विकिपीडिया mrwiki https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter मिडिया विशेष चर्चा सदस्य सदस्य चर्चा विकिपीडिया विकिपीडिया चर्चा चित्र चित्र चर्चा मिडियाविकी मिडियाविकी चर्चा साचा साचा चर्चा सहाय्य सहाय्य चर्चा वर्ग वर्ग चर्चा दालन दालन चर्चा TimedText TimedText talk विभाग विभाग चर्चा Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1275 2150175 1940602 2022-08-24T06:14:49Z सुबोध कुलकर्णी 60298 विकिमिडिया कॉमन्सवरील संदर्भस्रोत जोडला wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''ईश्वरचंद्र विद्यासागर''' ([[बंगाली भाषा|बंगाली]]:ঈশ্বরচন্দ্র বিদ্যাসাগর; ''इश्शोर चोंद्रो बिद्दाशागोर'') ([[२६ सप्टेंबर]], [[इ.स. १८२०]] - [[२९ जुलै]], [[इ.स. १८९१]]) हे थोर बंगाली विद्वान होते तसेच ते थोर संस्कृत विद्वान होते. ते कलकत्त्याच्या फोर्ट विलियम कॉलेजचे प्रिन्सिपॉल होते. त्यांनी शोमप्रकाश (१८५८) हे बंगाली वृत्तपत्र काढले. ईश्वरचंद्र विद्यासागर हे अनेक विद्यापारंगत होते. त्यांनी बंगाली भाषेतील लिखाणाचे सुलभीकरण करण्यास हातभार लावला. तसेच बंगाली लिपीचेही सुलभीकरण केले. त्यांचे मूळ नाव ''ईश्वरचंद्र बंदोपाध्याय'' होते. {{कॉमन्स|File:उदारांचे राजे पंडित ईश्वरचंद्र विद्यासागर.pdf}} {{विस्तार}} {{DEFAULTSORT:विद्यासागर, ईश्वरचंद्र}} [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १८२० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १८९१ मधील मृत्यू]](मूळ्नाव ईश्वरचांद ठाकूरदास बंडोपाध्याय ) 4pyhc8ug9bn45x3b7w3ycoz05kvtljq 0 2364 2150075 2150029 2022-08-23T16:40:46Z अमर राऊत 140696 Created by translating the section "विजापूर " from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1106130901|Shivaji]]" wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|विजापूरचा सेनापती असलेल्या अफझलखानाशी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केला नुकसानीमुळे विजापूर सल्तनत नाराज होती. मुघलांशी शांतता करार केल्यानंतर, आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा सुलतान म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठोबा मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली घोडदळ असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. . अफझलखान त्यांना अटक करेल किंवा हल्ला करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती. शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील 3,000 हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेले शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === जावळी प्रकरण === आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे. त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला. A ===प्रतापगडाची लढाई=== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ===कोल्हापूरची लढाई === ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' === सिद्दी जौहरचे आक्रमण === अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == == विजापूर == === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पवनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> lhyhosiibs3772abejqzyytu4u2dh8y 2150077 2150075 2022-08-23T16:48:10Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|विजापूरचा सेनापती असलेल्या अफझलखानाशी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केला नुकसानीमुळे विजापूर सल्तनत नाराज होती. मुघलांशी शांतता करार केल्यानंतर, आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा सुलतान म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठोबा मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली घोडदळ असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. . अफझलखान त्यांना अटक करेल किंवा हल्ला करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती. शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील 3,000 हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेले शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} === जावळी प्रकरण === आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे. त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला. A ===प्रतापगडाची लढाई=== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ===कोल्हापूरची लढाई === ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' === सिद्दी जौहरचे आक्रमण === अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == == विजापूर == === पन्हाळ्याचा वेढा === [[पावनखिंडीतील लढाई|पवनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> p6sshntq7crbkzjsien6lrho7ayyoyq 2150080 2150077 2022-08-23T16:49:09Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|विजापूरचा सेनापती असलेल्या अफझलखानाशी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केला नुकसानीमुळे विजापूर सल्तनत नाराज होती. मुघलांशी शांतता करार केल्यानंतर, आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा सुलतान म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठोबा मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली घोडदळ असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. . अफझलखान त्यांना अटक करेल किंवा हल्ला करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती. शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील 3,000 हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेले शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} === जावळी प्रकरण === आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे. त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला. A ===प्रतापगडाची लढाई=== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ===कोल्हापूरची लढाई === ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' === सिद्दी जौहरचे आक्रमण === अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == j9kl33mvlumfy56ed3vi85f0nuuolrw 2150081 2150080 2022-08-23T16:51:52Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|विजापूरचा सेनापती असलेल्या अफझलखानाशी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केला नुकसानीमुळे विजापूर सल्तनत नाराज होती. मुघलांशी शांतता करार केल्यानंतर, आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा सुलतान म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठोबा मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली घोडदळ असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. . अफझलखान त्यांना अटक करेल किंवा हल्ला करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती. शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील 3,000 हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेले शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} === वेढा === [[पावनखिंडीतील लढाई|पवनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> === जावळी प्रकरण === आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे. त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला. A ===प्रतापगडाची लढाई=== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ===कोल्हापूरची लढाई === ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' === सिद्दी जौहरचे आक्रमण === अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == newzqwjpybkb1e0lrbb35ymz0rse3tm 2150082 2150081 2022-08-23T16:52:49Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|विजापूरचा सेनापती असलेल्या अफझलखानाशी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केला नुकसानीमुळे विजापूर सल्तनत नाराज होती. मुघलांशी शांतता करार केल्यानंतर, आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा सुलतान म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठोबा मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली घोडदळ असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. . अफझलखान त्यांना अटक करेल किंवा हल्ला करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती. शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील 3,000 हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेले शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} === वेढा === [[पावनखिंडीतील लढाई|पवनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> === जावळी प्रकरण === आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे. त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला. A ===प्रतापगडाची लढाई=== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ===कोल्हापूरची लढाई === ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' === सिद्दी जौहरचे आक्रमण === अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == aq5i8mmm25p4ozxglwxjjsdxxkmf17w 2150083 2150082 2022-08-23T16:55:33Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|विजापूरचा सेनापती असलेल्या अफझलखानाशी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केला नुकसानीमुळे विजापूर सल्तनत नाराज होती. मुघलांशी शांतता करार केल्यानंतर, आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा सुलतान म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठोबा मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली घोडदळ असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. . अफझलखान त्यांना अटक करेल किंवा हल्ला करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती. शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील 3,000 हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेले शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पवनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> ===प्रतापगडाची लढाई=== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ===कोल्हापूरची लढाई === ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' === सिद्दी जौहरचे आक्रमण === अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == 0fkyeoogu6m2jtifnmbnqufb0gzdqki 2150084 2150083 2022-08-23T17:04:44Z अमर राऊत 140696 दुवे जोडले wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली घोडदळ असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. . अफझलखान त्यांना अटक करेल किंवा हल्ला करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती. शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील 3,000 हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेले शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पवनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> ===प्रतापगडाची लढाई=== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ===कोल्हापूरची लढाई === ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' === सिद्दी जौहरचे आक्रमण === अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == ornupca31oz1zapzi3kga6ryrpskk1k 2150086 2150084 2022-08-23T17:09:15Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती + भर घातली wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली [[घोडदळ]] असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. अफझलखान आपल्याला अटक करेल किंवा हल्ला तरी करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर [[दांडपट्टा|दांडपट्ट्या]]<nowiki/>चा जोरदार वार केला जो तत्पर [[जिवा महाला]]<nowiki/>ने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "''होता जिवा म्हणून वाचला शिवा''" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन [[तोफ|तोफां]]<nowiki/>चे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत [[वाई]]<nowiki/>च्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, [[हत्ती]] व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} १० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील ३,००० हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेल्या शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पवनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> ===प्रतापगडाची लढाई=== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ===कोल्हापूरची लढाई === ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' === सिद्दी जौहरचे आक्रमण === अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == 72sswnuxq4sdjddzj6yhkp3k1181vzg 2150134 2150086 2022-08-24T03:19:55Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली [[घोडदळ]] असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. अफझलखान आपल्याला अटक करेल किंवा हल्ला तरी करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर [[दांडपट्टा|दांडपट्ट्या]]<nowiki/>चा जोरदार वार केला जो तत्पर [[जिवा महाला]]<nowiki/>ने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "''होता जिवा म्हणून वाचला शिवा''" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन [[तोफ|तोफां]]<nowiki/>चे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत [[वाई]]<nowiki/>च्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, [[हत्ती]] व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} १० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील ३,००० हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेल्या शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पवनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> === सिद्दी जौहरचे आक्रमण === अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == m14p1fcpd9hkc6q1v0ei4qrrxmoh0b3 2150136 2150134 2022-08-24T03:27:56Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली [[घोडदळ]] असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. अफझलखान आपल्याला अटक करेल किंवा हल्ला तरी करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर [[दांडपट्टा|दांडपट्ट्या]]<nowiki/>चा जोरदार वार केला जो तत्पर [[जिवा महाला]]<nowiki/>ने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "''होता जिवा म्हणून वाचला शिवा''" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन [[तोफ|तोफां]]<nowiki/>चे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत [[वाई]]<nowiki/>च्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, [[हत्ती]] व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} १० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील ३,००० हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेल्या शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा|आदिलशहाने]] त्याचा सेनापती सिद्दी जौहर यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.^{[ [[विकिपीडिया:संदर्भ द्या|''संदर्भ हवा'']] ]} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.^{[ [[विकिपीडिया:संदर्भ द्या|''संदर्भ हवा'']] ]} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.^{[ [[विकिपीडिया:संदर्भ द्या|''संदर्भ हवा'']] ]} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पवनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == 0mm4wcp0jmn6lqyfmoi83ems1ruweg0 2150137 2150136 2022-08-24T03:29:06Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली [[घोडदळ]] असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. अफझलखान आपल्याला अटक करेल किंवा हल्ला तरी करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर [[दांडपट्टा|दांडपट्ट्या]]<nowiki/>चा जोरदार वार केला जो तत्पर [[जिवा महाला]]<nowiki/>ने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "''होता जिवा म्हणून वाचला शिवा''" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन [[तोफ|तोफां]]<nowiki/>चे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत [[वाई]]<nowiki/>च्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, [[हत्ती]] व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} १० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील ३,००० हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेल्या शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा|आदिलशहाने]] त्याचा सेनापती सिद्दी जौहर यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.^{[ ]} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.^{[ ]} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.^{[ ]} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पवनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == h7pvvibhu8inzvqw8v8q433p4h630k4 2150138 2150137 2022-08-24T03:35:30Z अमर राऊत 140696 /* विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष */ wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली [[घोडदळ]] असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. अफझलखान आपल्याला अटक करेल किंवा हल्ला तरी करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर [[दांडपट्टा|दांडपट्ट्या]]<nowiki/>चा जोरदार वार केला जो तत्पर [[जिवा महाला]]<nowiki/>ने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "''होता जिवा म्हणून वाचला शिवा''" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन [[तोफ|तोफां]]<nowiki/>चे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत [[वाई]]<nowiki/>च्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, [[हत्ती]] व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} १० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील ३,००० हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेल्या शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पावनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> === पावनखिंडीतील लढाई=== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == scem62m0fl2yke23zjflchjfm8kyv1c 2150139 2150138 2022-08-24T03:40:47Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली [[घोडदळ]] असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. अफझलखान आपल्याला अटक करेल किंवा हल्ला तरी करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर [[दांडपट्टा|दांडपट्ट्या]]<nowiki/>चा जोरदार वार केला जो तत्पर [[जिवा महाला]]<nowiki/>ने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "''होता जिवा म्हणून वाचला शिवा''" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन [[तोफ|तोफां]]<nowiki/>चे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत [[वाई]]<nowiki/>च्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, [[हत्ती]] व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} १० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील ३,००० हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेल्या शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === मुख्य लेख: ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पावनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> [[चित्र:Entrance_to_Pavan_Khind.jpg|डावे|इवलेसे|267x267अंश|पावनखिंड स्मारक]] शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड. == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == dhsey3sukkcgioprc4o7g7i566mw1qx 2150140 2150139 2022-08-24T03:44:11Z अमर राऊत 140696 /* पावनखिंडीची लढाई */दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली [[घोडदळ]] असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. अफझलखान आपल्याला अटक करेल किंवा हल्ला तरी करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर [[दांडपट्टा|दांडपट्ट्या]]<nowiki/>चा जोरदार वार केला जो तत्पर [[जिवा महाला]]<nowiki/>ने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "''होता जिवा म्हणून वाचला शिवा''" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन [[तोफ|तोफां]]<nowiki/>चे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत [[वाई]]<nowiki/>च्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, [[हत्ती]] व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} १० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील ३,००० हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेल्या शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === मुख्य लेख: ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पावनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> [[चित्र:Entrance_to_Pavan_Khind.jpg|डावे|इवलेसे|267x267अंश|पावनखिंड स्मारक]] == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == 1tzpbk421sr44mx3qrsqau8ysf2o6ac 2150141 2150140 2022-08-24T03:46:30Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} [[चित्र:Shivaji_jijamata.JPG|उजवे|इवलेसे|267x267अंश|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली [[घोडदळ]] असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. अफझलखान आपल्याला अटक करेल किंवा हल्ला तरी करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर [[दांडपट्टा|दांडपट्ट्या]]<nowiki/>चा जोरदार वार केला जो तत्पर [[जिवा महाला]]<nowiki/>ने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "''होता जिवा म्हणून वाचला शिवा''" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन [[तोफ|तोफां]]<nowiki/>चे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत [[वाई]]<nowiki/>च्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, [[हत्ती]] व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} १० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील ३,००० हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेल्या शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === मुख्य लेख: ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पावनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> [[चित्र:Entrance_to_Pavan_Khind.jpg|डावे|इवलेसे|267x267अंश|पावनखिंड स्मारक]] == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == 5wmsvl2unf34woe5hvzjizgf15dz1fd 2150142 2150141 2022-08-24T03:51:49Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} [[चित्र:Shivaji_jijamata.JPG|उजवे|इवलेसे|267x267अंश|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली [[घोडदळ]] असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. अफझलखान आपल्याला अटक करेल किंवा हल्ला तरी करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर [[दांडपट्टा|दांडपट्ट्या]]<nowiki/>चा जोरदार वार केला जो तत्पर [[जिवा महाला]]<nowiki/>ने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "''होता जिवा म्हणून वाचला शिवा''" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन [[तोफ|तोफां]]<nowiki/>चे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत [[वाई]]<nowiki/>च्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, [[हत्ती]] व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} १० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील ३,००० हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेल्या शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === मुख्य लेख: ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पावनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> [[चित्र:Entrance_to_Pavan_Khind.jpg|डावे|इवलेसे|267x267अंश|पावनखिंड स्मारक]] == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === शाहिस्तेखान प्रकरण === मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} === सुरतेची पहिली लूट === [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> === मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण === [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> === आगऱ्याहून सुटका === [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == mbss7fu76ng3112xplbgplisibdowr5 2150143 2150142 2022-08-24T03:53:27Z अमर राऊत 140696 कामचालू wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref>एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचा दावा करणारे मुघल-संलग्न सरदार होते. <ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] कुटुंबातील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] === पार्श्वभूमी आणि संदर्भ === इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> == विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष == {{कामचालू}} [[चित्र:Shivaji_jijamata.JPG|उजवे|इवलेसे|267x267अंश|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" /> यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> १६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला. === अफझलखानाशी लढा === [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] [[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]] शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref> विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली [[घोडदळ]] असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील ) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगड किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका झोपडीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका तलवारीसोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले. अफझलखान आपल्याला अटक करेल किंवा हल्ला तरी करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} {{Efn|A decade earlier, Afzal Khan, in a parallel situation, had arrested a Hindu general during a truce ceremony.<ref>{{cite book |last1=Gordon |first1=Stewart |title=The Marathas 1600–1818 |date=1 February 2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-03316-9 |pages=67 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA67&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}} शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. सय्यद बंडाने तत्क्षणी शिवाजीवर [[दांडपट्टा|दांडपट्ट्या]]<nowiki/>चा जोरदार वार केला जो तत्पर [[जिवा महाला]]<nowiki/>ने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "''होता जिवा म्हणून वाचला शिवा''" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन [[तोफ|तोफां]]<nowiki/>चे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत [[वाई]]<nowiki/>च्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, [[हत्ती]] व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.<ref name=":023">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> तंतोतंत घडलेली घटना ऐतिहासिक निश्चिततेनुसार उपलब्ध नाही आणि मराठा स्त्रोतांमधील दंतकथांशी संलग्न आहे; तथापि ही वस्तुस्थिती आहे की नायक हा शारीरिक संघर्षात उतरला आणि यामध्ये खानाचा वध झाला. {{Efn|Jadunath Sarkar after weighing all recorded evidence in this behalf, has settled the point "that Afzal Khan struck the first blow" and that "Shivaji committed.... a preventive murder. It was a case of a diamond cut diamond." The conflict between Shivaji and Bijapur was essentially political in nature, and not communal.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=Prof A. R. |title=The Marathas |date=1 July 2008 |publisher=Diamond Publications |isbn=978-81-8483-073-6 |url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT30&printsec=frontcover |language=en}}</ref>}}{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} १० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील ३,००० हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेल्या शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> === पन्हाळ्याचा वेढा === विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले. उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. 