]] izay takatry ny saina tamin’ izany fotoana izany. Ny anjara asan’ i Galileo tamin’ ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy ara-pilôzôfia dia niafara tamin’ ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ ny taona 1633, noho ny fiahiahiana mafy azy ho manao [[fampianaran-diso]].
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny [[fanjanahan-tany]] nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ ny [[Tontolo Vaovao]] dia ny an’ ny Poritana anglisy prôtestanta tany [[Amerika-Avaratra]]. Tsy toy ny Espaniôla na ny Frantsay, ny mpanjana-tany anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin' ny tompontany.[161] Nandao an’ i [[Angletera]] ny Poritana, na ny mpanao [[fivahiniana masina]], mba hahafahan’ izy ireo mipetraka teo amin’ ny faritra iray nisy ny [[poritanisma]] naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’ i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ ny Poritana dia nanorim-ponenana tany amin’ ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nampisalasala ny fanjakana sao hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ ny Fanjakana Vaovao izy ireo, tontolo sy fanantenan' ny nofinofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazam-panahy kristiana ===
Ny [[Fifohazam-panahy lehibe voalohany]] dia onjan' ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin' ny Prôtestanta tany amin' ny zanatany tany [[Amerikana]] manodidina ny taona 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ ny Refôrma nolovaina amin’ ny fitoriana araka an’ Andriamanitra sy ny [[litorjia]] fototra ary ny fahatsapana lalina ny amin’ ny heloky ny tena manokana sy ny [[fanavotana]] avy amin’ i [[Jesoa Kristy]]. Hitan’ i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe prôtestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany [[Alemaina]], ny [[Fifohazam-panahy ara-pilazantsara]], sy ny [[metôdisma]] tany Angletera.[162] Nifantoka tamin' ny famelomana ny ara-panahin' ny kôngregasiôna maro.niorina izany ary nisy fiantraikany tamin' ny ankamaroan' ny [[kôngregasiônalisma|fiangonana kôngregasiônaly]], ny [[presbiterianisma|fiangonana presbiteriana]], ny [[fiangonana nohavaozina]] alemàna, ny [[fiangonana nohavaozina alemàna]], ny [[batisma|fiangonana batista]] ary ny [[metôdisma|fiangonana metôdista]], ary niely teo amin' ny vahoaka andevo. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe faharoa]] (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ ny olona mbola tsy nandeha am-piangonana ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’ izy ireo fahatsapana lalina momba ny %[[famonjena]] manokana izay niainana tamin’ ny fivoriam-pifohazam-panahy. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan' ny vondrona toy ny [[môrmônisma|Môrmôna]], ny [[restaoradiôisma]] (hetsika famerenana amin' ny laoniny) ary ny [[hetsika fahamasinana]]. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] dia nanomboka tamin' ny taona 1857 ary niavaka indrindra tamin' ny fandraisana izany hetsika izany manerana an' izao tontolo izao, indrindra any amin' ny firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin' ny "fifohazam-panahy lehibe" tany [[Amerika Avaratra]] dia ny [[pentekôtisma]], izay nanana ny fakany tao amin' ny hetsika metôdista wesleyana sy ny hetsika fahamasinana, ary nanomboka tamin' ny taona 1906 tao amin' ny Lalana Azusa any [[Los Angeles]]. Ny pentekôtisma dia nitarika ho amin' ny [[hetsika karismatika]] taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny [[restaorasiônisma]] na famerenana amin' ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin' ny laoniny, amin' ny ny endrika kristiana madio kokoa amin' ny fanaovana ny fiangonana voalohany ho môdely.[163]: 635 [164]: 217 Amin' ny toe-javatra maro, ireo antokon' ny restaorasiônisma dia nino fa ny [[kristianisma]] ankehitriny, amin' ny endriny rehetra, dia nivily lalana avy amin’ ny kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’ izy ireo “hohavaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny bokin’ ny [[Asan' ny Apôstôly]] ho “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin' ny andron' i [[Jesoa]] ireo mpandrindra ny restaorasiôna, fa toy ny famerenana amin' ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin' ny fotoana iray. Ny "restaorasiônisma" dia matetika ampiasaina hamaritana ny [[Hetsika Famerenana amin' ny laoniny nataon' i Stone-Campbell]].
Ny teny hoe "famerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsiky ny [[Vavolombelon' i Jehovah]], naorin' i [[Charles Taze Russell]] tamin' ny faramparan' ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny [[Olomasin' ny Andro Farany]], anisan' izany Ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] (Fiangonan' ny Olomasin' ny Andro Farany), ny Fikambanan' i Kristy ary ireo sekta Olomasin' ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i [[Joseph Smith]] dia nofidina hamerina amin’ ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’ i Jesoa, izay “amin’ ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana]] dia nanana toerana ambony tao amin' ny [[Empira Rosiana]], nambara tao amin' ny teny filamatry ny empira farany tamin' ny 1833: Ôrtôdôksa, Aotôkrasia ary Pôpolisma. Na izany aza, ny fanavaozana ny fiangonana nataon’ i Peter I tamin’ ny fiandohan’ ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ôrtôdôksa ho eo ambany fahefan’ ny Tsar. ôber-prôkoratôra notendren' ny Tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan' ny taona 1721 sy 1918: ny Sinôda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin' ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an' ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin' ny fanoherana ny [[Jiosy rosiana]],[168] na dia teo aza ny tsy fisian' ny toerana ôfisialy momba ny [[jodaisma]] toy izany.[169]
Ny [[Bôlsevika]] sy ny revôlisiônera rosiana hafa dia nihevitra ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarista, ho fahavalon' ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny [[ateisma]] (tsy finoana an' Andriamanitra) ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin' ny pretra sy ny mpino ôrtôdôksa dia nahitana fampijaliana, fandefasana any amin' ny tobim-pamonjana, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboan-tsaina, ary koa famonoana.[173][174]
Tamin' ny dimy taona voalohany taorian' ny [[revôlisiôna bôlsevika]] dia eveka 28 sy pretra 1 200 no novonoina ho faty.[176] Anisan' izany ny diokavavy lehibe Elizabeth Fyodorovna izay mônastika tamin' izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: ny dioka lehibe Sergei Mikhailovich Romanov; ny printsy Ioann Konstantinvich, i Konstantin Konstantinovich, i Igor Konstantinovich ary i Vladimir Pavlovich Paley; ny sekreteran' ny dioka lehibe Sergei, Fyodor Remez; ary i Varvara Yakovleva, masera avy ao amin' ny tranon' ny diokavavy lehibe Elizabeth.
=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.
Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "Kristianina". Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra": tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
93b7gh8fxuvrwemfpkvh3mdo0gat7m9
1047812
1047811
2022-08-29T06:06:05Z
Thelezifor
15140
/* Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin' ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]], ny [[Fanavaozana katôlika]] na Refôrma katôlika, dia nanaovana fanatsarana ny [[zavakanto]] sy ny [[kolontsaina]], ny fepetra iadiana amin' ny [[kolikoly]], ny fananganana ny fikambanan' ny [[Zezoita]], ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nifandovana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena, fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan' izany koa ny fivoaran' ny endrika ara-panahy vaovao nefa ôrtôdôksa, toy ny an' ny [[mistika espaniôla]] sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny papa [[Pío V]] dia nalaza tsy tamin' ny fifantohana fotsiny tamin' ny fampitsaharana ny [[fivavahan-diso]] sy ny fanararaotana teo anivon' ny Fiangonana, fa koa tamin' ny fifantohany tamin' ny fanatsarana ny [[fitiavam-bavaka]] ho an' ny besinimaro amin' ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson' ny Prôtestanta. Natomboka tamin' ny fanomezana fiantrana lehibe ho an' ny mahantra, ny fiantrana ary ny hôpitaly i Pio, ary ity papa ity dia nalaza tamin' ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misiônera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ ny fahitana indray ireo tranoben’ ny Kristiana fahiny tany Rôma. Araka ny nambaran’ i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katôlika, na tany amin’ ny sahan’ ny misiôna tany ampitan-dranomasina na teo amin’ ny tolona mba hamerenana ny Prôtestanta any [[Eorôpa-Avaratra]]: ny [[katakômba]] dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ ny maro, asa sy ho amin' ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ ny toerana vaovao ny iraka katôlika, nanomboka tamin’ ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany [[Amerika]] ny Eglizy Katôlika Rômana.
=== Fitsarana an’ i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an' i [[Galileo Galilei]] nifandona tamin' ny Eglizy Katôlika Rômana noho ny fanohanany ny [[heliôsantrisma]] (izany hoe ny fiheverana fa ny [[Masoandro]] no ivo ihodidinan' ny [[Tany]]), dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin' ny tantaran'ny fifandraisan' ny [[fivavahana]] sy ny [[siansa]]. Namoaka ny ""Sidereus Nuncius"" (Irak' i Starry) i Galileo, tamin' ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin' ny [[teleskôpy]] vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin' ny izay heverina ho fantatra mpomba ny lanitra izay nohazonina hatramin' ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny rijan-kevitra heliôsentrikan' i Copernicus. Ho setrin’ izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ ny Tany sy ny tsy fihetsehan’ ny Masoandro, satria mifanohitra amin’ ny fitantarana sasany ao amin’ ny [[Baiboly]] izay takatry ny saina tamin’ izany fotoana izany. Ny anjara asan’ i Galileo tamin’ ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy ara-pilôzôfia dia niafara tamin’ ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ ny taona 1633, noho ny fiahiahiana mafy azy ho manao [[fampianaran-diso]].
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny [[fanjanahan-tany]] nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ ny [[Tontolo Vaovao]] dia ny an’ ny Poritana anglisy prôtestanta tany [[Amerika-Avaratra]]. Tsy toy ny Espaniôla na ny Frantsay, ny mpanjana-tany anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin' ny tompontany.[161] Nandao an’ i [[Angletera]] ny Poritana, na ny mpanao [[fivahiniana masina]], mba hahafahan’ izy ireo mipetraka teo amin’ ny faritra iray nisy ny [[poritanisma]] naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’ i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ ny Poritana dia nanorim-ponenana tany amin’ ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nampisalasala ny fanjakana sao hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ ny Fanjakana Vaovao izy ireo, tontolo sy fanantenan' ny nofinofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazam-panahy kristiana ===
Ny [[Fifohazam-panahy lehibe voalohany]] dia onjan' ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin' ny Prôtestanta tany amin' ny zanatany tany [[Amerikana]] manodidina ny taona 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ ny Refôrma nolovaina amin’ ny fitoriana araka an’ Andriamanitra sy ny [[litorjia]] fototra ary ny fahatsapana lalina ny amin’ ny heloky ny tena manokana sy ny [[fanavotana]] avy amin’ i [[Jesoa Kristy]]. Hitan’ i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe prôtestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany [[Alemaina]], ny [[Fifohazam-panahy ara-pilazantsara]], sy ny [[metôdisma]] tany Angletera.[162] Nifantoka tamin' ny famelomana ny ara-panahin' ny kôngregasiôna maro.niorina izany ary nisy fiantraikany tamin' ny ankamaroan' ny [[kôngregasiônalisma|fiangonana kôngregasiônaly]], ny [[presbiterianisma|fiangonana presbiteriana]], ny [[fiangonana nohavaozina]] alemàna, ny [[fiangonana nohavaozina alemàna]], ny [[batisma|fiangonana batista]] ary ny [[metôdisma|fiangonana metôdista]], ary niely teo amin' ny vahoaka andevo. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe faharoa]] (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ ny olona mbola tsy nandeha am-piangonana ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’ izy ireo fahatsapana lalina momba ny %[[famonjena]] manokana izay niainana tamin’ ny fivoriam-pifohazam-panahy. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan' ny vondrona toy ny [[môrmônisma|Môrmôna]], ny [[restaoradiôisma]] (hetsika famerenana amin' ny laoniny) ary ny [[hetsika fahamasinana]]. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] dia nanomboka tamin' ny taona 1857 ary niavaka indrindra tamin' ny fandraisana izany hetsika izany manerana an' izao tontolo izao, indrindra any amin' ny firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin' ny "fifohazam-panahy lehibe" tany [[Amerika Avaratra]] dia ny [[pentekôtisma]], izay nanana ny fakany tao amin' ny hetsika metôdista wesleyana sy ny hetsika fahamasinana, ary nanomboka tamin' ny taona 1906 tao amin' ny Lalana Azusa any [[Los Angeles]]. Ny pentekôtisma dia nitarika ho amin' ny [[hetsika karismatika]] taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny [[restaorasiônisma]] na famerenana amin' ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin' ny laoniny, amin' ny ny endrika kristiana madio kokoa amin' ny fanaovana ny fiangonana voalohany ho môdely.[163]: 635 [164]: 217 Amin' ny toe-javatra maro, ireo antokon' ny restaorasiônisma dia nino fa ny [[kristianisma]] ankehitriny, amin' ny endriny rehetra, dia nivily lalana avy amin’ ny kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’ izy ireo “hohavaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny bokin’ ny [[Asan' ny Apôstôly]] ho “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin' ny andron' i [[Jesoa]] ireo mpandrindra ny restaorasiôna, fa toy ny famerenana amin' ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin' ny fotoana iray. Ny "restaorasiônisma" dia matetika ampiasaina hamaritana ny [[Hetsika Famerenana amin' ny laoniny nataon' i Stone-Campbell]].
Ny teny hoe "famerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsiky ny [[Vavolombelon' i Jehovah]], naorin' i [[Charles Taze Russell]] tamin' ny faramparan' ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny [[Olomasin' ny Andro Farany]], anisan' izany Ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] (Fiangonan' ny Olomasin' ny Andro Farany), ny Fikambanan' i Kristy ary ireo sekta Olomasin' ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i [[Joseph Smith]] dia nofidina hamerina amin’ ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’ i Jesoa, izay “amin’ ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana]] dia nanana toerana ambony tao amin' ny [[Empira Rosiana]], nambara tao amin' ny teny filamatry ny empira farany tamin' ny 1833: Ôrtôdôksa, Aotôkrasia ary Pôpolisma. Na izany aza, ny fanavaozana ny fiangonana nataon’ i Peter I tamin’ ny fiandohan’ ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ôrtôdôksa ho eo ambany fahefan’ ny Tsar. ôber-prôkoratôra notendren' ny Tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan' ny taona 1721 sy 1918: ny Sinôda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin' ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an' ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin' ny fanoherana ny [[Jiosy rosiana]],[168] na dia teo aza ny tsy fisian' ny toerana ôfisialy momba ny [[jodaisma]] toy izany.[169]
Ny [[Bôlsevika]] sy ny revôlisiônera rosiana hafa dia nihevitra ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarista, ho fahavalon' ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny [[ateisma]] (tsy finoana an' Andriamanitra) ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin' ny pretra sy ny mpino ôrtôdôksa dia nahitana fampijaliana, fandefasana any amin' ny tobim-pamonjana, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboan-tsaina, ary koa famonoana.[173][174]
Tamin' ny dimy taona voalohany taorian' ny [[revôlisiôna bôlsevika]] dia eveka 28 sy pretra 1 200 no novonoina ho faty.[176] Anisan' izany ny diokavavy lehibe Elizabeth Fyodorovna izay mônastika tamin' izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: ny dioka lehibe Sergei Mikhailovich Romanov; ny printsy Ioann Konstantinvich, i Konstantin Konstantinovich, i Igor Konstantinovich ary i Vladimir Pavlovich Paley; ny sekreteran' ny dioka lehibe Sergei, Fyodor Remez; ary i Varvara Yakovleva, masera avy ao amin' ny tranon' ny diokavavy lehibe Elizabeth.
=== Ny fironana teo amin' ny teôlôjia kristiana ===
Ny [[kristianisma liberaly]], izay antsoina indraindray hoe teôlôjia liberaly, dia teny mahafao-be manondro hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-pilôzôfia isan-karazany amin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 sy faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin' ny kristianisma liberaly dia tsy manondro programa pôlitika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa fahalalahana amin' ny fizotry ny dialektika mifandray amin' ny filôzôfia kôntinentaly sy ny paradigma filôzôfika sy ara-pinoana maro hafa novolavolaina nandritra ny [[vanim-potoanan' ny Fahazavana]].
Ny [[kristianisma fondamentalista]] dia hetsika nipoitra indrindra tao anatin' ny prôtestantisma britanika sy amerikana tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20 ho setrin' ny [[môdernisma]] sy ny vondrona prôtestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "kristiana" ihany. Noho izany, ny fondamentalisma dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin' ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra" ([[fiteny anglisy|anglisy]]: fundamentals): ny [[tsy fisian-diso ao amin' ny Baiboly]], ny foto-kevitry ny [[sola scriptura]], ny [[fahateraham-birjiny an' i Jesoa]], ny fampianarana momba ny [[sorom-panavotana]] fanolo, ny [[fitsanganan’ i Jesoa tamin' ny maty]], ary ny [[fiverenan' i Jesoa Kristy]] tsy ho ela.
=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
my2pf4x31u41gxqqd26dptp48x4dwdj
1047813
1047812
2022-08-29T06:18:56Z
Thelezifor
15140
/* Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin' ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]], ny [[Fanavaozana katôlika]] na Refôrma katôlika, dia nanaovana fanatsarana ny [[zavakanto]] sy ny [[kolontsaina]], ny fepetra iadiana amin' ny [[kolikoly]], ny fananganana ny fikambanan' ny [[Zezoita]], ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nifandovana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena, fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan' izany koa ny fivoaran' ny endrika ara-panahy vaovao nefa ôrtôdôksa, toy ny an' ny [[mistika espaniôla]] sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny papa [[Pío V]] dia nalaza tsy tamin' ny fifantohana fotsiny tamin' ny fampitsaharana ny [[fivavahan-diso]] sy ny fanararaotana teo anivon' ny Fiangonana, fa koa tamin' ny fifantohany tamin' ny fanatsarana ny [[fitiavam-bavaka]] ho an' ny besinimaro amin' ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson' ny Prôtestanta. Natomboka tamin' ny fanomezana fiantrana lehibe ho an' ny mahantra, ny fiantrana ary ny hôpitaly i Pio, ary ity papa ity dia nalaza tamin' ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misiônera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ ny fahitana indray ireo tranoben’ ny Kristiana fahiny tany Rôma. Araka ny nambaran’ i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katôlika, na tany amin’ ny sahan’ ny misiôna tany ampitan-dranomasina na teo amin’ ny tolona mba hamerenana ny Prôtestanta any [[Eorôpa-Avaratra]]: ny [[katakômba]] dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ ny maro, asa sy ho amin' ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ ny toerana vaovao ny iraka katôlika, nanomboka tamin’ ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany [[Amerika]] ny Eglizy Katôlika Rômana.
=== Fitsarana an’ i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an' i [[Galileo Galilei]] nifandona tamin' ny Eglizy Katôlika Rômana noho ny fanohanany ny [[heliôsantrisma]] (izany hoe ny fiheverana fa ny [[Masoandro]] no ivo ihodidinan' ny [[Tany]]), dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin' ny tantaran'ny fifandraisan' ny [[fivavahana]] sy ny [[siansa]]. Namoaka ny ""Sidereus Nuncius"" (Irak' i Starry) i Galileo, tamin' ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin' ny [[teleskôpy]] vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin' ny izay heverina ho fantatra mpomba ny lanitra izay nohazonina hatramin' ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny rijan-kevitra heliôsentrikan' i Copernicus. Ho setrin’ izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ ny Tany sy ny tsy fihetsehan’ ny Masoandro, satria mifanohitra amin’ ny fitantarana sasany ao amin’ ny [[Baiboly]] izay takatry ny saina tamin’ izany fotoana izany. Ny anjara asan’ i Galileo tamin’ ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy ara-pilôzôfia dia niafara tamin’ ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ ny taona 1633, noho ny fiahiahiana mafy azy ho manao [[fampianaran-diso]].
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny [[fanjanahan-tany]] nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ ny [[Tontolo Vaovao]] dia ny an’ ny Poritana anglisy prôtestanta tany [[Amerika-Avaratra]]. Tsy toy ny Espaniôla na ny Frantsay, ny mpanjana-tany anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin' ny tompontany.[161] Nandao an’ i [[Angletera]] ny Poritana, na ny mpanao [[fivahiniana masina]], mba hahafahan’ izy ireo mipetraka teo amin’ ny faritra iray nisy ny [[poritanisma]] naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’ i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ ny Poritana dia nanorim-ponenana tany amin’ ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nampisalasala ny fanjakana sao hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ ny Fanjakana Vaovao izy ireo, tontolo sy fanantenan' ny nofinofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazam-panahy kristiana ===
Ny [[Fifohazam-panahy lehibe voalohany]] dia onjan' ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin' ny Prôtestanta tany amin' ny zanatany tany [[Amerikana]] manodidina ny taona 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ ny Refôrma nolovaina amin’ ny fitoriana araka an’ Andriamanitra sy ny [[litorjia]] fototra ary ny fahatsapana lalina ny amin’ ny heloky ny tena manokana sy ny [[fanavotana]] avy amin’ i [[Jesoa Kristy]]. Hitan’ i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe prôtestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany [[Alemaina]], ny [[Fifohazam-panahy ara-pilazantsara]], sy ny [[metôdisma]] tany Angletera.[162] Nifantoka tamin' ny famelomana ny ara-panahin' ny kôngregasiôna maro.niorina izany ary nisy fiantraikany tamin' ny ankamaroan' ny [[kôngregasiônalisma|fiangonana kôngregasiônaly]], ny [[presbiterianisma|fiangonana presbiteriana]], ny [[fiangonana nohavaozina]] alemàna, ny [[fiangonana nohavaozina alemàna]], ny [[batisma|fiangonana batista]] ary ny [[metôdisma|fiangonana metôdista]], ary niely teo amin' ny vahoaka andevo. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe faharoa]] (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ ny olona mbola tsy nandeha am-piangonana ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’ izy ireo fahatsapana lalina momba ny %[[famonjena]] manokana izay niainana tamin’ ny fivoriam-pifohazam-panahy. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan' ny vondrona toy ny [[môrmônisma|Môrmôna]], ny [[restaoradiôisma]] (hetsika famerenana amin' ny laoniny) ary ny [[hetsika fahamasinana]]. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] dia nanomboka tamin' ny taona 1857 ary niavaka indrindra tamin' ny fandraisana izany hetsika izany manerana an' izao tontolo izao, indrindra any amin' ny firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin' ny "fifohazam-panahy lehibe" tany [[Amerika Avaratra]] dia ny [[pentekôtisma]], izay nanana ny fakany tao amin' ny hetsika metôdista wesleyana sy ny hetsika fahamasinana, ary nanomboka tamin' ny taona 1906 tao amin' ny Lalana Azusa any [[Los Angeles]]. Ny pentekôtisma dia nitarika ho amin' ny [[hetsika karismatika]] taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny [[restaorasiônisma]] na famerenana amin' ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin' ny laoniny, amin' ny ny endrika kristiana madio kokoa amin' ny fanaovana ny fiangonana voalohany ho môdely.[163]: 635 [164]: 217 Amin' ny toe-javatra maro, ireo antokon' ny restaorasiônisma dia nino fa ny [[kristianisma]] ankehitriny, amin' ny endriny rehetra, dia nivily lalana avy amin’ ny kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’ izy ireo “hohavaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny bokin’ ny [[Asan' ny Apôstôly]] ho “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin' ny andron' i [[Jesoa]] ireo mpandrindra ny restaorasiôna, fa toy ny famerenana amin' ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin' ny fotoana iray. Ny "restaorasiônisma" dia matetika ampiasaina hamaritana ny [[Hetsika Famerenana amin' ny laoniny nataon' i Stone-Campbell]].