1660 च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला. त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना 1663 च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}} अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि 22 सप्टेंबर 1660 रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}} === पावनखिंडीची लढाई === मुख्य लेख: ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे 300 सैनिकांसह घोडखिंड येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}} [[पावनखिंडीतील लढाई|पावनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर बाजीप्रभू देशपांडे, शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> [[चित्र:Entrance_to_Pavan_Khind.jpg|डावे|इवलेसे|267x267अंश|पावनखिंड स्मारक]] == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == {{कामचालू}} तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === शाहिस्तेखान प्रकरण === मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} === सुरतेची पहिली लूट === [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> === मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण === [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> === आगऱ्याहून सुटका === [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) == <span id=".E0.A4.B9.E0.A5.87_.E0.A4.B8.E0.A5.81.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE_.E0.A4.AA.E0.A4.B9.E0.A4.BE"></span><span class="mw-headline" id="हे_सुद्धा_पहा">हे सुद्धा पहा</span> == * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == <span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD"></span><span class="mw-headline" id="संदर्भ">संदर्भ</span> == <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r1954978">.mw-parser-output .reflist{font-size:90%;margin-bottom:0.5em;list-style-type:decimal}.mw-parser-output .reflist .references{font-size:100%;margin-bottom:0;list-style-type:inherit}.mw-parser-output .reflist-columns-2{column-width:30em}.mw-parser-output .reflist-columns-3{column-width:25em}.mw-parser-output .reflist-columns{margin-top:0.3em}.mw-parser-output .reflist-columns ol{margin-top:0}.mw-parser-output .reflist-columns li{page-break-inside:avoid;break-inside:avoid-column}.mw-parser-output .reflist-upper-alpha{list-style-type:upper-alpha}.mw-parser-output .reflist-upper-roman{list-style-type:upper-roman}.mw-parser-output .reflist-lower-alpha{list-style-type:lower-alpha}.mw-parser-output .reflist-lower-greek{list-style-type:lower-greek}.mw-parser-output .reflist-lower-roman{list-style-type:lower-roman}</style><div class="reflist"></div> == विजापूर == == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="हे साचा पाहा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="छत्रपती_शिवाजी_महाराज_20px&amp;#124;" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[छत्रपती शिवाजी महाराज]] [[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/20px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|20x20अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |पुर्वज व कुटुंबीय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[बाबाजीराजे भोसले]] * [[मालोजीराजे भोसले]] * [[शहाजीराजे भोसले]] * छत्रपती शिवाजी महाराज]] * [[संभाजी भोसले]] * [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="5" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/mr/a/ad/%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:%E0%A4%9B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C27.jpg|अल्ट=100px छत्रपती शिवाजी महाराज|255x255अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |मार्गदर्शक | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजामाता]] * [[संत तुकाराम]] * [[दादोजी कोंडदेव]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |सवंगडी | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[कान्होजी जेधे]] * [[बाजीप्रभू देशपांडे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[येसाजी कंक]] * [[फिरंगोजी नरसाळा]] * [[प्रतापराव गुजर]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%" |किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="3" style="background:#ff9700;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:मराठा साम्राज्य|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#ff9700;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठा_साम्राज्याचा_इतिहास" style="font-size:114%;margin:0 4em">[[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याचा इतिहास]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |राज्यकर्ते | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * शिवाजी महाराज * [[संभाजी भोसले|संभाजीराजे]] * [[राजाराम प्रथम|राजारामराजे १ ले]] * [[ताराबाई]] * [[छत्रपती शाहूराजे भोसले| शाहूराजे १ ले]] </div> | class="noviewer navbox-image" rowspan="14" style="width:1px;padding:0 0 0 2px" |<div>[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_the_Maratha_Empire.svg/150px-Flag_of_the_Maratha_Empire.svg.png|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Flag_of_the_Maratha_Empire.svg|अल्ट=Flag of the Maratha Empire.svg|150x150अंश]][[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ea/Shivaji_British_Museum.jpg/150px-Shivaji_British_Museum.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Shivaji_British_Museum.jpg|अल्ट=Shivaji British Museum.jpg|211x211अंश]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |पेशवे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे]] * [[बाळाजी विश्वनाथ]] * [[थोरले बाजीराव पेशवे|थोरले बाजीराव]] * [[बाळाजी बाजीराव पेशवे| नानासाहेब]] * [[माधवराव पेशवे| माधवराव]] * [[नारायणराव पेशवे| नारायणराव]] * [[रघुनाथराव पेशवे| रघुनाथराव]] * [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] * [[बाजीराव रघुनाथराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] * [[धोंडोपंत बाजीराव पेशवे|नानासाहेब]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |अष्टप्रधानमंडळ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ]] * [[रामचंद्रपंत अमात्य]] * [[रामशास्त्री प्रभुणे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख स्त्रिया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[जिजाबाई शहाजी भोसले| जिजाबाई राजे]] * [[सईबाई भोसले|सईबाई]] * [[सोयराबाई]] * [[येसूबाई भोसले|येसूबाई]] * [[ताराबाई]] * [[अहिल्याबाई होळकर]] * [[मस्तानी]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |सेनापती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[माणकोजी दहातोंडे]] * [[नेताजी पालकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[प्रतापराव गुजर]] * [[संताजी घोरपडे]] * [[धनाजी जाधव]] * [[चंद्रसेन जाधव]] * [[कान्होजी आंग्रे]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर व्यक्ती | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[दादोजी कोंडदेव]] * [[तानाजी मालुसरे]] * [[बाजी पासलकर]] * [[बाजी प्रभू देशपांडे]] * [[मल्हारराव_होळकर]] * [[महादजी शिंदे]] * [[मुरारबाजी देशपांडे]] * [[मानाजी पायगुडे]] * [[मायनाक भंडारी]] * [[बाजी पासलकर]] * [[जिवा महाला]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख मोहिमा | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[सुरतेची पहिली लूट]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |लढाया | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आष्टीची लढाई]] * [[कोल्हापूरची लढाई]] * [[पानिपतची तिसरी लढाई]] * [[पावनखिंडीतील लढाई]] * [[प्रतापगडाची लढाई]] * [[राक्षसभुवनची लढाई]] * [[वडगावची लढाई]] * [[वसईची लढाई]] * [[सिंहगडाची लढाई]] * [[खर्ड्याची लढाई]] * [[हडपसरची लढाई]] * [[पालखेडची लढाई]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[मराठे-दुराणी युद्ध]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख तह | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[पुरंदराचा तह]] * [[सालबाईचा तह]] * [[वसईचा तह]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रुपक्ष | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[आदिलशाही]] * [[मोगल साम्राज्य]] * [[दुराणी साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[पोर्तुगीज साम्राज्य]] * [[हैदराबाद संस्थान]] * [[म्हैसूरचे राजतंत्र]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |शत्रू | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[औरंगजेब]] * [[मिर्झाराजे जयसिंह]] * [[अफझलखान]] * [[शाहिस्तेखान]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%B9%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1 सिद्दी जौहर] * [[खवासखान]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |प्रमुख किल्ले | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[रायरेश्वर]] * [[पन्हाळा]] * [[अजिंक्यतारा]] * [[तोरणा]] * [[पुरंदर किल्ला]] * [[प्रतापगड]] * [[राजगड]] * [[लोहगड]] * [[विजयदुर्ग]] * [[विशाळगड]] * [[शिवनेरी]] * [[सज्जनगड]] * [[सिंहगड]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[रायगड (किल्ला)| रायगड]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |इतर | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराज्याभिषेक]] * [[मराठे गारदी]] * [[हुजूर दफ्तर]] * [[जेम्स वेल्स (चित्रकार)]] * [[तंजावरचे मराठा राज्य]] * [[महाराष्ट्राच्या इतिहासाची कालरेषा|कालरेषा]] </div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ff9700; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right; font-weight:bold;" |नाणे | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even hlist" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> * [[शिवराई]] * [[होन]] * [[मराठ्यांच्या टांकसाळी]] </div> |} </div> <references /> == विजापूर == q3q737r6q07hcslg3nurkv4tm4p2eon 0 2510 2150214 2147882 2022-08-24T09:08:11Z 2409:4042:4E86:C694:0:0:DDCA:B900 /* इंग्रजी भाषांतर */ wikitext text/x-wiki [[चित्र:National_Pledge_of_India.png|इवलेसे|भारतीय राष्ट्रीय प्रतिज्ञा]] '''भारताची राष्ट्रीय प्रतिज्ञा''' ही [[भारत|भारतीय प्रजासत्ताकाशी]] निष्ठेची शपथ असते. सार्वजनिक कार्यक्रमांमध्ये, विशेषतः शाळांमध्ये आणि [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्यदिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनाच्या]] समारंभात भारतीयांकडून ही सामान्यतः म्हटली जाते. तसेच ही प्रतिज्ञा शालेय पाठ्यपुस्तके आणि कॅलेंडरच्या सुरुवातीच्या पानांवर छापलेली आढळते. बहुतेक भारतीय शाळांमध्ये सकाळच्या संमेलनात तिचे पठण केले जाते. तथापि, प्रतिज्ञा ही [[भारताचे संविधान|भारतीय राज्यघटनेचा]] भाग नाही. <ref name="constitution">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://legislative.gov.in/constitution-of-india|title=Constitution of India|website=Constitution of India|access-date=July 6, 2022}}</ref> ही प्रतिज्ञा १९६२ मध्ये लेखक पिडीमारी वेंकट सुब्बा राव यांनी [[तेलुगू भाषा|तेलगू भाषेत]] तयार केली होती. १९६३ मध्ये [[विशाखापट्टणम]] येथील एका शाळेत ती प्रथम वाचण्यात आली आणि त्यानंतर विविध प्रादेशिक भाषांमध्ये या प्रतिज्ञेचा अनुवाद करण्यात आला. <ref name="timesofindia.indiatimes">{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/visakhapatnam-remembers-pledge-composer/articleshow/16390278.cms|title=Visakhapatnam remembers 'pledge' composer|date=September 14, 2012|work=[[Times of India]]|access-date=August 7, 2021}}</ref> [[वर्ग:भारत]] [[वर्ग:प्रतिज्ञा]] == इतिहास == भारतीय राष्ट्रीय प्रतिज्ञा पिडीमरी वेंकट सुब्बा राव यांनी रचली होती. [[तेलुगू भाषा|तेलगू भाषेतील]] प्रसिद्ध लेखक आणि नोकरशहा असलेल्या सुब्बाराव यांनी 1962 मध्ये विशाखापट्टणमचे जिल्हा कोषागार अधिकारी म्हणून काम करताना प्रतिज्ञा तयार केली. त्यांनी ती प्रतिज्ञा काँग्रेसचे ज्येष्ठ नेते तेनेती विश्वनधम यांना सादर केली आणि त्यांनी ती तत्कालीन शिक्षणमंत्री पीव्हीजी राजू यांच्याकडे पाठवली. सुब्बा राव यांचा जन्म अनेपार्टी, [[नलगोंडा जिल्हा|नालगोंडा जिल्हा]], [[तेलंगणा]] येथे झाला होता. ते [[तेलुगू भाषा|तेलुगू]], [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]], इंग्रजी आणि [[अरबी भाषा|अरबी]] भाषांचे तज्ञ होते. त्यांनी [[हैदराबाद]] राज्यात कोषागार अधिकारी म्हणून काम केले. [[आंध्र प्रदेश|आंध्र प्रदेशच्या]] निर्मितीनंतर त्यांनी [[खम्मम]], [[निजामाबाद]], [[नेल्लोर]], [[विशाखापट्टणम]] आणि [[नालगोंडा|नलगोंडा]] जिल्ह्यात काम केले. <ref name="thehindu">{{स्रोत बातमी|url=http://www.thehindu.com/news/cities/Visakhapatnam/article3896153.ece?homepage=true|title=The 'Pledge', now 50, is the pride of Telugus!|date=September 14, 2012|work=The Hindu}}</ref> 1963 मध्ये अनेक शाळांमध्ये ही प्रतिज्ञा सुरू करण्यात आली. <ref name="timesofindia.indiatimes">{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/visakhapatnam-remembers-pledge-composer/articleshow/16390278.cms|title=Visakhapatnam remembers 'pledge' composer|date=September 14, 2012|work=[[Times of India]]|access-date=August 7, 2021}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/visakhapatnam-remembers-pledge-composer/articleshow/16390278.cms "Visakhapatnam remembers 'pledge' composer"]. ''[[द टाइम्स ऑफ इंडिया|Times of India]]''. September 14, 2012<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">August 7,</span> 2021</span>.</cite></ref> [[Category:Articles with incomplete citations from April 2018]] भारतीय राष्ट्रीय प्रतिज्ञा ही सामान्यतः [[भारतीय व्यक्ती|भारतीय]] सार्वजनिक कार्यक्रमांमध्ये, अनेक भारतीय शाळांमधील दैनंदिन संमेलनांमध्ये आणि [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्यदिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनाच्या]] समारंभांमध्ये वाचतात. [[जन गण मन|राष्ट्रगीत]] तसेच राष्ट्रगीताचे लेखक [[भारत|भारतात]] सुप्रसिद्ध आहेत; परंतु पीव्ही सुब्बा राव, जे या प्रतिज्ञाचे लेखक आहेत, हे अल्प-ज्ञात व्यक्ती आहेत. त्यांच्या नावाचा उल्लेख पुस्तकांमध्ये किंवा कोणत्याही कागदपत्रांमध्ये जास्त आढळत नाही. स्वतः सुब्बा राव यांना स्वतःला राष्ट्रगीत आणि राष्ट्रीय गीताच्या बरोबरीने स्थान असलेल्या राष्ट्रीय प्रतिज्ञा म्हणून त्यांच्या प्रतिज्ञेची स्थिती माहीत नव्हती, असे मानले जाते. जेव्हा त्यांची नात तिच्या पाठ्यपुस्तकातील प्रतिज्ञा वाचत होती तेव्हा त्यांना हे समजले. <ref name="thehindu">{{स्रोत बातमी|url=http://www.thehindu.com/news/cities/Visakhapatnam/article3896153.ece?homepage=true|title=The 'Pledge', now 50, is the pride of Telugus!|date=September 14, 2012|work=The Hindu}}</ref> <ref name="sing">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.comeindiasing.com/the-national-pledge/|title=The National Pledge|website=Come India Sing|access-date=August 7, 2021}}</ref> ]] माझा देश आहे. सारे भारतीय माझे बांधव आहेत. माझ्या देशावर माझे प्रेम आहे. माझ्या देशातल्या समृद्ध आणि विविधतेने नटलेल्या परंपरांचा मला अभिमान आहे. त्या परंपरांचा पाईक होण्याची पात्रता माझ्या अंगी यावी म्हणून मी सदैव प्रयत्न करेन. मी माझ्या पालकांचा, गुरुजनांचा आणि वडीलधाऱ्या माणसांचा मान ठेवीन आणि प्रत्येकाशी सौजन्याने वागेन. माझा देश आणि माझे देशबांधव यांच्याशी निष्ठा राखण्याची मी प्रतिज्ञा करीत आहे. त्यांचे कल्याण आणि त्यांची समृद्धी ह्यांतच माझे सौख्य सामावले आहे. जय हिंद === इंग्रजी भाषांतर === <blockquote>India is my country and all Indians are my brothers and sisters I love my country, and I am proud of its rich and varied heritage. I shall always strive to be worthy of it. I shall give respect to my parents, teachers, and all the elders, and treat everyone with courtesy. To my country and my people. I pledge my devotion. In their well being and prosperity alone lies my happiness. Jai Hind.</blockquote> == संदर्भ == 8uuvan61p740o9tak0u2893vymsljl6 2150232 2150214 2022-08-24T10:28:07Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/2409:4042:4E86:C694:0:0:DDCA:B900|2409:4042:4E86:C694:0:0:DDCA:B900]] ([[User talk:2409:4042:4E86:C694:0:0:DDCA:B900|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:KiranBOT II|KiranBOT II]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki [[चित्र:National_Pledge_of_India.png|इवलेसे|भारतीय राष्ट्रीय प्रतिज्ञा]] '''भारताची राष्ट्रीय प्रतिज्ञा''' ही [[भारत|भारतीय प्रजासत्ताकाशी]] निष्ठेची शपथ असते. सार्वजनिक कार्यक्रमांमध्ये, विशेषतः शाळांमध्ये आणि [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्यदिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनाच्या]] समारंभात भारतीयांकडून ही सामान्यतः म्हटली जाते. तसेच ही प्रतिज्ञा शालेय पाठ्यपुस्तके आणि कॅलेंडरच्या सुरुवातीच्या पानांवर छापलेली आढळते. बहुतेक भारतीय शाळांमध्ये सकाळच्या संमेलनात तिचे पठण केले जाते. तथापि, प्रतिज्ञा ही [[भारताचे संविधान|भारतीय राज्यघटनेचा]] भाग नाही. <ref name="constitution">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://legislative.gov.in/constitution-of-india|title=Constitution of India|website=Constitution of India|access-date=July 6, 2022}}</ref> ही प्रतिज्ञा १९६२ मध्ये लेखक पिडीमारी वेंकट सुब्बा राव यांनी [[तेलुगू भाषा|तेलगू भाषेत]] तयार केली होती. १९६३ मध्ये [[विशाखापट्टणम]] येथील एका शाळेत ती प्रथम वाचण्यात आली आणि त्यानंतर विविध प्रादेशिक भाषांमध्ये या प्रतिज्ञेचा अनुवाद करण्यात आला. <ref name="timesofindia.indiatimes">{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/visakhapatnam-remembers-pledge-composer/articleshow/16390278.cms|title=Visakhapatnam remembers 'pledge' composer|date=September 14, 2012|work=[[Times of India]]|access-date=August 7, 2021}}</ref> [[वर्ग:भारत]] [[वर्ग:प्रतिज्ञा]] == इतिहास == भारतीय राष्ट्रीय प्रतिज्ञा पिडीमरी वेंकट सुब्बा राव यांनी रचली होती. [[तेलुगू भाषा|तेलगू भाषेतील]] प्रसिद्ध लेखक आणि नोकरशहा असलेल्या सुब्बाराव यांनी 1962 मध्ये विशाखापट्टणमचे जिल्हा कोषागार अधिकारी म्हणून काम करताना प्रतिज्ञा तयार केली. त्यांनी ती प्रतिज्ञा काँग्रेसचे ज्येष्ठ नेते तेनेती विश्वनधम यांना सादर केली आणि त्यांनी ती तत्कालीन शिक्षणमंत्री पीव्हीजी राजू यांच्याकडे पाठवली. सुब्बा राव यांचा जन्म अनेपार्टी, [[नलगोंडा जिल्हा|नालगोंडा जिल्हा]], [[तेलंगणा]] येथे झाला होता. ते [[तेलुगू भाषा|तेलुगू]], [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]], इंग्रजी आणि [[अरबी भाषा|अरबी]] भाषांचे तज्ञ होते. त्यांनी [[हैदराबाद]] राज्यात कोषागार अधिकारी म्हणून काम केले. [[आंध्र प्रदेश|आंध्र प्रदेशच्या]] निर्मितीनंतर त्यांनी [[खम्मम]], [[निजामाबाद]], [[नेल्लोर]], [[विशाखापट्टणम]] आणि [[नालगोंडा|नलगोंडा]] जिल्ह्यात काम केले. <ref name="thehindu">{{स्रोत बातमी|url=http://www.thehindu.com/news/cities/Visakhapatnam/article3896153.ece?homepage=true|title=The 'Pledge', now 50, is the pride of Telugus!|date=September 14, 2012|work=The Hindu}}</ref> 1963 मध्ये अनेक शाळांमध्ये ही प्रतिज्ञा सुरू करण्यात आली. <ref name="timesofindia.indiatimes">{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/visakhapatnam-remembers-pledge-composer/articleshow/16390278.cms|title=Visakhapatnam remembers 'pledge' composer|date=September 14, 2012|work=[[Times of India]]|access-date=August 7, 2021}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/visakhapatnam-remembers-pledge-composer/articleshow/16390278.cms "Visakhapatnam remembers 'pledge' composer"]. ''[[द टाइम्स ऑफ इंडिया|Times of India]]''. September 14, 2012<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">August 7,</span> 2021</span>.</cite></ref> [[Category:Articles with incomplete citations from April 2018]] भारतीय राष्ट्रीय प्रतिज्ञा ही सामान्यतः [[भारतीय व्यक्ती|भारतीय]] सार्वजनिक कार्यक्रमांमध्ये, अनेक भारतीय शाळांमधील दैनंदिन संमेलनांमध्ये आणि [[भारतीय स्वातंत्र्य दिवस|स्वातंत्र्यदिन]] आणि [[भारतीय प्रजासत्ताक दिन|प्रजासत्ताक दिनाच्या]] समारंभांमध्ये वाचतात. [[जन गण मन|राष्ट्रगीत]] तसेच राष्ट्रगीताचे लेखक [[भारत|भारतात]] सुप्रसिद्ध आहेत; परंतु पीव्ही सुब्बा राव, जे या प्रतिज्ञाचे लेखक आहेत, हे अल्प-ज्ञात व्यक्ती आहेत. त्यांच्या नावाचा उल्लेख पुस्तकांमध्ये किंवा कोणत्याही कागदपत्रांमध्ये जास्त आढळत नाही. स्वतः सुब्बा राव यांना स्वतःला राष्ट्रगीत आणि राष्ट्रीय गीताच्या बरोबरीने स्थान असलेल्या राष्ट्रीय प्रतिज्ञा म्हणून त्यांच्या प्रतिज्ञेची स्थिती माहीत नव्हती, असे मानले जाते. जेव्हा त्यांची नात तिच्या पाठ्यपुस्तकातील प्रतिज्ञा वाचत होती तेव्हा त्यांना हे समजले. <ref name="thehindu">{{स्रोत बातमी|url=http://www.thehindu.com/news/cities/Visakhapatnam/article3896153.ece?homepage=true|title=The 'Pledge', now 50, is the pride of Telugus!|date=September 14, 2012|work=The Hindu}}</ref> <ref name="sing">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.comeindiasing.com/the-national-pledge/|title=The National Pledge|website=Come India Sing|access-date=August 7, 2021}}</ref> == प्रतिज्ञा == <blockquote>[[भारत]] माझा देश आहे.<br> सारे भारतीय माझे बांधव आहेत.<br> माझ्या देशावर माझे प्रेम आहे.<br> माझ्या देशातल्या समृद्ध आणि<br> विविधतेने नटलेल्या परंपरांचा मला अभिमान आहे.<br> त्या परंपरांचा पाईक होण्याची पात्रता<br> माझ्या अंगी यावी म्हणून मी सदैव प्रयत्न करेन. मी माझ्या पालकांचा, गुरुजनांचा<br> आणि वडीलधाऱ्या माणसांचा मान ठेवीन<br> आणि प्रत्येकाशी सौजन्याने वागेन.<br> माझा देश आणि माझे देशबांधव<br> यांच्याशी निष्ठा राखण्याची<br> मी प्रतिज्ञा करीत आहे.<br> त्यांचे कल्याण आणि<br> त्यांची समृद्धी ह्यांतच माझे<br> सौख्य सामावले आहे.<br> जय हिंद<br></blockquote> === इंग्रजी भाषांतर === <blockquote>India is my country and all Indians are my brothers and sisters I love my country, and I am proud of its rich and varied heritage. I shall always strive to be worthy of it. I shall give respect to my parents, teachers, and all the elders, and treat everyone with courtesy. To my country and my people. I pledge my devotion. In their well being and prosperity alone lies my happiness. Jai Hind.</blockquote> == संदर्भ == fr1hwq9k5wh5qpm538qjdt2zkg8fnn9 0 2824 2150176 2149938 2022-08-24T06:22:35Z आर्या जोशी 65452 /* राधा */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट हिंदू दैवत|नाव=श्री कृष्ण|चित्र=Sri Mariamman Temple Singapore 2 amk.jpg|चित्र_रुंदी=250px|चित्र_शीर्षक=[[सिंगापूर]]च्या श्री मारिमान मंदिरामधील कृष्णाची प्रतिमा|नाव_मराठी_लेखन=श्रीकृष्ण|नाव_संस्कृत_लेखन=कृष्णः|नाव_कन्नड_लेखन=ಶ್ರೀ ಕೃಷ್ಣ.|नाव_तेलुगु_लेखन=శ్రీ కృష్ణ.|जन्म=बुधवार १३ जुन इ.पू. ३२२६, श्रावण कृष्ण अष्टमी, द्वापारयुग युगाब्द ८,६३,८७५.|अवतार_समाप्ती=सोमवार १५ जुलै इ.पू. ३१०१,भाद्रपद कृष्ण द्वादशी, द्वापारयुग युगाब्द ८,६४,०००.|निवासस्थान=द्वारका, गुजरात.|शस्त्र=सुदर्शन चक्र|वडील_नाव=[[वसुदेव]]|आई_नाव=[[देवकी]] (जन्मदात्री), [[यशोदा]] (पालन पोषण)|पत्नी_नाव=[[राधा]], [[रुक्मिणी]], [[सत्यभामा]], [[जांबवंती]], सत्या, लक्ष्मणा, कालिन्दी, भद्रा, मित्रविन्दा. ..(एकूण १६१०८)|अपत्ये=८०.|अन्य_नावे=वासुदेव, वासुदेवनंदन, गोपाल, नंदलाल, माखनचोर, शाम, मुरारी, पार्थसारथी, मोहन, किशन, गोविंदा, हरी|या_देवतेचे_अन्य_अवतार=[[विठ्ठल]]|या_अवताराची_मुख्य_देवता=[[विष्णू]]|मंत्र=ॐ नमो भगवते वासुदेवाय नमः|नामोल्लेख_धार्मिक_साहित्य=महाभारत, भगवद्गीता.|मुख्य_तीर्थक्षेत्रे=मथुरा, वृंदावन, द्वारका}} [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Birth_of_Krishna_(1890).jpg|इवलेसे|कृष्णजन्म. चित्रकार: राजा रविवर्मा, ता.१८९०, चित्राचे सध्याचे ठिकाण: महाराजा फतेह सिंह संग्रहालय, वडोदरा, गुजरात]] '''कृष्ण'''<ref>[http://www.dictionary.com/browse/krishna "Krishna"]. </ref> हा [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मातील]] प्रमुख देवांपैकी एक आहे. तो [[विष्णु|विष्णूचा]] आठवा [[अवतार]] आणि [[वैष्णव पंथ|वैष्णव पंथा]]<nowiki/>मधील सर्वोच्च देवता म्हणून पूजला जातो. कृष्ण हा संरक्षण, करुणा, माया आणि प्रेमाचा देव असून <ref name="Scharfstein1993p166">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/ineffabilityfail0000scha|title=Ineffability: The Failure of Words in Philosophy and Religion|last=Ben-Ami Scharfstein|publisher=State University of New York Press|year=1993|isbn=978-0-7914-1347-0|page=[https://archive.org/details/ineffabilityfail0000scha/page/166 166]|url-access=registration}}</ref> {{Sfn|Bryant|Ekstrand|2004}} तो भारतीय देवतांमध्ये सर्वात लोकप्रिय आणि फार मोठ्या प्रमाणावर पूजला जातो. <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Krishna, Lord Or Avatara?|last=Freda Matchett|date=2001|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-7007-1281-6|page=199}}</ref> [[हिंदू|हिंदू लोक]] कृष्णाचा जन्मदिवस दरवर्षी [[कृष्ण जन्माष्टमी|कृष्ण जन्माष्टमीला]] चंद्रसौर [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू दिनदर्शिकेनुसार]] साजरा करतात, जो ऑगस्टच्या उत्तरार्धात किंवा [[ग्रेगोरीयन दिनदर्शिका|ग्रेगोरियन कॅलेंडरच्या]] सप्टेंबरच्या सुरुवातीला येतो. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.worldhistory.org/Krishna/#:~:text=One%20day%20Vishnu%2C%20the%20great,his%20earthly%20father%20being%20Vasudeva.|title=Krishna|website=World History Encyclopedia}}</ref> <ref name="Lochtefeld2002p314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M|last=James G. Lochtefeld|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2002|isbn=978-0-8239-3179-8|pages=[https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch/page/n436 314]–315|url-access=registration}}</ref> कृष्णाच्या अवतारसमाप्तीनंतर [[द्वापरयुग]] संपून [[कलियुग|कलियुगाची]] सुरुवात झाल्याचे सांगितले जाते. त्याच्या जीवनाचा प्रत्येक पैलू जीवनातील कर्तव्याशी जोडलेला आहे. कृष्ण या शब्दाचा अर्थ "काळ्या मुखवर्णाचा" आणि "सर्वाना आकर्षित करणारा" असा होतो. [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Yasodha_and_Krishna_(1901).jpg|इवलेसे|यशोदा आणि बाळकृष्ण. चित्रकार: राजा रविवर्मा, १९०१. चित्राचे ठिकाण: नॅशनल आर्ट गॅलरी, चेन्नई]] १९६० पासून मुख्यत्वे [[आंतरराष्ट्रीय कृष्णभावनामृत संघ|आंतरराष्ट्रीय कृष्णभावनामृत संघा]]<nowiki/>च्या (ISKCON) च्या कार्यामुळे कृष्णाची उपासना पाश्चात्य जग आणि [[आफ्रिका|आफ्रिके]]<nowiki/>तही पसरली आहे. <ref name="bare_url">{{जर्नल स्रोत|last=Selengut|first=Charles|year=1996|title=Charisma and Religious Innovation: Prabhupada and the Founding of ISKCON|url=http://content.iskcon.com/icj/4_2/4_2charisma.html|journal=[[ISKCON Communications Journal]]|volume=4|issue=2|archive-url=https://archive.today/2012.07.10-005633/http://content.iskcon.com/icj/4_2/4_2charisma.html|archive-date=10 July 2012}}</ref> [[चित्र:Krishna_tells_Gita_to_Arjuna.jpg|इवलेसे|महाभारतात अर्जुनाला गीता सांगताना कृष्ण]] == श्रीकृष्ण जन्म == 'श्रावण महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील अष्टमी तिथीला मध्यरात्री रोहिणी नक्षत्रावर श्रीकृष्णाचा जन्म झाला.त्यामुळे त्या अष्टमीला हा जन्मदिवस उत्साहाने साजरा होतो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=scJmDwAAQBAJ&pg=PT73&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwi9laCm9tH5AhXReN4KHW2OBN4Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Bharatiya Parva Evam Tyohar|last=Shandilya|first=Rajeshwari|date=2009-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-81-7315-617-5|language=hi}}</ref>महाराष्ट्रात त्या दिवशी श्रावण वद्य अष्टमी असते, उत्तरेकडे तो दिवस भाद्रपद वद्य अष्टमीचा असतो. कृष्णाची आई देवकी आणि वडील वसुदेव हे देवकीचा भाऊ आणि मथुरेचा राजा कंस याच्या कैदेत होते. देवकीचा पुत्र तुझा वध करेल अशी आकाशवाणी ऐकून कंसाने देवकी आणि वसुदेवाला कैदेत ठेवले आणि तिची पहिली सात अपत्ये जन्मताक्षणी ठार केली. आठवे अपत्य जन्माला येताक्षणी वसुदेवाने त्याला आपला गोकुळातील मित्र नंद याच्या स्वाधीन केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.patrika.com/religion-news/janmashtami-2022-read-this-janmashtami-vrat-katha-during-puja-7717381/|title=Janmashtami 2022: जन्माष्टमी आज, श्रीकृष्ण पूजन के बाद जरूर पढ़ें ये व्रत कथा {{!}} janmashtami 2022: Read this Janmashtami Vrat Katha during Puja|date=2022-08-18|website=Patrika News|language=hi-IN|access-date=2022-08-19}}</ref> [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Yasoda_Adorning_Krishna.jpg|इवलेसे|बाळकृष्णाला दागिने घालताना यशोदा, चित्रकार: राजा रविवर्मा. चित्राचे ठिकाण: हुजूर महाडी पॅलेस, तंजावर, तमिळनाडू]] ==इतिहास== [[चित्र:WLA_haa_Krishna_Playing_the_Flute_Chola.jpg|उजवे|इवलेसे|395x395अंश|मुरलीधर कृष्णाचे [[चोल राजांची मंदिरे|चोळकालीन]] शिल्प (इ.स.चे ११-१२ वे शतक)]] कृष्णाचा "देवकीपुत्र कृष्ण' असा उल्लेख [[छांदोग्य उपनिषद्|छांदोग्य उपनिषदात]] (३.७.६) आला आहे. कृष्ण हे नाव "विष्णू सहस्रनामात" येते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=EAjre2OxyvIC&printsec=frontcover&dq=vishnu+sahasranamam&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=vishnu%20sahasranamam&f=false|title=Vishnu Sahasranama|publisher=SRG Publishers|isbn=978-81-902827-2-7|language=en}}</ref> कृष्ण हे नाव "केशवनामांत" २४वे आहे. पूजेच्या वेळीस या नामावलीचे पठण केले जाते. कृष्ण हा द्वापरयुगाच्या अखेरीस म्हणजे [[द्वापरयुग]] आणि कलियुग यांच्या संधिकालात इ.स.पू. तीन हजार वर्षांच्या आसपास झाला असावा. कृष्णाच्या जीवनातील किस्से आणि कथांना सामान्यतः ''कृष्ण लीला'' असे म्हटले जाते. तो [[महाभारत]], [[भागवत पुराण]], [[ब्रह्मवैवर्त पुराण]] आणि [[भगवद्‌गीता|भगवद्गीता]] यांमधील एक मध्यवर्ती पात्र आहे. अनेक हिंदू तात्विक, धर्मशास्त्रीय आणि पौराणिक ग्रंथांमध्ये त्याचा प्रामुख्याने उल्लेख आहे.<ref name="Thompson">{{cite web|url=http://content.iskcon.com/icj/1_2/12thompson.html|title=Reflections on the Relation Between Religion and Modern Rationalism|author=Richard Thompson, Ph.D.|date=December 1994|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110104040530/http://content.iskcon.com/icj/1_2/12thompson.html|archive-date=4 January 2011|access-date=12 April 2008|df=dmy-all}}</ref> यामध्ये त्याला विविध दृष्टीकोनांतून चित्रित केले गेले आहे: एक दैवी मूल, एक खोडकर, एक आदर्श प्रेमी, एक दैवी नायक आणि वैश्विक सर्वोच्च अस्तित्व. <ref name="Mahony1987">{{जर्नल स्रोत|last=Mahony, W. K.|year=1987|title=Perspectives on Krsna's Various Personalities|journal=History of Religions|volume=26|issue=3|pages=333–335|doi=10.1086/463085|jstor=1062381}}</ref> कृष्णाची विविध रूपे अनेक दंतकथांमधून प्रतिबिंबित होतात आणि त्याला त्याच्या आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्यात दाखवतात, जसे की [[लोणी]] खाणारे तान्हे बाळ, [[बासरी]] वाजवणारा तरुण मुलगा, [[राधा|राधासोबतचा]] किंवा स्त्री भक्तांनी वेढलेला तरुण मुलगा किंवा [[अर्जुन|अर्जुनाला]] सल्ले देणारा मित्र आणि सारथी. <ref name="Knott2000">{{Harvard citation no brackets|Knott|2000}}</ref> कालिया नागाला कृष्णाने धडा शिकवला. भारतीय युद्धात कृष्ण [[पांडव|पांडवांच्या]] बाजूने लढला. [[महाभारत|महाभारतात]] म्हटले आहे की, कृष्णाच्या तेजाने जिंकला गेला नाही असा एकही राजा किंवा [[क्षत्रिय]] नाही. ( म. भा. ३८.८.) हिंदू धर्मात कृष्णाला पूर्ण पुरुष मानले जाते. भारतीय जनमानसावर कृष्णाचा मोठा प्रभाव आहे. कृष्णलीला व कृष्णनीती असे शब्द त्याच्यामुळे रूढ झाले. कृष्ण चरित्रानुसार कृष्णाचे मृत्युसमयी वय एकशेआठ वर्षे होते. महाभारत युद्ध संपल्यानंतर [[राजसूय यज्ञ|राजसूय यज्ञात]] पहिला मानकरी म्हणून कृष्णाची निवड झाली. ==कुटुंब== कृष्ण [[यदु वंश|यादव कुळात]] जन्माला आला. तो वसुदेव व देवकी यांचा पुत्र. कंस हा त्याचा मामा.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=0XAlIdRY9WwC&pg=PP2&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjOlv6Qxtn5AhXKArcAHQU8BvIQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&f=false|title=Yugandhar|last=Sāvanta|first=Śivājī|date=2009|publisher=Bharatiya Gyanpith|isbn=978-81-263-1718-9|language=hi}}</ref> [[सुभद्रा]] आणि [[द्रौपदी]] या दोन्ही भगवान श्रीकृष्णाच्या बहिणी. पैकी सुभद्रा ही सख्खी, तर द्रौपदी ही मानलेली [[बहीण]] होती. [[बलराम]] त्याचा भाऊ आहे. कालिन्दी, जाम्बवती, भद्रा, मित्रविन्दा, रुक्मिणी, लक्ष्मणा, सत्यभामा, सत्या अशा श्रीकृष्णाला आठ बायका होत्या. शिवाय त्याने नरकासुराच्या (भौमासुराच्या) कैदेतील १६,१०० स्त्रियांना सोडवले आणि त्यांच्यापैकी प्रत्येकीला पत्नीचा दर्जा दिला. * शिक्षण श्रीकृष्ण आणि [[बलराम]] यांनी [[सांदीपनी]] ऋषींकडे गुरुगृही राहून शिक्षण घेतले होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ltVFAQAAIAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80+%E0%A4%8B%E0%A4%B7%E0%A5%80&q=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80+%E0%A4%8B%E0%A4%B7%E0%A5%80&hl=en|title=Om̐kāra Gaṇeśa, Purāṇokta 21 Gaṇapatī, pūjā-utsava, upāsanā, ārādhanā|last=Khole|first=Gajānana Śã|date=1992|publisher=Indrāyaṇī Sāhitya|language=mr}}</ref> ==राधा== [[ब्रह्मवैवर्तपुराण]] या ग्रंथात [[राधा]] ही कृष्णाची परमप्रिया आहे असा उल्लेख आहे. [[राधा]] ही कृष्णाची प्रेयसी किंवा भक्त होती. राधा व कृष्ण हे मूळचे [[सांख्यशास्त्र|सांख्यशास्त्रातील]] [[प्रकृती]] व [[पुरुष]] होत, असे काहींचे मत आहे. राधा हे कृष्णाचेच स्त्रीरूप आहे व कृष्णच राधेचे पुरुषरूप आहे', असेही म्हटले जाते. कृष्ण अगदी लहान असताना ज्या गोपिकांबरोबर खेळत असे त्यांपैकी एक राधा होती. राधेचे कृष्णावर मनापासून प्रेम होते. ब्रह्मा वैवर्त पुराण आणि गर्ग संहिता नमूद करतात की कृष्णाने वृंदावनाजवळील भांडिरवन जंगलात भगवान ब्रह्माच्या उपस्थितीत गुप्तपणे राधाशी लग्न केले होते. ==कृष्णाची संबंधित विविध संकल्पना/प्रतीके== कृष्णाला फुलामध्ये पारिजातकाचे फूल जास्त आवडते. राधेने दिलेली [[वैजयंतीमाला]] ([[तुळशी]]ची माळ) हीही त्याच्या आवडीची आहे. प्राण्यांमध्ये कृष्णाचा आवडता प्राणी म्हणजे घोडा. कृष्णाकडे चार पांढरेशुभ्र घोडे होते. कृष्णाने त्यांची नावे त्यांच्या वैशिष्ट्यानुसार शैव्य, [[सुग्रीव]], बलाहक आणि मेघपुष्प अशी ठेवली होती. कृष्ण हा उत्तम (रथाचा) सारथी होता. शंखासुर नावाच्या दैत्याला [[यादव]] सेनेने मारले तेव्हा त्याच्या शवाजवळ पडलेला [[शंख]] कृष्णाने उचलला आणि मथुरेला येऊन आचार्य सांदीपनी ऋषींना दिला. आचार्यांनी त्याचे नाव पांजजन्य ठेवून तो शंख कृष्णाला परत केला. त्याचबरोबर सांदीपनींनी त्याला अतितंजय नावाचे धनुष्य दिले. शिवाय श्रीकृष्णाकडे सुदर्शन चक्र होते. हे चक्र [[विष्णू]]ने [[उत्तराखंड]]मधील गढवाल जिल्ह्यातील [[श्रीनगर]] गावात असलेल्या कमलेश्वर [[शिव]]मंदिरात तपश्चर्या करून मिळवले होते. ते विष्णूने त्याच्या कृष्णावतारात धारण केले व वापरले. कृष्णाकडे मुरली होती. पहिली मुरली त्याला त्याचा पिता [[नंद]] याने दिली होती. ==कृष्णाची मुले (एकूण ८०)== * श्रीकृष्ण आणि रुक्मिणीची मुले (एकूण १०) : प्रद्युम्न (थोरला), चारुदेष्ण, सुदेष्ण, चारुदेह, सुचारु, चारुगुप्त, भद्रचारु, चारुचंद्र, विचारु, आणि चारु. * श्रीकृष्ण आणि सत्यभामाची मुले (एकूण १०) : भानु, सुभानु, स्वभानु, प्रभानु, भानुमान, चंद्रभानु, बृुहद् भानु, अतिभानु, श्रीभानु आणि प्रतिभानु * श्रीकृष्ण आणि [[जांबवंती|जांबवतीची]] मुले (एकूण १०) : सांब, सुमित्र, पुरुजित, शतजित, सहस्रजित, विजय, चित्रकेतु, वसुमान, द्रविन् आणि कृतु * श्रीकृष्ण आणि नग्नजिती ऊर्फ सत्याची मुले (एकूण १०) : वीर, चंद्र, अश्वसेन, चित्रगु, वेगवान, वृ़ष, आम, शंकु, वसु आणि कुंती * श्रीकृष्ण आणि कालिंदीची मुले (एकूण १०) : श्रुत, कवि, वृ़ष-२, वीर-२, सुबाहु, भद्र, शांती, दर्श, पूर्णमास आणि सोमक * श्रीकृष्ण आणि लक्ष्मणाची मुले (एकूण १०) : प्रबोध, गात्रवान, सिंह, बल, प्रबल, ऊर्ध्वग, महाशक्ती, सह, ओज आणि अपराजित * श्रीकृष्ण आणि मित्रविंदाची मुले (एकूण १०) : वृक, हर्ष, अनिल, गृध्र, वर्द्धन, अन्नद, महश, पावन, वन्हि आणि क्षुधि * श्रीकृष्ण आणि भद्रा ऊर्फ शैब्याची मुले (एकूण १०) : संग्रामजित, बृहत् सेन, शूर, प्रहरन्, अर्जित, जय, सुभद्र, वाम, आयु आणि सत्यक. ==श्रीकृष्ण आणि त्याच्या वंशजांची कारकीर्द== * कृष्ण (इ.स.पू. २५८२ ते इ.स.पू. २४५७) * प्रद्युम्न - रुक्मिणीचा मुलगा, (इ.स.पू. २४५७ ते इ.स.पू. २४४२) * अनिरुद्ध - बाणासुराचा जावई, (इ.स.पू. २४४२ ते इ.स.पू. २४१४) * वज्रनाभ (इ.स.पू. २४१४ ते इ.स.पू. २३३९) * प्रतिबाहू (इ.स.पू. २३३९ ते इ.स.पू. २२६८) * सुबाहू (इ.स.पू. २२६८ ते इ.स.पू. २२२१) * शांतसेन (इ.स.पू. २२२१ ते इ.स.पू. २१६९) * सत्यसेन (इ.स.पू. २१६९ ते इ.स.पू. २०९२) * श्रुतसेन (इ.स.पू. २०९२ ते इ.स.पू. २०७१) * गोविंदभद्र (इ.स.पू. २०७१ ते इ.स.पू. २००९) * सूर्यभद्र (इ.स.पू. २००९ ते इ.स.पू. १९५१) * शांतिवाहन (इ.स.पू. १९५१ ते इ.स.पू. १८८२) * सद्विजय (इ.स.पू. १८८२ ते इ.स.पू. १८३७) * विश्वराह (इ.स.पू. १८३७ ते इ.स.पू. १७७७) * क्षेमराह/खेंगार (इ.स.पू. १७७७ ते इ.स.पू. १७३२) * हरिराज (इ.स.पू. १७३२ ते इ.स.पू. १६७२) * सोम (इ.स.पू. १६७२ ते इ.स.पू. १६२८) [[File:देवताम्हन.jpg|thumb|पूजेचे ताम्हन]] ==गीता== {{मुख्य|भगवद्गीता}} महाभारत युद्धाच्या सुरुवातीला अर्जुनास युद्धास प्रोत्साहित करण्यासाठी कृष्णाने त्याला भगवद्‌गीता सांगितली. यात [[आत्मा|आत्म्याचे]] अविनाशी असण्याचे [[तत्त्वज्ञान]] सांगितले आहे. मार्गशीर्ष शुक्ल एकादशी ([[मोक्षदा एकादशी]]) हा दिवस [[गीता जयंती]] म्हणून साजरा होतो. निष्काम बुद्धीने प्रयत्‍न, कष्ट, काम केले पाहिजे. मनुष्याला कर्मे सुटत नाही. ज्ञानी माणसालाही ती सुटत नाहीत. म्हणून प्रत्येकाने आपले कर्म केले पाहिजे. मात्र फळाची आशा न करता सतत चांगले कर्म म्हणजेच काम केले पाहिजे. समाजात राहताना लोकांच्या कल्याणासाठी काम केले पाहिजे. कामासाठी कोणतीही लाचलुचपत, भ्रष्टाचार न करता जीवनभर काम करा हाच संदेश गीतेने दिला आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=uCcDEAAAQBAJ&pg=PT566&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjij-zX8tH5AhUcw4sBHZGrAkgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&f=false|title=भगवद्गीतेचा सार्वजनीन संदेश/Bhagawadgitecha Sarvajanin Sandesh - 1|last=Ranganathananda|first=Swami|date=2020-10-16|publisher=Ramakrishna Math, Nagpur|isbn=978-93-5318-113-0|language=en}}</ref> त्यासाठी [[लोकमान्य टिळक|लोकमान्य टिळकांनी]] मंडालेच्या तुरुंगात असताना गीतेचा अभ्यास करून, [[गीतारहस्य]] हा कर्मयोगाची महती सांगणारा ग्रंथ लिहिला. गीतेवर अनेक ग्रंथ लिहिले गेले आणि प्रत्येक लेखकाने गीतेवर वेगवेगळ्या अंगांनी भाष्ये लिहिली आहेत. टिळकांनी गीतेचा कर्मयोग असा अर्थ लावला आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=0lZvBQAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA119&dq=%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE+%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF&hl=en|title=Lokmanya Bal Gangadhar Tilak|last=Yamini|first=Rachna Bhola|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5048-416-6|language=hi}}</ref> == श्रीकृष्णाच्या जीवनातून शिकण्यासारखी काही वाक्य == # स्वतःला विसरून साधलेला कोणताही कर्मयोग ही ईश्वराची पूजाच असते! # '''कुठल्याही फलाची अपेक्षा न धरता निष्काम कर्म करणं हेच जीवन.''' # '''भक्ती''' म्हणजे निस्वार्थ विश्वास, सेवा आणि पूजन. # '''प्रेम''' म्हणजे कसलीही अपेक्षा न ठेवणारं - निरपेक्ष आदरयुक्त आकर्षण. # स्वतःतील तेजशक्तीचा शोध म्हणजे जीवन. तो शोध लावून घेण्याचा मार्ग म्हणजे समर्पित भक्तिभाव व निर्लोप प्रेम. # ज्याला अंतरंग कळलं-त्याच्यातील सुष्ट-दुष्ट शक्ती कळल्या त्याला जीवन कळलं. # प्रसंगी आपल्या प्राणप्रिय जन्मभूमीचाही त्याग करावा लागतो - कर्तव्याच्या पालनासाठी. # '''वाढ आणि विकास हीच जीवनाची लक्षणं आहेत.''' # वाढ म्हणजे आकाराची-बाहेरची-शरीराची वृद्धी. विकास म्हणजे संस्कारांनी घडवलेली मनाची वृद्धी. # "कर्म कधीच हलकं किंवा मोठं नसतं. ते तसं बघणाऱ्याच्या हलक्या मोठ्या दृष्टीमुळं दिसतं." # "मानवाची खरी संपत्ती आहे बुद्धिमत्ता. सुसंस्कारांनी पैलू पाडलेली निकोप बुद्धिमत्ता हेच खरं रत्न, तीच खरी संपत्ती आहे. तीच कणभर का होईना जीवन पुढे नेते. त्याचा विकास करते." # गरिबी हा दोष नाही पण मनाची गरिबी मात्र अवश्य दोष आहे. # "अहंकार, मग तो सत्ता संपत्ती, सौन्दर्य, सामर्थ्य, ज्ञान कशाचाही असो मानवी जीवाची तो प्रचंड हानी करतो. कणभरही तो जीवाला काही पुढं जाऊ देत नाही." # सर्वांहून ज्ञानाचा-अद्यात्मिक ज्ञानाचा अहंकार अधिक वाईट. ==निर्वाण== महाभारतात कृष्णाच्या मृत्यूचे वर्णन आहे. त्यात ग्रहणांचे खगोलीय निरीक्षण आहे. त्यानुसार कृष्णाचा मृत्यू इ.स.पू. ५५२५ या वर्षी झाला. ==उपास्य कृष्ण== कृष्णाचे नाव आणि समानार्थी शब्द हे इ.स.पूर्व १ ल्या शतकातील साहित्य आणि पंथापासून सापडते. <ref name="Cultofgopal">{{जर्नल स्रोत|last=Hein|first=Norvin|year=1986|title=A Revolution in {{IAST|Kṛṣṇaism}}: The Cult of Gopāla|journal=History of Religions|volume=25|issue=4|pages=296–317|doi=10.1086/463051|jstor=1062622}}</ref> काही उप-परंपरांमध्ये कृष्णाची ''स्वयं भगवान'' (सर्वोच्च देव) म्हणून उपासना केली जाते आणि काहीवेळा याला कृष्णवाद म्हटले जाते. या उप-परंपरा मध्ययुगीन काळातील [[भक्ती चळवळ|भक्ती चळवळी]]<nowiki/>पासून सुरू झाल्या. {{Sfn|Hardy|1987}} <ref name="Kenneth Valpey 2013">Ravi Gupta and Kenneth Valpey (2013), ''The Bhagavata Purana'', Columbia University Press, {{ISBN|978-0231149990}}, pp. 185–200</ref> कृष्णाशी संबंधित साहित्याने [[भरतनाट्यम्|भरतनाट्यम]], [[कथकली]], [[कुचिपुडी|कुचीपुडी]], [[ओडिसी नृत्य|ओडिसी]] आणि [[मणिपुरी नृत्य]] यासारख्या असंख्य कलाकृतींना प्रेरणा दिली आहे. {{Sfn|Bryant|2007}} <ref name="ML Varadpande 1987">ML Varadpande (1987), ''History of Indian Theatre'', Vol 1, Abhinav, {{ISBN|978-8170172215}}, pp. 98–99</ref> कृष्ण हा सर्व [[हिंदू]] लोकांद्वारे मानला जाणारा देव आहे, परंतु तो काही ठिकाणी विशेषतः पूज्य आहे; यामध्ये पुढील स्थळांचा समावेश होतो: [[उत्तर प्रदेश|उत्तर प्रदेशातील]] [[वृंदावन]] आणि [[द्वारका|द्वारका;]]{{Sfn|Hawley|2020}} [[गुजरात|गुजरातमधील]] [[जुनागढ]] ; [[ओडिशा|ओडिशातील]] [[पुरी, ओडिशा|पुरी]] येथील [[जगन्नाथ मंदिर|जगन्नाथ]], [[पश्चिम बंगाल|पश्चिम बंगालमधील]] मायापूर ; {{Sfn|Hardy|1987}} {{Sfn|Miśra|2005}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=KDU30Ae4S4cC&pg=PA330|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=[[J. Gordon Melton]]|publisher=ABC-Clio|year=2011|isbn=978-1-59884-205-0|pages=330–331}}</ref> [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] [[विठ्ठल|विठोबाच्या]] रूपात [[पंढरपूर]] येथे, [[राजस्थान|राजस्थानमधील]] नाथद्वारा येथील श्रीनाथजी, {{Sfn|Hardy|1987}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=SyTgMt4AQl4C&pg=PA181|title=The Art of Loving Krishna: Ornamentation and Devotion|last=Cynthia Packert|publisher=Indiana University Press|year=2010|isbn=978-0-253-22198-8|pages=5, 70–71, 181–187}}</ref> [[कर्नाटक|कर्नाटकातील]] [[उडुपी]] कृष्णा, {{Sfn|Bryant|2007}} [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] पार्थसारथी, [[केरळ|केरळमधील]] अरनमुला आणि पार्थसारथी, केरळच्याच गुरुवायूरमध्ये [[गुरुवायूर|गुरुवायूरप्पन]] म्हणून. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4fw2DAAAQBAJ&pg=PA112|title=Krishna in History, Thought, and Culture|last=Lavanya Vemsani|publisher=ABC-CLIO|year=2016|isbn=978-1-61069-211-3|pages=112–113}}</ref> भागवत पुराणाने कृष्णाला विष्णूस्वरूप मानले आहे.महाभारत काळात जो कृष्ण यादवांचा नेता आणि पांडवांचा हितकर्ता अशा मानवी रूपगुणांत दिसला, तोच पुढे मानवांचा उपास्यदेव बनला. कृष्ण हा यादवांच्या सात्वत कुळात जन्मला होता, त्यांनीच त्याला उपास्य दैवत मानले. ==इतर कृष्ण== कृष्ण हे [[ऋग्वेद|ऋग्वेदाच्या]] आठव्या मंडलातील ७४ व्या सूक्ताचा कर्ता असलेल्या एका ऋषीचे नावही होते. त्यानुसार इतिहास काळात अनेक कृष्ण झाले असावेत असा कयास आहे. अध्यात्मात कृष्णाची २४ नावे आहेत. ==पुस्तके== कृष्णाला साधारणपणे श्रीकृष्ण म्हणतात. श्रीकृष्णाचे चरित्र आणि व्यक्तिमत्त्व सांगणारी भरपूर मराठी पुस्तके आहेत. त्यांपैकी ही काही : * कृष्णमाता देवकी ([[जनार्दन ओक]]) * कृष्ण सखा माझा भाग १, २, ३ (परमानंदस्वामी) * महामानव योगेश्वर (डॉ. श,शि. परचुरे) * युगंधर ([[शिवाजी सावंत]]) * योगेश्वर श्रीकृष्ण (डॉ. [[सुमती क्षेत्रमाडे]]) * श्रीकृष्ण चरित्र ([[चिंतामण विनायक वैद्य|चिं.वि. वैद्य]]) * श्रीकृष्णदर्शन ([[मंगला कुलकर्णी]]) * श्रीकृष्णलीला ([[मंगला कुलकर्णी]]) * श्रीकृष्ण स्थलयात्रा (सौ. [[गीता आदिनाथ हरवंदे]]) ==साहित्यात, चित्रपटांत, नाटकांत, दूरचित्रवाणीवरील मालिकांत श्रीकृष्ण== श्रीकृष्ण हा उत्तर-दक्षिण-पूर्व-पश्चिम भारतातील तमाम नागरिकांचा आवडता 'देव' असल्याने त्याच्यावर अनेक कथा-कादंबऱ्या चित्रपट-नाटके लिहिली गेली. त्यांपैकी काही :- * कृष्ण (कानडी चित्रपट) (इसवी सन २००७) (दिग्दर्शक : एम.डी. श्रीधर) * कृष्ण (मराठी दूरचित्रवाणी मालिका १९९३-९६; कृष्णाच्या भूमिकेत [[स्वप्नील जोशी]], वय १५ वर्षे) * कृष्ण (रामानंद सागर यांची हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, १९९०) * गोपाळ कृष्ण (मराठी चित्रपट) (१९२९) भूमिका : कमलादेवी, अनंत आपटे, साखरीबाई, जी.आर. माने, वगैरे; दिग्दर्शक : [[व्ही. शांताराम]]) * गोपाळकृष्ण/गोपाल कृष्ण (मराठी/हिंदी चित्रपट) (इसवी सन १९३८) प्रमुख भूमिका : [[शांता आपटे]], [[परशुराम]] आणि कृष्णाच्या भूमिकेत [[राम मराठे]]; दिग्दर्शक : [[विष्णूपंत दामले|विष्णूपंत गोविंद दामले]], [[शेख फत्तेलाल]]; संगीत : [[मास्टर कृष्णराव]]) * गोपाल कृष्ण (हिंदी चित्रपट) (१९६५) भूमिका : प्रकाश, [[जयश्री गडकर]], डी.के सप्रू, वगैरे...दिग्दर्शक : डी. रामन) * गोपाल कृष्ण (हिंदी चित्रपट) (१९७९). प्रमुख भूमिका : झरीना वहाब, मनहर देसाई....मास्टर संदीप (छोटा कृष्ण), आणि मोठ्या कृष्णाच्या भूमिकेत सचिन. दिग्दर्शक : विजय शर्मा) * द्वारकाधीश भगवान श्रीकृष्ण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, २०११; कृष्णाच्या भूमिकेत - विशाल कडवाई) (विशाल कडवाईची ही पाचवी कृष्णाची भूमिका) हा कृष्णही अगदी अस्सल वाटतो. * परमावतार श्रीकृष्ण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका २०१७पासून पुढे; कृष्णाच्या भूमिकेत संदीप साहिर) * महाभारत (बी.आर. चोपरानिर्मित हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका इसवी सन १९८८-९०; कृष्णाच्या भूमिकेत - [[नितीश भारद्वाज]]). आजपर्यंतच्या सर्व कृष्णांत सर्वश्रेष्ठ अभिनेता!) * महाभारत (२०१३-१४; कृष्णाच्या भूमिकेत सौरभराज जैन) * राधाकृष्ण (हिंदी-इंग्रजी दूरचित्रवाणी मालिका) (२०१८ पासून पुढे ३० भाग) प्रमुख भूमिका : सुमेध मुद्गलकर, मलिका सिंग; दिग्दर्शक : सिद्धनाथकुमार तिवारी) * श्रीमद्&zwnj;भागवत्&zwnj; महापुराण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, जून २०१९ पासून पुढे), कृष्णाच्या भूमिकेत रजनीश दुग्गल) * संगीत सौभद्र (मराठी नाटक, सन १८८२, कृष्णाच्या भूमिकेत [[छोटा गंधर्व]]) (अपूर्ण) == बाह्य दुवे == == संदर्भ == [[वर्ग:कुलदैवते]] [[वर्ग:दशावतार]] [[वर्ग:महाभारतातील व्यक्तिरेखा]] [[वर्ग:यादव कुळ]] [[वर्ग:हिंदू दैवते]] [[वर्ग:विष्णू]] my16tipnq73jbo6fup3rw7nmdofp46o 2150177 2150176 2022-08-24T06:24:40Z आर्या जोशी 65452 /* कृष्णाची संबंधित विविध संकल्पना/प्रतीके */ संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट हिंदू दैवत|नाव=श्री कृष्ण|चित्र=Sri Mariamman Temple Singapore 2 amk.jpg|चित्र_रुंदी=250px|चित्र_शीर्षक=[[सिंगापूर]]च्या श्री मारिमान मंदिरामधील कृष्णाची प्रतिमा|नाव_मराठी_लेखन=श्रीकृष्ण|नाव_संस्कृत_लेखन=कृष्णः|नाव_कन्नड_लेखन=ಶ್ರೀ ಕೃಷ್ಣ.|नाव_तेलुगु_लेखन=శ్రీ కృష్ణ.|जन्म=बुधवार १३ जुन इ.पू. ३२२६, श्रावण कृष्ण अष्टमी, द्वापारयुग युगाब्द ८,६३,८७५.|अवतार_समाप्ती=सोमवार १५ जुलै इ.पू. ३१०१,भाद्रपद कृष्ण द्वादशी, द्वापारयुग युगाब्द ८,६४,०००.|निवासस्थान=द्वारका, गुजरात.|शस्त्र=सुदर्शन चक्र|वडील_नाव=[[वसुदेव]]|आई_नाव=[[देवकी]] (जन्मदात्री), [[यशोदा]] (पालन पोषण)|पत्नी_नाव=[[राधा]], [[रुक्मिणी]], [[सत्यभामा]], [[जांबवंती]], सत्या, लक्ष्मणा, कालिन्दी, भद्रा, मित्रविन्दा. ..(एकूण १६१०८)|अपत्ये=८०.|अन्य_नावे=वासुदेव, वासुदेवनंदन, गोपाल, नंदलाल, माखनचोर, शाम, मुरारी, पार्थसारथी, मोहन, किशन, गोविंदा, हरी|या_देवतेचे_अन्य_अवतार=[[विठ्ठल]]|या_अवताराची_मुख्य_देवता=[[विष्णू]]|मंत्र=ॐ नमो भगवते वासुदेवाय नमः|नामोल्लेख_धार्मिक_साहित्य=महाभारत, भगवद्गीता.|मुख्य_तीर्थक्षेत्रे=मथुरा, वृंदावन, द्वारका}} [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Birth_of_Krishna_(1890).jpg|इवलेसे|कृष्णजन्म. चित्रकार: राजा रविवर्मा, ता.१८९०, चित्राचे सध्याचे ठिकाण: महाराजा फतेह सिंह संग्रहालय, वडोदरा, गुजरात]] '''कृष्ण'''<ref>[http://www.dictionary.com/browse/krishna "Krishna"]. </ref> हा [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मातील]] प्रमुख देवांपैकी एक आहे. तो [[विष्णु|विष्णूचा]] आठवा [[अवतार]] आणि [[वैष्णव पंथ|वैष्णव पंथा]]<nowiki/>मधील सर्वोच्च देवता म्हणून पूजला जातो. कृष्ण हा संरक्षण, करुणा, माया आणि प्रेमाचा देव असून <ref name="Scharfstein1993p166">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/ineffabilityfail0000scha|title=Ineffability: The Failure of Words in Philosophy and Religion|last=Ben-Ami Scharfstein|publisher=State University of New York Press|year=1993|isbn=978-0-7914-1347-0|page=[https://archive.org/details/ineffabilityfail0000scha/page/166 166]|url-access=registration}}</ref> {{Sfn|Bryant|Ekstrand|2004}} तो भारतीय देवतांमध्ये सर्वात लोकप्रिय आणि फार मोठ्या प्रमाणावर पूजला जातो. <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Krishna, Lord Or Avatara?|last=Freda Matchett|date=2001|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-7007-1281-6|page=199}}</ref> [[हिंदू|हिंदू लोक]] कृष्णाचा जन्मदिवस दरवर्षी [[कृष्ण जन्माष्टमी|कृष्ण जन्माष्टमीला]] चंद्रसौर [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू दिनदर्शिकेनुसार]] साजरा करतात, जो ऑगस्टच्या उत्तरार्धात किंवा [[ग्रेगोरीयन दिनदर्शिका|ग्रेगोरियन कॅलेंडरच्या]] सप्टेंबरच्या सुरुवातीला येतो. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.worldhistory.org/Krishna/#:~:text=One%20day%20Vishnu%2C%20the%20great,his%20earthly%20father%20being%20Vasudeva.|title=Krishna|website=World History Encyclopedia}}</ref> <ref name="Lochtefeld2002p314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M|last=James G. Lochtefeld|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2002|isbn=978-0-8239-3179-8|pages=[https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch/page/n436 314]–315|url-access=registration}}</ref> कृष्णाच्या अवतारसमाप्तीनंतर [[द्वापरयुग]] संपून [[कलियुग|कलियुगाची]] सुरुवात झाल्याचे सांगितले जाते. त्याच्या जीवनाचा प्रत्येक पैलू जीवनातील कर्तव्याशी जोडलेला आहे. कृष्ण या शब्दाचा अर्थ "काळ्या मुखवर्णाचा" आणि "सर्वाना आकर्षित करणारा" असा होतो. [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Yasodha_and_Krishna_(1901).jpg|इवलेसे|यशोदा आणि बाळकृष्ण. चित्रकार: राजा रविवर्मा, १९०१. चित्राचे ठिकाण: नॅशनल आर्ट गॅलरी, चेन्नई]] १९६० पासून मुख्यत्वे [[आंतरराष्ट्रीय कृष्णभावनामृत संघ|आंतरराष्ट्रीय कृष्णभावनामृत संघा]]<nowiki/>च्या (ISKCON) च्या कार्यामुळे कृष्णाची उपासना पाश्चात्य जग आणि [[आफ्रिका|आफ्रिके]]<nowiki/>तही पसरली आहे. <ref name="bare_url">{{जर्नल स्रोत|last=Selengut|first=Charles|year=1996|title=Charisma and Religious Innovation: Prabhupada and the Founding of ISKCON|url=http://content.iskcon.com/icj/4_2/4_2charisma.html|journal=[[ISKCON Communications Journal]]|volume=4|issue=2|archive-url=https://archive.today/2012.07.10-005633/http://content.iskcon.com/icj/4_2/4_2charisma.html|archive-date=10 July 2012}}</ref> [[चित्र:Krishna_tells_Gita_to_Arjuna.jpg|इवलेसे|महाभारतात अर्जुनाला गीता सांगताना कृष्ण]] == श्रीकृष्ण जन्म == 'श्रावण महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील अष्टमी तिथीला मध्यरात्री रोहिणी नक्षत्रावर श्रीकृष्णाचा जन्म झाला.त्यामुळे त्या अष्टमीला हा जन्मदिवस उत्साहाने साजरा होतो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=scJmDwAAQBAJ&pg=PT73&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwi9laCm9tH5AhXReN4KHW2OBN4Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Bharatiya Parva Evam Tyohar|last=Shandilya|first=Rajeshwari|date=2009-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-81-7315-617-5|language=hi}}</ref>महाराष्ट्रात त्या दिवशी श्रावण वद्य अष्टमी असते, उत्तरेकडे तो दिवस भाद्रपद वद्य अष्टमीचा असतो. कृष्णाची आई देवकी आणि वडील वसुदेव हे देवकीचा भाऊ आणि मथुरेचा राजा कंस याच्या कैदेत होते. देवकीचा पुत्र तुझा वध करेल अशी आकाशवाणी ऐकून कंसाने देवकी आणि वसुदेवाला कैदेत ठेवले आणि तिची पहिली सात अपत्ये जन्मताक्षणी ठार केली. आठवे अपत्य जन्माला येताक्षणी वसुदेवाने त्याला आपला गोकुळातील मित्र नंद याच्या स्वाधीन केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.patrika.com/religion-news/janmashtami-2022-read-this-janmashtami-vrat-katha-during-puja-7717381/|title=Janmashtami 2022: जन्माष्टमी आज, श्रीकृष्ण पूजन के बाद जरूर पढ़ें ये व्रत कथा {{!}} janmashtami 2022: Read this Janmashtami Vrat Katha during Puja|date=2022-08-18|website=Patrika News|language=hi-IN|access-date=2022-08-19}}</ref> [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Yasoda_Adorning_Krishna.jpg|इवलेसे|बाळकृष्णाला दागिने घालताना यशोदा, चित्रकार: राजा रविवर्मा. चित्राचे ठिकाण: हुजूर महाडी पॅलेस, तंजावर, तमिळनाडू]] ==इतिहास== [[चित्र:WLA_haa_Krishna_Playing_the_Flute_Chola.jpg|उजवे|इवलेसे|395x395अंश|मुरलीधर कृष्णाचे [[चोल राजांची मंदिरे|चोळकालीन]] शिल्प (इ.स.चे ११-१२ वे शतक)]] कृष्णाचा "देवकीपुत्र कृष्ण' असा उल्लेख [[छांदोग्य उपनिषद्|छांदोग्य उपनिषदात]] (३.७.६) आला आहे. कृष्ण हे नाव "विष्णू सहस्रनामात" येते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=EAjre2OxyvIC&printsec=frontcover&dq=vishnu+sahasranamam&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=vishnu%20sahasranamam&f=false|title=Vishnu Sahasranama|publisher=SRG Publishers|isbn=978-81-902827-2-7|language=en}}</ref> कृष्ण हे नाव "केशवनामांत" २४वे आहे. पूजेच्या वेळीस या नामावलीचे पठण केले जाते. कृष्ण हा द्वापरयुगाच्या अखेरीस म्हणजे [[द्वापरयुग]] आणि कलियुग यांच्या संधिकालात इ.स.पू. तीन हजार वर्षांच्या आसपास झाला असावा. कृष्णाच्या जीवनातील किस्से आणि कथांना सामान्यतः ''कृष्ण लीला'' असे म्हटले जाते. तो [[महाभारत]], [[भागवत पुराण]], [[ब्रह्मवैवर्त पुराण]] आणि [[भगवद्‌गीता|भगवद्गीता]] यांमधील एक मध्यवर्ती पात्र आहे. अनेक हिंदू तात्विक, धर्मशास्त्रीय आणि पौराणिक ग्रंथांमध्ये त्याचा प्रामुख्याने उल्लेख आहे.<ref name="Thompson">{{cite web|url=http://content.iskcon.com/icj/1_2/12thompson.html|title=Reflections on the Relation Between Religion and Modern Rationalism|author=Richard Thompson, Ph.D.