Ny teny hoe "famerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsiky ny [[Vavolombelon' i Jehovah]], naorin' i [[Charles Taze Russell]] tamin' ny faramparan' ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny [[Olomasin' ny Andro Farany]], anisan' izany Ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] (Fiangonan' ny Olomasin' ny Andro Farany), ny Fikambanan' i Kristy ary ireo sekta Olomasin' ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i [[Joseph Smith]] dia nofidina hamerina amin’ ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’ i Jesoa, izay “amin’ ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana]] dia nanana toerana ambony tao amin' ny [[Empira Rosiana]], nambara tao amin' ny teny filamatry ny empira farany tamin' ny 1833: Ôrtôdôksa, Aotôkrasia ary Pôpolisma. Na izany aza, ny fanavaozana ny fiangonana nataon’ i Peter I tamin’ ny fiandohan’ ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ôrtôdôksa ho eo ambany fahefan’ ny Tsar. ôber-prôkoratôra notendren' ny Tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan' ny taona 1721 sy 1918: ny Sinôda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin' ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an' ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin' ny fanoherana ny [[Jiosy rosiana]],[168] na dia teo aza ny tsy fisian' ny toerana ôfisialy momba ny [[jodaisma]] toy izany.[169]
Ny [[Bôlsevika]] sy ny revôlisiônera rosiana hafa dia nihevitra ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarista, ho fahavalon' ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny [[ateisma]] (tsy finoana an' Andriamanitra) ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin' ny pretra sy ny mpino ôrtôdôksa dia nahitana fampijaliana, fandefasana any amin' ny tobim-pamonjana, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboan-tsaina, ary koa famonoana.[173][174]
Tamin' ny dimy taona voalohany taorian' ny [[revôlisiôna bôlsevika]] dia eveka 28 sy pretra 1 200 no novonoina ho faty.[176] Anisan' izany ny diokavavy lehibe Elizabeth Fyodorovna izay mônastika tamin' izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: ny dioka lehibe Sergei Mikhailovich Romanov; ny printsy Ioann Konstantinvich, i Konstantin Konstantinovich, i Igor Konstantinovich ary i Vladimir Pavlovich Paley; ny sekreteran' ny dioka lehibe Sergei, Fyodor Remez; ary i Varvara Yakovleva, masera avy ao amin' ny tranon' ny diokavavy lehibe Elizabeth.
=== Ny fironana teo amin' ny teôlôjia kristiana ===
Ny [[kristianisma liberaly]], izay antsoina indraindray hoe teôlôjia liberaly, dia teny mahafao-be manondro hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-pilôzôfia isan-karazany amin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 sy faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin' ny kristianisma liberaly dia tsy manondro programa pôlitika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa fahalalahana amin' ny fizotry ny dialektika mifandray amin' ny filôzôfia kôntinentaly sy ny paradigma filôzôfika sy ara-pinoana maro hafa novolavolaina nandritra ny [[vanim-potoanan' ny Fahazavana]].
Ny [[kristianisma fondamentalista]] dia hetsika nipoitra indrindra tao anatin' ny prôtestantisma britanika sy amerikana tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20 ho setrin' ny [[môdernisma]] sy ny vondrona prôtestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "kristiana" ihany. Noho izany, ny fondamentalisma dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin' ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra" ([[fiteny anglisy|anglisy]]: fundamentals): ny [[tsy fisian-diso ao amin' ny Baiboly]], ny foto-kevitry ny [[sola scriptura]], ny [[fahateraham-birjiny an' i Jesoa]], ny fampianarana momba ny [[sorom-panavotana]] fanolo, ny [[fitsanganan’ i Jesoa tamin' ny maty]], ary ny [[fiverenan' i Jesoa Kristy]] tsy ho ela.
=== Kristianisma teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ ny tsy finoan’ ny fanjakana an' Andriamanitra ([[ateisma]]) tany amin’ ny [[Firaisana Sôvietika]] sy ny Vondron-tany Tatsinanana, dia niharan’ ny fanenjehana ny Kristiana avy amin’ ny antokom-pinoana maro, ka nisy trano fiangonana sy [[mônastera]] maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran' ny Kristiana voan' ny [[nazisma]].[180] Nanambara ny papa [[Pio XI]] – ""Mit brennender Sorge"" – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ ny toeran’ ny Katôlika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’ Andriamanitra, ny zon’ olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambaràny fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ ny toby fitanana niaraka tamin’ ny [[Jiosy]] ny pretra katôlika; Ohatra, pretra katôlika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’ izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra pôlôney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra pôlôney rehetra), ary masera pôlôney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laîka sy mpitondra fivavahana katôlika maro no nandray anjara lehibe tamin’ ny fampialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’ izany ny papa [[Pio XII]]. Lasa katôlika ny lehiben' ny raby tao Rôma tamin' ny taona 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon' ny papa mba hamonjena ny ain' ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran' ny papa) izy.[183] Nanambara toy izao ny kônsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katôlika dia nanavotra ain’ ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-pandaminana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ ny [[nazisma]] sy ny Prôtestanta, indrindra fa ny [[Fiangonana Loterana Alemana]]. Na dia maro aza[185], ny mpitarika fiangonana prôtestanta tany [[Alemaina]] no nanohana ny hetsika fanoherana ny [[antisemitisma]] nitombo, ny sasany toa an' i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina loterana), hetsika ao anatin' ny Prôtestanta izay nanohitra mafy ny nazisma, dia nanohitra mafy ny [[Reich Fahatelo]]. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ ny firaisana tsikombakomba hamono an’ i [[Hitler]] sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.
=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan'ny rehetra". Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.
Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin'ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe "Kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
cvcl72voyw54fgo4r02ehnmc6fr0c12
1047814
1047813
2022-08-29T06:56:32Z
Thelezifor
15140
/* Kristianisma ankehitriny */
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy]] ([[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna dia ny [[loteranisma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" fa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna maherivaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho kriptô-prôtestanta (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin' ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]], ny [[Fanavaozana katôlika]] na Refôrma katôlika, dia nanaovana fanatsarana ny [[zavakanto]] sy ny [[kolontsaina]], ny fepetra iadiana amin' ny [[kolikoly]], ny fananganana ny fikambanan' ny [[Zezoita]], ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nifandovana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena, fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan' izany koa ny fivoaran' ny endrika ara-panahy vaovao nefa ôrtôdôksa, toy ny an' ny [[mistika espaniôla]] sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny papa [[Pío V]] dia nalaza tsy tamin' ny fifantohana fotsiny tamin' ny fampitsaharana ny [[fivavahan-diso]] sy ny fanararaotana teo anivon' ny Fiangonana, fa koa tamin' ny fifantohany tamin' ny fanatsarana ny [[fitiavam-bavaka]] ho an' ny besinimaro amin' ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson' ny Prôtestanta. Natomboka tamin' ny fanomezana fiantrana lehibe ho an' ny mahantra, ny fiantrana ary ny hôpitaly i Pio, ary ity papa ity dia nalaza tamin' ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misiônera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ ny fahitana indray ireo tranoben’ ny Kristiana fahiny tany Rôma. Araka ny nambaran’ i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katôlika, na tany amin’ ny sahan’ ny misiôna tany ampitan-dranomasina na teo amin’ ny tolona mba hamerenana ny Prôtestanta any [[Eorôpa-Avaratra]]: ny [[katakômba]] dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ ny maro, asa sy ho amin' ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ ny toerana vaovao ny iraka katôlika, nanomboka tamin’ ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany [[Amerika]] ny Eglizy Katôlika Rômana.
=== Fitsarana an’ i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an' i [[Galileo Galilei]] nifandona tamin' ny Eglizy Katôlika Rômana noho ny fanohanany ny [[heliôsantrisma]] (izany hoe ny fiheverana fa ny [[Masoandro]] no ivo ihodidinan' ny [[Tany]]), dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin' ny tantaran'ny fifandraisan' ny [[fivavahana]] sy ny [[siansa]]. Namoaka ny ""Sidereus Nuncius"" (Irak' i Starry) i Galileo, tamin' ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin' ny [[teleskôpy]] vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin' ny izay heverina ho fantatra mpomba ny lanitra izay nohazonina hatramin' ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny rijan-kevitra heliôsentrikan' i Copernicus. Ho setrin’ izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ ny Tany sy ny tsy fihetsehan’ ny Masoandro, satria mifanohitra amin’ ny fitantarana sasany ao amin’ ny [[Baiboly]] izay takatry ny saina tamin’ izany fotoana izany. Ny anjara asan’ i Galileo tamin’ ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy ara-pilôzôfia dia niafara tamin’ ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ ny taona 1633, noho ny fiahiahiana mafy azy ho manao [[fampianaran-diso]].
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny [[fanjanahan-tany]] nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ ny [[Tontolo Vaovao]] dia ny an’ ny Poritana anglisy prôtestanta tany [[Amerika-Avaratra]]. Tsy toy ny Espaniôla na ny Frantsay, ny mpanjana-tany anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin' ny tompontany.[161] Nandao an’ i [[Angletera]] ny Poritana, na ny mpanao [[fivahiniana masina]], mba hahafahan’ izy ireo mipetraka teo amin’ ny faritra iray nisy ny [[poritanisma]] naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’ i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ ny Poritana dia nanorim-ponenana tany amin’ ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nampisalasala ny fanjakana sao hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ ny Fanjakana Vaovao izy ireo, tontolo sy fanantenan' ny nofinofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazam-panahy kristiana ===
Ny [[Fifohazam-panahy lehibe voalohany]] dia onjan' ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin' ny Prôtestanta tany amin' ny zanatany tany [[Amerikana]] manodidina ny taona 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ ny Refôrma nolovaina amin’ ny fitoriana araka an’ Andriamanitra sy ny [[litorjia]] fototra ary ny fahatsapana lalina ny amin’ ny heloky ny tena manokana sy ny [[fanavotana]] avy amin’ i [[Jesoa Kristy]]. Hitan’ i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe prôtestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany [[Alemaina]], ny [[Fifohazam-panahy ara-pilazantsara]], sy ny [[metôdisma]] tany Angletera.[162] Nifantoka tamin' ny famelomana ny ara-panahin' ny kôngregasiôna maro.niorina izany ary nisy fiantraikany tamin' ny ankamaroan' ny [[kôngregasiônalisma|fiangonana kôngregasiônaly]], ny [[presbiterianisma|fiangonana presbiteriana]], ny [[fiangonana nohavaozina]] alemàna, ny [[fiangonana nohavaozina alemàna]], ny [[batisma|fiangonana batista]] ary ny [[metôdisma|fiangonana metôdista]], ary niely teo amin' ny vahoaka andevo. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe faharoa]] (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ ny olona mbola tsy nandeha am-piangonana ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’ izy ireo fahatsapana lalina momba ny %[[famonjena]] manokana izay niainana tamin’ ny fivoriam-pifohazam-panahy. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan' ny vondrona toy ny [[môrmônisma|Môrmôna]], ny [[restaoradiôisma]] (hetsika famerenana amin' ny laoniny) ary ny [[hetsika fahamasinana]]. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] dia nanomboka tamin' ny taona 1857 ary niavaka indrindra tamin' ny fandraisana izany hetsika izany manerana an' izao tontolo izao, indrindra any amin' ny firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin' ny "fifohazam-panahy lehibe" tany [[Amerika Avaratra]] dia ny [[pentekôtisma]], izay nanana ny fakany tao amin' ny hetsika metôdista wesleyana sy ny hetsika fahamasinana, ary nanomboka tamin' ny taona 1906 tao amin' ny Lalana Azusa any [[Los Angeles]]. Ny pentekôtisma dia nitarika ho amin' ny [[hetsika karismatika]] taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny [[restaorasiônisma]] na famerenana amin' ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin' ny laoniny, amin' ny ny endrika kristiana madio kokoa amin' ny fanaovana ny fiangonana voalohany ho môdely.[163]: 635 [164]: 217 Amin' ny toe-javatra maro, ireo antokon' ny restaorasiônisma dia nino fa ny [[kristianisma]] ankehitriny, amin' ny endriny rehetra, dia nivily lalana avy amin’ ny kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’ izy ireo “hohavaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny bokin’ ny [[Asan' ny Apôstôly]] ho “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin' ny andron' i [[Jesoa]] ireo mpandrindra ny restaorasiôna, fa toy ny famerenana amin' ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin' ny fotoana iray. Ny "restaorasiônisma" dia matetika ampiasaina hamaritana ny [[Hetsika Famerenana amin' ny laoniny nataon' i Stone-Campbell]].