|date=December 1994|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110104040530/http://content.iskcon.com/icj/1_2/12thompson.html|archive-date=4 January 2011|access-date=12 April 2008|df=dmy-all}}</ref> यामध्ये त्याला विविध दृष्टीकोनांतून चित्रित केले गेले आहे: एक दैवी मूल, एक खोडकर, एक आदर्श प्रेमी, एक दैवी नायक आणि वैश्विक सर्वोच्च अस्तित्व. <ref name="Mahony1987">{{जर्नल स्रोत|last=Mahony, W. K.|year=1987|title=Perspectives on Krsna's Various Personalities|journal=History of Religions|volume=26|issue=3|pages=333–335|doi=10.1086/463085|jstor=1062381}}</ref> कृष्णाची विविध रूपे अनेक दंतकथांमधून प्रतिबिंबित होतात आणि त्याला त्याच्या आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्यात दाखवतात, जसे की [[लोणी]] खाणारे तान्हे बाळ, [[बासरी]] वाजवणारा तरुण मुलगा, [[राधा|राधासोबतचा]] किंवा स्त्री भक्तांनी वेढलेला तरुण मुलगा किंवा [[अर्जुन|अर्जुनाला]] सल्ले देणारा मित्र आणि सारथी. <ref name="Knott2000">{{Harvard citation no brackets|Knott|2000}}</ref> कालिया नागाला कृष्णाने धडा शिकवला. भारतीय युद्धात कृष्ण [[पांडव|पांडवांच्या]] बाजूने लढला. [[महाभारत|महाभारतात]] म्हटले आहे की, कृष्णाच्या तेजाने जिंकला गेला नाही असा एकही राजा किंवा [[क्षत्रिय]] नाही. ( म. भा. ३८.८.) हिंदू धर्मात कृष्णाला पूर्ण पुरुष मानले जाते. भारतीय जनमानसावर कृष्णाचा मोठा प्रभाव आहे. कृष्णलीला व कृष्णनीती असे शब्द त्याच्यामुळे रूढ झाले. कृष्ण चरित्रानुसार कृष्णाचे मृत्युसमयी वय एकशेआठ वर्षे होते. महाभारत युद्ध संपल्यानंतर [[राजसूय यज्ञ|राजसूय यज्ञात]] पहिला मानकरी म्हणून कृष्णाची निवड झाली. ==कुटुंब== कृष्ण [[यदु वंश|यादव कुळात]] जन्माला आला. तो वसुदेव व देवकी यांचा पुत्र. कंस हा त्याचा मामा.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=0XAlIdRY9WwC&pg=PP2&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjOlv6Qxtn5AhXKArcAHQU8BvIQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&f=false|title=Yugandhar|last=Sāvanta|first=Śivājī|date=2009|publisher=Bharatiya Gyanpith|isbn=978-81-263-1718-9|language=hi}}</ref> [[सुभद्रा]] आणि [[द्रौपदी]] या दोन्ही भगवान श्रीकृष्णाच्या बहिणी. पैकी सुभद्रा ही सख्खी, तर द्रौपदी ही मानलेली [[बहीण]] होती. [[बलराम]] त्याचा भाऊ आहे. कालिन्दी, जाम्बवती, भद्रा, मित्रविन्दा, रुक्मिणी, लक्ष्मणा, सत्यभामा, सत्या अशा श्रीकृष्णाला आठ बायका होत्या. शिवाय त्याने नरकासुराच्या (भौमासुराच्या) कैदेतील १६,१०० स्त्रियांना सोडवले आणि त्यांच्यापैकी प्रत्येकीला पत्नीचा दर्जा दिला. * शिक्षण श्रीकृष्ण आणि [[बलराम]] यांनी [[सांदीपनी]] ऋषींकडे गुरुगृही राहून शिक्षण घेतले होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ltVFAQAAIAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80+%E0%A4%8B%E0%A4%B7%E0%A5%80&q=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80+%E0%A4%8B%E0%A4%B7%E0%A5%80&hl=en|title=Om̐kāra Gaṇeśa, Purāṇokta 21 Gaṇapatī, pūjā-utsava, upāsanā, ārādhanā|last=Khole|first=Gajānana Śã|date=1992|publisher=Indrāyaṇī Sāhitya|language=mr}}</ref> ==राधा== [[ब्रह्मवैवर्तपुराण]] या ग्रंथात [[राधा]] ही कृष्णाची परमप्रिया आहे असा उल्लेख आहे. [[राधा]] ही कृष्णाची प्रेयसी किंवा भक्त होती. राधा व कृष्ण हे मूळचे [[सांख्यशास्त्र|सांख्यशास्त्रातील]] [[प्रकृती]] व [[पुरुष]] होत, असे काहींचे मत आहे. राधा हे कृष्णाचेच स्त्रीरूप आहे व कृष्णच राधेचे पुरुषरूप आहे', असेही म्हटले जाते. कृष्ण अगदी लहान असताना ज्या गोपिकांबरोबर खेळत असे त्यांपैकी एक राधा होती. राधेचे कृष्णावर मनापासून प्रेम होते. ब्रह्मा वैवर्त पुराण आणि गर्ग संहिता नमूद करतात की कृष्णाने वृंदावनाजवळील भांडिरवन जंगलात भगवान ब्रह्माच्या उपस्थितीत गुप्तपणे राधाशी लग्न केले होते. ==कृष्णाची संबंधित विविध संकल्पना/प्रतीके== कृष्णाला फुलामध्ये पारिजातकाचे फूल जास्त आवडते. राधेने दिलेली [[वैजयंतीमाला]] ([[तुळशी]]ची माळ) हीही त्याच्या आवडीची आहे. प्राण्यांमध्ये कृष्णाचा आवडता प्राणी म्हणजे घोडा. कृष्णाकडे चार पांढरेशुभ्र घोडे होते. कृष्णाने त्यांची नावे त्यांच्या वैशिष्ट्यानुसार शैव्य, [[सुग्रीव]], बलाहक आणि मेघपुष्प अशी ठेवली होती. कृष्ण हा उत्तम (रथाचा) सारथी होता. शंखासुर नावाच्या दैत्याला [[यादव]] सेनेने मारले तेव्हा त्याच्या शवाजवळ पडलेला [[शंख]] कृष्णाने उचलला आणि मथुरेला येऊन आचार्य सांदीपनी ऋषींना दिला. आचार्यांनी त्याचे नाव पांचजन्य ठेवून तो शंख कृष्णाला परत केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=6uy_8MlD3JMC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA303&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF+%E0%A4%B6%E0%A4%82%E0%A4%96&hl=en|title=Shri Vishnu Aur Unke Avtar|publisher=Vani Prakashan|isbn=978-81-7055-823-1|language=hi}}</ref> त्याचबरोबर सांदीपनींनी त्याला अतितंजय नावाचे धनुष्य दिले. शिवाय श्रीकृष्णाकडे सुदर्शन चक्र होते. हे चक्र [[विष्णू]]ने [[उत्तराखंड]]मधील गढवाल जिल्ह्यातील [[श्रीनगर]] गावात असलेल्या कमलेश्वर [[शिव]]मंदिरात तपश्चर्या करून मिळवले होते. ते विष्णूने त्याच्या कृष्णावतारात धारण केले व वापरले. कृष्णाकडे मुरली होती. पहिली मुरली त्याला त्याचा पिता [[नंद]] याने दिली होती. ==कृष्णाची मुले (एकूण ८०)== * श्रीकृष्ण आणि रुक्मिणीची मुले (एकूण १०) : प्रद्युम्न (थोरला), चारुदेष्ण, सुदेष्ण, चारुदेह, सुचारु, चारुगुप्त, भद्रचारु, चारुचंद्र, विचारु, आणि चारु. * श्रीकृष्ण आणि सत्यभामाची मुले (एकूण १०) : भानु, सुभानु, स्वभानु, प्रभानु, भानुमान, चंद्रभानु, बृुहद् भानु, अतिभानु, श्रीभानु आणि प्रतिभानु * श्रीकृष्ण आणि [[जांबवंती|जांबवतीची]] मुले (एकूण १०) : सांब, सुमित्र, पुरुजित, शतजित, सहस्रजित, विजय, चित्रकेतु, वसुमान, द्रविन् आणि कृतु * श्रीकृष्ण आणि नग्नजिती ऊर्फ सत्याची मुले (एकूण १०) : वीर, चंद्र, अश्वसेन, चित्रगु, वेगवान, वृ़ष, आम, शंकु, वसु आणि कुंती * श्रीकृष्ण आणि कालिंदीची मुले (एकूण १०) : श्रुत, कवि, वृ़ष-२, वीर-२, सुबाहु, भद्र, शांती, दर्श, पूर्णमास आणि सोमक * श्रीकृष्ण आणि लक्ष्मणाची मुले (एकूण १०) : प्रबोध, गात्रवान, सिंह, बल, प्रबल, ऊर्ध्वग, महाशक्ती, सह, ओज आणि अपराजित * श्रीकृष्ण आणि मित्रविंदाची मुले (एकूण १०) : वृक, हर्ष, अनिल, गृध्र, वर्द्धन, अन्नद, महश, पावन, वन्हि आणि क्षुधि * श्रीकृष्ण आणि भद्रा ऊर्फ शैब्याची मुले (एकूण १०) : संग्रामजित, बृहत् सेन, शूर, प्रहरन्, अर्जित, जय, सुभद्र, वाम, आयु आणि सत्यक. ==श्रीकृष्ण आणि त्याच्या वंशजांची कारकीर्द== * कृष्ण (इ.स.पू. २५८२ ते इ.स.पू. २४५७) * प्रद्युम्न - रुक्मिणीचा मुलगा, (इ.स.पू. २४५७ ते इ.स.पू. २४४२) * अनिरुद्ध - बाणासुराचा जावई, (इ.स.पू. २४४२ ते इ.स.पू. २४१४) * वज्रनाभ (इ.स.पू. २४१४ ते इ.स.पू. २३३९) * प्रतिबाहू (इ.स.पू. २३३९ ते इ.स.पू. २२६८) * सुबाहू (इ.स.पू. २२६८ ते इ.स.पू. २२२१) * शांतसेन (इ.स.पू. २२२१ ते इ.स.पू. २१६९) * सत्यसेन (इ.स.पू. २१६९ ते इ.स.पू. २०९२) * श्रुतसेन (इ.स.पू. २०९२ ते इ.स.पू. २०७१) * गोविंदभद्र (इ.स.पू. २०७१ ते इ.स.पू. २००९) * सूर्यभद्र (इ.स.पू. २००९ ते इ.स.पू. १९५१) * शांतिवाहन (इ.स.पू. १९५१ ते इ.स.पू. १८८२) * सद्विजय (इ.स.पू. १८८२ ते इ.स.पू. १८३७) * विश्वराह (इ.स.पू. १८३७ ते इ.स.पू. १७७७) * क्षेमराह/खेंगार (इ.स.पू. १७७७ ते इ.स.पू. १७३२) * हरिराज (इ.स.पू. १७३२ ते इ.स.पू. १६७२) * सोम (इ.स.पू. १६७२ ते इ.स.पू. १६२८) [[File:देवताम्हन.jpg|thumb|पूजेचे ताम्हन]] ==गीता== {{मुख्य|भगवद्गीता}} महाभारत युद्धाच्या सुरुवातीला अर्जुनास युद्धास प्रोत्साहित करण्यासाठी कृष्णाने त्याला भगवद्‌गीता सांगितली. यात [[आत्मा|आत्म्याचे]] अविनाशी असण्याचे [[तत्त्वज्ञान]] सांगितले आहे. मार्गशीर्ष शुक्ल एकादशी ([[मोक्षदा एकादशी]]) हा दिवस [[गीता जयंती]] म्हणून साजरा होतो. निष्काम बुद्धीने प्रयत्‍न, कष्ट, काम केले पाहिजे. मनुष्याला कर्मे सुटत नाही. ज्ञानी माणसालाही ती सुटत नाहीत. म्हणून प्रत्येकाने आपले कर्म केले पाहिजे. मात्र फळाची आशा न करता सतत चांगले कर्म म्हणजेच काम केले पाहिजे. समाजात राहताना लोकांच्या कल्याणासाठी काम केले पाहिजे. कामासाठी कोणतीही लाचलुचपत, भ्रष्टाचार न करता जीवनभर काम करा हाच संदेश गीतेने दिला आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=uCcDEAAAQBAJ&pg=PT566&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjij-zX8tH5AhUcw4sBHZGrAkgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&f=false|title=भगवद्गीतेचा सार्वजनीन संदेश/Bhagawadgitecha Sarvajanin Sandesh - 1|last=Ranganathananda|first=Swami|date=2020-10-16|publisher=Ramakrishna Math, Nagpur|isbn=978-93-5318-113-0|language=en}}</ref> त्यासाठी [[लोकमान्य टिळक|लोकमान्य टिळकांनी]] मंडालेच्या तुरुंगात असताना गीतेचा अभ्यास करून, [[गीतारहस्य]] हा कर्मयोगाची महती सांगणारा ग्रंथ लिहिला. गीतेवर अनेक ग्रंथ लिहिले गेले आणि प्रत्येक लेखकाने गीतेवर वेगवेगळ्या अंगांनी भाष्ये लिहिली आहेत. टिळकांनी गीतेचा कर्मयोग असा अर्थ लावला आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=0lZvBQAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA119&dq=%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE+%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF&hl=en|title=Lokmanya Bal Gangadhar Tilak|last=Yamini|first=Rachna Bhola|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5048-416-6|language=hi}}</ref> == श्रीकृष्णाच्या जीवनातून शिकण्यासारखी काही वाक्य == # स्वतःला विसरून साधलेला कोणताही कर्मयोग ही ईश्वराची पूजाच असते! # '''कुठल्याही फलाची अपेक्षा न धरता निष्काम कर्म करणं हेच जीवन.''' # '''भक्ती''' म्हणजे निस्वार्थ विश्वास, सेवा आणि पूजन. # '''प्रेम''' म्हणजे कसलीही अपेक्षा न ठेवणारं - निरपेक्ष आदरयुक्त आकर्षण. # स्वतःतील तेजशक्तीचा शोध म्हणजे जीवन. तो शोध लावून घेण्याचा मार्ग म्हणजे समर्पित भक्तिभाव व निर्लोप प्रेम. # ज्याला अंतरंग कळलं-त्याच्यातील सुष्ट-दुष्ट शक्ती कळल्या त्याला जीवन कळलं. # प्रसंगी आपल्या प्राणप्रिय जन्मभूमीचाही त्याग करावा लागतो - कर्तव्याच्या पालनासाठी. # '''वाढ आणि विकास हीच जीवनाची लक्षणं आहेत.''' # वाढ म्हणजे आकाराची-बाहेरची-शरीराची वृद्धी. विकास म्हणजे संस्कारांनी घडवलेली मनाची वृद्धी. # "कर्म कधीच हलकं किंवा मोठं नसतं. ते तसं बघणाऱ्याच्या हलक्या मोठ्या दृष्टीमुळं दिसतं." # "मानवाची खरी संपत्ती आहे बुद्धिमत्ता. सुसंस्कारांनी पैलू पाडलेली निकोप बुद्धिमत्ता हेच खरं रत्न, तीच खरी संपत्ती आहे. तीच कणभर का होईना जीवन पुढे नेते. त्याचा विकास करते." # गरिबी हा दोष नाही पण मनाची गरिबी मात्र अवश्य दोष आहे. # "अहंकार, मग तो सत्ता संपत्ती, सौन्दर्य, सामर्थ्य, ज्ञान कशाचाही असो मानवी जीवाची तो प्रचंड हानी करतो. कणभरही तो जीवाला काही पुढं जाऊ देत नाही." # सर्वांहून ज्ञानाचा-अद्यात्मिक ज्ञानाचा अहंकार अधिक वाईट. ==निर्वाण== महाभारतात कृष्णाच्या मृत्यूचे वर्णन आहे. त्यात ग्रहणांचे खगोलीय निरीक्षण आहे. त्यानुसार कृष्णाचा मृत्यू इ.स.पू. ५५२५ या वर्षी झाला. ==उपास्य कृष्ण== कृष्णाचे नाव आणि समानार्थी शब्द हे इ.स.पूर्व १ ल्या शतकातील साहित्य आणि पंथापासून सापडते. <ref name="Cultofgopal">{{जर्नल स्रोत|last=Hein|first=Norvin|year=1986|title=A Revolution in {{IAST|Kṛṣṇaism}}: The Cult of Gopāla|journal=History of Religions|volume=25|issue=4|pages=296–317|doi=10.1086/463051|jstor=1062622}}</ref> काही उप-परंपरांमध्ये कृष्णाची ''स्वयं भगवान'' (सर्वोच्च देव) म्हणून उपासना केली जाते आणि काहीवेळा याला कृष्णवाद म्हटले जाते. या उप-परंपरा मध्ययुगीन काळातील [[भक्ती चळवळ|भक्ती चळवळी]]<nowiki/>पासून सुरू झाल्या. {{Sfn|Hardy|1987}} <ref name="Kenneth Valpey 2013">Ravi Gupta and Kenneth Valpey (2013), ''The Bhagavata Purana'', Columbia University Press, {{ISBN|978-0231149990}}, pp. 185–200</ref> कृष्णाशी संबंधित साहित्याने [[भरतनाट्यम्|भरतनाट्यम]], [[कथकली]], [[कुचिपुडी|कुचीपुडी]], [[ओडिसी नृत्य|ओडिसी]] आणि [[मणिपुरी नृत्य]] यासारख्या असंख्य कलाकृतींना प्रेरणा दिली आहे. {{Sfn|Bryant|2007}} <ref name="ML Varadpande 1987">ML Varadpande (1987), ''History of Indian Theatre'', Vol 1, Abhinav, {{ISBN|978-8170172215}}, pp. 98–99</ref> कृष्ण हा सर्व [[हिंदू]] लोकांद्वारे मानला जाणारा देव आहे, परंतु तो काही ठिकाणी विशेषतः पूज्य आहे; यामध्ये पुढील स्थळांचा समावेश होतो: [[उत्तर प्रदेश|उत्तर प्रदेशातील]] [[वृंदावन]] आणि [[द्वारका|द्वारका;]]{{Sfn|Hawley|2020}} [[गुजरात|गुजरातमधील]] [[जुनागढ]] ; [[ओडिशा|ओडिशातील]] [[पुरी, ओडिशा|पुरी]] येथील [[जगन्नाथ मंदिर|जगन्नाथ]], [[पश्चिम बंगाल|पश्चिम बंगालमधील]] मायापूर ; {{Sfn|Hardy|1987}} {{Sfn|Miśra|2005}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=KDU30Ae4S4cC&pg=PA330|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=[[J. Gordon Melton]]|publisher=ABC-Clio|year=2011|isbn=978-1-59884-205-0|pages=330–331}}</ref> [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] [[विठ्ठल|विठोबाच्या]] रूपात [[पंढरपूर]] येथे, [[राजस्थान|राजस्थानमधील]] नाथद्वारा येथील श्रीनाथजी, {{Sfn|Hardy|1987}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=SyTgMt4AQl4C&pg=PA181|title=The Art of Loving Krishna: Ornamentation and Devotion|last=Cynthia Packert|publisher=Indiana University Press|year=2010|isbn=978-0-253-22198-8|pages=5, 70–71, 181–187}}</ref> [[कर्नाटक|कर्नाटकातील]] [[उडुपी]] कृष्णा, {{Sfn|Bryant|2007}} [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] पार्थसारथी, [[केरळ|केरळमधील]] अरनमुला आणि पार्थसारथी, केरळच्याच गुरुवायूरमध्ये [[गुरुवायूर|गुरुवायूरप्पन]] म्हणून. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4fw2DAAAQBAJ&pg=PA112|title=Krishna in History, Thought, and Culture|last=Lavanya Vemsani|publisher=ABC-CLIO|year=2016|isbn=978-1-61069-211-3|pages=112–113}}</ref> भागवत पुराणाने कृष्णाला विष्णूस्वरूप मानले आहे.महाभारत काळात जो कृष्ण यादवांचा नेता आणि पांडवांचा हितकर्ता अशा मानवी रूपगुणांत दिसला, तोच पुढे मानवांचा उपास्यदेव बनला. कृष्ण हा यादवांच्या सात्वत कुळात जन्मला होता, त्यांनीच त्याला उपास्य दैवत मानले. ==इतर कृष्ण== कृष्ण हे [[ऋग्वेद|ऋग्वेदाच्या]] आठव्या मंडलातील ७४ व्या सूक्ताचा कर्ता असलेल्या एका ऋषीचे नावही होते. त्यानुसार इतिहास काळात अनेक कृष्ण झाले असावेत असा कयास आहे. अध्यात्मात कृष्णाची २४ नावे आहेत. ==पुस्तके== कृष्णाला साधारणपणे श्रीकृष्ण म्हणतात. श्रीकृष्णाचे चरित्र आणि व्यक्तिमत्त्व सांगणारी भरपूर मराठी पुस्तके आहेत. त्यांपैकी ही काही : * कृष्णमाता देवकी ([[जनार्दन ओक]]) * कृष्ण सखा माझा भाग १, २, ३ (परमानंदस्वामी) * महामानव योगेश्वर (डॉ. श,शि. परचुरे) * युगंधर ([[शिवाजी सावंत]]) * योगेश्वर श्रीकृष्ण (डॉ. [[सुमती क्षेत्रमाडे]]) * श्रीकृष्ण चरित्र ([[चिंतामण विनायक वैद्य|चिं.वि. वैद्य]]) * श्रीकृष्णदर्शन ([[मंगला कुलकर्णी]]) * श्रीकृष्णलीला ([[मंगला कुलकर्णी]]) * श्रीकृष्ण स्थलयात्रा (सौ. [[गीता आदिनाथ हरवंदे]]) ==साहित्यात, चित्रपटांत, नाटकांत, दूरचित्रवाणीवरील मालिकांत श्रीकृष्ण== श्रीकृष्ण हा उत्तर-दक्षिण-पूर्व-पश्चिम भारतातील तमाम नागरिकांचा आवडता 'देव' असल्याने त्याच्यावर अनेक कथा-कादंबऱ्या चित्रपट-नाटके लिहिली गेली. त्यांपैकी काही :- * कृष्ण (कानडी चित्रपट) (इसवी सन २००७) (दिग्दर्शक : एम.डी. श्रीधर) * कृष्ण (मराठी दूरचित्रवाणी मालिका १९९३-९६; कृष्णाच्या भूमिकेत [[स्वप्नील जोशी]], वय १५ वर्षे) * कृष्ण (रामानंद सागर यांची हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, १९९०) * गोपाळ कृष्ण (मराठी चित्रपट) (१९२९) भूमिका : कमलादेवी, अनंत आपटे, साखरीबाई, जी.आर. माने, वगैरे; दिग्दर्शक : [[व्ही. शांताराम]]) * गोपाळकृष्ण/गोपाल कृष्ण (मराठी/हिंदी चित्रपट) (इसवी सन १९३८) प्रमुख भूमिका : [[शांता आपटे]], [[परशुराम]] आणि कृष्णाच्या भूमिकेत [[राम मराठे]]; दिग्दर्शक : [[विष्णूपंत दामले|विष्णूपंत गोविंद दामले]], [[शेख फत्तेलाल]]; संगीत : [[मास्टर कृष्णराव]]) * गोपाल कृष्ण (हिंदी चित्रपट) (१९६५) भूमिका : प्रकाश, [[जयश्री गडकर]], डी.के सप्रू, वगैरे...दिग्दर्शक : डी. रामन) * गोपाल कृष्ण (हिंदी चित्रपट) (१९७९). प्रमुख भूमिका : झरीना वहाब, मनहर देसाई....मास्टर संदीप (छोटा कृष्ण), आणि मोठ्या कृष्णाच्या भूमिकेत सचिन. दिग्दर्शक : विजय शर्मा) * द्वारकाधीश भगवान श्रीकृष्ण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, २०११; कृष्णाच्या भूमिकेत - विशाल कडवाई) (विशाल कडवाईची ही पाचवी कृष्णाची भूमिका) हा कृष्णही अगदी अस्सल वाटतो. * परमावतार श्रीकृष्ण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका २०१७पासून पुढे; कृष्णाच्या भूमिकेत संदीप साहिर) * महाभारत (बी.आर. चोपरानिर्मित हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका इसवी सन १९८८-९०; कृष्णाच्या भूमिकेत - [[नितीश भारद्वाज]]). आजपर्यंतच्या सर्व कृष्णांत सर्वश्रेष्ठ अभिनेता!) * महाभारत (२०१३-१४; कृष्णाच्या भूमिकेत सौरभराज जैन) * राधाकृष्ण (हिंदी-इंग्रजी दूरचित्रवाणी मालिका) (२०१८ पासून पुढे ३० भाग) प्रमुख भूमिका : सुमेध मुद्गलकर, मलिका सिंग; दिग्दर्शक : सिद्धनाथकुमार तिवारी) * श्रीमद्&zwnj;भागवत्&zwnj; महापुराण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, जून २०१९ पासून पुढे), कृष्णाच्या भूमिकेत रजनीश दुग्गल) * संगीत सौभद्र (मराठी नाटक, सन १८८२, कृष्णाच्या भूमिकेत [[छोटा गंधर्व]]) (अपूर्ण) == बाह्य दुवे == == संदर्भ == [[वर्ग:कुलदैवते]] [[वर्ग:दशावतार]] [[वर्ग:महाभारतातील व्यक्तिरेखा]] [[वर्ग:यादव कुळ]] [[वर्ग:हिंदू दैवते]] [[वर्ग:विष्णू]] l0kkk3eg4sksvuru52n4t3idzeo01dt 2150178 2150177 2022-08-24T06:26:19Z आर्या जोशी 65452 /* कृष्णाची संबंधित विविध संकल्पना/प्रतीके */ संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट हिंदू दैवत|नाव=श्री कृष्ण|चित्र=Sri Mariamman Temple Singapore 2 amk.jpg|चित्र_रुंदी=250px|चित्र_शीर्षक=[[सिंगापूर]]च्या श्री मारिमान मंदिरामधील कृष्णाची प्रतिमा|नाव_मराठी_लेखन=श्रीकृष्ण|नाव_संस्कृत_लेखन=कृष्णः|नाव_कन्नड_लेखन=ಶ್ರೀ ಕೃಷ್ಣ.|नाव_तेलुगु_लेखन=శ్రీ కృష్ణ.|जन्म=बुधवार १३ जुन इ.पू. ३२२६, श्रावण कृष्ण अष्टमी, द्वापारयुग युगाब्द ८,६३,८७५.|अवतार_समाप्ती=सोमवार १५ जुलै इ.पू. ३१०१,भाद्रपद कृष्ण द्वादशी, द्वापारयुग युगाब्द ८,६४,०००.|निवासस्थान=द्वारका, गुजरात.|शस्त्र=सुदर्शन चक्र|वडील_नाव=[[वसुदेव]]|आई_नाव=[[देवकी]] (जन्मदात्री), [[यशोदा]] (पालन पोषण)|पत्नी_नाव=[[राधा]], [[रुक्मिणी]], [[सत्यभामा]], [[जांबवंती]], सत्या, लक्ष्मणा, कालिन्दी, भद्रा, मित्रविन्दा. ..(एकूण १६१०८)|अपत्ये=८०.|अन्य_नावे=वासुदेव, वासुदेवनंदन, गोपाल, नंदलाल, माखनचोर, शाम, मुरारी, पार्थसारथी, मोहन, किशन, गोविंदा, हरी|या_देवतेचे_अन्य_अवतार=[[विठ्ठल]]|या_अवताराची_मुख्य_देवता=[[विष्णू]]|मंत्र=ॐ नमो भगवते वासुदेवाय नमः|नामोल्लेख_धार्मिक_साहित्य=महाभारत, भगवद्गीता.|मुख्य_तीर्थक्षेत्रे=मथुरा, वृंदावन, द्वारका}} [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Birth_of_Krishna_(1890).jpg|इवलेसे|कृष्णजन्म. चित्रकार: राजा रविवर्मा, ता.१८९०, चित्राचे सध्याचे ठिकाण: महाराजा फतेह सिंह संग्रहालय, वडोदरा, गुजरात]] '''कृष्ण'''<ref>[http://www.dictionary.com/browse/krishna "Krishna"]. </ref> हा [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मातील]] प्रमुख देवांपैकी एक आहे. तो [[विष्णु|विष्णूचा]] आठवा [[अवतार]] आणि [[वैष्णव पंथ|वैष्णव पंथा]]<nowiki/>मधील सर्वोच्च देवता म्हणून पूजला जातो. कृष्ण हा संरक्षण, करुणा, माया आणि प्रेमाचा देव असून <ref name="Scharfstein1993p166">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/ineffabilityfail0000scha|title=Ineffability: The Failure of Words in Philosophy and Religion|last=Ben-Ami Scharfstein|publisher=State University of New York Press|year=1993|isbn=978-0-7914-1347-0|page=[https://archive.org/details/ineffabilityfail0000scha/page/166 166]|url-access=registration}}</ref> {{Sfn|Bryant|Ekstrand|2004}} तो भारतीय देवतांमध्ये सर्वात लोकप्रिय आणि फार मोठ्या प्रमाणावर पूजला जातो. <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Krishna, Lord Or Avatara?|last=Freda Matchett|date=2001|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-7007-1281-6|page=199}}</ref> [[हिंदू|हिंदू लोक]] कृष्णाचा जन्मदिवस दरवर्षी [[कृष्ण जन्माष्टमी|कृष्ण जन्माष्टमीला]] चंद्रसौर [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू दिनदर्शिकेनुसार]] साजरा करतात, जो ऑगस्टच्या उत्तरार्धात किंवा [[ग्रेगोरीयन दिनदर्शिका|ग्रेगोरियन कॅलेंडरच्या]] सप्टेंबरच्या सुरुवातीला येतो. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.worldhistory.org/Krishna/#:~:text=One%20day%20Vishnu%2C%20the%20great,his%20earthly%20father%20being%20Vasudeva.|title=Krishna|website=World History Encyclopedia}}</ref> <ref name="Lochtefeld2002p314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M|last=James G. Lochtefeld|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2002|isbn=978-0-8239-3179-8|pages=[https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch/page/n436 314]–315|url-access=registration}}</ref> कृष्णाच्या अवतारसमाप्तीनंतर [[द्वापरयुग]] संपून [[कलियुग|कलियुगाची]] सुरुवात झाल्याचे सांगितले जाते. त्याच्या जीवनाचा प्रत्येक पैलू जीवनातील कर्तव्याशी जोडलेला आहे. कृष्ण या शब्दाचा अर्थ "काळ्या मुखवर्णाचा" आणि "सर्वाना आकर्षित करणारा" असा होतो. [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Yasodha_and_Krishna_(1901).jpg|इवलेसे|यशोदा आणि बाळकृष्ण. चित्रकार: राजा रविवर्मा, १९०१. चित्राचे ठिकाण: नॅशनल आर्ट गॅलरी, चेन्नई]] १९६० पासून मुख्यत्वे [[आंतरराष्ट्रीय कृष्णभावनामृत संघ|आंतरराष्ट्रीय कृष्णभावनामृत संघा]]<nowiki/>च्या (ISKCON) च्या कार्यामुळे कृष्णाची उपासना पाश्चात्य जग आणि [[आफ्रिका|आफ्रिके]]<nowiki/>तही पसरली आहे. <ref name="bare_url">{{जर्नल स्रोत|last=Selengut|first=Charles|year=1996|title=Charisma and Religious Innovation: Prabhupada and the Founding of ISKCON|url=http://content.iskcon.com/icj/4_2/4_2charisma.html|journal=[[ISKCON Communications Journal]]|volume=4|issue=2|archive-url=https://archive.today/2012.07.10-005633/http://content.iskcon.com/icj/4_2/4_2charisma.html|archive-date=10 July 2012}}</ref> [[चित्र:Krishna_tells_Gita_to_Arjuna.jpg|इवलेसे|महाभारतात अर्जुनाला गीता सांगताना कृष्ण]] == श्रीकृष्ण जन्म == 'श्रावण महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील अष्टमी तिथीला मध्यरात्री रोहिणी नक्षत्रावर श्रीकृष्णाचा जन्म झाला.त्यामुळे त्या अष्टमीला हा जन्मदिवस उत्साहाने साजरा होतो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=scJmDwAAQBAJ&pg=PT73&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwi9laCm9tH5AhXReN4KHW2OBN4Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Bharatiya Parva Evam Tyohar|last=Shandilya|first=Rajeshwari|date=2009-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-81-7315-617-5|language=hi}}</ref>महाराष्ट्रात त्या दिवशी श्रावण वद्य अष्टमी असते, उत्तरेकडे तो दिवस भाद्रपद वद्य अष्टमीचा असतो. कृष्णाची आई देवकी आणि वडील वसुदेव हे देवकीचा भाऊ आणि मथुरेचा राजा कंस याच्या कैदेत होते. देवकीचा पुत्र तुझा वध करेल अशी आकाशवाणी ऐकून कंसाने देवकी आणि वसुदेवाला कैदेत ठेवले आणि तिची पहिली सात अपत्ये जन्मताक्षणी ठार केली. आठवे अपत्य जन्माला येताक्षणी वसुदेवाने त्याला आपला गोकुळातील मित्र नंद याच्या स्वाधीन केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.patrika.com/religion-news/janmashtami-2022-read-this-janmashtami-vrat-katha-during-puja-7717381/|title=Janmashtami 2022: जन्माष्टमी आज, श्रीकृष्ण पूजन के बाद जरूर पढ़ें ये व्रत कथा {{!}} janmashtami 2022: Read this Janmashtami Vrat Katha during Puja|date=2022-08-18|website=Patrika News|language=hi-IN|access-date=2022-08-19}}</ref> [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Yasoda_Adorning_Krishna.jpg|इवलेसे|बाळकृष्णाला दागिने घालताना यशोदा, चित्रकार: राजा रविवर्मा. चित्राचे ठिकाण: हुजूर महाडी पॅलेस, तंजावर, तमिळनाडू]] ==इतिहास== [[चित्र:WLA_haa_Krishna_Playing_the_Flute_Chola.jpg|उजवे|इवलेसे|395x395अंश|मुरलीधर कृष्णाचे [[चोल राजांची मंदिरे|चोळकालीन]] शिल्प (इ.स.चे ११-१२ वे शतक)]] कृष्णाचा "देवकीपुत्र कृष्ण' असा उल्लेख [[छांदोग्य उपनिषद्|छांदोग्य उपनिषदात]] (३.७.६) आला आहे. कृष्ण हे नाव "विष्णू सहस्रनामात" येते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=EAjre2OxyvIC&printsec=frontcover&dq=vishnu+sahasranamam&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=vishnu%20sahasranamam&f=false|title=Vishnu Sahasranama|publisher=SRG Publishers|isbn=978-81-902827-2-7|language=en}}</ref> कृष्ण हे नाव "केशवनामांत" २४वे आहे. पूजेच्या वेळीस या नामावलीचे पठण केले जाते. कृष्ण हा द्वापरयुगाच्या अखेरीस म्हणजे [[द्वापरयुग]] आणि कलियुग यांच्या संधिकालात इ.स.पू. तीन हजार वर्षांच्या आसपास झाला असावा. कृष्णाच्या जीवनातील किस्से आणि कथांना सामान्यतः ''कृष्ण लीला'' असे म्हटले जाते. तो [[महाभारत]], [[भागवत पुराण]], [[ब्रह्मवैवर्त पुराण]] आणि [[भगवद्‌गीता|भगवद्गीता]] यांमधील एक मध्यवर्ती पात्र आहे. अनेक हिंदू तात्विक, धर्मशास्त्रीय आणि पौराणिक ग्रंथांमध्ये त्याचा प्रामुख्याने उल्लेख आहे.<ref name="Thompson">{{cite web|url=http://content.iskcon.com/icj/1_2/12thompson.html|title=Reflections on the Relation Between Religion and Modern Rationalism|author=Richard Thompson, Ph.D.|date=December 1994|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110104040530/http://content.iskcon.com/icj/1_2/12thompson.html|archive-date=4 January 2011|access-date=12 April 2008|df=dmy-all}}</ref> यामध्ये त्याला विविध दृष्टीकोनांतून चित्रित केले गेले आहे: एक दैवी मूल, एक खोडकर, एक आदर्श प्रेमी, एक दैवी नायक आणि वैश्विक सर्वोच्च अस्तित्व. <ref name="Mahony1987">{{जर्नल स्रोत|last=Mahony, W. K.|year=1987|title=Perspectives on Krsna's Various Personalities|journal=History of Religions|volume=26|issue=3|pages=333–335|doi=10.1086/463085|jstor=1062381}}</ref> कृष्णाची विविध रूपे अनेक दंतकथांमधून प्रतिबिंबित होतात आणि त्याला त्याच्या आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्यात दाखवतात, जसे की [[लोणी]] खाणारे तान्हे बाळ, [[बासरी]] वाजवणारा तरुण मुलगा, [[राधा|राधासोबतचा]] किंवा स्त्री भक्तांनी वेढलेला तरुण मुलगा किंवा [[अर्जुन|अर्जुनाला]] सल्ले देणारा मित्र आणि सारथी. <ref name="Knott2000">{{Harvard citation no brackets|Knott|2000}}</ref> कालिया नागाला कृष्णाने धडा शिकवला. भारतीय युद्धात कृष्ण [[पांडव|पांडवांच्या]] बाजूने लढला. [[महाभारत|महाभारतात]] म्हटले आहे की, कृष्णाच्या तेजाने जिंकला गेला नाही असा एकही राजा किंवा [[क्षत्रिय]] नाही. ( म. भा. ३८.८.) हिंदू धर्मात कृष्णाला पूर्ण पुरुष मानले जाते. भारतीय जनमानसावर कृष्णाचा मोठा प्रभाव आहे. कृष्णलीला व कृष्णनीती असे शब्द त्याच्यामुळे रूढ झाले. कृष्ण चरित्रानुसार कृष्णाचे मृत्युसमयी वय एकशेआठ वर्षे होते. महाभारत युद्ध संपल्यानंतर [[राजसूय यज्ञ|राजसूय यज्ञात]] पहिला मानकरी म्हणून कृष्णाची निवड झाली. ==कुटुंब== कृष्ण [[यदु वंश|यादव कुळात]] जन्माला आला. तो वसुदेव व देवकी यांचा पुत्र. कंस हा त्याचा मामा.