Ny teny hoe "famerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsiky ny [[Vavolombelon' i Jehovah]], naorin' i [[Charles Taze Russell]] tamin' ny faramparan' ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny [[Olomasin' ny Andro Farany]], anisan' izany Ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] (Fiangonan' ny Olomasin' ny Andro Farany), ny Fikambanan' i Kristy ary ireo sekta Olomasin' ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i [[Joseph Smith]] dia nofidina hamerina amin’ ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’ i Jesoa, izay “amin’ ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana]] dia nanana toerana ambony tao amin' ny [[Empira Rosiana]], nambara tao amin' ny teny filamatry ny empira farany tamin' ny 1833: Ôrtôdôksa, Aotôkrasia ary Pôpolisma. Na izany aza, ny fanavaozana ny fiangonana nataon’ i Peter I tamin’ ny fiandohan’ ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ôrtôdôksa ho eo ambany fahefan’ ny Tsar. ôber-prôkoratôra notendren' ny Tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan' ny taona 1721 sy 1918: ny Sinôda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin' ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an' ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin' ny fanoherana ny [[Jiosy rosiana]],[168] na dia teo aza ny tsy fisian' ny toerana ôfisialy momba ny [[jodaisma]] toy izany.[169]
Ny [[Bôlsevika]] sy ny revôlisiônera rosiana hafa dia nihevitra ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarista, ho fahavalon' ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny [[ateisma]] (tsy finoana an' Andriamanitra) ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin' ny pretra sy ny mpino ôrtôdôksa dia nahitana fampijaliana, fandefasana any amin' ny tobim-pamonjana, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboan-tsaina, ary koa famonoana.[173][174]
Tamin' ny dimy taona voalohany taorian' ny [[revôlisiôna bôlsevika]] dia eveka 28 sy pretra 1 200 no novonoina ho faty.[176] Anisan' izany ny diokavavy lehibe Elizabeth Fyodorovna izay mônastika tamin' izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: ny dioka lehibe Sergei Mikhailovich Romanov; ny printsy Ioann Konstantinvich, i Konstantin Konstantinovich, i Igor Konstantinovich ary i Vladimir Pavlovich Paley; ny sekreteran' ny dioka lehibe Sergei, Fyodor Remez; ary i Varvara Yakovleva, masera avy ao amin' ny tranon' ny diokavavy lehibe Elizabeth.
=== Ny fironana teo amin' ny teôlôjia kristiana ===
Ny [[kristianisma liberaly]], izay antsoina indraindray hoe teôlôjia liberaly, dia teny mahafao-be manondro hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-pilôzôfia isan-karazany amin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 sy faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin' ny kristianisma liberaly dia tsy manondro programa pôlitika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa fahalalahana amin' ny fizotry ny dialektika mifandray amin' ny filôzôfia kôntinentaly sy ny paradigma filôzôfika sy ara-pinoana maro hafa novolavolaina nandritra ny [[vanim-potoanan' ny Fahazavana]].
Ny [[kristianisma fondamentalista]] dia hetsika nipoitra indrindra tao anatin' ny prôtestantisma britanika sy amerikana tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20 ho setrin' ny [[môdernisma]] sy ny vondrona prôtestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "kristiana" ihany. Noho izany, ny fondamentalisma dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin' ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra" ([[fiteny anglisy|anglisy]]: fundamentals): ny [[tsy fisian-diso ao amin' ny Baiboly]], ny foto-kevitry ny [[sola scriptura]], ny [[fahateraham-birjiny an' i Jesoa]], ny fampianarana momba ny [[sorom-panavotana]] fanolo, ny [[fitsanganan’ i Jesoa tamin' ny maty]], ary ny [[fiverenan' i Jesoa Kristy]] tsy ho ela.
=== Kristianisma teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ ny tsy finoan’ ny fanjakana an' Andriamanitra ([[ateisma]]) tany amin’ ny [[Firaisana Sôvietika]] sy ny Vondron-tany Tatsinanana, dia niharan’ ny fanenjehana ny Kristiana avy amin’ ny antokom-pinoana maro, ka nisy trano fiangonana sy [[mônastera]] maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran' ny Kristiana voan' ny [[nazisma]].[180] Nanambara ny papa [[Pio XI]] – ""Mit brennender Sorge"" – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ ny toeran’ ny Katôlika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’ Andriamanitra, ny zon’ olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambaràny fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ ny toby fitanana niaraka tamin’ ny [[Jiosy]] ny pretra katôlika; Ohatra, pretra katôlika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’ izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra pôlôney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra pôlôney rehetra), ary masera pôlôney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laîka sy mpitondra fivavahana katôlika maro no nandray anjara lehibe tamin’ ny fampialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’ izany ny papa [[Pio XII]]. Lasa katôlika ny lehiben' ny raby tao Rôma tamin' ny taona 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon' ny papa mba hamonjena ny ain' ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran' ny papa) izy.[183] Nanambara toy izao ny kônsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katôlika dia nanavotra ain’ ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-pandaminana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ ny [[nazisma]] sy ny Prôtestanta, indrindra fa ny [[Fiangonana Loterana Alemana]]. Na dia maro aza[185], ny mpitarika fiangonana prôtestanta tany [[Alemaina]] no nanohana ny hetsika fanoherana ny [[antisemitisma]] nitombo, ny sasany toa an' i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina loterana), hetsika ao anatin' ny Prôtestanta izay nanohitra mafy ny nazisma, dia nanohitra mafy ny [[Reich Fahatelo]]. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ ny firaisana tsikombakomba hamono an’ i [[Hitler]] sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Ôktôbra 1962, ny papa [[Joany XXIII]] dia nanokatra ny [[Kônsily Vatikana Faharoa]], ny kônsily ekiomenika faha-21 an’ ny Eglizy Katôlika. Ny kônsily dia “pastôraly” momba ny natiora, nandika ny dôgma araka ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ ny fanehoana ny lovam-pampianaran’ ny Eglizy amin’ izao fotoana izao. Ity kônsily ity angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ ny fiteny eo an-toerana sy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] ny [[lamesa]].
=== Ekiomenisma ===
Ny [[ekiomenisma]] dia manondro ny hetsika misy eo amin' ny vondrona kristiana samihafa mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin' ny alalan' ny fifampiresahana. Avy amin' ny [[fiteny grika|teny grika]] hoe οἰκουμένη (oikoumenê) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin' ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan' ny rehetra". Azo avahana amin' ny hetsika katôlika sy prôtestanta ity hetsika ity, dia ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin' ny fiangonana katôlika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny Eglizy Katôlika sy ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Tatsinanana]]. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ ny papa sy ny fahaleovan-tenan’ ireo fiangonana ôrtôdôksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Nôvambra 1894, ny papa [[Leô XIII]] dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin' ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana katôlika-ôrtôdôksa nataon' ny papa [[Paoly VI]] sy ny patriarka ekiomenika Athenagoras I dia navoaka mba hanafoana ny fifanonganana tamin' ny taona 1054.
Ny sasany amin' ny fanontaniana sarotra indrindra amin' ny fifandraisana amin' ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe ny [[Filioque]], ny [[skôlastisisma]], tanjona miasa amin' ny [[asketisisma]], ny maha-zava-dehibe an' Andriamanitra, ny [[hesikasma]], ny [[Krozada fahefatra]], ny fananganana ny [[Fanjakana Latina]], ny Oniatisma ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehibe ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin' ny alalan' ny singa latina ao amin' ny Eglizy Katôlika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana lehibe indrindra eto amin' izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova teôlôjika sy litorzika ary ara-kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisan' ny Katôlika amin’ ny vondrom-Prôtestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy tahirin-kevitra novokarina natao hamantarana ny zavatra sasany mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny [[foto-pampianaran’ ny fanamarinana]] novokarina niaraka tamin’ ny Fiombonana Loterana maneran-Tany tamin’ ny taona 1999, hetsika ekiomenika. Ao amin' ny Prôtestanta dia nifantoka tamin' ny famaritana ny lisitry ny foto-pampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin' ny maha kristiana, ary niitatra amin' ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron' ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin' ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’ izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “Fiangonana” avy amin’ ny teôlôjia nolovaina hatry ny ela. Ity [[ekleziôlôjia]] ity, fantatra amin' ny anarana hoe [[denôminasiônalisma]], dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin' ny maha kristiana) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin' ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona, na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ ny ankapobeny dia ny finoana ny [[Trinite]], ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana [[famelan-keloka]] sy [[fiainana mandrakizay]], ary i Jesoa dia maty sy nitsangana tamin’ ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin' ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-tsôsialy sy ara-pôlitika ary ara-pivavahana mitambatra ny [[fondamentalisma kristiana]] izay ho fandavana izay heverin' ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin' ny [[filôzôfika homanista]] izay misy fiantraikany amin' ny fivavahana kristiana, araka ny filazan' izy ireo. Nifantoka indrindra tamin' ny fomba fanakianana ny "fandikana ny Baiboly", sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin' ny fiangonany ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin' ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista izay toy ny hetsika tsy miankina manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana, lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe "fondamentalista" dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe "evangelina" na "ara-pilazantsara" kosa no lasa faneva tiana ho an' ny lafiny mandanjalanja kokoa. Na dia tany amin' ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan' ny roa tonta amin' ny Evanjelika, ny ankamaroan' ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin' izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny "kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny manandrana mampita ny toetra maneran-tanin' ny fivavahana kristiana [18] [21] [188] ary sehatra akademika ahitana fanadihadiana ny tantara sy fomba amam-panao ary lahateny momba ny kristianisma amin' ny maha-fivavahana eran' izao tontolo izao azy sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin' ny kôntinenta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin' ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny fivavahana kristiana any amin' "Tontolo Atsimo", any [[Azia]], [[Afrika]], ary [[Amerika Latina]]. endrika diaspôrikan' ny kristianisma any [[Karaîba]], [187] any [[Amerika Atsimo]], [187] any [[Eorôpa Andrefana]], [191] ary any [[Amerika Avaratra]].[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
fvlhunoeuoi1d7x06x4kw2zrvrhvq4m
1047827
1047814
2022-08-29T09:45:46Z
Thelezifor
15140
wikitext
text/x-wiki
Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.
Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2 000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].
== Fiandohana ==
=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]
=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]
== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]
=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.
Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]
Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]
=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.
==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40 % teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]
==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]
==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]
==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.
==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]
==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]
Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].
Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.
== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==
=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].
Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).
=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]
Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]
Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].
=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.
Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.
Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]
=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.
Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].
Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.
=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]
Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]
Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]
Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]
== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.
=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.
Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].
=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "[[Olon' ny Boky]]" ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]
Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]
=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]
Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]
Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]
=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.
Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85]
I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34 Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34 Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34
Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30 i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30 Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30
Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42 Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42 Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42
Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]
=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.
== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==
=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.
=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .
Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe "sy ny Zanaka" - araka ny hita ao amin' ny hoe "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa "ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray". Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].
=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "''Filioque''". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.
=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "[[Fisaraham-bazana Lehibe]]", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.
=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.
Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.
Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].
=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]
=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa [[Gregôrio VII]], izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i [[Henri IV]] taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.
Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny [[Kônkôrdatan' i Lôndra]] (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny [[Kônkôrdatan' i Worms]] (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.
=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]
Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny [[Tany Masina]] ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny [[Kônsilin' i Clermont]] tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]
Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan' i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany [[Azia Minora]]. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]
Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany [[Litoania]] izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]
=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.
=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i Bremen, nomena anaram-bosotra hoe "Apôstôlin' ny Avaratra" no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any [[Danemarka]] sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.
Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao [[Bizantioma|Bizansa]] — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]<nowiki/>zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana]] sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]
I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.
== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==
=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe "Fahababoana Babilôniana", dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.
=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I [[John Wycliffe]], [[Filôzôfia skôlastika|filôzôfa skôlastika]] anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin' ny anarana hoe [[Hositisma|Hosita]], hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny [[Refôrmasiona bôhemiana]] malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]
=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny [[Renaissance]] dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao [[Italia]] tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i [[Michelangelo Antonioni|Michelangelo]], [[Brunelleschi]], [[Bramante]], Raphael, [[Fra Angelico]], [[Donatello]], ary [[Leonardo da Vinci]]. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].
Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.
=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny [[Empira Ôtômàna|Empira Ôtômana]] i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].
== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==
=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]
Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe "fandresena ara-panahy". Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].
Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]], talohan’ ny andron’ i Christoph Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny [[Codex Mendoza]] izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]
Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]
=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny [[Eglizy Katôlika]] ireo teôlôjiana kristiana, dia i [[Martin Lotera]] sy i [[Huldrych Zwingli]], niaraka tamin’ ny maro hafa. Noheverin' izy ireo ho ny foto-pampianarana no fototry ny kolikoly tao amin' ny Eglizy Katôlika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, na fahalemena ara-moraly, na tsy fisian' ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ka noho izany dia niaro ny fahaleovantenan' Andriamanitra amin' ny [[fanavotana]] izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny [[famonjena]]. mety ho azon’ ny olona. Ny [[Refôrmasiôna]] dia matetika noheverina fa nanomboka tamin' ny famoahana ny Tsangan-kevitra dimy amby sivifolo nataon' i Lotera tamin' ny taona 1517, na dia tsy nisy aza ny fisarahana raha tsy tamin' ny Fivoriana tao Worms. Nanameloka an' i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin' ny fomba ôfisialy ny olom-pirenen' ny [[Empira Rômana Masina]] tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].
Ny teny hoe ''prôtestanta'' dia avy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] hoe ''protestatio'', izay midika hoe "fanambaràna", "famaliana", izay manondro ny taratasin’ ny Prôtestanta nataon’ ny andriana loterana maro nanohitra ny fanapahan-kevitry ny [[Fivoriana tany Speyer]] tamin’ ny taona 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ ny [[Fivoriana tao Worms]] nandidy ny hanagiazana ny fananan' ny olona rehetra meloka noho ny fanohanany ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Prôtestanta” dia tsy nampiasain’ ny mpitarika tamin’ ny andron’ ny Refôrmasiôna tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “Evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ ny Filazantsara marina (fiteny grika|grika: euangelion)”[155].
Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny [[simônia]], ny fitazonana biraon' ny fiangonana maro amin' ny fotoana iray, ny fahabangan' ny episkôpaly, ary ny fivarotana [[indolzansy]]. Ny toeran’ ny Prôtestanta koa dia nahitana ny [[Solae dimy|''Solae'']] dimy (''[[sola scriptura]], [[sola fide]], [[sola gratia]], [[solus Christus]], [[soli Deo gloria]]''), ny [[fisoronan’ ny mpino rehetra]], ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny sampan' ny [[prôtestatisma]] telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin' ny Refôrmasiôna ''dia ny [[loteranisma|loterani]]''[[loteranisma|sma]] sy ny [[fiangonana nohavaozina|nohavaozina]] ary ny [[anglikanisma]], na dia ity vondrona farany ity aza samy milaza fa sady "nohavaozina" no "katôlika", ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho "prôtestanta".
Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny [[Fanavaozana Anglisy]] dia nanomboka tamin' ny herin' ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katôlika tanteraka i [[Henri VIII]], ary tamin’ ny taona 1521 dia niaro ny papa tamin’ i Lotera izy tao amin’ ny boky nampitondrainy ny lohateny hoe "Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito", izay nanomezan’ ny papa [[Leô X]] azy ny anaram-boninahitra hoe ''Fidei Defensor'' ("Mpiaro ny Finoana"). Nifanohitra tamin’ ny papa anefa io mpanjaka io rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’ i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ ny papa. I Catherine, anisan’ ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ ny emperora [[Charles V]], ilay mpanohana ny papa lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian' izay dia nitarika ho amin' ny fialana tamin' i Rôma sy ny fanambarana ny mpanjakan' i Angletera ho lohan' ny Fiangonana Anglisy, izay nilaza ny tenany ho fiangonana prôtestanta mamakivaky lalana anelanelan' ny Loterana sy ny Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin' ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana sy ny [[fanoheran' ny Katôlika ny Refôrmasiôna]]. Ny mpanjaka toa an' i [[Edward VI]], i [[Lady Jane Grey]], i [[Mary I]], i [[Elizabeth I]], ary ny arsevekan' i Canterbury toa an' i Thomas Cranmer sy i William Laud, dia nanosika ny [[Fiangonan' i Angletera]] tamin' ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan' ny fanjakana izay nihevitra ny tenany ho "nohavaozina" sy "katôlika" nefa tsy "rômana", ary ny hetsika mahery vaika tsy ôfisialy maro hafa, toy ny [[poritanisma]]. Eo amin' ny lafiny pôlitika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra ny fitsarana ny mpivadi-pinoana, ny fanavotana sesitany ny Katôlika rômana (tany [[Espaina]] sy tany amin' ny tany katôlika hafa), ary ny fanaovana sivana sy fandrarana ny boky maro.[157]
=== Fanavaozana mahery vaika ===
Ny [[Fanavaozana mahery vaika]] (na Refôrmasiôna mahery vaika) dia niseho noho ny fahalovana tao amin' ny Eglizy Katôlika sy tao amin' ny hetsika prôtestanta notarihan' i [[Martin Lotera]] sy ny maro hafa. Nanomboka tany [[Alemaina]] sy [[Soisa]] tamin’ ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana mahery vaika dia niteraka antokon’ olona prôtestanta mahery vaika nanerana an’ i Eorôpa. Ny teny dia mirakitra ireo mpanavao fianhonana (refôrmatera) mahery vaika toa an' i [[Thomas Müntzer]] sy i [[Andreas Karlstadt]], Kôntra-refôrma mpaminany Zwickau, ary ny [[Anabatista|Kristiana anabatista]], indrindra fa ny [[Amisy (kristiana)|Amisy]], ny [[Menônisma|Menônita]], ny [[Hoterisma|Hoterita]], ny vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.
=== Fanoherana ny Fanavaozana ===
Ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]] (na Kôntra-Refôrma) no navalin' ny Eglizy Katôlika ny Refôrmasiona prôtestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny ''Confutatio Augustana'', ny [[Kônsilin' i Tridentio]], ny [[Katesizy Rômanina]], ary ny ''Defensio Tridentinæ fidei''. Eo amin’ ny lafiny pôlitika, ny fanoherana ny fanavaozana dia nahitana fitsarana ny mpampiely sy mpanaraka [[fivavahan-diso]], ny fanaovana sesitany ny vahoaka prôtestanta avy any amin’ ny tany katôlika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ ny ray aman-dreny prôtestanta mba ho taizaina amin' ny finoana katôlika, ady maromaro, ny ''Index Librorum Prohibitorum'' (lisitry ny boky voarara), ary ny [[Inkizisiôna Espaniôla]].
Na dia nesorina aza ny Kristianina prôtestanta tamin' ny fikasana hampihena ny heriny tao amin' ny Eglizy Katôlika, dia nenjehina nandritra ny [[Kôntra-Refôrma]] izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina ho [[kriptô-prôtestanta]] (antsoina koa hoe Nikôdemita), tsy araka ny fampirisihan' i [[Jean Calvin]] izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Kriptô-prôtestanta dia mbola nisy tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 tany [[Amerika Latina]].[159]
Ny [[Kônsilin’ i Tridentio]] (1545–1563) notarihin’ ny papa [[Paoly III]] dia niresaka momba ny fahalovana ara-pivavahana sasany toy ny [[simônia]], ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny [[lovam-pampianarana]] sy ny [[foto-pampianarana|foto-pampianaran']] ny Eglizy, toy ny [[rafitra episkôpaly]], ny tsy fivavahan’ ny mpitondra fivavahana, ny [[Sakramenta]] fito, ny [[transobstansiasiôna]] (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’ i Kristy tokoa ny mofo sy ny divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka sy ny sary masina ary ny olo-masina (indrindra fa i [[Maria Virjiny]]), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ ny [[famonjena]], ny fisian’ ny [[afo fandiovana]] sy ny fanomezana (fa tsy ny fivarotana) ny [[indolzansy]]. Raha lazaina amin’ ny teny hafa, dia nolavina tanteraka ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana prôtestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika amin' ny tokony hahalianana amin' ny fanabeazana ho an' ny pretran' ny [[paroasy]] mba hampitomboana ny fikarakarana ara-pastôraly. Ny arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin' ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.
=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin' ny [[Fanoherana ny Fanavaozana]], ny [[Fanavaozana katôlika]] na Refôrma katôlika, dia nanaovana fanatsarana ny [[zavakanto]] sy ny [[kolontsaina]], ny fepetra iadiana amin' ny [[kolikoly]], ny fananganana ny fikambanan' ny [[Zezoita]], ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nifandovana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena, fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan' izany koa ny fivoaran' ny endrika ara-panahy vaovao nefa ôrtôdôksa, toy ny an' ny [[mistika espaniôla]] sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.
Ny papa [[Pío V]] dia nalaza tsy tamin' ny fifantohana fotsiny tamin' ny fampitsaharana ny [[fivavahan-diso]] sy ny fanararaotana teo anivon' ny Fiangonana, fa koa tamin' ny fifantohany tamin' ny fanatsarana ny [[fitiavam-bavaka]] ho an' ny besinimaro amin' ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson' ny Prôtestanta. Natomboka tamin' ny fanomezana fiantrana lehibe ho an' ny mahantra, ny fiantrana ary ny hôpitaly i Pio, ary ity papa ity dia nalaza tamin' ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misiônera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ ny fahitana indray ireo tranoben’ ny Kristiana fahiny tany Rôma. Araka ny nambaran’ i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katôlika, na tany amin’ ny sahan’ ny misiôna tany ampitan-dranomasina na teo amin’ ny tolona mba hamerenana ny Prôtestanta any [[Eorôpa Avaratra]]: ny [[katakômba]] dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ ny maro, asa sy ho amin' ny herim-po."[160]
Nentina tany amin’ ny toerana vaovao ny iraka katôlika, nanomboka tamin’ ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany [[Amerika]] ny Eglizy Katôlika Rômana.
=== Fitsarana an’ i Galileo ===
Ny [[raharaha Galileo]], izay nahatonga an' i [[Galileo Galilei]] nifandona tamin' ny Eglizy Katôlika Rômana noho ny fanohanany ny [[heliôsantrisma]] (izany hoe ny fiheverana fa ny [[Masoandro]] no ivo ihodidinan' ny [[Tany]]), dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin' ny tantaran'ny fifandraisan' ny [[fivavahana]] sy ny [[siansa]]. Namoaka ny ''Sidereus Nuncius'' ("Iraky ny Kintana") i Galileo, tamin' ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin' ny [[teleskôpy]] vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin' ny izay heverina ho fantatra mpomba ny lanitra izay nohazonina hatramin' ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny rijan-kevitra heliôsentrikan' i Copernicus. Ho setrin’ izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ ny [[Tany]] sy ny tsy fihetsehan’ ny [[Masoandro]], satria mifanohitra amin’ ny fitantarana sasany ao amin’ ny [[Baiboly]] izay takatry ny saina tamin’ izany fotoana izany. Ny anjara asan’ i Galileo tamin’ ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy ara-pilôzôfia dia niafara tamin’ ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ ny taona 1633, noho ny fiahiahiana mafy azy ho manao [[fampianaran-diso]].
=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny [[fanjanahan-tany]] nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ ny [[Tontolo Vaovao]] dia ny an’ ny [[Poritanisma|Poritana]] anglisy prôtestanta tany [[Amerika-Avaratra]]. Tsy toy ny Espaniôla na ny Frantsay, ny mpanjana-tany anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin' ny tompontany.[161] Nandao an’ i [[Angletera]] ny Poritana, na ny mpanao [[fivahiniana masina]], mba hahafahan’ izy ireo mipetraka teo amin’ ny faritra iray nisy ny [[poritanisma]] naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’ i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ ny Poritana dia nanorim-ponenana tany amin’ ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nampisalasala ny fanjakana sao hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ ny Fanjakana Vaovao izy ireo, tontolo sy fanantenan' ny nofinofy poritana tsy azo taterahina.
== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==
=== Fifohazam-panahy kristiana ===
Ny [[Fifohazam-panahy lehibe voalohany]] dia onjan' ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin' ny Prôtestanta tany amin' ny zanatany tany [[Amerikana]] manodidina ny taona 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ ny Refôrma nolovaina amin’ ny fitoriana araka an’ Andriamanitra sy ny [[litorjia]] fototra ary ny fahatsapana lalina ny amin’ ny heloky ny tena manokana sy ny [[fanavotana]] avy amin’ i [[Jesoa Kristy]]. Hitan’ i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe prôtestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany [[Alemaina]], ny [[Fifohazam-panahy ara-pilazantsara]], sy ny [[metôdisma]] tany Angletera.[162] Nifantoka tamin' ny famelomana ny ara-panahin' ny kôngregasiôna maro.niorina izany ary nisy fiantraikany tamin' ny ankamaroan' ny [[kôngregasiônalisma|fiangonana kôngregasiônaly]], ny [[presbiterianisma|fiangonana presbiteriana]], ny [[fiangonana nohavaozina]] alemàna, ny [[fiangonana nohavaozina alemàna]], ny [[batisma|fiangonana batista]] ary ny [[metôdisma|fiangonana metôdista]], ary niely teo amin' ny vahoaka andevo. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe faharoa]] (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ ny olona mbola tsy nandeha am-piangonana ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’ izy ireo fahatsapana lalina momba ny [[famonjena]] manokana izay niainana tamin’ ny fivoriam-pifohazam-panahy. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan' ny vondrona toy ny [[môrmônisma|Môrmôna]], ny [[restaorasiônisma]] (hetsika famerenana amin' ny laoniny) ary ny [[hetsika fahamasinana]]. Ny [[Fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] dia nanomboka tamin' ny taona 1857 ary niavaka indrindra tamin' ny fandraisana izany hetsika izany manerana an' izao tontolo izao, indrindra any amin' ny firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin' ny "fifohazam-panahy lehibe" tany [[Amerika Avaratra]] dia ny [[pentekôtisma]], izay nanana ny fakany tao amin' ny hetsika metôdista wesleyana sy ny hetsika fahamasinana, ary nanomboka tamin' ny taona 1906 tao amin' ny Lalana Azusa any [[Los Angeles]]. Ny pentekôtisma dia nitarika ho amin' ny [[hetsika karismatika]] taty aoriana.
=== Restaorasiônisma ===
Ny [[restaorasiônisma]] na famerenana amin' ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin' ny laoniny, amin' ny ny endrika kristiana madio kokoa amin' ny fanaovana ny fiangonana voalohany ho môdely.[163]: 635 [164]: 217 Amin' ny toe-javatra maro, ireo antokon' ny restaorasiônisma dia nino fa ny [[kristianisma]] ankehitriny, amin' ny endriny rehetra, dia nivily lalana avy amin’ ny kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’ izy ireo “hohavaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny bokin’ ny [[Asan' ny Apôstôly]] ho “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho "fanavaozana" ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin' ny andron' i [[Jesoa]] ireo mpandrindra ny restaorasiôna, fa toy ny famerenana amin' ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin' ny fotoana iray. Ny "restaorasiônisma" dia matetika ampiasaina hamaritana ny [[Hetsika Famerenana amin' ny laoniny nataon' i Stone-Campbell]].
Ny teny hoe "famerenana amin'ny laoniny" dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsiky ny [[Vavolombelon' i Jehovah]], naorin' i [[Charles Taze Russell]] tamin' ny faramparan' ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny [[Olomasin' ny Andro Farany]], anisan' izany Ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] (Fiangonan' ny Olomasin' ny Andro Farany), ny Fikambanan' i Kristy ary ireo sekta Olomasin' ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i [[Joseph Smith]] dia nofidina hamerina amin’ ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’ i Jesoa, izay “amin’ ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]
=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana]] dia nanana toerana ambony tao amin' ny [[Empira Rosiana]], nambara tao amin' ny teny filamatry ny empira farany tamin' ny 1833: Ôrtôdôksa, Aotôkrasia ary Pôpolisma. Na izany aza, ny fanavaozana ny fiangonana nataon’ i Peter I tamin’ ny fiandohan’ ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ôrtôdôksa ho eo ambany fahefan’ ny Tsar. ôber-prôkoratôra notendren' ny Tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan' ny taona 1721 sy 1918: ny Sinôda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin' ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an' ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin' ny fanoherana ny [[Jiosy rosiana]],[168] na dia teo aza ny tsy fisian' ny toerana ôfisialy momba ny [[jodaisma]] toy izany.[169]
Ny [[Bôlsevika]] sy ny revôlisiônera rosiana hafa dia nihevitra ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarista, ho fahavalon' ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny [[ateisma]] (tsy finoana an' Andriamanitra) ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin' ny pretra sy ny mpino ôrtôdôksa dia nahitana fampijaliana, fandefasana any amin' ny tobim-pamonjana, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboan-tsaina, ary koa famonoana.[173][174]
Tamin' ny dimy taona voalohany taorian' ny [[revôlisiôna bôlsevika]] dia eveka 28 sy pretra 1 200 no novonoina ho faty.[176] Anisan' izany ny diokavavy lehibe Elizabeth Fyodorovna izay mônastika tamin' izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: ny dioka lehibe Sergei Mikhailovich Romanov; ny printsy Ioann Konstantinvich, i Konstantin Konstantinovich, i Igor Konstantinovich ary i Vladimir Pavlovich Paley; ny sekreteran' ny dioka lehibe Sergei, Fyodor Remez; ary i Varvara Yakovleva, masera avy ao amin' ny tranon' ny diokavavy lehibe Elizabeth.
=== Ny fironana teo amin' ny teôlôjia kristiana ===
Ny [[kristianisma liberaly]], izay antsoina indraindray hoe [[teôlôjia liberaly]], dia teny mahafao-be manondro hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-pilôzôfia isan-karazany amin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 sy faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe "liberaly" ao amin' ny kristianisma liberaly dia tsy manondro prôgrama pôlitika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa fahalalahana amin' ny fizotry ny dialektika mifandray amin' ny filôzôfia kôntinentaly sy ny paradigma filôzôfika sy ara-pinoana maro hafa novolavolaina nandritra ny [[vanim-potoanan' ny Fahazavana]].
Ny [[kristianisma fondamentalista]] dia hetsika nipoitra indrindra tao anatin' ny prôtestantisma britanika sy amerikana tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20 ho setrin' ny [[môdernisma]] sy ny vondrona prôtestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho "kristiana" ihany. Noho izany, ny fondamentalisma dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin' ny maha-kristiana azy, dia ny "fototra" ([[fiteny anglisy|anglisy]]: fundamentals): ny [[tsy fisian-diso ao amin' ny Baiboly]], ny foto-kevitry ny [[sola scriptura]], ny [[fahateraham-birjiny an' i Jesoa]], ny fampianarana momba ny [[sorom-panavotana]] fanolo, ny [[fitsanganan’ i Jesoa tamin' ny maty]], ary ny [[fiverenan' i Jesoa Kristy]] tsy ho ela.
=== Kristianisma teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ ny tsy finoan’ ny fanjakana an' Andriamanitra ([[ateisma]]) tany amin’ ny [[Firaisana Sôvietika]] sy ny Vondron-tany Tatsinanana, dia niharan’ ny fanenjehana ny Kristiana avy amin’ ny antokom-pinoana maro, ka nisy trano fiangonana sy [[mônastera]] maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]
Sarotra be ny toeran' ny Kristiana voan' ny [[nazisma]].[180] Nanambara ny papa [[Pio XI]] – ""Mit brennender Sorge"" – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ ny toeran’ ny Katôlika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’ Andriamanitra, ny [[zon' olombelona]] fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambaràny fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ ny Tontolo Kristiana”[181].
Novonoina tany amin’ ny toby fitanana niaraka tamin’ ny [[Jiosy]] ny pretra katôlika; Ohatra, pretra katôlika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’ izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra pôlôney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra pôlôney rehetra), ary masera pôlôney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laîka sy mpitondra fivavahana katôlika maro no nandray anjara lehibe tamin’ ny fampialokalofana ny Jiosy nandritra ny [[Fandripahana Tambabe]], anisan’ izany ny papa [[Pio XII]]. Lasa katôlika ny lehiben' ny raby tao Rôma tamin' ny taona 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon' ny papa mba hamonjena ny ain' ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran' ny papa) izy.[183] Nanambara toy izao ny kônsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katôlika dia nanavotra ain’ ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-pandaminana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]
Sarotra be ny fifandraisan’ ny [[nazisma]] sy ny Prôtestanta, indrindra fa ny [[Fiangonana Loterana Alemana]]. Na dia maro aza[185], ny mpitarika fiangonana prôtestanta tany [[Alemaina]] no nanohana ny hetsika fanoherana ny [[antisemitisma]] nitombo, ny sasany toa an' i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina loterana), hetsika ao anatin' ny Prôtestanta izay nanohitra mafy ny nazisma, dia nanohitra mafy ny [[Reich Fahatelo]]. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ ny firaisana tsikombakomba hamono an’ i [[Hitler]] sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.
== Kristianisma ankehitriny ==
=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Ôktôbra 1962, ny papa [[Joany XXIII]] dia nanokatra ny [[Kônsily Vatikàna II|Kônsily Vatikana Faharoa]], ny kônsily ekiomenika faha-21 an’ ny Eglizy Katôlika. Ny kônsily dia “pastôraly” momba ny natiora, nandika ny dôgma araka ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ ny fanehoana ny lovam-pampianaran’ ny Eglizy amin’ izao fotoana izao. Ity kônsily ity angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ ny fiteny eo an-toerana sy amin’ ny [[fiteny latina|teny latina]] ny [[lamesa]].
=== Ekiomenisma ===
Ny [[ekiomenisma]] dia manondro ny hetsika misy eo amin' ny vondrona kristiana samihafa mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin' ny alalan' ny fifampiresahana. Avy amin' ny [[fiteny grika|teny grika]] hoe οἰκουμένη (oikoumenê) ny ekiomenisma, izay midika hoe "izao tontolo izao misy mponina", fa amin' ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny "firaisan' ny rehetra". Azo avahana amin' ny hetsika katôlika sy prôtestanta ity hetsika ity, dia ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny "fivavahana" (izay nolavin' ny fiangonana katôlika, ankoatry ny hafa).
Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny Eglizy Katôlika sy ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Tatsinanana]]. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ ny papa sy ny fahaleovan-tenan’ ireo fiangonana ôrtôdôksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Nôvambra 1894, ny papa [[Leô XIII]] dia namoaka ny ''Orientalium Dignitas''. Tamin' ny 7 Desambra 1965, ny [[Fanambaràna iraisan' ny Katôlika sy ny Ôrtôdôksa]] nataon' ny papa [[Paoly VI]] sy ny patriarka ekiomenika Athenagoras I dia navoaka mba hanafoana ny fifanonganana tamin' ny taona 1054.
Ny sasany amin' ny fanontaniana sarotra indrindra amin' ny fifandraisana amin' ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe ny [[Filioque]], ny [[skôlastisisma]], tanjona miasa amin' ny [[asketisisma]], ny maha-zava-dehibe an' Andriamanitra, ny [[hesikasma]], ny [[Krozada fahefatra]], ny fananganana ny [[Fanjakana Latina]], ny Oniatisma ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehibe ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin' ny alalan' ny singa latina ao amin' ny Eglizy Katôlika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana lehibe indrindra eto amin' izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova teôlôjika sy litorzika ary ara-kolontsaina.
Mikasika ny fifandraisan' ny Katôlika amin’ ny Prôtestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy tahirin-kevitra novokarina natao hamantarana ny zavatra sasany mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny [[foto-pampianaran’ ny fanamarinana]] novokarina niaraka tamin’ ny [[Fiombonan’ ny Fiangonana Loterana Eran-Tany]] (FFLET) tamin’ ny taona 1999, hetsika ekiomenika. Ao amin' ny Prôtestanta dia nifantoka tamin' ny famaritana ny lisitry ny foto-pampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin' ny maha kristiana, ary niitatra amin' ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron' ny tsirairay dia mbola mitazona ny "voalohany amin' ny mitovy." "mitsangana. Tafiditra ao anatin’ izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “Fiangonana” avy amin’ ny teôlôjia nolovaina hatry ny ela. Ity [[ekleziôlôjia]] ity, fantatra amin' ny anarana hoe [[denôminasiônalisma]], dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin' ny maha kristiana) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin' ny "Fiangonana Kristiana", ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona, na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ ny ankapobeny dia ny finoana ny [[Trinite]], ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana [[famelan-keloka]] sy [[fiainana mandrakizay]], ary i Jesoa dia maty sy nitsangana tamin’ ny maty.