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=0XAlIdRY9WwC&pg=PP2&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjOlv6Qxtn5AhXKArcAHQU8BvIQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&f=false|title=Yugandhar|last=Sāvanta|first=Śivājī|date=2009|publisher=Bharatiya Gyanpith|isbn=978-81-263-1718-9|language=hi}}</ref> [[सुभद्रा]] आणि [[द्रौपदी]] या दोन्ही भगवान श्रीकृष्णाच्या बहिणी. पैकी सुभद्रा ही सख्खी, तर द्रौपदी ही मानलेली [[बहीण]] होती. [[बलराम]] त्याचा भाऊ आहे. कालिन्दी, जाम्बवती, भद्रा, मित्रविन्दा, रुक्मिणी, लक्ष्मणा, सत्यभामा, सत्या अशा श्रीकृष्णाला आठ बायका होत्या. शिवाय त्याने नरकासुराच्या (भौमासुराच्या) कैदेतील १६,१०० स्त्रियांना सोडवले आणि त्यांच्यापैकी प्रत्येकीला पत्नीचा दर्जा दिला. * शिक्षण श्रीकृष्ण आणि [[बलराम]] यांनी [[सांदीपनी]] ऋषींकडे गुरुगृही राहून शिक्षण घेतले होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ltVFAQAAIAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80+%E0%A4%8B%E0%A4%B7%E0%A5%80&q=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80+%E0%A4%8B%E0%A4%B7%E0%A5%80&hl=en|title=Om̐kāra Gaṇeśa, Purāṇokta 21 Gaṇapatī, pūjā-utsava, upāsanā, ārādhanā|last=Khole|first=Gajānana Śã|date=1992|publisher=Indrāyaṇī Sāhitya|language=mr}}</ref> ==राधा== [[ब्रह्मवैवर्तपुराण]] या ग्रंथात [[राधा]] ही कृष्णाची परमप्रिया आहे असा उल्लेख आहे. [[राधा]] ही कृष्णाची प्रेयसी किंवा भक्त होती. राधा व कृष्ण हे मूळचे [[सांख्यशास्त्र|सांख्यशास्त्रातील]] [[प्रकृती]] व [[पुरुष]] होत, असे काहींचे मत आहे. राधा हे कृष्णाचेच स्त्रीरूप आहे व कृष्णच राधेचे पुरुषरूप आहे', असेही म्हटले जाते. कृष्ण अगदी लहान असताना ज्या गोपिकांबरोबर खेळत असे त्यांपैकी एक राधा होती. राधेचे कृष्णावर मनापासून प्रेम होते. ब्रह्मा वैवर्त पुराण आणि गर्ग संहिता नमूद करतात की कृष्णाने वृंदावनाजवळील भांडिरवन जंगलात भगवान ब्रह्माच्या उपस्थितीत गुप्तपणे राधाशी लग्न केले होते. ==कृष्णाची संबंधित विविध संकल्पना/प्रतीके== कृष्णाला फुलामध्ये पारिजातकाचे फूल जास्त आवडते. राधेने दिलेली [[वैजयंतीमाला]] ही त्याच्या आवडीची आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=h72u1p4emJsC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA86&dq=%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE+%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3&hl=en|title=Meera Kakavya|publisher=Vani Prakashan|language=hi}}</ref> प्राण्यांमध्ये कृष्णाचा आवडता प्राणी म्हणजे घोडा. कृष्णाकडे चार पांढरेशुभ्र घोडे होते. कृष्णाने त्यांची नावे त्यांच्या वैशिष्ट्यानुसार शैव्य, [[सुग्रीव]], बलाहक आणि मेघपुष्प अशी ठेवली होती. कृष्ण हा उत्तम (रथाचा) सारथी होता. शंखासुर नावाच्या दैत्याला [[यादव]] सेनेने मारले तेव्हा त्याच्या शवाजवळ पडलेला [[शंख]] कृष्णाने उचलला आणि मथुरेला येऊन आचार्य सांदीपनी ऋषींना दिला. आचार्यांनी त्याचे नाव पांचजन्य ठेवून तो शंख कृष्णाला परत केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=6uy_8MlD3JMC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA303&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF+%E0%A4%B6%E0%A4%82%E0%A4%96&hl=en|title=Shri Vishnu Aur Unke Avtar|publisher=Vani Prakashan|isbn=978-81-7055-823-1|language=hi}}</ref> त्याचबरोबर सांदीपनींनी त्याला अतितंजय नावाचे धनुष्य दिले. शिवाय श्रीकृष्णाकडे सुदर्शन चक्र होते. हे चक्र [[विष्णू]]ने [[उत्तराखंड]]मधील गढवाल जिल्ह्यातील [[श्रीनगर]] गावात असलेल्या कमलेश्वर [[शिव]]मंदिरात तपश्चर्या करून मिळवले होते. ते विष्णूने त्याच्या कृष्णावतारात धारण केले व वापरले. कृष्णाकडे मुरली होती. पहिली मुरली त्याला त्याचा पिता [[नंद]] याने दिली होती. ==कृष्णाची मुले (एकूण ८०)== * श्रीकृष्ण आणि रुक्मिणीची मुले (एकूण १०) : प्रद्युम्न (थोरला), चारुदेष्ण, सुदेष्ण, चारुदेह, सुचारु, चारुगुप्त, भद्रचारु, चारुचंद्र, विचारु, आणि चारु. * श्रीकृष्ण आणि सत्यभामाची मुले (एकूण १०) : भानु, सुभानु, स्वभानु, प्रभानु, भानुमान, चंद्रभानु, बृुहद् भानु, अतिभानु, श्रीभानु आणि प्रतिभानु * श्रीकृष्ण आणि [[जांबवंती|जांबवतीची]] मुले (एकूण १०) : सांब, सुमित्र, पुरुजित, शतजित, सहस्रजित, विजय, चित्रकेतु, वसुमान, द्रविन् आणि कृतु * श्रीकृष्ण आणि नग्नजिती ऊर्फ सत्याची मुले (एकूण १०) : वीर, चंद्र, अश्वसेन, चित्रगु, वेगवान, वृ़ष, आम, शंकु, वसु आणि कुंती * श्रीकृष्ण आणि कालिंदीची मुले (एकूण १०) : श्रुत, कवि, वृ़ष-२, वीर-२, सुबाहु, भद्र, शांती, दर्श, पूर्णमास आणि सोमक * श्रीकृष्ण आणि लक्ष्मणाची मुले (एकूण १०) : प्रबोध, गात्रवान, सिंह, बल, प्रबल, ऊर्ध्वग, महाशक्ती, सह, ओज आणि अपराजित * श्रीकृष्ण आणि मित्रविंदाची मुले (एकूण १०) : वृक, हर्ष, अनिल, गृध्र, वर्द्धन, अन्नद, महश, पावन, वन्हि आणि क्षुधि * श्रीकृष्ण आणि भद्रा ऊर्फ शैब्याची मुले (एकूण १०) : संग्रामजित, बृहत् सेन, शूर, प्रहरन्, अर्जित, जय, सुभद्र, वाम, आयु आणि सत्यक. ==श्रीकृष्ण आणि त्याच्या वंशजांची कारकीर्द== * कृष्ण (इ.स.पू. २५८२ ते इ.स.पू. २४५७) * प्रद्युम्न - रुक्मिणीचा मुलगा, (इ.स.पू. २४५७ ते इ.स.पू. २४४२) * अनिरुद्ध - बाणासुराचा जावई, (इ.स.पू. २४४२ ते इ.स.पू. २४१४) * वज्रनाभ (इ.स.पू. २४१४ ते इ.स.पू. २३३९) * प्रतिबाहू (इ.स.पू. २३३९ ते इ.स.पू. २२६८) * सुबाहू (इ.स.पू. २२६८ ते इ.स.पू. २२२१) * शांतसेन (इ.स.पू. २२२१ ते इ.स.पू. २१६९) * सत्यसेन (इ.स.पू. २१६९ ते इ.स.पू. २०९२) * श्रुतसेन (इ.स.पू. २०९२ ते इ.स.पू. २०७१) * गोविंदभद्र (इ.स.पू. २०७१ ते इ.स.पू. २००९) * सूर्यभद्र (इ.स.पू. २००९ ते इ.स.पू. १९५१) * शांतिवाहन (इ.स.पू. १९५१ ते इ.स.पू. १८८२) * सद्विजय (इ.स.पू. १८८२ ते इ.स.पू. १८३७) * विश्वराह (इ.स.पू. १८३७ ते इ.स.पू. १७७७) * क्षेमराह/खेंगार (इ.स.पू. १७७७ ते इ.स.पू. १७३२) * हरिराज (इ.स.पू. १७३२ ते इ.स.पू. १६७२) * सोम (इ.स.पू. १६७२ ते इ.स.पू. १६२८) [[File:देवताम्हन.jpg|thumb|पूजेचे ताम्हन]] ==गीता== {{मुख्य|भगवद्गीता}} महाभारत युद्धाच्या सुरुवातीला अर्जुनास युद्धास प्रोत्साहित करण्यासाठी कृष्णाने त्याला भगवद्‌गीता सांगितली. यात [[आत्मा|आत्म्याचे]] अविनाशी असण्याचे [[तत्त्वज्ञान]] सांगितले आहे. मार्गशीर्ष शुक्ल एकादशी ([[मोक्षदा एकादशी]]) हा दिवस [[गीता जयंती]] म्हणून साजरा होतो. निष्काम बुद्धीने प्रयत्‍न, कष्ट, काम केले पाहिजे. मनुष्याला कर्मे सुटत नाही. ज्ञानी माणसालाही ती सुटत नाहीत. म्हणून प्रत्येकाने आपले कर्म केले पाहिजे. मात्र फळाची आशा न करता सतत चांगले कर्म म्हणजेच काम केले पाहिजे. समाजात राहताना लोकांच्या कल्याणासाठी काम केले पाहिजे. कामासाठी कोणतीही लाचलुचपत, भ्रष्टाचार न करता जीवनभर काम करा हाच संदेश गीतेने दिला आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=uCcDEAAAQBAJ&pg=PT566&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjij-zX8tH5AhUcw4sBHZGrAkgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&f=false|title=भगवद्गीतेचा सार्वजनीन संदेश/Bhagawadgitecha Sarvajanin Sandesh - 1|last=Ranganathananda|first=Swami|date=2020-10-16|publisher=Ramakrishna Math, Nagpur|isbn=978-93-5318-113-0|language=en}}</ref> त्यासाठी [[लोकमान्य टिळक|लोकमान्य टिळकांनी]] मंडालेच्या तुरुंगात असताना गीतेचा अभ्यास करून, [[गीतारहस्य]] हा कर्मयोगाची महती सांगणारा ग्रंथ लिहिला. गीतेवर अनेक ग्रंथ लिहिले गेले आणि प्रत्येक लेखकाने गीतेवर वेगवेगळ्या अंगांनी भाष्ये लिहिली आहेत. टिळकांनी गीतेचा कर्मयोग असा अर्थ लावला आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=0lZvBQAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA119&dq=%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE+%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF&hl=en|title=Lokmanya Bal Gangadhar Tilak|last=Yamini|first=Rachna Bhola|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5048-416-6|language=hi}}</ref> == श्रीकृष्णाच्या जीवनातून शिकण्यासारखी काही वाक्य == # स्वतःला विसरून साधलेला कोणताही कर्मयोग ही ईश्वराची पूजाच असते! # '''कुठल्याही फलाची अपेक्षा न धरता निष्काम कर्म करणं हेच जीवन.''' # '''भक्ती''' म्हणजे निस्वार्थ विश्वास, सेवा आणि पूजन. # '''प्रेम''' म्हणजे कसलीही अपेक्षा न ठेवणारं - निरपेक्ष आदरयुक्त आकर्षण. # स्वतःतील तेजशक्तीचा शोध म्हणजे जीवन. तो शोध लावून घेण्याचा मार्ग म्हणजे समर्पित भक्तिभाव व निर्लोप प्रेम. # ज्याला अंतरंग कळलं-त्याच्यातील सुष्ट-दुष्ट शक्ती कळल्या त्याला जीवन कळलं. # प्रसंगी आपल्या प्राणप्रिय जन्मभूमीचाही त्याग करावा लागतो - कर्तव्याच्या पालनासाठी. # '''वाढ आणि विकास हीच जीवनाची लक्षणं आहेत.''' # वाढ म्हणजे आकाराची-बाहेरची-शरीराची वृद्धी. विकास म्हणजे संस्कारांनी घडवलेली मनाची वृद्धी. # "कर्म कधीच हलकं किंवा मोठं नसतं. ते तसं बघणाऱ्याच्या हलक्या मोठ्या दृष्टीमुळं दिसतं." # "मानवाची खरी संपत्ती आहे बुद्धिमत्ता. सुसंस्कारांनी पैलू पाडलेली निकोप बुद्धिमत्ता हेच खरं रत्न, तीच खरी संपत्ती आहे. तीच कणभर का होईना जीवन पुढे नेते. त्याचा विकास करते." # गरिबी हा दोष नाही पण मनाची गरिबी मात्र अवश्य दोष आहे. # "अहंकार, मग तो सत्ता संपत्ती, सौन्दर्य, सामर्थ्य, ज्ञान कशाचाही असो मानवी जीवाची तो प्रचंड हानी करतो. कणभरही तो जीवाला काही पुढं जाऊ देत नाही." # सर्वांहून ज्ञानाचा-अद्यात्मिक ज्ञानाचा अहंकार अधिक वाईट. ==निर्वाण== महाभारतात कृष्णाच्या मृत्यूचे वर्णन आहे. त्यात ग्रहणांचे खगोलीय निरीक्षण आहे. त्यानुसार कृष्णाचा मृत्यू इ.स.पू. ५५२५ या वर्षी झाला. ==उपास्य कृष्ण== कृष्णाचे नाव आणि समानार्थी शब्द हे इ.स.पूर्व १ ल्या शतकातील साहित्य आणि पंथापासून सापडते. <ref name="Cultofgopal">{{जर्नल स्रोत|last=Hein|first=Norvin|year=1986|title=A Revolution in {{IAST|Kṛṣṇaism}}: The Cult of Gopāla|journal=History of Religions|volume=25|issue=4|pages=296–317|doi=10.1086/463051|jstor=1062622}}</ref> काही उप-परंपरांमध्ये कृष्णाची ''स्वयं भगवान'' (सर्वोच्च देव) म्हणून उपासना केली जाते आणि काहीवेळा याला कृष्णवाद म्हटले जाते. या उप-परंपरा मध्ययुगीन काळातील [[भक्ती चळवळ|भक्ती चळवळी]]<nowiki/>पासून सुरू झाल्या. {{Sfn|Hardy|1987}} <ref name="Kenneth Valpey 2013">Ravi Gupta and Kenneth Valpey (2013), ''The Bhagavata Purana'', Columbia University Press, {{ISBN|978-0231149990}}, pp. 185–200</ref> कृष्णाशी संबंधित साहित्याने [[भरतनाट्यम्|भरतनाट्यम]], [[कथकली]], [[कुचिपुडी|कुचीपुडी]], [[ओडिसी नृत्य|ओडिसी]] आणि [[मणिपुरी नृत्य]] यासारख्या असंख्य कलाकृतींना प्रेरणा दिली आहे. {{Sfn|Bryant|2007}} <ref name="ML Varadpande 1987">ML Varadpande (1987), ''History of Indian Theatre'', Vol 1, Abhinav, {{ISBN|978-8170172215}}, pp. 98–99</ref> कृष्ण हा सर्व [[हिंदू]] लोकांद्वारे मानला जाणारा देव आहे, परंतु तो काही ठिकाणी विशेषतः पूज्य आहे; यामध्ये पुढील स्थळांचा समावेश होतो: [[उत्तर प्रदेश|उत्तर प्रदेशातील]] [[वृंदावन]] आणि [[द्वारका|द्वारका;]]{{Sfn|Hawley|2020}} [[गुजरात|गुजरातमधील]] [[जुनागढ]] ; [[ओडिशा|ओडिशातील]] [[पुरी, ओडिशा|पुरी]] येथील [[जगन्नाथ मंदिर|जगन्नाथ]], [[पश्चिम बंगाल|पश्चिम बंगालमधील]] मायापूर ; {{Sfn|Hardy|1987}} {{Sfn|Miśra|2005}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=KDU30Ae4S4cC&pg=PA330|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=[[J. Gordon Melton]]|publisher=ABC-Clio|year=2011|isbn=978-1-59884-205-0|pages=330–331}}</ref> [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] [[विठ्ठल|विठोबाच्या]] रूपात [[पंढरपूर]] येथे, [[राजस्थान|राजस्थानमधील]] नाथद्वारा येथील श्रीनाथजी, {{Sfn|Hardy|1987}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=SyTgMt4AQl4C&pg=PA181|title=The Art of Loving Krishna: Ornamentation and Devotion|last=Cynthia Packert|publisher=Indiana University Press|year=2010|isbn=978-0-253-22198-8|pages=5, 70–71, 181–187}}</ref> [[कर्नाटक|कर्नाटकातील]] [[उडुपी]] कृष्णा, {{Sfn|Bryant|2007}} [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] पार्थसारथी, [[केरळ|केरळमधील]] अरनमुला आणि पार्थसारथी, केरळच्याच गुरुवायूरमध्ये [[गुरुवायूर|गुरुवायूरप्पन]] म्हणून. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4fw2DAAAQBAJ&pg=PA112|title=Krishna in History, Thought, and Culture|last=Lavanya Vemsani|publisher=ABC-CLIO|year=2016|isbn=978-1-61069-211-3|pages=112–113}}</ref> भागवत पुराणाने कृष्णाला विष्णूस्वरूप मानले आहे.महाभारत काळात जो कृष्ण यादवांचा नेता आणि पांडवांचा हितकर्ता अशा मानवी रूपगुणांत दिसला, तोच पुढे मानवांचा उपास्यदेव बनला. कृष्ण हा यादवांच्या सात्वत कुळात जन्मला होता, त्यांनीच त्याला उपास्य दैवत मानले. ==इतर कृष्ण== कृष्ण हे [[ऋग्वेद|ऋग्वेदाच्या]] आठव्या मंडलातील ७४ व्या सूक्ताचा कर्ता असलेल्या एका ऋषीचे नावही होते. त्यानुसार इतिहास काळात अनेक कृष्ण झाले असावेत असा कयास आहे. अध्यात्मात कृष्णाची २४ नावे आहेत. ==पुस्तके== कृष्णाला साधारणपणे श्रीकृष्ण म्हणतात. श्रीकृष्णाचे चरित्र आणि व्यक्तिमत्त्व सांगणारी भरपूर मराठी पुस्तके आहेत. त्यांपैकी ही काही : * कृष्णमाता देवकी ([[जनार्दन ओक]]) * कृष्ण सखा माझा भाग १, २, ३ (परमानंदस्वामी) * महामानव योगेश्वर (डॉ. श,शि. परचुरे) * युगंधर ([[शिवाजी सावंत]]) * योगेश्वर श्रीकृष्ण (डॉ. [[सुमती क्षेत्रमाडे]]) * श्रीकृष्ण चरित्र ([[चिंतामण विनायक वैद्य|चिं.वि. वैद्य]]) * श्रीकृष्णदर्शन ([[मंगला कुलकर्णी]]) * श्रीकृष्णलीला ([[मंगला कुलकर्णी]]) * श्रीकृष्ण स्थलयात्रा (सौ. [[गीता आदिनाथ हरवंदे]]) ==साहित्यात, चित्रपटांत, नाटकांत, दूरचित्रवाणीवरील मालिकांत श्रीकृष्ण== श्रीकृष्ण हा उत्तर-दक्षिण-पूर्व-पश्चिम भारतातील तमाम नागरिकांचा आवडता 'देव' असल्याने त्याच्यावर अनेक कथा-कादंबऱ्या चित्रपट-नाटके लिहिली गेली. त्यांपैकी काही :- * कृष्ण (कानडी चित्रपट) (इसवी सन २००७) (दिग्दर्शक : एम.डी. श्रीधर) * कृष्ण (मराठी दूरचित्रवाणी मालिका १९९३-९६; कृष्णाच्या भूमिकेत [[स्वप्नील जोशी]], वय १५ वर्षे) * कृष्ण (रामानंद सागर यांची हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, १९९०) * गोपाळ कृष्ण (मराठी चित्रपट) (१९२९) भूमिका : कमलादेवी, अनंत आपटे, साखरीबाई, जी.आर. माने, वगैरे; दिग्दर्शक : [[व्ही. शांताराम]]) * गोपाळकृष्ण/गोपाल कृष्ण (मराठी/हिंदी चित्रपट) (इसवी सन १९३८) प्रमुख भूमिका : [[शांता आपटे]], [[परशुराम]] आणि कृष्णाच्या भूमिकेत [[राम मराठे]]; दिग्दर्शक : [[विष्णूपंत दामले|विष्णूपंत गोविंद दामले]], [[शेख फत्तेलाल]]; संगीत : [[मास्टर कृष्णराव]]) * गोपाल कृष्ण (हिंदी चित्रपट) (१९६५) भूमिका : प्रकाश, [[जयश्री गडकर]], डी.के सप्रू, वगैरे...दिग्दर्शक : डी. रामन) * गोपाल कृष्ण (हिंदी चित्रपट) (१९७९). प्रमुख भूमिका : झरीना वहाब, मनहर देसाई....मास्टर संदीप (छोटा कृष्ण), आणि मोठ्या कृष्णाच्या भूमिकेत सचिन. दिग्दर्शक : विजय शर्मा) * द्वारकाधीश भगवान श्रीकृष्ण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, २०११; कृष्णाच्या भूमिकेत - विशाल कडवाई) (विशाल कडवाईची ही पाचवी कृष्णाची भूमिका) हा कृष्णही अगदी अस्सल वाटतो. * परमावतार श्रीकृष्ण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका २०१७पासून पुढे; कृष्णाच्या भूमिकेत संदीप साहिर) * महाभारत (बी.आर. चोपरानिर्मित हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका इसवी सन १९८८-९०; कृष्णाच्या भूमिकेत - [[नितीश भारद्वाज]]). आजपर्यंतच्या सर्व कृष्णांत सर्वश्रेष्ठ अभिनेता!) * महाभारत (२०१३-१४; कृष्णाच्या भूमिकेत सौरभराज जैन) * राधाकृष्ण (हिंदी-इंग्रजी दूरचित्रवाणी मालिका) (२०१८ पासून पुढे ३० भाग) प्रमुख भूमिका : सुमेध मुद्गलकर, मलिका सिंग; दिग्दर्शक : सिद्धनाथकुमार तिवारी) * श्रीमद्&zwnj;भागवत्&zwnj; महापुराण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, जून २०१९ पासून पुढे), कृष्णाच्या भूमिकेत रजनीश दुग्गल) * संगीत सौभद्र (मराठी नाटक, सन १८८२, कृष्णाच्या भूमिकेत [[छोटा गंधर्व]]) (अपूर्ण) == बाह्य दुवे == == संदर्भ == [[वर्ग:कुलदैवते]] [[वर्ग:दशावतार]] [[वर्ग:महाभारतातील व्यक्तिरेखा]] [[वर्ग:यादव कुळ]] [[वर्ग:हिंदू दैवते]] [[वर्ग:विष्णू]] 97sktzzf89t8jw104xw8rnv7u9elnc9 2150179 2150178 2022-08-24T06:28:34Z आर्या जोशी 65452 /* गीता */ संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट हिंदू दैवत|नाव=श्री कृष्ण|चित्र=Sri Mariamman Temple Singapore 2 amk.jpg|चित्र_रुंदी=250px|चित्र_शीर्षक=[[सिंगापूर]]च्या श्री मारिमान मंदिरामधील कृष्णाची प्रतिमा|नाव_मराठी_लेखन=श्रीकृष्ण|नाव_संस्कृत_लेखन=कृष्णः|नाव_कन्नड_लेखन=ಶ್ರೀ ಕೃಷ್ಣ.|नाव_तेलुगु_लेखन=శ్రీ కృష్ణ.|जन्म=बुधवार १३ जुन इ.पू. ३२२६, श्रावण कृष्ण अष्टमी, द्वापारयुग युगाब्द ८,६३,८७५.|अवतार_समाप्ती=सोमवार १५ जुलै इ.पू. ३१०१,भाद्रपद कृष्ण द्वादशी, द्वापारयुग युगाब्द ८,६४,०००.|निवासस्थान=द्वारका, गुजरात.|शस्त्र=सुदर्शन चक्र|वडील_नाव=[[वसुदेव]]|आई_नाव=[[देवकी]] (जन्मदात्री), [[यशोदा]] (पालन पोषण)|पत्नी_नाव=[[राधा]], [[रुक्मिणी]], [[सत्यभामा]], [[जांबवंती]], सत्या, लक्ष्मणा, कालिन्दी, भद्रा, मित्रविन्दा. ..(एकूण १६१०८)|अपत्ये=८०.|अन्य_नावे=वासुदेव, वासुदेवनंदन, गोपाल, नंदलाल, माखनचोर, शाम, मुरारी, पार्थसारथी, मोहन, किशन, गोविंदा, हरी|या_देवतेचे_अन्य_अवतार=[[विठ्ठल]]|या_अवताराची_मुख्य_देवता=[[विष्णू]]|मंत्र=ॐ नमो भगवते वासुदेवाय नमः|नामोल्लेख_धार्मिक_साहित्य=महाभारत, भगवद्गीता.|मुख्य_तीर्थक्षेत्रे=मथुरा, वृंदावन, द्वारका}} [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Birth_of_Krishna_(1890).jpg|इवलेसे|कृष्णजन्म. चित्रकार: राजा रविवर्मा, ता.१८९०, चित्राचे सध्याचे ठिकाण: महाराजा फतेह सिंह संग्रहालय, वडोदरा, गुजरात]] '''कृष्ण'''<ref>[http://www.dictionary.com/browse/krishna "Krishna"]. </ref> हा [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मातील]] प्रमुख देवांपैकी एक आहे. तो [[विष्णु|विष्णूचा]] आठवा [[अवतार]] आणि [[वैष्णव पंथ|वैष्णव पंथा]]<nowiki/>मधील सर्वोच्च देवता म्हणून पूजला जातो. कृष्ण हा संरक्षण, करुणा, माया आणि प्रेमाचा देव असून <ref name="Scharfstein1993p166">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/ineffabilityfail0000scha|title=Ineffability: The Failure of Words in Philosophy and Religion|last=Ben-Ami Scharfstein|publisher=State University of New York Press|year=1993|isbn=978-0-7914-1347-0|page=[https://archive.org/details/ineffabilityfail0000scha/page/166 166]|url-access=registration}}</ref> {{Sfn|Bryant|Ekstrand|2004}} तो भारतीय देवतांमध्ये सर्वात लोकप्रिय आणि फार मोठ्या प्रमाणावर पूजला जातो. <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Krishna, Lord Or Avatara?|last=Freda Matchett|date=2001|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-7007-1281-6|page=199}}</ref> [[हिंदू|हिंदू लोक]] कृष्णाचा जन्मदिवस दरवर्षी [[कृष्ण जन्माष्टमी|कृष्ण जन्माष्टमीला]] चंद्रसौर [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू दिनदर्शिकेनुसार]] साजरा करतात, जो ऑगस्टच्या उत्तरार्धात किंवा [[ग्रेगोरीयन दिनदर्शिका|ग्रेगोरियन कॅलेंडरच्या]] सप्टेंबरच्या सुरुवातीला येतो. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.worldhistory.org/Krishna/#:~:text=One%20day%20Vishnu%2C%20the%20great,his%20earthly%20father%20being%20Vasudeva.|title=Krishna|website=World History Encyclopedia}}</ref> <ref name="Lochtefeld2002p314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M|last=James G. Lochtefeld|publisher=The Rosen Publishing Group|year=2002|isbn=978-0-8239-3179-8|pages=[https://archive.org/details/illustratedencyc0000loch/page/n436 314]–315|url-access=registration}}</ref> कृष्णाच्या अवतारसमाप्तीनंतर [[द्वापरयुग]] संपून [[कलियुग|कलियुगाची]] सुरुवात झाल्याचे सांगितले जाते. त्याच्या जीवनाचा प्रत्येक पैलू जीवनातील कर्तव्याशी जोडलेला आहे. कृष्ण या शब्दाचा अर्थ "काळ्या मुखवर्णाचा" आणि "सर्वाना आकर्षित करणारा" असा होतो. [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Yasodha_and_Krishna_(1901).jpg|इवलेसे|यशोदा आणि बाळकृष्ण. चित्रकार: राजा रविवर्मा, १९०१. चित्राचे ठिकाण: नॅशनल आर्ट गॅलरी, चेन्नई]] १९६० पासून मुख्यत्वे [[आंतरराष्ट्रीय कृष्णभावनामृत संघ|आंतरराष्ट्रीय कृष्णभावनामृत संघा]]<nowiki/>च्या (ISKCON) च्या कार्यामुळे कृष्णाची उपासना पाश्चात्य जग आणि [[आफ्रिका|आफ्रिके]]<nowiki/>तही पसरली आहे. <ref name="bare_url">{{जर्नल स्रोत|last=Selengut|first=Charles|year=1996|title=Charisma and Religious Innovation: Prabhupada and the Founding of ISKCON|url=http://content.iskcon.com/icj/4_2/4_2charisma.html|journal=[[ISKCON Communications Journal]]|volume=4|issue=2|archive-url=https://archive.today/2012.07.10-005633/http://content.iskcon.com/icj/4_2/4_2charisma.html|archive-date=10 July 2012}}</ref> [[चित्र:Krishna_tells_Gita_to_Arjuna.jpg|इवलेसे|महाभारतात अर्जुनाला गीता सांगताना कृष्ण]] == श्रीकृष्ण जन्म == 'श्रावण महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील अष्टमी तिथीला मध्यरात्री रोहिणी नक्षत्रावर श्रीकृष्णाचा जन्म झाला.त्यामुळे त्या अष्टमीला हा जन्मदिवस उत्साहाने साजरा होतो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=scJmDwAAQBAJ&pg=PT73&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwi9laCm9tH5AhXReN4KHW2OBN4Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Bharatiya Parva Evam Tyohar|last=Shandilya|first=Rajeshwari|date=2009-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-81-7315-617-5|language=hi}}</ref>महाराष्ट्रात त्या दिवशी श्रावण वद्य अष्टमी असते, उत्तरेकडे तो दिवस भाद्रपद वद्य अष्टमीचा असतो. कृष्णाची आई देवकी आणि वडील वसुदेव हे देवकीचा भाऊ आणि मथुरेचा राजा कंस याच्या कैदेत होते. देवकीचा पुत्र तुझा वध करेल अशी आकाशवाणी ऐकून कंसाने देवकी आणि वसुदेवाला कैदेत ठेवले आणि तिची पहिली सात अपत्ये जन्मताक्षणी ठार केली. आठवे अपत्य जन्माला येताक्षणी वसुदेवाने त्याला आपला गोकुळातील मित्र नंद याच्या स्वाधीन केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.patrika.com/religion-news/janmashtami-2022-read-this-janmashtami-vrat-katha-during-puja-7717381/|title=Janmashtami 2022: जन्माष्टमी आज, श्रीकृष्ण पूजन के बाद जरूर पढ़ें ये व्रत कथा {{!}} janmashtami 2022: Read this Janmashtami Vrat Katha during Puja|date=2022-08-18|website=Patrika News|language=hi-IN|access-date=2022-08-19}}</ref> [[चित्र:Raja_Ravi_Varma,_Yasoda_Adorning_Krishna.jpg|इवलेसे|बाळकृष्णाला दागिने घालताना यशोदा, चित्रकार: राजा रविवर्मा. चित्राचे ठिकाण: हुजूर महाडी पॅलेस, तंजावर, तमिळनाडू]] ==इतिहास== [[चित्र:WLA_haa_Krishna_Playing_the_Flute_Chola.jpg|उजवे|इवलेसे|395x395अंश|मुरलीधर कृष्णाचे [[चोल राजांची मंदिरे|चोळकालीन]] शिल्प (इ.स.चे ११-१२ वे शतक)]] कृष्णाचा "देवकीपुत्र कृष्ण' असा उल्लेख [[छांदोग्य उपनिषद्|छांदोग्य उपनिषदात]] (३.७.६) आला आहे. कृष्ण हे नाव "विष्णू सहस्रनामात" येते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=EAjre2OxyvIC&printsec=frontcover&dq=vishnu+sahasranamam&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=vishnu%20sahasranamam&f=false|title=Vishnu Sahasranama|publisher=SRG Publishers|isbn=978-81-902827-2-7|language=en}}</ref> कृष्ण हे नाव "केशवनामांत" २४वे आहे. पूजेच्या वेळीस या नामावलीचे पठण केले जाते. कृष्ण हा द्वापरयुगाच्या अखेरीस म्हणजे [[द्वापरयुग]] आणि कलियुग यांच्या संधिकालात इ.स.पू. तीन हजार वर्षांच्या आसपास झाला असावा. कृष्णाच्या जीवनातील किस्से आणि कथांना सामान्यतः ''कृष्ण लीला'' असे म्हटले जाते. तो [[महाभारत]], [[भागवत पुराण]], [[ब्रह्मवैवर्त पुराण]] आणि [[भगवद्‌गीता|भगवद्गीता]] यांमधील एक मध्यवर्ती पात्र आहे. अनेक हिंदू तात्विक, धर्मशास्त्रीय आणि पौराणिक ग्रंथांमध्ये त्याचा प्रामुख्याने उल्लेख आहे.<ref name="Thompson">{{cite web|url=http://content.iskcon.com/icj/1_2/12thompson.html|title=Reflections on the Relation Between Religion and Modern Rationalism|author=Richard Thompson, Ph.D.|date=December 1994|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110104040530/http://content.iskcon.com/icj/1_2/12thompson.html|archive-date=4 January 2011|access-date=12 April 2008|df=dmy-all}}</ref> यामध्ये त्याला विविध दृष्टीकोनांतून चित्रित केले गेले आहे: एक दैवी मूल, एक खोडकर, एक आदर्श प्रेमी, एक दैवी नायक आणि वैश्विक सर्वोच्च अस्तित्व. <ref name="Mahony1987">{{जर्नल स्रोत|last=Mahony, W. K.|year=1987|title=Perspectives on Krsna's Various Personalities|journal=History of Religions|volume=26|issue=3|pages=333–335|doi=10.1086/463085|jstor=1062381}}</ref> कृष्णाची विविध रूपे अनेक दंतकथांमधून प्रतिबिंबित होतात आणि त्याला त्याच्या आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्यात दाखवतात, जसे की [[लोणी]] खाणारे तान्हे बाळ, [[बासरी]] वाजवणारा तरुण मुलगा, [[राधा|राधासोबतचा]] किंवा स्त्री भक्तांनी वेढलेला तरुण मुलगा किंवा [[अर्जुन|अर्जुनाला]] सल्ले देणारा मित्र आणि सारथी. <ref name="Knott2000">{{Harvard citation no brackets|Knott|2000}}</ref> कालिया नागाला कृष्णाने धडा शिकवला. भारतीय युद्धात कृष्ण [[पांडव|पांडवांच्या]] बाजूने लढला. [[महाभारत|महाभारतात]] म्हटले आहे की, कृष्णाच्या तेजाने जिंकला गेला नाही असा एकही राजा किंवा [[क्षत्रिय]] नाही. ( म. भा. ३८.८.) हिंदू धर्मात कृष्णाला पूर्ण पुरुष मानले जाते. भारतीय जनमानसावर कृष्णाचा मोठा प्रभाव आहे. कृष्णलीला व कृष्णनीती असे शब्द त्याच्यामुळे रूढ झाले. कृष्ण चरित्रानुसार कृष्णाचे मृत्युसमयी वय एकशेआठ वर्षे होते. महाभारत युद्ध संपल्यानंतर [[राजसूय यज्ञ|राजसूय यज्ञात]] पहिला मानकरी म्हणून कृष्णाची निवड झाली. ==कुटुंब== कृष्ण [[यदु वंश|यादव कुळात]] जन्माला आला. तो वसुदेव व देवकी यांचा पुत्र. कंस हा त्याचा मामा.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=0XAlIdRY9WwC&pg=PP2&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjOlv6Qxtn5AhXKArcAHQU8BvIQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0&f=false|title=Yugandhar|last=Sāvanta|first=Śivājī|date=2009|publisher=Bharatiya Gyanpith|isbn=978-81-263-1718-9|language=hi}}</ref> [[सुभद्रा]] आणि [[द्रौपदी]] या दोन्ही भगवान श्रीकृष्णाच्या बहिणी. पैकी सुभद्रा ही सख्खी, तर द्रौपदी ही मानलेली [[बहीण]] होती. [[बलराम]] त्याचा भाऊ आहे. कालिन्दी, जाम्बवती, भद्रा, मित्रविन्दा, रुक्मिणी, लक्ष्मणा, सत्यभामा, सत्या अशा श्रीकृष्णाला आठ बायका होत्या. शिवाय त्याने नरकासुराच्या (भौमासुराच्या) कैदेतील १६,१०० स्त्रियांना सोडवले आणि त्यांच्यापैकी प्रत्येकीला पत्नीचा दर्जा दिला. * शिक्षण श्रीकृष्ण आणि [[बलराम]] यांनी [[सांदीपनी]] ऋषींकडे गुरुगृही राहून शिक्षण घेतले होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ltVFAQAAIAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80+%E0%A4%8B%E0%A4%B7%E0%A5%80&q=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A5%80+%E0%A4%8B%E0%A4%B7%E0%A5%80&hl=en|title=Om̐kāra Gaṇeśa, Purāṇokta 21 Gaṇapatī, pūjā-utsava, upāsanā, ārādhanā|last=Khole|first=Gajānana Śã|date=1992|publisher=Indrāyaṇī Sāhitya|language=mr}}</ref> ==राधा== [[ब्रह्मवैवर्तपुराण]] या ग्रंथात [[राधा]] ही कृष्णाची परमप्रिया आहे असा उल्लेख आहे. [[राधा]] ही कृष्णाची प्रेयसी किंवा भक्त होती. राधा व कृष्ण हे मूळचे [[सांख्यशास्त्र|सांख्यशास्त्रातील]] [[प्रकृती]] व [[पुरुष]] होत, असे काहींचे मत आहे. राधा हे कृष्णाचेच स्त्रीरूप आहे व कृष्णच राधेचे पुरुषरूप आहे', असेही म्हटले जाते. कृष्ण अगदी लहान असताना ज्या गोपिकांबरोबर खेळत असे त्यांपैकी एक राधा होती. राधेचे कृष्णावर मनापासून प्रेम होते. ब्रह्मा वैवर्त पुराण आणि गर्ग संहिता नमूद करतात की कृष्णाने वृंदावनाजवळील भांडिरवन जंगलात भगवान ब्रह्माच्या उपस्थितीत गुप्तपणे राधाशी लग्न केले होते. ==कृष्णाची संबंधित विविध संकल्पना/प्रतीके== कृष्णाला फुलामध्ये पारिजातकाचे फूल जास्त आवडते. राधेने दिलेली [[वैजयंतीमाला]] ही त्याच्या आवडीची आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=h72u1p4emJsC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA86&dq=%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE+%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3&hl=en|title=Meera Kakavya|publisher=Vani Prakashan|language=hi}}</ref> प्राण्यांमध्ये कृष्णाचा आवडता प्राणी म्हणजे घोडा. कृष्णाकडे चार पांढरेशुभ्र घोडे होते. कृष्णाने त्यांची नावे त्यांच्या वैशिष्ट्यानुसार शैव्य, [[सुग्रीव]], बलाहक आणि मेघपुष्प अशी ठेवली होती. कृष्ण हा उत्तम (रथाचा) सारथी होता. शंखासुर नावाच्या दैत्याला [[यादव]] सेनेने मारले तेव्हा त्याच्या शवाजवळ पडलेला [[शंख]] कृष्णाने उचलला आणि मथुरेला येऊन आचार्य सांदीपनी ऋषींना दिला. आचार्यांनी त्याचे नाव पांचजन्य ठेवून तो शंख कृष्णाला परत केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=6uy_8MlD3JMC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA303&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF+%E0%A4%B6%E0%A4%82%E0%A4%96&hl=en|title=Shri Vishnu Aur Unke Avtar|publisher=Vani Prakashan|isbn=978-81-7055-823-1|language=hi}}</ref> त्याचबरोबर सांदीपनींनी त्याला अतितंजय नावाचे धनुष्य दिले. शिवाय श्रीकृष्णाकडे सुदर्शन चक्र होते. हे चक्र [[विष्णू]]ने [[उत्तराखंड]]मधील गढवाल जिल्ह्यातील [[श्रीनगर]] गावात असलेल्या कमलेश्वर [[शिव]]मंदिरात तपश्चर्या करून मिळवले होते. ते विष्णूने त्याच्या कृष्णावतारात धारण केले व वापरले. कृष्णाकडे मुरली होती. पहिली मुरली त्याला त्याचा पिता [[नंद]] याने दिली होती. ==कृष्णाची मुले (एकूण ८०)== * श्रीकृष्ण आणि रुक्मिणीची मुले (एकूण १०) : प्रद्युम्न (थोरला), चारुदेष्ण, सुदेष्ण, चारुदेह, सुचारु, चारुगुप्त, भद्रचारु, चारुचंद्र, विचारु, आणि चारु. * श्रीकृष्ण आणि सत्यभामाची मुले (एकूण १०) : भानु, सुभानु, स्वभानु, प्रभानु, भानुमान, चंद्रभानु, बृुहद् भानु, अतिभानु, श्रीभानु आणि प्रतिभानु * श्रीकृष्ण आणि [[जांबवंती|जांबवतीची]] मुले (एकूण १०) : सांब, सुमित्र, पुरुजित, शतजित, सहस्रजित, विजय, चित्रकेतु, वसुमान, द्रविन् आणि कृतु * श्रीकृष्ण आणि नग्नजिती ऊर्फ सत्याची मुले (एकूण १०) : वीर, चंद्र, अश्वसेन, चित्रगु, वेगवान, वृ़ष, आम, शंकु, वसु आणि कुंती * श्रीकृष्ण आणि कालिंदीची मुले (एकूण १०) : श्रुत, कवि, वृ़ष-२, वीर-२, सुबाहु, भद्र, शांती, दर्श, पूर्णमास आणि सोमक * श्रीकृष्ण आणि लक्ष्मणाची मुले (एकूण १०) : प्रबोध, गात्रवान, सिंह, बल, प्रबल, ऊर्ध्वग, महाशक्ती, सह, ओज आणि अपराजित * श्रीकृष्ण आणि मित्रविंदाची मुले (एकूण १०) : वृक, हर्ष, अनिल, गृध्र, वर्द्धन, अन्नद, महश, पावन, वन्हि आणि क्षुधि * श्रीकृष्ण आणि भद्रा ऊर्फ शैब्याची मुले (एकूण १०) : संग्रामजित, बृहत् सेन, शूर, प्रहरन्, अर्जित, जय, सुभद्र, वाम, आयु आणि सत्यक. ==श्रीकृष्ण आणि त्याच्या वंशजांची कारकीर्द== * कृष्ण (इ.स.पू. २५८२ ते इ.स.पू. २४५७) * प्रद्युम्न - रुक्मिणीचा मुलगा, (इ.स.पू. २४५७ ते इ.स.पू. २४४२) * अनिरुद्ध - बाणासुराचा जावई, (इ.स.पू. २४४२ ते इ.स.पू. २४१४) * वज्रनाभ (इ.स.पू. २४१४ ते इ.स.पू. २३३९) * प्रतिबाहू (इ.स.पू. २३३९ ते इ.स.पू. २२६८) * सुबाहू (इ.स.पू. २२६८ ते इ.स.पू. २२२१) * शांतसेन (इ.स.पू. २२२१ ते इ.स.पू. २१६९) * सत्यसेन (इ.स.पू. २१६९ ते इ.स.पू. २०९२) * श्रुतसेन (इ.स.पू. २०९२ ते इ.स.पू. २०७१) * गोविंदभद्र (इ.स.पू. २०७१ ते इ.स.पू. २००९) * सूर्यभद्र (इ.स.पू. २००९ ते इ.स.पू. १९५१) * शांतिवाहन (इ.स.पू. १९५१ ते इ.स.पू. १८८२) * सद्विजय (इ.स.पू. १८८२ ते इ.स.पू. १८३७) * विश्वराह (इ.स.पू. १८३७ ते इ.स.पू. १७७७) * क्षेमराह/खेंगार (इ.स.पू. १७७७ ते इ.स.पू. १७३२) * हरिराज (इ.स.पू. १७३२ ते इ.स.पू. १६७२) * सोम (इ.स.पू. १६७२ ते इ.स.पू. १६२८) [[File:देवताम्हन.jpg|thumb|पूजेचे ताम्हन]] ==गीता== {{मुख्य|भगवद्गीता}} महाभारत युद्धाच्या सुरुवातीला अर्जुनास युद्धास प्रोत्साहित करण्यासाठी कृष्णाने त्याला भगवद्‌गीता सांगितली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=QbAue3-KXAoC&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE&hl=en|title=Marāṭhī viśvakośa|date=1973|publisher=Mahārāshṭra Rājya Sāhitya Sāskr̥ti Maṇḍaḷa|language=mr}}</ref> यात [[आत्मा|आत्म्याचे]] अविनाशी असण्याचे [[तत्त्वज्ञान]] सांगितले आहे. मार्गशीर्ष शुक्ल एकादशी ([[मोक्षदा एकादशी]]) हा दिवस [[गीता जयंती]] म्हणून साजरा होतो. निष्काम बुद्धीने प्रयत्‍न, कष्ट, काम केले पाहिजे. मनुष्याला कर्मे सुटत नाही. ज्ञानी माणसालाही ती सुटत नाहीत. म्हणून प्रत्येकाने आपले कर्म केले पाहिजे. मात्र फळाची आशा न करता सतत चांगले कर्म म्हणजेच काम केले पाहिजे. समाजात राहताना लोकांच्या कल्याणासाठी काम केले पाहिजे. कामासाठी कोणतीही लाचलुचपत, भ्रष्टाचार न करता जीवनभर काम करा हाच संदेश गीतेने दिला आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=uCcDEAAAQBAJ&pg=PT566&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjij-zX8tH5AhUcw4sBHZGrAkgQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&f=false|title=भगवद्गीतेचा सार्वजनीन संदेश/Bhagawadgitecha Sarvajanin Sandesh - 1|last=Ranganathananda|first=Swami|date=2020-10-16|publisher=Ramakrishna Math, Nagpur|isbn=978-93-5318-113-0|language=en}}</ref> त्यासाठी [[लोकमान्य टिळक|लोकमान्य टिळकांनी]] मंडालेच्या तुरुंगात असताना गीतेचा अभ्यास करून, [[गीतारहस्य]] हा कर्मयोगाची महती सांगणारा ग्रंथ लिहिला. गीतेवर अनेक ग्रंथ लिहिले गेले आणि प्रत्येक लेखकाने गीतेवर वेगवेगळ्या अंगांनी भाष्ये लिहिली आहेत. टिळकांनी गीतेचा कर्मयोग असा अर्थ लावला आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=0lZvBQAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA119&dq=%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE+%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF&hl=en|title=Lokmanya Bal Gangadhar Tilak|last=Yamini|first=Rachna Bhola|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5048-416-6|language=hi}}</ref> == श्रीकृष्णाच्या जीवनातून शिकण्यासारखी काही वाक्य == # स्वतःला विसरून साधलेला कोणताही कर्मयोग ही ईश्वराची पूजाच असते! # '''कुठल्याही फलाची अपेक्षा न धरता निष्काम कर्म करणं हेच जीवन.''' # '''भक्ती''' म्हणजे निस्वार्थ विश्वास, सेवा आणि पूजन. # '''प्रेम''' म्हणजे कसलीही अपेक्षा न ठेवणारं - निरपेक्ष आदरयुक्त आकर्षण. # स्वतःतील तेजशक्तीचा शोध म्हणजे जीवन. तो शोध लावून घेण्याचा मार्ग म्हणजे समर्पित भक्तिभाव व निर्लोप प्रेम. # ज्याला अंतरंग कळलं-त्याच्यातील सुष्ट-दुष्ट शक्ती कळल्या त्याला जीवन कळलं. # प्रसंगी आपल्या प्राणप्रिय जन्मभूमीचाही त्याग करावा लागतो - कर्तव्याच्या पालनासाठी. # '''वाढ आणि विकास हीच जीवनाची लक्षणं आहेत.''' # वाढ म्हणजे आकाराची-बाहेरची-शरीराची वृद्धी. विकास म्हणजे संस्कारांनी घडवलेली मनाची वृद्धी. # "कर्म कधीच हलकं किंवा मोठं नसतं. ते तसं बघणाऱ्याच्या हलक्या मोठ्या दृष्टीमुळं दिसतं." # "मानवाची खरी संपत्ती आहे बुद्धिमत्ता. सुसंस्कारांनी पैलू पाडलेली निकोप बुद्धिमत्ता हेच खरं रत्न, तीच खरी संपत्ती आहे. तीच कणभर का होईना जीवन पुढे नेते. त्याचा विकास करते." # गरिबी हा दोष नाही पण मनाची गरिबी मात्र अवश्य दोष आहे. # "अहंकार, मग तो सत्ता संपत्ती, सौन्दर्य, सामर्थ्य, ज्ञान कशाचाही असो मानवी जीवाची तो प्रचंड हानी करतो. कणभरही तो जीवाला काही पुढं जाऊ देत नाही." # सर्वांहून ज्ञानाचा-अद्यात्मिक ज्ञानाचा अहंकार अधिक वाईट. ==निर्वाण== महाभारतात कृष्णाच्या मृत्यूचे वर्णन आहे. त्यात ग्रहणांचे खगोलीय निरीक्षण आहे. त्यानुसार कृष्णाचा मृत्यू इ.स.पू. ५५२५ या वर्षी झाला. ==उपास्य कृष्ण== कृष्णाचे नाव आणि समानार्थी शब्द हे इ.स.पूर्व १ ल्या शतकातील साहित्य आणि पंथापासून सापडते. <ref name="Cultofgopal">{{जर्नल स्रोत|last=Hein|first=Norvin|year=1986|title=A Revolution in {{IAST|Kṛṣṇaism}}: The Cult of Gopāla|journal=History of Religions|volume=25|issue=4|pages=296–317|doi=10.1086/463051|jstor=1062622}}</ref> काही उप-परंपरांमध्ये कृष्णाची ''स्वयं भगवान'' (सर्वोच्च देव) म्हणून उपासना केली जाते आणि काहीवेळा याला कृष्णवाद म्हटले जाते. या उप-परंपरा मध्ययुगीन काळातील [[भक्ती चळवळ|भक्ती चळवळी]]<nowiki/>पासून सुरू झाल्या. {{Sfn|Hardy|1987}} <ref name="Kenneth Valpey 2013">Ravi Gupta and Kenneth Valpey (2013), ''The Bhagavata Purana'', Columbia University Press, {{ISBN|978-0231149990}}, pp. 185–200</ref> कृष्णाशी संबंधित साहित्याने [[भरतनाट्यम्|भरतनाट्यम]], [[कथकली]], [[कुचिपुडी|कुचीपुडी]], [[ओडिसी नृत्य|ओडिसी]] आणि [[मणिपुरी नृत्य]] यासारख्या असंख्य कलाकृतींना प्रेरणा दिली आहे. {{Sfn|Bryant|2007}} <ref name="ML Varadpande 1987">ML Varadpande (1987), ''History of Indian Theatre'', Vol 1, Abhinav, {{ISBN|978-8170172215}}, pp. 98–99</ref> कृष्ण हा सर्व [[हिंदू]] लोकांद्वारे मानला जाणारा देव आहे, परंतु तो काही ठिकाणी विशेषतः पूज्य आहे; यामध्ये पुढील स्थळांचा समावेश होतो: [[उत्तर प्रदेश|उत्तर प्रदेशातील]] [[वृंदावन]] आणि [[द्वारका|द्वारका;]]{{Sfn|Hawley|2020}} [[गुजरात|गुजरातमधील]] [[जुनागढ]] ; [[ओडिशा|ओडिशातील]] [[पुरी, ओडिशा|पुरी]] येथील [[जगन्नाथ मंदिर|जगन्नाथ]], [[पश्चिम बंगाल|पश्चिम बंगालमधील]] मायापूर ; {{Sfn|Hardy|1987}} {{Sfn|Miśra|2005}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=KDU30Ae4S4cC&pg=PA330|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=[[J. Gordon Melton]]|publisher=ABC-Clio|year=2011|isbn=978-1-59884-205-0|pages=330–331}}</ref> [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] [[विठ्ठल|विठोबाच्या]] रूपात [[पंढरपूर]] येथे, [[राजस्थान|राजस्थानमधील]] नाथद्वारा येथील श्रीनाथजी, {{Sfn|Hardy|1987}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=SyTgMt4AQl4C&pg=PA181|title=The Art of Loving Krishna: Ornamentation and Devotion|last=Cynthia Packert|publisher=Indiana University Press|year=2010|isbn=978-0-253-22198-8|pages=5, 70–71, 181–187}}</ref> [[कर्नाटक|कर्नाटकातील]] [[उडुपी]] कृष्णा, {{Sfn|Bryant|2007}} [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] पार्थसारथी, [[केरळ|केरळमधील]] अरनमुला आणि पार्थसारथी, केरळच्याच गुरुवायूरमध्ये [[गुरुवायूर|गुरुवायूरप्पन]] म्हणून. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4fw2DAAAQBAJ&pg=PA112|title=Krishna in History, Thought, and Culture|last=Lavanya Vemsani|publisher=ABC-CLIO|year=2016|isbn=978-1-61069-211-3|pages=112–113}}</ref> भागवत पुराणाने कृष्णाला विष्णूस्वरूप मानले आहे.महाभारत काळात जो कृष्ण यादवांचा नेता आणि पांडवांचा हितकर्ता अशा मानवी रूपगुणांत दिसला, तोच पुढे मानवांचा उपास्यदेव बनला. कृष्ण हा यादवांच्या सात्वत कुळात जन्मला होता, त्यांनीच त्याला उपास्य दैवत मानले. ==इतर कृष्ण== कृष्ण हे [[ऋग्वेद|ऋग्वेदाच्या]] आठव्या मंडलातील ७४ व्या सूक्ताचा कर्ता असलेल्या एका ऋषीचे नावही होते. त्यानुसार इतिहास काळात अनेक कृष्ण झाले असावेत असा कयास आहे. अध्यात्मात कृष्णाची २४ नावे आहेत. ==पुस्तके== कृष्णाला साधारणपणे श्रीकृष्ण म्हणतात. श्रीकृष्णाचे चरित्र आणि व्यक्तिमत्त्व सांगणारी भरपूर मराठी पुस्तके आहेत. त्यांपैकी ही काही : * कृष्णमाता देवकी ([[जनार्दन ओक]]) * कृष्ण सखा माझा भाग १, २, ३ (परमानंदस्वामी) * महामानव योगेश्वर (डॉ. श,शि. परचुरे) * युगंधर ([[शिवाजी सावंत]]) * योगेश्वर श्रीकृष्ण (डॉ. [[सुमती क्षेत्रमाडे]]) * श्रीकृष्ण चरित्र ([[चिंतामण विनायक वैद्य|चिं.वि. वैद्य]]) * श्रीकृष्णदर्शन ([[मंगला कुलकर्णी]]) * श्रीकृष्णलीला ([[मंगला कुलकर्णी]]) * श्रीकृष्ण स्थलयात्रा (सौ. [[गीता आदिनाथ हरवंदे]]) ==साहित्यात, चित्रपटांत, नाटकांत, दूरचित्रवाणीवरील मालिकांत श्रीकृष्ण== श्रीकृष्ण हा उत्तर-दक्षिण-पूर्व-पश्चिम भारतातील तमाम नागरिकांचा आवडता 'देव' असल्याने त्याच्यावर अनेक कथा-कादंबऱ्या चित्रपट-नाटके लिहिली गेली. त्यांपैकी काही :- * कृष्ण (कानडी चित्रपट) (इसवी सन २००७) (दिग्दर्शक : एम.डी. श्रीधर) * कृष्ण (मराठी दूरचित्रवाणी मालिका १९९३-९६; कृष्णाच्या भूमिकेत [[स्वप्नील जोशी]], वय १५ वर्षे) * कृष्ण (रामानंद सागर यांची हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, १९९०) * गोपाळ कृष्ण (मराठी चित्रपट) (१९२९) भूमिका : कमलादेवी, अनंत आपटे, साखरीबाई, जी.आर. माने, वगैरे; दिग्दर्शक : [[व्ही. शांताराम]]) * गोपाळकृष्ण/गोपाल कृष्ण (मराठी/हिंदी चित्रपट) (इसवी सन १९३८) प्रमुख भूमिका : [[शांता आपटे]], [[परशुराम]] आणि कृष्णाच्या भूमिकेत [[राम मराठे]]; दिग्दर्शक : [[विष्णूपंत दामले|विष्णूपंत गोविंद दामले]], [[शेख फत्तेलाल]]; संगीत : [[मास्टर कृष्णराव]]) * गोपाल कृष्ण (हिंदी चित्रपट) (१९६५) भूमिका : प्रकाश, [[जयश्री गडकर]], डी.के सप्रू, वगैरे...दिग्दर्शक : डी. रामन) * गोपाल कृष्ण (हिंदी चित्रपट) (१९७९). प्रमुख भूमिका : झरीना वहाब, मनहर देसाई....मास्टर संदीप (छोटा कृष्ण), आणि मोठ्या कृष्णाच्या भूमिकेत सचिन. दिग्दर्शक : विजय शर्मा) * द्वारकाधीश भगवान श्रीकृष्ण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, २०११; कृष्णाच्या भूमिकेत - विशाल कडवाई) (विशाल कडवाईची ही पाचवी कृष्णाची भूमिका) हा कृष्णही अगदी अस्सल वाटतो. * परमावतार श्रीकृष्ण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका २०१७पासून पुढे; कृष्णाच्या भूमिकेत संदीप साहिर) * महाभारत (बी.आर. चोपरानिर्मित हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका इसवी सन १९८८-९०; कृष्णाच्या भूमिकेत - [[नितीश भारद्वाज]]). आजपर्यंतच्या सर्व कृष्णांत सर्वश्रेष्ठ अभिनेता!) * महाभारत (२०१३-१४; कृष्णाच्या भूमिकेत सौरभराज जैन) * राधाकृष्ण (हिंदी-इंग्रजी दूरचित्रवाणी मालिका) (२०१८ पासून पुढे ३० भाग) प्रमुख भूमिका : सुमेध मुद्गलकर, मलिका सिंग; दिग्दर्शक : सिद्धनाथकुमार तिवारी) * श्रीमद्&zwnj;भागवत्&zwnj; महापुराण (हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका, जून २०१९ पासून पुढे), कृष्णाच्या भूमिकेत रजनीश दुग्गल) * संगीत सौभद्र (मराठी नाटक, सन १८८२, कृष्णाच्या भूमिकेत [[छोटा गंधर्व]]) (अपूर्ण) == बाह्य दुवे == == संदर्भ == [[वर्ग:कुलदैवते]] [[वर्ग:दशावतार]] [[वर्ग:महाभारतातील व्यक्तिरेखा]] [[वर्ग:यादव कुळ]] [[वर्ग:हिंदू दैवते]] [[वर्ग:विष्णू]] n11yo6tmmm61bilcbbmiq48m8u1hmoj 0 3403 2150189 2149997 2022-08-24T06:55:57Z अमर राऊत 140696 Created by translating the section "प्रभाव आणि वारसा" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1105953406|Dnyaneshwar]]" wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}{{माहितीचौकट हिंदू संत |नाव= संत ज्ञानेश्वर |चित्र= Dnyaneshwar2.jpg |चित्र_शीर्षक = हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे. |चित्र_रुंदी= 230px |मूळ_पूर्ण_नाव= ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली) |जन्म_दिनांक= गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६. |जन्म_स्थान= आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]]. | मृत्यू_दिनांक= रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७. | समाधी_स्थान = आळंदी | समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]]. | उपास्यदैवत= [[विठ्ठल]] | गुरू= श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज. | शिष्य= साचिदानंद महाराज. | पंथ= नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय | साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]] | भाषा= मराठी | कार्य= समाज उद्धार | वडील_नाव= विठ्ठलपंत कुलकर्णी | आई_नाव= रुक्मिणीबाई कुलकर्णी }} '''संत ज्ञानेश्वर''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. ते [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="वारकरी_संप्रदाय" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:orange;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:वारकरी संप्रदाय|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:orange;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1 <abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:orange;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:orange;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="वारकरी_संप्रदाय" style="font-size:114%;margin:0 4em"><big>'''वारकरी संप्रदाय'''</big></div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |ग्रंथ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[भगवद्गीता]] • [[भागवत पुराण]] • [[ज्ञानेश्वरी]] • [[तुकारामाची गाथा]] • [[एकनाथी भागवत]] • [[भावार्थ रामायण]] • [[अमृतानुभव]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |वारकरी संत | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em">ज्ञानेश्वर • [[निवृत्तिनाथ]] • [[सोपानदेव]] • [[मुक्ताबाई]] • [[नामदेव]] • [[गोरा कुंभार]] • [[तुकाराम]] • [[एकनाथ]] • [[चोखामेळा]] • [[संत बंका|बंका]] •[[निळोबा]] •[[चैतन्य महाराज देगलूरकर]]</div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="हिंदू_धर्मामधील_पंथ_आणि_संप्रदाय" style="background:#fdfdfd; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible autocollapse navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:orange;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:हिंदू धर्मामधील पंथ आणि संप्रदाय|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:orange;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [[साचा चर्चा:हिंदू धर्मामधील पंथ आणि संप्रदाय|<abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:orange;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>]] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%82_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%80%E0%A4%B2_%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%A5_%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%AF&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:orange;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="हिंदू_धर्मामधील_पंथ_आणि_संप्रदाय" style="font-size:114%;margin:0 4em"><big>'''हिंदू धर्मामधील पंथ आणि संप्रदाय'''</big></div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |नाथ संप्रदाय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[मच्छिंद्रनाथ]] • [[गोरखनाथ]] • [[गहिनीनाथ]] • [[जालिंदरनाथ]] • [[कानिफनाथ]] • [[भर्तरीनाथ]] • [[रेवणनाथ]] • [[नागनाथ]] • [[चरपटीनाथ]] • [[नवनाथ कथासार]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |वारकरी संत | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em">[[निवृत्तिनाथ]] • ज्ञानेश्वर • [[सोपानदेव]] • [[मुक्ताबाई]] • [[नामदेव]] • [[गोरा कुंभार]] • [[केशवचैतन्य]] •[[तुकाराम]] • [[एकनाथ]] • [[चोखामेळा]] • [[संत बंका]] • [[निळोबा]] • [[पुंडलिक]] • [[सावता माळी]] • [[सोयराबाई चोखामेळा]] • [[कान्होपात्रा]] • [[संत बहिणाबाई]] • [[जनाबाई]] • [[चांगदेव]] • [[महिपती ताहराबादकर]] • [/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%82%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C_(%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%9F)&action=edit&redlink=1 गंगागिरीजी महाराज (सराला बेट)] • [/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C_(%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%9F)&action=edit&redlink=1 नारायणगिरीजी महाराज (सराला बेट)] •[[विष्णुबुवा जोग]] •[[बंकटस्वामी]] • [[भगवानबाबा]] • [[वामनभाऊ]] • [[भीमसिंह महाराज]] • [/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A5%80_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C_(%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BE_%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%9F)&action=edit&redlink=1 रामगिरीजी महाराज (सराला बेट)] • [[नामदेवशास्त्री सानप]] • [[दयानंद महाराज (शेलगाव)]] •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |मराठी संत | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[साईबाबा]] • [[श्रीस्वामी समर्थ]] • [[गजानन महाराज]] • [[गाडगे महाराज]] • [[गगनगिरी महाराज]] • [[मोरया गोसावी]] • [[जंगली महाराज]] • [[तुकडोजी महाराज]] • [[दासगणू महाराज]] • [[श्री संत अच्युत महाराज|अच्युत महाराज]] • [[चैतन्य महाराज देगलूरकर]];</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |समर्थ संप्रदाय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em">[[समर्थ रामदास स्वामी]] • [[कल्याण स्वामी]] • [[केशव विष्णू बेलसरे]] • [[जगन्नाथ स्वामी]] • [[दिनकर स्वामी]] • [[दिवाकर स्वामी]] • [[भीम स्वामी]] • [[मसुरकर महाराज]] • [/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%81_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80&action=edit&redlink=1 मेरु स्वामी]• [[रंगनाथ स्वामी]] • [[आचार्य गोपालदास]] • [[वासुदेव स्वामी]] • [[वेणाबाई]] • [[श्रीब्रह्मचैतन्य गोंदवलेकर महाराज|गोंदवलेकर महाराज]] • [[सखा कवी]] • [[गिरिधर स्वामी]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |लिंगायत संप्रदाय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[रेणुकाचार्य]] • [[एकोरामाध्य शिवाचार्य]] • [[विश्वाराध्य शिवाचार्य]] • [[बसवेश्वर]] • [[पंडिताचार्य]] • [[अल्लमप्रभु]]• [[सिद्धरामेश्वर]] • [[उमापति शिवाचार्य]] • [[चन्नबसव]] • [[वागिश पंडिताराध्य शिवाचार्य]] • [[सिद्धेश्वर स्वामी]] • [[सिद्धारूढ स्वामी]] • [[शिवकुमार स्वामी]] • [[चंद्रशेखर शिवाचार्य]] • [[वीरसोमेश्वर शिवाचार्य]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |महानुभाव पंथ | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em">[[गोविंद प्रभू]] • [[चक्रधरस्वामी]] • [[केशिराज बास]] • [[लीळाचरित्र| लीळाचरित्र (ग्रंथ)]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |तमिळ संत | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[तोंडैमंडल मुदलियार]] • [[नायनार]] • [[सेक्किळार]] • [[नंदनार]]• [/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3&action=edit&redlink=1 पेरियपुराण] • [[आळवार]] • [/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A4%B0_%E0%A4%86%E0%A4%B3%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1 कुलसेकर आळ्वार्] • [[आंडाळ]]• [[तिरुप्पाणाळ्वार्]] • [[तिरुमंगैयाळ्वार्]] • [[तिरुमळिसैयाळ्वार्]]• [[तोंडरडिप्पोडियाळ्वार्]] • [[तोंडैमंडल मुदलियार]] • [[नम्माळ्वार्]]• [/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B3%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1 पुत्तदाळ्वार्] • [/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1 पेयरळ्वार्] • [[पेरियाळ्वार]]• [/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8B%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%88%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B3%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1 पोय्गैयाळ्वार्] • [/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BF_%E0%A4%86%E0%A4%B3%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1 मदुरकवि आळ्वार्] • [[दिव्य प्रबंधम]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |दत्त संप्रदाय | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em">[[श्रीस्वामी समर्थ]] • [[टेंबेस्वामी]] • [[पद्मनाभाचार्य स्वामी महाराज]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |आधुनिक संत | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em">[[वामनराव पै]] • [[रामदेव]] • [/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7_%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%82&action=edit&redlink=1 अनिरुद्ध बापू] • [[दयानंद सरस्वती]]• [[भक्तराज महाराज]] • [[विमला ठकार]] • [[डॉ. कुर्तकोटी]] • [[श्री पाचलेगांवकर महाराज]] • [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%82%E0%A4%A6&action=edit&redlink=1 स्वामी असीमानंद] * [/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&action=edit&redlink=1 स्वामी शुकदास महाराज] • [/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%88%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C_%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%B8&action=edit&redlink=1 भाईनाथ महाराज कारखानीस]</div> |} </div> <div class="navbox-styles nomobile"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144932">.mw-parser-output .navbox{box-sizing:border-box;border:1px solid #a2a9b1;width:100%;clear:both;font-size:88%;text-align:center;padding:1px;margin:1em auto 0}.mw-parser-output .navbox .navbox{margin-top:0}.mw-parser-output .navbox+.navbox,.mw-parser-output .navbox+.navbox-styles+.navbox{margin-top:-1px}.mw-parser-output .navbox-inner,.mw-parser-output .navbox-subgroup{width:100%}.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-title,.mw-parser-output .navbox-abovebelow{padding:0.25em 1em;line-height:1.5em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox-group{white-space:nowrap;text-align:right}.mw-parser-output .navbox,.mw-parser-output .navbox-subgroup{background-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list{line-height:1.5em;border-color:#fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-list-with-group{text-align:left;border-left-width:2px;border-left-style:solid}.mw-parser-output tr+tr>.navbox-abovebelow,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-group,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-image,.mw-parser-output tr+tr>.navbox-list{border-top:2px solid #fdfdfd}.mw-parser-output .navbox-title{background-color:#ccf}.mw-parser-output .navbox-abovebelow,.mw-parser-output .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-title{background-color:#ddf}.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-group,.mw-parser-output .navbox-subgroup .navbox-abovebelow{background-color:#e6e6ff}.mw-parser-output .navbox-even{background-color:#f7f7f7}.mw-parser-output .navbox-odd{background-color:transparent}.mw-parser-output .navbox .hlist td dl,.mw-parser-output .navbox .hlist td ol,.mw-parser-output .navbox .hlist td ul,.mw-parser-output .navbox td.hlist dl,.mw-parser-output .navbox td.hlist ol,.mw-parser-output .navbox td.hlist ul{padding:0.125em 0}.mw-parser-output .navbox .navbar{display:block;font-size:100%}.mw-parser-output .navbox-title .navbar{float:left;text-align:left;margin-right:0.5em}</style></div><div role="navigation" class="navbox" aria-labelledby="मराठी_साहित्यिक" style="border:1px solidbackground:#fffgdfc; width:100%; vertical-align:middle;;padding:3px"> {| class="nowraplinks mw-collapsible mw-collapsed navbox-inner" style="border-spacing:0;background:transparent;color:inherit" ! scope="col" class="navbox-title" colspan="2" style="background:#cyycff;" |<style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r2144925">.mw-parser-output .navbar{display:inline;font-size:88%;font-weight:normal}.mw-parser-output .navbar-collapse{float:left;text-align:left}.mw-parser-output .navbar-boxtext{word-spacing:0}.mw-parser-output .navbar ul{display:inline-block;white-space:nowrap;line-height:inherit}.mw-parser-output .navbar-brackets::before{margin-right:-0.125em;content:"[ "}.mw-parser-output .navbar-brackets::after{margin-left:-0.125em;content:" ]"}.mw-parser-output .navbar li{word-spacing:-0.125em}.mw-parser-output .navbar a>span,.mw-parser-output .navbar a>abbr{text-decoration:inherit}.mw-parser-output .navbar-mini abbr{font-variant:small-caps;border-bottom:none;text-decoration:none;cursor:inherit}.mw-parser-output .navbar-ct-full{font-size:114%;margin:0 7em}.mw-parser-output .navbar-ct-mini{font-size:114%;margin:0 4em}</style><div class="navbar plainlinks hlist navbar-mini"> * [[साचा:साहित्यिक|<abbr title="हे साचा पाहा" style=";background:#cyycff;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">ब</abbr>]] * [[साचा चर्चा:साहित्यिक|<abbr title="या साच्याची चर्चा करा" style=";background:#cyycff;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">च</abbr>]] * [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BF%E0%A4%95&action=edit <abbr title="हे साचा संपादित करा" style=";background:#cyycff;;background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;">सं</abbr>] </div><div id="मराठी_साहित्यिक" style="font-size:114%;margin:0 4em">मराठी साहित्यिक</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">अ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[रुस्तुम अचलखांब]]  • [[प्रल्हाद केशव अत्रे]]  • [[अनिल अवचट]] • [[सुभाष अवचट]]  • [[कृ.