=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin' ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-tsôsialy sy ara-pôlitika ary ara-pivavahana mitambatra ny [[fondamentalisma kristiana]] izay ho fandavana izay heverin' ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin' ny [[filôzôfika homanista]] izay misy fiantraikany amin' ny fivavahana kristiana, araka ny filazan' izy ireo. Nifantoka indrindra tamin' ny fomba fanakianana ny [[fandikana ny Baiboly]], sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin' ny fiangonany ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin' ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista izay toy ny hetsika tsy miankina manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana, lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe "fondamentalista" dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe "evanjelika" na "ara-pilazantsara" kosa no lasa faneva tiana ho an' ny lafiny mandanjalanja kokoa. Na dia tany amin' ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan' ny roa tonta amin' ny Evanjelika, ny ankamaroan' ny Kristiana evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin' izao tontolo izao.
=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny "kristianisma maneran-tany", dia nofaritana ho teny manandrana mampita ny toetra maneran-tanin' ny fivavahana kristiana [18] [21] [188] ary sehatra akademika ahitana fanadihadiana ny tantara sy fomba amam-panao ary lahateny momba ny kristianisma amin' ny maha-fivavahana eran' izao tontolo izao azy sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin' ny kôntinenta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin' ny "Kristiana tsy tandrefana" izay "misy ny fivavahana kristiana any amin' "Tontolo Atsimo", any [[Azia]], [[Afrika]], ary [[Amerika Latina]]. endrika diaspôrikan' ny kristianisma any [[Karaîba]], [187] any [[Amerika Atsimo]], [187] any [[Eorôpa Andrefana]], [191] ary any [[Amerika Avaratra]].[191]
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]
== Loharano sy fanamarihana ==
4xpontmt8fpcjyxqsp0tsracowgwpnf
Vorompotsy
0
282309
1047805
2022-08-28T18:36:21Z
2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848
Pejy noforonina tamin'ny « [[Sary:Ardea_humbloti.jpg|Vorompotsy]] Ny '''vorompotsy''' (''Ardea humbloti'') dia karazana [[vano]]. Eto [[Madagasikara]] dia fahita any amin’ny morontsiraka avaratra sy andrefan’ny Nosy izy io, fa any an-tanety ihany koa, indrindra eo akaikin’ny [[farihin’Alaotra]]. Eo koa ny any amin’ny Nosy [[Kaomoro]] sy [[Mayotte]]. Karazam-biby atahorana ho lany tamingana ny vorompotsy, ary tombanana ho 1 500 ny isan'ny olona matotra. Toa mihavitsy ny mponin... »
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Ardea_humbloti.jpg|Vorompotsy]]
Ny '''vorompotsy''' (''Ardea humbloti'') dia karazana [[vano]]. Eto [[Madagasikara]] dia fahita any amin’ny morontsiraka avaratra sy andrefan’ny Nosy izy io, fa any an-tanety ihany koa, indrindra eo akaikin’ny [[farihin’Alaotra]]. Eo koa ny any amin’ny Nosy [[Kaomoro]] sy [[Mayotte]]. Karazam-biby atahorana ho lany tamingana ny vorompotsy, ary tombanana ho 1 500 ny isan'ny olona matotra. Toa mihavitsy ny mponina ao aminy.
h6ieb3rbk4c96hf534ks7ntnwblitpk
1047806
1047805
2022-08-28T18:36:32Z
2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Ardea_humbloti.jpg|thumb|Vorompotsy]]
Ny '''vorompotsy''' (''Ardea humbloti'') dia karazana [[vano]]. Eto [[Madagasikara]] dia fahita any amin’ny morontsiraka avaratra sy andrefan’ny Nosy izy io, fa any an-tanety ihany koa, indrindra eo akaikin’ny [[farihin’Alaotra]]. Eo koa ny any amin’ny Nosy [[Kaomoro]] sy [[Mayotte]]. Karazam-biby atahorana ho lany tamingana ny vorompotsy, ary tombanana ho 1 500 ny isan'ny olona matotra. Toa mihavitsy ny mponina ao aminy.
rmqhv5p9g2eqeci93pk3yy1nw92rjwo
Rain'ny tany efitra
0
282310
1047818
2022-08-29T08:28:33Z
Thelezifor
15140
nanova ny anaran'i [[Rain'ny tany efitra]] ho [[Rain' ny tany efitra]] i Thelezifor
wikitext
text/x-wiki
#FIHODINANA [[Rain' ny tany efitra]]
9iu7lp9az7bgfc36g0i055e67z9daqk
Fanjakana Ôtômàna
0
282311
1047821
2022-08-29T09:12:39Z
Thelezifor
15140
Thelezifor dia namindra ny pejy [[Fanjakana Ôtômàna]] any amin'i [[Empira Ôtômàna]] ary nanitsaka fihodinana
wikitext
text/x-wiki
#FIHODINANA [[Empira Ôtômàna]]
hhan2v7hsnx3vj0587rcqq2jp5cv1x3
Sampan' ny kristianisma
0
282312
1047829
2022-08-29T10:04:09Z
Thelezifor
15140
Fizarazaran' ny kristianisma araka ny fampianarany
wikitext
text/x-wiki
Izao ireo sampana lehiben' ny fivavahana kristiana: ireo [[Katolisisma|fiangonana katôlika]] (izay ahitana ny [[Fiangonana latina]] sy ireo [[Fiangonana katolika tatsinanana|fiangonana katôlika tatsinanana]] miisa 23 toy ny [[Fiangonana katôlika marônita]]), ny [[fiangonana ôrtôdôksa]] ([[fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]], [[fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]], ny [[Fiangonan'ny Atsinanana|Fiangonan' ny Atsinanana]]), ny [[prôtestantisma]] (ahitana ny [[anglikanisma]], ny [[kalvinisma]], ny [[loteranisma]] ary ny [[evanjelisma]]. Ao koa ireo fiangonana hafa toy ny [[Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany|Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin' ny Andro Farany]] sy ny [[Vavolombelon'i Jehovah|Vavolombelon' i Jehovah]].
== Ny katôlisisma ==
Ny [[katôlisisma]] dia fivavahan' ny Kristiana mankato ny fahefan' ny [[papa]] sy ny [[eveka]], indrindra m [[Foto-pampianarana|foto-pampianarany]], ny fampitana sy ny fandaminana ny fanompoam-pivavahany. Ny ankamaroan' ny Katôlika dia ao amin' ny [[Eglizy latina]], nefa ny Eglizy katôlika dia mahafaoka koa ireo [[fiangonana katôlika tatsinanana]] miisa 23 izay manan-jo hanao [[Ordinasiona|ôrdinasiona]] pretra lehilahy manam-bady.
=== Ny fiangonana latina ===
Ny [[Fiangonana latina]] dia ny ampahany manaraka ny fomba tandrefana ao amin' ny Fiangonana katôlika ka ny [[Fiangonana katolika tatsinanana|Fiangonana katôlika tatsinanana]] no ampahany mifameno aminy. Amin' ny Fiangonana katôlika rehetra dia izy no lehibe indrindra. Izy koa no lehibe indrindra ao amin' ny [[Kristianisma Tandrefana|Kristianisma tandrefana]]. Nampiasa ny [[fiteny latina]] izy tamin' ny [[Andro Antenatenany]] ka hatra taty aoriana fa tsy ny [[fiteny grika]] na hafa. Indraindray koa ny Fingonana latina dia mety hantsoina hoe "Fiangonana katôlika rômana" na "Eglizy katôlika romana". Manana ny fehezan-dalàny manokana ny Fiangonana latina, dia ny [[Lalàna kanônika]] izay tsy ampiharina amin' ireo Fiangonana katôlika tatsinanana izay manaiky ny fahefan' ny [[Papa]] koa.
=== Ny fiangonana katôlika tatsinanana ===
Ny [[Fiangonana katôlika tatsinanana]] dia fitambaran' ireo fiangonana any Atsinanana izay miombona amin' ny [[Papa]] ao Rôma sy manaiky ny fahamboniany, nefa izy ireo manao ny fombam-pivavahana tatsinanana. Na dia samy tatsinanana aza dia tsy [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana|Fiangonana ôrtôdôksa]] izy ireo. Atao hoe "Fiangonana oniata" na "Fiangonana katôlika manaraka fomba bizantina" koa izy ireo. Raha ny lafiny fombafombam-pivavahana dia tsy mifanalavitra firy amin' ny fomban' ny kristianisma ôrtôdôksa an' ny Fiangonana katôlika tatsinanana ka izy manaiky ny fahambonian' ny Papa ihany no tsy maha Ôrtôdoksa azy ireo. Anisan' ny Fiangonana katôlika tatsinana ny Fiangonana katôlika marônita, kôpta, armeniana, indiana, grika, eritreana ary etiôpiana. Tsy any Atsinana sy ao [[Eorôpa Atsinanana]] ihany no ahitana azy ireo fa nanaraka ireo am-pielezana ka misy any [[Amerika]] sy [[Ôseania]] ary [[Eorôpa Andrefana]] koa.
== Ny fiangonana ôrtôdôksa ==
Ny [[fiangonana ôrtôdôksa]] dia mahafaoka ireo Kristiana monina any [[Atsinanana Akaiky]] sy [[Atsinanana Afovoany]] indrindraindrindra.
=== Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]] na Fiangonana ôrtôdôksa katôlika, izay fantatra indrindra amin' ny anarana fohy hoe Fiangonana ôrtôdôksa, dia iray amin' ireo fiangonana tranainy indrindra. Fiombonam-piangonana ôrtôdôksa maromaro izay samy niorina araka ny Kônsily fito nifandimby izay atao hoe "[[Fiangonan' ny kônsily fito|Fiangonan'ny kônsily fito]]" izy. Ny ankamaroan' ny Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana dia hita ao [[Eoropa Andrefana|Eorôpa Andrefana]] sy ao [[Grisy|Grisia]] (na Gresy) ary ao [[Kaokazy]].
=== Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo ===
Ny [[Fiangonana ortodoksa etiopiana|Fiangonana ôrtôdôksa etiôpiana]] na [[Fiangonana ortodoksa teoahedo etiopiana|Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo etiôpiana]] dia [[Fiangonana antekalkedoniana|fiangonana antekalkedôniana]]<nowiki/>niforona tao [[Etiopia|Etiôpia]], mahaleo tena hatramin' ny taona 1959, izay miombona ao amin' ny [[Fiangonan'ny konsily telo|Fiangonan'ny kônsily telo]]. Isan' ny fiangonana kristiana tranainy indrindra maneran-tany izy satria efa niforona tany amin' ny taonjato faha-4.
Ny [[Fiangonana ortodoksa teoahedo eritreana|Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo eritreana]] dia fiangonana antekalkedôniana mahaleotena. Miombona ao amin' ny [[Fiangonan'ny konsily telo]] izy. Teo ambany fahefan' ny [[Fiangonana etiopiana ortodoksa|Fiangonana etiopiana ôrtôdôksa]] io fiangonana io taloha nefa nifarana tamin' ny taona 1993 izany rehefa nahaleo tena izy.
=== Fiangonana ôrtôdôksa manaraka fomba tandrefana ===
Ny [[Fiangonana ôrtôdôksa manaraka fomba tandrefana]] dia tsy isan'ny [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]] na ny [[Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]].
=== Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana ===
Ny [[Fiangonana ortodoksa atsinanana|Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]], izay fantatra koa amin' ny anarana hoe Fiangonana tsy kalkedôniana na Fiangonana tsy kalsedôniana, dia ireo fiangonana kristiana tranainy niorina araka ny [[Konsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] (taona 325) sy ny [[Konsily voalohany tao Konstantinopoly|Kônsily voalohan' i Kônstantinôpôly]] (taona 381) ka indraindray atao hoe [[Fiangonan' ny kônsily roa]] na [[Fiangonan' ny kônsily telo|Fiangonan'ny kônsily telo]]. Tsy isan' ny Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana izany ireo atao hoe Fiangonanan' ny kônsily fito, izany hoe ny [[Fiangonana ortodoksa tatsinanana|Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]].