श्री. अर्जुनवाडकर]] • [[बाबुराव अर्नाळकर]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">आ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[लीना आगाशे]]  • [[माधव आचवल]]  • [[जगन्नाथ रघुनाथ आजगावकर]]  • [[मंगला आठलेकर]]  • [[शांताराम आठवले]]  • [[बाबा आढाव]]  • [[आनंद पाळंदे]]  • [[नारायण हरी आपटे]]  • [[मोहन आपटे]]  • [[वामन शिवराम आपटे]]  • [[विनीता आपटे]]  • [[हरी नारायण आपटे]]  • [[बाबा आमटे]]  • [[भीमराव रामजी आंबेडकर]]  • [[बाबा महाराज आर्वीकर]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">इ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[नागनाथ संतराम इनामदार]]  • [[सुहासिनी इर्लेकर]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">उ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[निरंजन उजगरे]]  • [[उत्तम कांबळे]]  • [[शरद उपाध्ये]]  • [[विठ्ठल उमप]]  • [[प्रभाकर वामन उर्ध्वरेषे]]  • [[उद्धव शेळके]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ए</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[एकनाथ]]  • [[महेश एलकुंचवार]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ऐ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[जी.के. ऐनापुरे]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ओ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[जनार्दन ओक]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">क</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[शिरीष कणेकर]] • [[वीरसेन आनंदराव कदम]] • [[कमलाकर सारंग]] • [[मधु मंगेश कर्णिक]]  • [[इरावती कर्वे]]  • [[रघुनाथ धोंडो कर्वे]] • [[अतुल कहाते]]  • [[नामदेव कांबळे]]  • [[अरुण कांबळे]]  • [[शांताबाई कांबळे]] • [[अनंत आत्माराम काणेकर]]  • [[वसंत शंकर कानेटकर]]  • [[दत्तात्रय बाळकृष्ण कालेलकर]]  • [[किशोर शांताबाई काळे]]  • [[व.पु. काळे]]  • [[काशीबाई कानिटकर]]  • [[माधव विनायक किबे]]  • [[शंकर वासुदेव किर्लोस्कर]]  • [[गिरिजा कीर]]  • [[धनंजय कीर]]  • [[गिरीश कुबेर]]  • [[कुमार केतकर]]  • [[नरहर अंबादास कुरुंदकर]]  • [[कल्याण कुलकर्णी]] • [[कृष्णाजी पांडुरंग कुलकर्णी]]  • [[दत्तात्रेय भिकाजी कुलकर्णी]]  • [[वामन लक्ष्मण कुलकर्णी]]  • [[वि.म. कुलकर्णी]]  • [[विजय कुवळेकर]]  • [[मधुकर केचे]]  • [[श्रीधर व्यंकटेश केतकर]]  • [[भालचंद्र वामन केळकर]]  • [[नीलकंठ महादेव केळकर]]  • [[महेश केळुस्कर]]  • [[रवींद्र केळेकर]]  • [[वसंत कोकजे]]  • [[नागनाथ कोत्तापल्ले]]  • [[अरुण कोलटकर]]  • [[विष्णु भिकाजी कोलते]]  • [[श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर]]  • [[श्री.के. क्षीरसागर]]  • [[सुमति क्षेत्रमाडे]]  • [[सुधा करमरकर]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ख</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[शंकरराव खरात]]  • [[चांगदेव भवानराव खैरमोडे|चांगदेव खैरमोडे]]  • [[विष्णू सखाराम खांडेकर]]  • [[नीलकंठ खाडिलकर]]  • [[गो.वि. खाडिलकर]]  • [[राजन खान]]  • [[गंगाधर देवराव खानोलकर]]  • [[चिंतामणी त्र्यंबक खानोलकर]]  • [[संजीवनी खेर]]  • [[गो.रा. खैरनार]]  • [[निलीमकुमार खैरे]]  • [[विश्वनाथ खैरे]]  • [[चंद्रकांत खोत]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ग</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[अरविंद गजेंद्रगडकर]]  • [[प्रेमानंद गज्वी]]  • [[माधव गडकरी]]  • [[राम गणेश गडकरी]]  • [[राजन गवस]]  • [[वीणा गवाणकर]]  • [[अमरेंद्र गाडगीळ]]  • [[गंगाधर गाडगीळ]]  • [[नरहर विष्णु गाडगीळ]]  • [[सुधीर गाडगीळ]]  • [[लक्ष्मण गायकवाड]]  • [[रामचंद्र भिकाजी गुंजीकर]]  • [[वसंत नीलकंठ गुप्ते]]  • [[अरविंद गोखले]]  • [[दत्तात्रेय नरसिंह गोखले]]  • [[मंदाकिनी गोगटे]]  • [[शकुंतला गोगटे]]  • [[अच्युत गोडबोले]]  • [[नानासाहेब गोरे]]  • [[पद्माकर गोवईकर]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">घ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[निरंजन घाटे]]  • [[विठ्ठल दत्तात्रय घाटे]]  • [[प्र.के. घाणेकर]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">च</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[चंद्रकांत सखाराम चव्हाण]]  • [[नारायण गोविंद चापेकर]]  • [[प्राची चिकटे]]  • [[मारुती चितमपल्ली]]  • [[विष्णुशास्त्री कृष्णशास्त्री चिपळूणकर]]  • [[वामन कृष्ण चोरघडे]]  • [[भास्कर चंदनशिव]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ज</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[बाळशास्त्री जांभेकर]]  • [[नरेंद्र जाधव]]  • [[सुबोध जावडेकर]]  • [[शंकर दत्तात्रेय जावडेकर]]  • [[रामचंद्र श्रीपाद जोग]]  • [[चिंतामण विनायक जोशी]]  • [[लक्ष्मणशास्त्री बाळाजी जोशी]]  • [[वामन मल्हार जोशी]]  • [[श्रीधर माधव जोशी]]  • [[श्रीपाद रघुनाथ जोशी]]  • [[जगदीश काबरे]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ट</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[अरूण टिकेकर]]  • [[बाळ गंगाधर टिळक]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ठ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[विमला ठकार]]  • [[उमाकांत निमराज ठोमरे]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ड</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[वसंत आबाजी डहाके]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ढ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[नामदेव ढसाळ]]  • [[अरुणा ढेरे]]  • [[रामचंद्र चिंतामण ढेरे]] •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">त</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[तुकाराम]]  • [[तुकडोजी महाराज]] • [[दादोबा पांडुरंग तर्खडकर]] • [[गोविंद तळवलकर]] • [[शरद तळवलकर]] • [[लक्ष्मीकांत तांबोळी]] • [[विजय तेंडुलकर]] • [[प्रिया तेंडुलकर]] •</div> |- | colspan="2" class="navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"></div> {| class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing:0" ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">थ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[सुधीर थत्ते]] •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">द</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[मेहरुन्निसा दलवाई]] • [[हमीद दलवाई]] • [[जयवंत दळवी]] • [[स्नेहलता दसनूरकर]] • [[गो.नी. दांडेकर]] • [[मालती दांडेकर]] • [[रामचंद्र नारायण दांडेकर]] • [[निळू दामले]] • [[दासोपंत]] • [[रघुनाथ वामन दिघे]] • [[दिवाकर कृष्ण]] • [[भीमसेन देठे]] • [[वीणा देव]] • [[शंकरराव देव]] • [[ज्योत्स्ना देवधर]] • [[निर्मला देशपांडे]] • [[कुसुमावती देशपांडे]] • [[गणेश त्र्यंबक देशपांडे]] • [[गौरी देशपांडे]] • [[पु.ल. देशपांडे]] • [[पुरुषोत्तम यशवंत देशपांडे]] • [[लक्ष्मण देशपांडे]] • [[सखाराम हरी देशपांडे]] • [[सरोज देशपांडे]] • [[सुनीता देशपांडे]] • [[शांताराम द्वारकानाथ देशमुख]] • [[गोपाळ हरी देशमुख]] • [[सदानंद देशमुख]] • [[मोहन सीताराम द्रविड]] •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ध</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[चंद्रशेखर शंकर धर्माधिकारी]] • [[मधुकर धोंड]] •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">न</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[किरण नगरकर]] • [[शंकर नारायण नवरे]] • [[गुरुनाथ नाईक]] • [[ज्ञानेश्वर नाडकर्णी]] • [[जयंत विष्णू नारळीकर]] • [[नारायण धारप]] • [[निनाद बेडेकर]]  • [[नामदेव]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">प</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[पंडित वैजनाथ]]  • [[सेतुमाधवराव पगडी]]  • [[युसुफखान महम्मदखान पठाण]]  • [[रंगनाथ पठारे]]  • [[शिवराम महादेव परांजपे]]  • [[गोदावरी परुळेकर]]  • [[दया पवार]]  • [[लक्ष्मण रामचंद्र पांगारकर]]  • [[विश्वास पाटील]]  • [[शंकर पाटील]]  • [[विजय वसंतराव पाडळकर]]  • [[स्वप्ना पाटकर]]  • [[प्रभाकर आत्माराम पाध्ये]]  • [[प्रभाकर नारायण पाध्ये]]  • [[गंगाधर पानतावणे]]  • [[सुमती पायगावकर]]  • [[रवींद्र पिंगे]]  • [[द्वारकानाथ माधव पितळे]]  • [[बळवंत मोरेश्वर पुरंदरे]]  • [[केशव जगन्नाथ पुरोहित]]  • [[शंकर दामोदर पेंडसे]]  • [[प्रभाकर पेंढारकर]]  • [[मेघना पेठे]]  • [[दत्तो वामन पोतदार]]  • [[प्रतिमा इंगोले]]  • [[गणेश प्रभाकर प्रधान]]  • [[दिलीप प्रभावळकर]]  • [[सुधाकर प्रभू]]  • [[अनंत काकबा प्रियोळकर]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">फ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[निर्मलकुमार फडकुले]]  • [[नारायण सीताराम फडके]]  • [[यशवंत दिनकर फडके]]  • [[नरहर रघुनाथ फाटक]]  • [[फादर दिब्रिटो]]  • [[बाळ फोंडके]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ब</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[अभय बंग]]  • [[आशा बगे]]  • [[श्रीनिवास नारायण बनहट्टी]]  • [[बाबूराव बागूल]]  • [[रा.रं. बोराडे]]  • [[सरोजिनी बाबर]]  • [[बाबुराव बागूल]]  • [[विद्या बाळ]]  • [[मालती बेडेकर]]  • [[विश्राम बेडेकर]]  • [[दिनकर केशव बेडेकर]]  • [[वासुदेव श्रीपाद बेलवलकर]]  • [[विष्णू विनायक बोकील]]  • [[मिलिंद बोकील]]  • [[शकुंतला बोरगावकर]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">भ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[रवींद्र सदाशिव भट]]  • [[बाबा भांड]]  • [[लीलावती भागवत]]  • [[पुरुषोत्तम भास्कर भावे]]  • [[विनायक लक्ष्मण भावे]]  • [[आत्माराम भेंडे]]  • [[केशवराव भोळे]]  • [[द.ता. भोसले]]  • [[शिवाजीराव भोसले]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">म</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[रमेश मंत्री]]  • [[रत्नाकर मतकरी]]  • [[श्याम मनोहर]]  • [[माधव मनोहर]]  • [[ह.मो. मराठे]]  • [[बाळ सीताराम मर्ढेकर]]  • [[गंगाधर महांबरे]]  • [[आबा गोविंद महाजन]]  • [[कविता महाजन]]  • [[नामदेव धोंडो महानोर]]  • [[श्रीपाद महादेव माटे]]  • [[गजानन त्र्यंबक माडखोलकर]]  • [[व्यंकटेश दिगंबर माडगूळकर]]  • [[लक्ष्मण माने]]  • [[सखाराम गंगाधर मालशे]]  • [[गजमल माळी]]  • [[श्यामसुंदर मिरजकर]]  • [[दत्ताराम मारुती मिरासदार]]  • [[मुकुंदराज]]  • [[बाबा पदमनजी मुळे]]  • [[केशव मेश्राम]]  • [[माधव मोडक]]  • [[गंगाधर मोरजे]]  • [[लीना मोहाडीकर]]  • [[विष्णु मोरेश्वर महाजनी]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">य</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[आनंद यादव]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">र</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[रमेश मंत्री]]  • [[विश्वनाथ काशिनाथ राजवाडे]]  • [[विजया राजाध्यक्ष]]  • [[मंगेश विठ्ठल राजाध्यक्ष]]  • [[रावसाहेब कसबे]]  • [[रुस्तुम अचलखांब]]  • [[पुरुषोत्तम शिवराम रेगे]]  • [[सदानंद रेगे]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ल</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[शरणकुमार लिंबाळे]] • [[लक्ष्मण लोंढे]] • [[गोपाळ गंगाधर लिमये]]  •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">व</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[तारा वनारसे]] • [[विठ्ठल भिकाजी वाघ]] • [[विजया वाड]] • [[वि.स. वाळिंबे]] • [[विनायक आदिनाथ बुवा]] • [[सरोजिनी वैद्य]] • [[चिंतामण विनायक वैद्य]] •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">श</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[मनोहर शहाणे]] • [[ताराबाई शिंदे]] • [[फ.मुं. शिंदे]] • [[भानुदास बळिराम शिरधनकर]] • [[सुहास शिरवळकर]] • [[मल्लिका अमर शेख]] • [[त्र्यंबक शंकर शेजवलकर]] • [[उद्धव शेळके]] • [[शांता शेळके]] • [[राम शेवाळकर]] •</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">स</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-odd" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:transparent;" |<div style="padding:0 0.25em"> • [[प्रकाश नारायण संत]] • [[वसंत सबनीस]] • [[गंगाधर बाळकृष्ण सरदार]] • [[त्र्यंबक विनायक सरदेशमुख]] • [[अण्णाभाऊ साठे]] • [[अरुण साधू]] • [[राजीव साने]] • [[बाळ सामंत]] • [[आ.ह. साळुंखे]] • [[गणेश दामोदर सावरकर]] • [[विनायक दामोदर सावरकर]] • [[श्रीकांत सिनकर]] • [[प्रल्हाद ईरबाजी सोनकांबळे]] • [[समर्थ रामदास स्वामी]]  • [[दत्तात्रेय गणेश सारोळकर]]</div> |- ! scope="row" class="navbox-group" style="width:1%;padding-left:0em;padding-right:0em;background:#ddf;background:#ddddff; padding-left:1em; padding-right:1em; text-align:right;width:10%;font-weight:bold;" |<div style="padding:0em 0.75em;">ज्ञ</div> | class="navbox-list-with-group navbox-list navbox-even" style="width:100%;padding:0;background:transparent; text-align:left/center; border-left:0px solid gray;;background:#f7f7f7;" |<div style="padding:0 0.25em"> • ज्ञानेश्वर</div> |} <div></div> |} </div> == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> 4bke6ae7wnr2ue4apwh9b2ygcptvsm4 2150191 2150189 2022-08-24T07:07:24Z अमर राऊत 140696 भाषांतर केल्यानंतर आलेले अनावश्यक साचे वगळले. Errrors wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}{{माहितीचौकट हिंदू संत |नाव= संत ज्ञानेश्वर |चित्र= Dnyaneshwar2.jpg |चित्र_शीर्षक = हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे. |चित्र_रुंदी= 230px |मूळ_पूर्ण_नाव= ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली) |जन्म_दिनांक= गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६. |जन्म_स्थान= आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]]. | मृत्यू_दिनांक= रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७. | समाधी_स्थान = आळंदी | समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]]. | उपास्यदैवत= [[विठ्ठल]] | गुरू= श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज. | शिष्य= साचिदानंद महाराज. | पंथ= नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय | साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]] | भाषा= मराठी | कार्य= समाज उद्धार | वडील_नाव= विठ्ठलपंत कुलकर्णी | आई_नाव= रुक्मिणीबाई कुलकर्णी }} '''संत ज्ञानेश्वर''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. ते [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> 5vog2lfqhm8hya6s3df04n89xux7r7m 2150192 2150191 2022-08-24T07:10:18Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}{{माहितीचौकट हिंदू संत |नाव= संत ज्ञानेश्वर |चित्र= Dnyaneshwar2.jpg |चित्र_शीर्षक = हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे. |चित्र_रुंदी= 230px |मूळ_पूर्ण_नाव= ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली) |जन्म_दिनांक= गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६. |जन्म_स्थान= आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]]. | मृत्यू_दिनांक= रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७. | समाधी_स्थान = आळंदी | समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]]. | उपास्यदैवत= [[विठ्ठल]] | गुरू= श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज. | शिष्य= साचिदानंद महाराज. | पंथ= नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय | साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]] | भाषा= मराठी | कार्य= समाज उद्धार | वडील_नाव= विठ्ठलपंत कुलकर्णी | आई_नाव= रुक्मिणीबाई कुलकर्णी }} '''संत ज्ञानेश्वर''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. ते [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> dyj41yxbnu37d900dzpjutogghgz1iu 2150193 2150192 2022-08-24T07:18:10Z अमर राऊत 140696 चित्र जोडले wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}{{माहितीचौकट हिंदू संत |नाव= संत ज्ञानेश्वर |चित्र= Dnyaneshwar2.jpg |चित्र_शीर्षक = हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे. |चित्र_रुंदी= 230px |मूळ_पूर्ण_नाव= ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली) |जन्म_दिनांक= गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६. |जन्म_स्थान= आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]]. | मृत्यू_दिनांक= रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७. | समाधी_स्थान = आळंदी | समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]]. | उपास्यदैवत= [[विठ्ठल]] | गुरू= श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज. | शिष्य= साचिदानंद महाराज. | पंथ= नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय | साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]] | भाषा= मराठी | कार्य= समाज उद्धार | वडील_नाव= विठ्ठलपंत कुलकर्णी | आई_नाव= रुक्मिणीबाई कुलकर्णी }} '''संत ज्ञानेश्वर''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. ते [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट ]] [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_(Dindi_or_Wari).jpg|डावे|इवलेसे|पा<nowiki/>लखी]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> 529z24ugm6divz1l0gl9ey8bkxauak7 2150194 2150193 2022-08-24T07:18:40Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}{{माहितीचौकट हिंदू संत |नाव= संत ज्ञानेश्वर |चित्र= Dnyaneshwar2.jpg |चित्र_शीर्षक = हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे. |चित्र_रुंदी= 230px |मूळ_पूर्ण_नाव= ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली) |जन्म_दिनांक= गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६. |जन्म_स्थान= आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]]. | मृत्यू_दिनांक= रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७. | समाधी_स्थान = आळंदी | समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]]. | उपास्यदैवत= [[विठ्ठल]] | गुरू= श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज. | शिष्य= साचिदानंद महाराज. | पंथ= नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय | साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]] | भाषा= मराठी | कार्य= समाज उद्धार | वडील_नाव= विठ्ठलपंत कुलकर्णी | आई_नाव= रुक्मिणीबाई कुलकर्णी }} '''संत ज्ञानेश्वर''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. ते [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_(Dindi_or_Wari).jpg|डावे|इवलेसे|पा<nowiki/>लखी]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> 1fjhz4csnilpidza6n95dazicka7qkm 2150195 2150194 2022-08-24T07:20:19Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}{{माहितीचौकट हिंदू संत |नाव= संत ज्ञानेश्वर |चित्र= Dnyaneshwar2.jpg |चित्र_शीर्षक = हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे. |चित्र_रुंदी= 230px |मूळ_पूर्ण_नाव= ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली) |जन्म_दिनांक= गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६. |जन्म_स्थान= आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]]. | मृत्यू_दिनांक= रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७. | समाधी_स्थान = आळंदी | समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]]. | उपास्यदैवत= [[विठ्ठल]] | गुरू= श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज. | शिष्य= साचिदानंद महाराज. | पंथ= नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय | साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]] | भाषा= मराठी | कार्य= समाज उद्धार | वडील_नाव= विठ्ठलपंत कुलकर्णी | आई_नाव= रुक्मिणीबाई कुलकर्णी }} '''संत ज्ञानेश्वर''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. ते [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_(Dindi_or_Wari).jpg|डावे|इवलेसे|पा<nowiki/>लखी]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट]] ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> gtmcs4nj6rndncyljimpyaj81960t5h 2150196 2150195 2022-08-24T07:24:05Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}'''संत ज्ञानेश्वर''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. ते [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. {{माहितीचौकट हिंदू संत|नाव=संत ज्ञानेश्वर|चित्र=Dnyaneshwar2.jpg|चित्र_शीर्षक=हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे.|चित्र_रुंदी=230px|मूळ_पूर्ण_नाव=ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली)|जन्म_दिनांक=गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६.|जन्म_स्थान=आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]].|मृत्यू_दिनांक=रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७.|समाधी_स्थान=आळंदी|समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]].|उपास्यदैवत=[[विठ्ठल]]|गुरू=श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज.|शिष्य=साचिदानंद महाराज.|पंथ=नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय|साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]]|भाषा=मराठी|कार्य=समाज उद्धार|वडील_नाव=विठ्ठलपंत कुलकर्णी|आई_नाव=रुक्मिणीबाई कुलकर्णी}} [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_(Dindi_or_Wari).jpg|डावे|इवलेसे|320x320अंश|पालखी]] फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट]] ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> 1byqzt347ho8edl2y70cztrdporkj00 2150197 2150196 2022-08-24T07:25:53Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}'''संत ज्ञानेश्वर''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. ते [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. {{माहितीचौकट हिंदू संत|नाव=संत ज्ञानेश्वर|चित्र=Dnyaneshwar2.jpg|चित्र_शीर्षक=हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे.|चित्र_रुंदी=230px|मूळ_पूर्ण_नाव=ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली)|जन्म_दिनांक=गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६.|जन्म_स्थान=आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]].|मृत्यू_दिनांक=रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७.|समाधी_स्थान=आळंदी|समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]].|उपास्यदैवत=[[विठ्ठल]]|गुरू=श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज.|शिष्य=साचिदानंद महाराज.|पंथ=नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय|साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]]|भाषा=मराठी|कार्य=समाज उद्धार|वडील_नाव=विठ्ठलपंत कुलकर्णी|आई_नाव=रुक्मिणीबाई कुलकर्णी}} फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_(Dindi_or_Wari).jpg|डावे|इवलेसे|320x320अंश|पालखी]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट]] ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> 32urv73omm4y7mbl9wovzr1qba405wq 2150198 2150197 2022-08-24T07:26:29Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}{{माहितीचौकट हिंदू संत|नाव=संत ज्ञानेश्वर|चित्र=Dnyaneshwar2.jpg|चित्र_शीर्षक=हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे.|चित्र_रुंदी=230px|मूळ_पूर्ण_नाव=ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली)|जन्म_दिनांक=गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६.|जन्म_स्थान=आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]].|मृत्यू_दिनांक=रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७.|समाधी_स्थान=आळंदी|समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]].|उपास्यदैवत=[[विठ्ठल]]|गुरू=श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज.|शिष्य=साचिदानंद महाराज.|पंथ=नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय|साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]]|भाषा=मराठी|कार्य=समाज उद्धार|वडील_नाव=विठ्ठलपंत कुलकर्णी|आई_नाव=रुक्मिणीबाई कुलकर्णी}} '''संत ज्ञानेश्वर''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. ते [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_(Dindi_or_Wari).jpg|डावे|इवलेसे|320x320अंश|पालखी]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट]] ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> mbscvr5kbntg5nn23mzskutisi22p73 2150199 2150198 2022-08-24T07:29:10Z अमर राऊत 140696 भर घातली wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}{{माहितीचौकट हिंदू संत|नाव=संत ज्ञानेश्वर|चित्र=Dnyaneshwar2.jpg|चित्र_शीर्षक=हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे.|चित्र_रुंदी=230px|मूळ_पूर्ण_नाव=ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली)|जन्म_दिनांक=गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६.|जन्म_स्थान=आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]].|मृत्यू_दिनांक=रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७.|समाधी_स्थान=आळंदी|समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]].|उपास्यदैवत=[[विठ्ठल]]|गुरू=श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज.|शिष्य=साचिदानंद महाराज.|पंथ=नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय|साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]]|भाषा=मराठी|कार्य=समाज उद्धार|वडील_नाव=विठ्ठलपंत कुलकर्णी|आई_नाव=रुक्मिणीबाई कुलकर्णी}} '''संत ज्ञानेश्वर''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. ते [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_(Dindi_or_Wari).jpg|डावे|इवलेसे|320x320अंश|आषाढी वारीसाठी पंढरपूरला जाताना पालखीचे पुणे शहरात आगमन. दि. ०७ जुलै २०१८]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट]] ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> go265sq2l0ju3urvpuqksp93s323zn0 2150200 2150199 2022-08-24T07:32:47Z अमर राऊत 140696 प्रस्तावना wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}{{माहितीचौकट हिंदू संत|नाव=संत ज्ञानेश्वर|चित्र=Dnyaneshwar2.jpg|चित्र_शीर्षक=हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे.|चित्र_रुंदी=230px|मूळ_पूर्ण_नाव=ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली)|जन्म_दिनांक=गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६.|जन्म_स्थान=आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]].|मृत्यू_दिनांक=रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७.|समाधी_स्थान=आळंदी|समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]].|उपास्यदैवत=[[विठ्ठल]]|गुरू=श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज.|शिष्य=साचिदानंद महाराज.|पंथ=नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय|साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]]|भाषा=मराठी|कार्य=समाज उद्धार|वडील_नाव=विठ्ठलपंत कुलकर्णी|आई_नाव=रुक्मिणीबाई कुलकर्णी}} '''संत ज्ञानेश्वर''' तथा '''ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. त्यांना ज्ञानेश्वर, ज्ञानदेव, ज्ञानदेव किंवा माऊली म्हणूनही ओळखले जाते. [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_(Dindi_or_Wari).jpg|डावे|इवलेसे|320x320अंश|आषाढी वारीसाठी पंढरपूरला जाताना पालखीचे पुणे शहरात आगमन. दि. ०७ जुलै २०१८]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट]] ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> q617nxv3pgtuq8ovyq44gsmsz44wmij 2150201 2150200 2022-08-24T07:35:10Z अमर राऊत 140696 भर घातली wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}{{माहितीचौकट हिंदू संत|नाव=संत ज्ञानेश्वर|चित्र=Dnyaneshwar2.jpg|चित्र_शीर्षक=हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे.|चित्र_रुंदी=230px|मूळ_पूर्ण_नाव=ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली)|जन्म_दिनांक=गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६.|जन्म_स्थान=आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]].|मृत्यू_दिनांक=रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७.