== Ny prôtestantisma ==
Ny prôtestantisma dia mahafaoka ireo fiangonana nipoitra mivantana na tsia amin' ny [[Reformasiona|Refôrmasiona]] (na Refôrma) ka mizara ho sampany maro (toy ny [[adventisma]], ny [[anabatisma]], ny [[anglikanisma]], ny [[fiangonana batista]], ny [[fiangonana nohavaozina]], ny [[loteranisma]], ny [[metôdisma]], ny [[pentekôtisma]] sns). Ireo [[Evanjelisma|fiangonana ara-pilazantsara]] (ny [[batisma]], ny [[pentekôtisma]], ny [[fihetsiketsehana karismatika ara-pilazantsara]], ny [[fihetsiketsehana karismatika vaovao]], sns) dia indraindray atao hoe anisan' ny Prôtestanta nefa indraindray koa lazaina hoe sampana manokan' ny kristianisma.
=== Ny anglikanisma ===
Ny [[anglikanisma]] dia fivavahana kristiana niorina voalohany tao [[Angletera]] vokatry ny fialany avy amin' ny Fiangonana katôlika tamin'ny taona 1534. Any amin'ireo firenena miteny anglisy no tena ahitana azy, indrindra ireo zanatany britanika taloha. Miisa eo amin’ ny 85 000 000 eo ny mpino ao aminy. Raha any ivelan'ny Fanjakana Mitambatra dia "[[Fiangonana episkopaliana|episkopaliana]]" no ahafantarana io fiangonana io. Eo anelanelan’ny [[katolisisma]] sy ny [[protestantisma]] ny anglikanisma izay milaza ny tenany ho sady katôlika no nohavaozina.
=== Ny kalvinisma ===
Ny kalvinisma dia foto-pampianarana [[Teôlôjia|teôlôjika]] [[Protestantisma|prôtestanta]] sy fomba fijery ny fiainana kristiana izay mifototra amin' ny fiandrianan' Andriamanitra amin' ny zavatra rehetra. Ankehitriny dia ilazana ny foto-pampianarana sy ny fanaon' ny [[fiangonana nohavaozina]] sy [[Presbiterianisma|presbiteriana]] ary [[Fiangonana kongregasionalista|kôngregasiônalista]] izany.
=== Ny loteranisma ===
Ny [[loteranisma]] dia fiangonana manaraka ny [[teôlôjia]] nipoitra avy amin' ny fandinihana sy soratr' i Martin Lotera. Betsaha fiangonana loterana maro ny any [[Alemaina]] sy any [[Skandinavia]] ([[Danmarka|Danemarka]], [[Norvezy]], sns.), ny any amin'ny faritra na firenena hafa toa an'i [[Alzasa]], i [[Lorena]], i [[Madagasikara]], i [[Namibia]], i [[Polonia]] ary ireo firenena balta.
=== Ny adventisma ===
Ny [[adventisma]] dia hetsika ara-pinoana kristiana [[Milenarisma|milenarista]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-19 tamin' ny fotoana nampiroborobo ny [[fifohazam-panahy lehibe faharoa]] tao [[Etazonia]] izay mampianatra momba ny [[Fiaviana fanindroany|Fiavian' i Jesoa Kristy fanindroany]] izay hiseho tsy ho ela amin' ny [[andro farany]]. Ny tena be mpanaraka indrindra dia ny [[Fiangonana Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito]].
=== Ny anabatisma ===
Ny [[anabatisma]] dia firehana prôtestanta manandratra avo ny [[batisa]] an-tsitrapon' ny olona efa tonga saina. Anisan' ny fiangonana batista ny Amisy (alemàna: ''Amische''; anglisy: ''Amish''), ny Hoterita (anglisy: ''Hutterites'' ; alemàna: ''Hutterer''), ny Mpirahalahy ao amin' i Kristy (alemàna: ''Brüder in Christo''; anglisy: ''Brethren in Christ''), ny Mpirahalahy Batista Jermanika (anglisy: ''German Baptist Brethren''; alemàna: ''Schwarzenauer Brüder'') ary ny [[Menônisma|fiangonana menônita]] maro izay maro anisa indrindra.
== Ny evanjelisma ==
Ny [[evanjelisma]] dia fihetsiketsehana kristiana milaza fa ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) no hany fototra sy filamatry ny finoany. Nitombo tanjaka nanomboka tamin' ny taonjato faha-18 tamin' ny nipoiran' ny [[metôdisma]] britanika sy ny [[pietisma]] loterana. Isan' ny matanjaka ao amin' ireo Fiangonana evanjelika ny [[batisma]], ny [[pentekôtisma]], ny [[fihetsiketsehana karismatika evanjelika]], ny [[fihetsiketsehana karismatika vaovao]] (na pentekôtisma vaovao) ary ireo kristianisma avanjelika tsy miankina.
=== Ny batisma ===
Ny [[batisma]] dia finoana kristiana nipoitra tamin' ny [[fifohazam-panahy]] notarihin' ilay [[pastora]] anglisy atao hoe John Smyth tao [[Hôlandy]] tamin' ny taona 1609. Io hetsika io dia nanomezany lanja ny Baiboly, ny [[Fahateraham-baovao (kristianisma)|fahateraham-baovao]], ny [[batisan' ny olon-dehibe]], ny fizakan-tena isan-toeran' ny fiangonana, ny fisarahan' ny Fiangonana sy ny Fanjakana ary ny fananan' ny fitambaran' ny mpiara-mivavaka rehetra fahefana ([[kôngregasiônalisma]]). Mizara ho antokom-piangonana 27 ny fiangonana batista. Tamin' ny taona 2010 dia niisa 100 000 000 ny mpino batista. Ny ankamaroan' izy ireo dia monina ao [[Etazonia]] ka ao izy manjaka tanteraka manoloana ny fiangonana prôtestanta hafa rehetra.
=== Ny pentekôtisma ===
Ny pentekôtisma dia fireham-pinoana vokatry ny [[fifohazam-panahy]] notarihin' ny pastora amerikana Charles Fox Parham sy William Joseph Seymour tao [[Etazonia]] tamin' ny taona 1906. Io fihetsiketsehana io dia manome lanja manokana ny [[Baiboly]], ny fahaterahana indray, ny [[Batisan'ny Fanahy Masina|batisan' ny Fanahy Masina]], ny [[Fanomezam-pahasoavan'ny Fanahy Masina|fanomezam-pahasoavan' ny Fanahy Masina]], ny [[Batisan'ny mino|batisan' ny olon-dehibe]]. Manao fiteny tsy fantatra ny Pentekotista sady mazoto mifady hanina. Araka ny tarehimarika omen' ny [[Pew Research Center]] dia miisa any amin' ny 279 000 000 any ho any ny mpino pentekôtista maneran-tany izay hita indrindra any amin' ny firenena any [[Amerika]] (Etazonia, Kanada, Brezily, Sily, Nikaragoa, Kôlômbia, Arzantina), any [[Afrika]] (Ginea Bisao, Kôtidivoara, Borkina Faso, Benîno, Ganà, Kamerona, Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, Repoblikan' i Kôngô, Angôla, Madagasikara, Môzambika) ary any [[Azia]] (Sina, Kôrea, Japana, India, Tany Masina).
=== Ny fihetsiketsehana karismatika ara-pilazantsara ===
Ny fihetsiketsehana karismatika evanjelika dia manandratra avo ireo [[Fanomezan'ny Fanahy Masina|fanomezan' ny Fanahy Masina]]. Nanomboka tao [[Etazonia]] tamin' ny taona 1960 izy io ka nisy akony tao amin' ny fiangonana rehetra na prôtestanta na katôlika na evanjelika ary nandray anjara tamin' ny fiforonan' ny fiangonana evanjelika tsy miankina maro. Tsy manao ny fiteny tsy fantatra ho hany porofon' ny [[Batisan'ny Fanahy Masina|batisan' ny Fanahy Masina]] izy nefa manome toerana lehibe ny fahasamihafan' ny fanomezam-pahasoavan' ny [[Fanahy Masina]]. Araka ny tarehimarika nomen' ny ''Pew Research Center'' dia ahitana mpino miisa 305 000 000 io fihetsiketsehana io tamin' ny taona 2011.
=== Ny fihetsiketsehana karismatika vaovao ===
Ny fihetsiketsehana karismatika vaovao dia manandratra avo ny [[Fanomezan'ny Fanahy Masina|fanomezan' ny Fanahy Masina]]. Nanomboka tao [[Etazonia]] tamin' ny fanombohan' ireo taona 1980 izany fihetsiketsehana izany. Maro ireo fiangonana niforona maneran-tany vokatr' io fihetsiketsehana io. Ny [[Batisan'ny Fanahy Masina|batisan' ny Fanahy Masina]] sy ny fanomezan' ny Fanahy Masina sivy no ivon' ny finoana ao amin' io firehana io. Araka ny tarehimariky ny ''Pew Research Center'' tamin' ny taona 2011 dia ahitana mpino miisa 305 000 000 io fihetsiketsehana io.
=== Ny kristianisma tsy manavaka fiangonana ===
== Kristianisma hafa ==
=== Ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany ===
Ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] dia fiangonana kristiana [[Restaorasiônisma|restaorasiônista]] teraka tany [[Etazonia]] tamin' ny taona 1830. I [[Joseph Smith]] no mpanorina azy. Ao [[Salt Lake City, Utah|Salt Lake City]] any [[Utah]] no misy ny foiben-toerany. Amin' ny teôlôjia môrmôna, ny ampahany tsy mety maty amin' ny olombelona, izany hoe ny [[Fanahin'ny vatana|fanahiny]], dia naterak' Andriamanitra Ray. [[Zanak'Andriamanitra|Zanak' Andriamanitra]] ara-bakiteny ny olombelona sady notezainy mandra-pahalehibeny tao amin' ny fitoerana mandrakizain' ny Ray alohan' ny hiaviany tety an-tany miaraka amin' ny vatana mety maty azo tsapain-tanana. Tsy isan' ny fiangonana [[Trinite|trinitariana]] ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany na dia miresaka momba ny Ray sy ny Zanaka ary ny Fanahy Masina izay lazainy fa samy Andriamanitra. Ankoatry ny Baiboly dia manana ny boky masiny manokana izy, dia ny [[Bokin'i Môrmôna|''Bokin'i Môrmôna'']] sy ny [[Fotopampianarana sy Fanekempihavanana|''Fotopampianarana sy Fanekempihavanana'']] ary ny [[Voahangy Lafo Vidy|''Voahangy Lafo Vidy'']]. Manana mpikambana miisa 16 000 000 any ho any io fiangonana io maneran-tany.
=== Ny Vavolombelon' i Jehovah ===
Ny [[Vavolombelon' i Jehovah]] dia mino ny fitondran’ ny [[Mesia]] mandritra ny [[Arivo taona (kristianisma)|arivo taona]] ([[milenarisma]]) sy mihevi-tena ho mamerina amin’ ny endriny tany amboalohany ny fivavahana kristiana ([[Restaorasiônisma|restaorasiônista]]). Nipoitra avy amin' ny fikambanana ''Bible Students'' ("[[Mpianatra Baiboly]]") notarihin' i [[Charles Taze Russell]] izay nandray ampahany betsaka tamin' ny fampianaran' ny [[adventisma]]. Amin' ny Vavolombelon' i Jehovah, i Jesoa dia noforonin' Andriamanitra mivantana sady voalohany fa tsy Andriamanitra, ny [[Fanahy Masina|fanahy masina]] dia herin' Andriamanitra. Tsy mitambatra ho [[Trinite]] ny Ray sy ny Zanaka (Jesosy) ary ny fanahy masina. Tamin' ny taona 2020 dia niisa manodidina ny 8 430 000 ny mpino Vavolombelon' i Jehovah.
== Jereo koa ==
* [[Kristianisma Tatsinanana|Kristianisma tatsinanana]]
* [[Kristianisma Tandrefana|Kristianisma tandrefana]]
* [[Fiangonana Tatsinanana|Fiangonana tatsinanana]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Protestantisma|Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma ao Madagasikara]]
* [[Finoana abrahamika]]
amdbbwxiqtzfqkau9032mf5l8tvoo9a