|समाधी_स्थान=आळंदी|समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]].|उपास्यदैवत=[[विठ्ठल]]|गुरू=श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज.|शिष्य=साचिदानंद महाराज.|पंथ=नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय|साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]]|भाषा=मराठी|कार्य=समाज उद्धार|वडील_नाव=विठ्ठलपंत कुलकर्णी|आई_नाव=रुक्मिणीबाई कुलकर्णी}} '''संत ज्ञानेश्वर''' तथा '''ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] कृष्ण अष्टमी, इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. त्यांना '''ज्ञानेश्वर, ज्ञानदेव, ज्ञानदेव''' किंवा '''माऊली''' म्हणूनही ओळखले जाते. ज्ञानेश्वर हे [[भागवत]] संप्रदायाचे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] यांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_(Dindi_or_Wari).jpg|डावे|इवलेसे|320x320अंश|आषाढी वारीसाठी पंढरपूरला जाताना पालखीचे पुणे शहरात आगमन. दि. ०७ जुलै २०१८]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट]] ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> elmwa9fs1zc4nj51s99h04ssjdtzuq9 2150203 2150201 2022-08-24T07:40:22Z अमर राऊत 140696 दुवे जोडले wikitext text/x-wiki {{गल्लत|ज्ञानेश्वर कुलकर्णी|ज्ञानेश्वर म. कुलकर्णी}}{{माहितीचौकट हिंदू संत|नाव=संत ज्ञानेश्वर|चित्र=Dnyaneshwar2.jpg|चित्र_शीर्षक=हे संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात जास्त वापरले जाणारे आणि वारकरी संप्रदायाने अधिकृत केलेले चित्र आहे. संत ज्ञानेश्वरांची हीच मुद्रा भारत सरकारच्या पोस्टल सेवेने१९९७ मध्ये रु. ५/- चे संत ज्ञानेश्वरांचे पोस्टल स्टॅम्प प्रकाशित करताना वापरली आहे. तसेच हीच मुद्रा रु. १/- संत ज्ञानेश्वरांच्या नाण्यांवर देखील (१९९९) वापरली आहे.|चित्र_रुंदी=230px|मूळ_पूर्ण_नाव=ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी (माऊली)|जन्म_दिनांक=गुरुवार दि.२२ ऑगस्ट, श्रावण कृ.अष्टमी, शा.शके ११९७, (इ.स. १२७५), युगाब्द ४३७६.|जन्म_स्थान=आपेगाव, (ता.[[पैठण]] ) जि. [[औरंगाबाद]], [[महाराष्ट्र]].|मृत्यू_दिनांक=रविवार ०२ डिसेंबर, कार्तिक कृ. त्रयोदशी, शा.शके १२१८, (इ.स.१२९६), युगाब्द ४३९७.|समाधी_स्थान=आळंदी|समाधिमंदिर=[[आळंदी]], जि.[[पुणे]].|उपास्यदैवत=[[विठ्ठल]]|गुरू=श्री संत निवृत्तिनाथ महाराज.|शिष्य=साचिदानंद महाराज.|पंथ=नाथ संप्रदाय, वारकरी, वैष्णव संप्रदाय|साहित्यरचना={{*}}[[ज्ञानेश्वरी]] (भावार्थदीपिका),<br> {{*}} [[अमृतानुभव]],<br> {{*}} [[हरिपाठ]],<br> {{*}} [[अभंग]]|भाषा=मराठी|कार्य=समाज उद्धार|वडील_नाव=विठ्ठलपंत कुलकर्णी|आई_नाव=रुक्मिणीबाई कुलकर्णी}} '''संत ज्ञानेश्वर''' तथा '''ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी''' (जन्म : [[आपेगाव]]-[[पैठण]], [[श्रावण]] [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण अष्टमी]], इ.स. १२७५; [[संजीवन समाधी|संंजीवन समाधी]] : [[आळंदी]], इ.स. १२९६)<ref>Mokashi 1987, p. 39.</ref><ref>W. Doderet (1926), '']<nowiki>https://www.jstor.org/stable/607401</nowiki> The Passive Voice of the Jnanesvari]'', Bulletin of the School of Oriental Studies, Cambridge University Press, Vol. 4, No. 1 (1926), pp. 59-64</ref> हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध [[मराठी संत]] आणि [[कवी]] होते. त्यांना '''ज्ञानेश्वर, ज्ञानदेव, ज्ञानदेव''' किंवा '''माऊली''' म्हणूनही ओळखले जाते. ज्ञानेश्वर हे [[भागवत धर्म|भागवत संप्रदाया]]<nowiki/>चे प्रवर्तक, [[योगी]] व [[तत्त्वज्ञ]] होते. फक्त १६ वर्षांच्या लहान आयुष्यात त्यांनी [[ज्ञानेश्वरी]] ([[भगवद्‌गीता|भगवद्गीतेवरील]] भाष्य) आणि [[अमृतानुभव]] या ग्रंथांची रचना केली.<ref>Ranade 1933, pp. 31–34.</ref> [[देवगिरी|देवगिरीच्या]] [[देवगिरीचे यादव|यादव घराण्याच्या]] आश्रयाने या [[मराठी]] भाषेतील सर्वात जुन्या हयात असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि या रचना मराठी साहित्यातील मैलाचे दगड मानल्या जातात.<ref>D. C. Sircar (1996). ''Indian Epigraphy''. Motilal Banarsidass. pp. 53–54. ISBN <bdi>978-81-208-1166-9</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांच्या विचारांमध्ये अद्वैतवादी [[वेदान्त|वेदांत]] [[तत्त्वज्ञान]] आणि भगवान [[विष्णू|विष्णूचा]] अवतार असलेल्या [[विठ्ठल|विठ्ठलाच्या]] भक्तीवर आणि [[योग|योगावर]] भर देण्यात आला आहे. त्यांच्या वारशाने [[एकनाथ]] आणि [[तुकाराम]] यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील [[हिंदू]] धर्मातील [[वारकरी]] ([[विठ्ठल|विठोबा]]-[[कृष्ण]]) भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC|title=Religious Celebrations: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual bum Commemorations [2 volumes]: An Encyclopedia of Holidays, Festivals, Solemn Observances, and Spiritual Commemorations|last=Melton|first=J. Gordon|date=2011-09-13|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-59884-206-7|language=en}}</ref><ref>R. D. Ranade (1997). ''Tukaram''. State University of New York Press. pp. 9–11. ISBN <bdi>978-1-4384-1687-8</bdi>.</ref> संत ज्ञानेश्वरांनी इ.स. १२९६ मध्ये [[आळंदी]] येथे [[संजीवन समाधी]] घेतली. [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_(Dindi_or_Wari).jpg|डावे|इवलेसे|320x320अंश|[[आषाढी वारी]]<nowiki/>साठी [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला निघालेल्या पालखीचे [[पुणे]] शहरात आगमन. दि. ०७ जुलै २०१८]] [[भावार्थदीपिका]] ([[ज्ञानेश्वरी]]), [[अमृतानुभव]], [[चांगदेव पासष्टी|चांगदेवपासष्टी]] व [[हरिपाठ|हरिपाठाचे अभंग]] ह्या त्यांच्या [[काव्य]]रचना आहेत. [[अध्यात्म]] आणि [[तत्त्वज्ञान|तत्त्वज्ञाना]]<nowiki/>विषयक विचार [[मराठी]]तूनही व्यक्त करता येतात असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या [[ग्रंथ]]कर्तृत्वातून निर्माण केला. त्यामुळे समाजातील सर्व थरांतील लोकांना आध्यात्मिक प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी आपल्या काव्यरचना करताना ''बाप विठ्ठलसुत, बाप रखुमाईवर, ज्ञाना, ज्ञानाबाई,'' आणि ''ज्ञानदेव'' ही नावेही वापरली आहेत. [[हरिपाठ]] या ग्रंथाच्या अखेरीस ज्ञानेश्वरांनी स्वतःची [[नाथ संप्रदाय|नाथसंप्रदाया]]<nowiki/>ची गुरुपरंपरा सांगितली आहे, ती अशी : [[शिव|आदिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[मच्छिंद्रनाथ|मत्स्येंद्रनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गोरखनाथ|गोरक्षनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[गहिनीनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] [[निवृत्तिनाथ]] [[Image:Flecha tesela.svg|15px|link=|alt=→]] ज्ञानेश्वर [[चित्र:Dnyaneshwar_Main_Temple.jpg|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>च्या मुख्य मंदिरातील मूर्ती, ता. २० डिसेंबर २०१८]] ==ज्ञानेश्वरांचे बालपण== ज्ञानेश्वरांचा जन्म [[आपेगाव]] येथे अकराव्या शतकात, मध्यरात्री श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. [[निवृत्तिनाथ]] हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू व [[सोपानदेव]] व [[मुक्ताबाई]] ही धाकटी भावंडे. त्यांच्या भावंडांचा जन्म अनुक्रमे शके ११९५, ११९९ व १२०१ मध्ये झाला. (काही अभ्यासकांच्या मते या सर्व भावंडांचा जन्म आळंदी येथेच अनुक्रमे शके ११९०, ११९३, ११९६ व ११९९ मध्ये झाला.) [[चित्र:Sant Jñāneśvar.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर]] [[आपेगाव]] हे [[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्ह्यातील]] [[पैठण]]जवळ [[गोदावरी नदी]]च्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे. ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली. [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], ज्ञानदेव, [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] अशी त्यांची नावे होत. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत [[आळंदी]] मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले. त्या काळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे ब्राह्मणांनी सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त [[प्रायश्चित्त]] घेतले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | title = संत ज्ञानेश्वर परिचय| प्रकाशक = हिंदुपीडिया| दुवा= http://www.hindupedia.com/en/Sant_Dnyaneshwar | अ‍ॅक्सेसदिनांक = जुलै १२,२०१२}}</ref> आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. त्यांना अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे [[पैठण|पैठणला]] गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आहे. भिक्षा मागून ते आपला जीवन निर्वाह करीत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची कुशाग्र बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. त्यांनी विचार केला की "आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे." शेवटी 1288 साली पैठण मधील ब्राह्मणांनी चारही भाऊ बहिणींना शुद्ध करून पुनः समाजात सम्मिलित केले. भावार्थदीपिका उर्फ [[ज्ञानेश्वरी]] हे भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका ग्रंथाचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील [[नेवासा]] येथे केले. == चरित्र == ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये ([[कृष्ण जन्माष्टमी]]<nowiki/>च्या शुभ दिवशी) [[देवगिरीचे यादव|यादव]] [[राजा रामदेव|राजा रामदेवरावा]]<nowiki/>च्या कारकिर्दीत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]<nowiki/>तील [[पैठण]]<nowiki/>जवळील [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीच्या काठी [[पैठण|आपेगाव]]<nowiki/>च्या [[मराठी भाषा|मराठी]] [[देशस्थ ब्राह्मण]] <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=dqC_pGtqPBkC&pg=PA39|title=Living Through the Blitz|publisher=Cambridge University Press|year=1976|isbn=9780002160094|page=39}}</ref> कुटुंबात झाला. {{Sfn|Bahirat|2006}} <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Karhadkar|first=K.S.|year=1976|title=Dnyaneshwar and Marathi Literature|journal=Indian Literature|volume=19|issue=1|pages=90–96|jstor=24157251}}</ref> [[देवगिरी]] [[राजधानी]] असलेल्या या राज्याला शांतता आणि स्थिरता लाभलेली होती. तेथील राजा [[साहित्य]] आणि [[कला|कलां]]<nowiki/>चा संरक्षक होता. {{Sfn|Bahirat|2006}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाचे चरित्रात्मक तपशील त्यांचे शिष्य सत्यमलनाथ आणि सच्चिदानंद यांच्या लिखाणात जतन केलेले आहेत. {{Sfn|Bahirat|2006|p=8}} विविध परंपरा या ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील तपशिलांचे परस्परविरोधी माहिती देतात. त्यांच्या ''[[ज्ञानेश्वरी]]'' (१२९०) या ग्रंथाच्या रचनेची तारीख मात्र निर्विवाद आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=31}} {{Sfn|Bahirat|2006|p=1}} ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील अधिक स्वीकृत परंपरेनुसार, त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि त्यांनी १२९६ मध्ये [[संजीवन समाधी]] घेतली. {{Sfn|Ranade|1933|p=31–2}} इतर स्त्रोतांनुसार त्यांचा जन्म १२७१ मध्ये झाला होता. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Ranade|1933}} [[चित्र:Saint_Dnyaneshwar_and_Sachchidanand_baba.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वर [[सच्चिदानंद बाबा|सच्चिदानंद बाबां]]<nowiki/>ना [[ज्ञानेश्वरी]] सांगत असतानाच्या दृश्याचे शिल्प. [[नेवासा]], फेब्रुवारी २०१९]] === जीवन === ज्ञानेश्वरांच्या सुमारे २१ वर्षांच्या अल्पायुष्यातील चरित्रात्मक तपशिलांबद्दल वाद आहे आणि त्याची सत्यता संशयास्पद आहे. [[म्हैस|रेड्या]]<nowiki/>ला [[वेद]] वदवण्याचा प्रसंग आणि चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन एका [[योगी]]<nowiki/>ला नम्र बनवण्याची त्यांची क्षमता यांसारख्या दंतकथा आणि त्यांनी केलेल्या चमत्कारांनी उपलब्ध साहित्य भरलेले आहे. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987|p=xv}} {{Sfn|Dallmayr|2007|p=46}} उपलब्ध असलेल्या स्त्रोतांनुसार ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[गोदावरी नदी|गोदावरी नदीच्या]] काठावरील आपेगाव गावातील [[कुलकर्णी]] होते. (कुलकर्णी हे वंशपरंपरागत लेखापाल असायचे जे सहसा [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] होते, जे गावातील जमीन आणि कराच्या नोंदी ठेवत.) {{Sfn|Attwood|1992}} त्यांना त्यांच्या पूर्वजांकडून हा वारसा मिळाला होता {{Sfn|Ranade|1933}} आणि त्यांचा विवाह [[आळंदी (देवाची)|आळंदीच्या]] कुलकर्णी यांच्या कन्या रखुमाबाईशी झाला. गृहस्थ असतानाही विठ्ठलपंतांना अध्यात्मिक शिक्षणाची इच्छा होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूमुळे आणि लग्नापासून त्यांना मूल न झाल्यामुळे त्याचा जीवनाबद्दलचा भ्रम वाढला. अखेरीस आपल्या पत्नीच्या संमतीने त्यांनी सांसारिक जीवनाचा त्याग केला आणि [[संन्यस्ताश्रम|संन्यासी]] (त्यागी) होण्यासाठी ते [[वाराणसी|काशीला]] निघून गेले. {{Sfn|Ranade|1933}} या घटनांच्या दुसऱ्या आवृत्तीनुसार, ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगी संप्रदायातील शिक्षकांच्या पंक्तीतून होते आणि अत्यंत धार्मिक असल्यामुळे ते [[वाराणसी]]<nowiki/>च्या यात्रेला गेले होते. तेथे ते एका अध्यात्मिक ''गुरूला'' भेटले आणि त्यांनी पत्नीच्या संमतीशिवाय [[संन्यासी|संन्यास]] घेण्याचा निर्णय घेतला. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} [[चित्र:Aalandi_sidew_view_from_insie.JPG|इवलेसे|[[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथील मंदिर परिसर]] विठ्ठलपंतांना त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, रामा शर्मा{{Sfn|Bahirat|2006}} यांनी संन्यासी म्हणून दीक्षा दिली; ज्यांना विविध स्त्रोतांमध्ये रामानंद, नृसिंहाश्रम, रामद्वय आणि श्रीपाद असेही म्हणतात. (ते [[रामानंद पंथ|रामानंदी संप्रदायाचे]] संस्थापक रामानंद नव्हते.) {{Sfn|Bahirat|2006|p=9–11}} जेव्हा रामाश्रमाला समजले की, विठ्ठलपंतांनी आपले कुटुंब संन्यासी होण्यासाठी मागे सोडले आहे, तेव्हा त्यांनी विठ्ठलपंतांना आपल्या पत्नीकडे परत जाण्याची आणि [[गृहस्थ]] म्हणून कर्तव्ये पार पाडण्याची सूचना केली. विठ्ठलपंत आपल्या पत्नीकडे परत आल्यानंतर आणि [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]]<nowiki/>त स्थायिक झाल्यानंतर रखुमाबाईंनी चार मुलांना जन्म दिला - [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] (१२७३), ज्ञानेश्वर (१२७५), [[सोपानदेव|सोपान]] (१२७७) आणि [[मुक्ताबाई]] (१२७९). {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=33}} तत्कालीन ऑर्थोडॉक्स ब्राह्मणांनुसार, ही घटना म्हणजे एक संन्यासी व्यक्ती पाखंडी म्हणून गृहस्थाच्या रूपात परतली होती. {{Sfn|Bahirat|2006}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावांना [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] जातीच्या पूर्ण प्रवेशासाठी आवश्यक असलेल्या [[मुंज|पवित्र धागा समारंभ]] घेण्याचा अधिकार नाकारण्यात आला. {{Sfn|Pawar|1997}} {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} याचा अर्थ ब्राह्मण जातीतून बहिष्कार असा मानला जातो. {{Sfn|Pawar|1997}} शेवटी विठ्ठलपंत आपल्या कुटुंबासह [[नाशिक|नाशिकला]] निघून गेले. एके दिवशी नित्य विधी करत असताना विठ्ठलपंतांचा सामना एका [[वाघ|वाघा]]<nowiki/>शी झाला. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या चार मुलांपैकी तीन मुले पळून गेली, परंतु [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] कुटुंबापासून वेगळे झाले आणि एका [[गुहा|गुहे]]<nowiki/>त लपले. गुहेत लपून बसले असताना त्यांना गहनीनाथ भेटले, ज्यांनी निवृत्तीनाथांना [[नाथ संप्रदाय|नाथ]] योगींच्या बुद्धीची दीक्षा दिली. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} {{Sfn|Ranade|1933|p=33}} नंतर विठ्ठलपंत आळंदीला परतले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मणांना]] त्यांच्या पापांसाठी प्रायश्चित्त करण्याचे साधन सुचवण्यास सांगितले. त्यांनी प्रायश्चित्त म्हणून जीवन त्यागण्याची सूचना विठ्ठलपंतांना केली. विठ्ठलपंत आणि त्यांच्या पत्नीने आपल्या मुलांना छळमुक्त जीवन जगता येईल या आशेने [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून एका वर्षातच आपला जीव दिला. {{Sfn|Bahirat|2006|p=13}} इतर स्त्रोत आणि स्थानिक लोक परंपरा असा दावा करतात की, त्या दोघांनी [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी नदीत]] उडी मारून आत्महत्या केली. {{Sfn|Glushkova|2014|p=110-120}} आख्यायिकेची दुसरी आवृत्ती असे सांगते की, विठ्ठलपंतांनी त्यांच्या पापातून क्षमा मिळवण्यासाठी स्वतःला [[गंगा नदी|गंगा नदीत]] फेकून दिले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना नाथ हिंदू सजीव परंपरेमध्ये स्वीकारले गेले. त्यांचे पालक या परंपरेत आधीपासूनच होते. नंतर तिघे भाऊ आणि बहीण [[मुक्ताबाई]] हे सर्व प्रसिद्ध [[योगी]] आणि संत कवी बनले. {{Sfn|Pradhan|Lambert|1987}} === प्रवास आणि मृत्यू === ज्ञानेश्वरांनी [[अमृतानुभव]] लिहिल्यानंतर ही भावंडे [[पंढरपूर|पंढरपूरला]] गेली. तिथे त्यांची भेट [[नामदेव|नामदेवां]]<nowiki/>शी झाली, जे ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी [[भारत]]<nowiki/>भरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना [[वारकरी परंपरा|वारकरी]] संप्रदायात दीक्षा दिली; {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} ज्ञानेश्वरांच्या [[अभंग]] नावाच्या भक्ती रचना याच काळात रचल्या गेल्या असे मानले जाते. {{Sfn|Bobde|1987|p=xxii}} [[पंढरपूर]]<nowiki/>ला परतल्यावर, ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी देऊन सन्मानित करण्यात आले, ज्यामध्ये बहिरात यांच्यानुसार, "[[गोरा कुंभार|गोरोबा कुंभार]], [[सावता माळी]], [[अस्पृश्य]] असलेले [[चोखामेळा|संत चोखोबा]] आणि पारिसा (भागवत ब्राह्मण)" यांसारखे अनेक समकालीन [[संत]] सहभागी झाले होते. {{Sfn|Dallmayr|2007}} काही विद्वान नामदेव आणि ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते असे पारंपारिक मत मान्य करतात; तथापि डब्ल्यू.बी. पटवर्धन, आर.जी. भांडारकर आणि आर. भारद्वाज यांसारखे इतर लोक या मताशी असहमत आहेत आणि त्याऐवजी नामदेव १४ व्या शतकाच्या उत्तरार्धातील होते, असे ते मानतात. {{Sfn|Schomer|McLeod|1987|p=218}} [[चित्र:Vithoba_Punadalik_Tukaram_Dnyaneshwar.jpg|इवलेसे|[[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिरा]]<nowiki/>च्या गोपुराची प्रतिमा. सर्वात डावीकडे कवी-[[संत तुकाराम]] आहेत, मध्यवर्ती [[विठ्ठल]] आहे, तसेच [[पुंडलिक]] त्याच्या आईवडिलांची सेवा करत आहे, उजवीकडे कवी-[[ज्ञानेश्वर|संत ज्ञानेश्वरां]]<nowiki/>चे चित्रण आहे]] मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी [[संजीवन समाधी|''संजीवन समाधी'']]<nowiki/>मध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} ही [[प्राचीन भारतीय शिक्षण पद्धती|प्राचीन भारता]]<nowiki/>तील अष्टांग योगामध्ये प्रचलित केलेली, खोल [[ध्यान]]<nowiki/>स्थ अवस्थेत प्रवेश केल्यानंतर स्वेच्छेने नश्वर [[शरीर]] सोडण्याची प्रथा होती. {{Sfn|Sharma|1979}} संजीवन [[समाधी]]<nowiki/>ची तयारी नामदेवांच्या मुलांनी केली. {{Sfn|Dallmayr|2007}} संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yogapoint.com/info/samadhi.htm|title=Samadhi - State of self realization, enlightenment|website=Yogapoint.com|access-date=12 August 2017}}</ref> [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू कॅलेंडरच्या]] [[कार्तिक]] महिन्याच्या [[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्षा]]<nowiki/>च्या १३ व्या दिवशी, [[आळंदी (देवाची)|आळंदी]] येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना ''संजीवन समाधीत'' प्रवेश केला. {{Sfn|Ranade|1933|p=34}} त्यांची ''[[समाधी]]'' आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे. {{Sfn|Ranade|1933|p=35}} त्यांच्या निधनाने नामदेव आणि इतर उपस्थितांनी शोक केला. परंपरेनुसार, नामदेवांना भेटण्यासाठी ज्ञानेश्वरांना पुन्हा जिवंत करण्यात आले होते. यासाठी नामदेवांनी नंतर [[विठ्ठल|विठोबाकडे]] परत त्यांना परत आणण्यासाठी प्रार्थना केली होती. डॅलमायर लिहितात की, हे "खऱ्या मैत्रीच्या अमरत्वाची आणि उदात्त आणि प्रेमळ अंतःकरणाच्या सहवासाची" साक्ष देते. {{Sfn|Dallmayr|2007|pp=46–7}} अनेक वारकरी भक्तांचा असा विश्वास आहे की, ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत. {{Sfn|Novetzke|2009}} {{Sfn|Glushkova|2014}} === चमत्कार === [[File:Dnyaneshwar_humbles_Changdev.jpg|इवलेसे|उडत्या भिंतीवर बसलेली मुक्ताबाई, सोपान, ज्ञानेश्वर आणि निवृत्तीनाथ ही भावंडं वाघावर बसलेल्या चांगदेवला नमस्कार करतात. मध्यभागी चांगदेव ज्ञानेश्वरांना नमस्कार करतात.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, {{Sfn|Harrisson|1976|p=39}} त्यापैकी एक म्हणजे त्यांचे शिष्य सच्चिदानंद यांच्या प्रेताचे पुनरुज्जीवन. {{Sfn|Sundararajan|Mukerji|2003|p=34}} फ्रेड डॅल्मीर यांनी महिपतीच्या हगिओग्राफीमधून खालीलप्रमाणे यातील एका दंतकथेचा सारांश दिला आहे: {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} वयाच्या १२ व्या वर्षी, ज्ञानेश्वर आपल्या गरीब आणि बहिष्कृत भावंडांसोबत पैठणच्या पुजाऱ्यांकडे दयेची याचना करण्यासाठी पैठणला गेले. तेथे त्यांचा अपमान व विटंबना करण्यात आली. या मुलांना गुंडगिरीचा त्रास होत असताना जवळच्या रस्त्यावर एक माणूस म्हाताऱ्या म्हशीला हिंसकपणे मारहाण करत होता. यामध्ये ती जखमी म्हैस रडून रडून खाली कोसळली. ज्ञानेश्वरांनी त्या माणसाला म्हशीच्या काळजीपोटी थांबायला सांगितले. एका पशूबद्दल अति काळजी असण्यासाठी आणि वेदांच्या शिकवणींबद्दल बेफिकीर असल्यासाठी ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वरांची थट्टा केली. ज्ञानेश्वरांनी प्रतिवाद केला की खुद्द''वेदांनीच'' सर्वच जीवन पवित्र आणि ब्रह्माचे प्रकटीकरण मानले आहे. {{Efn|According to Jeaneane D. Fowler, former Head of Philosophy and Religious Studies at the [[University of Wales]], ''brahman'' is the "ultimate Reality, the Source from which all emanates, the unchanging absolute".{{sfn|Fowler|2002|p=49}}}} संतप्त पुरोहितांनी निदर्शनास आणून दिले की, ज्ञानेश्वरांचा तर्क असे सूचित करतो की प्राण्यांनाही वेद शिकता आले पाहिजेत. निश्चल ज्ञानेश्वरांनी मग म्हशीच्या कपाळावर हात ठेवला आणि ती म्हैस खोल आवाजात वेद म्हणू लागली. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} फ्रेड डॅलमायर यांच्या मते, ही कथा ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राचे अचूक प्रतिबिंबित करते की नाही, याविषयी चिंता नसावी. मॅथ्यू ३:९ मधील जेरुसलेममधील येशूच्या कथेप्रमाणेच या कथेचे प्रतीकात्मक महत्त्व फार मोठे आहे. {{Sfn|Dallmayr|2007|p=44}} आणखी एका चमत्कारात ज्ञानेश्वरांना [[चांगदेव]] जे एक कुशल योगीहोते, त्यांनी आव्हान दिले होते. चांगदेवांनी आपल्या जादुई सामर्थ्याने वाघावर स्वार होऊन हा पराक्रम साकारला होता. चालत्या भिंतीवर स्वार होऊन ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांना नम्र बनवले. {{Sfn|Mokashi-Punekar|2005}} {{Sfn|Grover|1990}} {{Efn|The story of the holy man riding a tiger /lion and the other encountering him on a moving wall has been found in many other religions including Buddhism, Sikhism, and the Abrahamic religions as well.<ref>{{cite book|editor-last1=Callewaert|editor-first1= Winand M.|last=Digby|first=Simon|title=According to tradition : hagiographical writing in India, Chapter To ride a tiger or a wall|date=1994|publisher=Harrassowitz|location=Wiesbaden|isbn=9783447035248|pages=100–110|url=https://books.google.com/books?id=GrMwdEqHLzEC&q=%22moving+wall%22+tiger&pg=PA99|access-date=18 July 2017}}</ref>}} ज्ञानेश्वरांनी ६५ श्लोकांमध्ये''चांगदेव पासष्टी या'' नावाने चांगदेवांना सल्ला दिला. {{Sfn|Bahirat|2006}} नंतर चांगदेव हे ज्ञानेश्वरांची बहीण मुक्ताबाई यांचे शिष्य बनले. {{Sfn|O'Connell|1999|pp=260–1}} ==ज्ञानेश्वरांचे कार्य== ज्ञानेश्वरांचे मोठे बंधू संत [[निवृत्तिनाथ|निवृत्तीनाथ]] हेच त्यांचे सद्गुरू होते. [[नेवासा]] क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने गीतेवर त्यांनी प्रख्यात टीका लिहिली. खरे पाहता ज्ञानेश्वरांनी ही टीका सांगितली व [[सच्चिदानंद बाबा]] यांनी ती लिहिली. या ग्रंथास ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. हे मराठी वाङ्मयाचे देशीकार लेणे झाले. ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’, श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।<br/> ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञाने - ६.१४) असे म्हणत त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान, मराठीची महती व्यक्त केली आहे. कर्मयोग, [[ज्ञानयोग]] व भक्तियोग सांगणाऱ्या ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते. त्यांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘[[अमृतानुभव]]’ होय. हा विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा ग्रंथ आहे. सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) या ग्रंथात आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा श्रेष्ठ ग्रंथ आहे. '[[चांगदेव पासष्टी]]’ या ग्रंथाद्वारे त्यांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. [[चांगदेव]] हे महान योगी १४०० वर्षे जगले असे मानले जाते. पण त्‍यांचा अहंकार गेला नव्हता. यासाठी संत ज्ञानेश्वरांनी उपदेशपर लिहिलेले ६५ ओव्यांचे पत्र म्हणजे चांगदेव पासष्टी हा ग्रंथ होय. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे. संत ज्ञानेश्वरांचा ‘[[हरिपाठ]]’ (अभंगात्मक,२८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. ‘[[अमृतानुभव]]’ या ग्रंथाच्या लेखनानंतर संत ज्ञानेश्वरांनी तीर्थयात्रा केली. [[नामदेव|संत नामदेव]] महाराजांच्या ‘तीर्थावली’ मध्ये या तीर्थयात्रेचा उल्लेख आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरमाउलींनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. [[नामदेव|संत नामदेवांच्या]] ‘समाधीच्या अभंगां’मध्ये तत्कालीन संदर्भ सापडतात. अन्य संतांची मानसिक स्थिती, त्यांच्यासह समाजाला झालेले दुःख, खुद्द नामदेव महाराजांच्या वेदना, ज्ञानेश्वरांचा संयम आणि निग्रह - या सर्व गोष्टींचे प्रतिबिंब समाधीच्या अभंगांत आढळते. ‘जो जे वांछील, तो ते लाहो’ असे म्हणत अखिल विश्वाची जणू काळजी वाहणाऱ्या संत ज्ञानेश्वरांना [[वारकरी (निःसंदिग्धीकरण)|वारकरी]] संप्रदायासह सर्वच भक्त प्रेमाने ‘माउली’ म्हणतात. त्यांनी धर्मातील क्लिष्ट अवडंबरे काढून धर्माला कर्तव्याचा वेगळा अर्थ दिला. वाङ्मय निर्मितीबरोबरच त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवण्याचा यशस्वी प्रयत्‍न चंद्रभागेच्या वाळवंटात केला. भागवत धर्माचा तथा [[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदायाचा]] पाया रचण्याचे अभूतपूर्व कार्य त्यांनी केले. संत [[नामदेव]], संत [[गोरा कुंभार]], संत [[सावता माळी]], या समकालीन संत प्रभावळीचे अनौपचारिक नेतृत्व करत, संत ज्ञानेश्वरांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्‍न केला.ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवद् गीता मराठीतून लिहिली. ==संजीवन समाधी== ''मुख्य लेख: [[संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी]]'' [[चित्र:Dnyaneshwaranchi_Samadhi-Aalandi-Konkani_Vishwakosh.jpg|इवलेसे|संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी. कोकणी विश्वकोशातील चित्र.]] संतवर्य ज्ञानदेवांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, [[आळंदी]] येथे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीच्या काठी [[संजीवन समाधी]] घेतली ([[कार्तिक]] वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर, इ.स.१२९६, गुरुवार). हा ‘ज्ञानसूर्य’ मावळल्यानंतर अवघ्या वर्षभरात [[निवृत्तिनाथ|निवृत्ती]], [[सोपानदेव|सोपान]] व [[मुक्ताबाई]] या त्यांच्या भावंडांनी आपआपली इहलोकीची यात्रा संपवली. [[इंद्रायणी|इंद्रायणीच्या]] तीरावर आळंदीमध्ये संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा संजीवन समाधी सोहळा कार्तिक वद्य षष्ठी ते अमावस्येपर्यंत साजरा केला जातो. यातील प्रत्येक दिवसाला आगळेवेगळे महत्त्व आहे. == प्रभाव आणि वारसा == [[File:Alandi_Palki_08.jpg|इवलेसे|आळंदी ते पंढरपूरच्या प्रवासात [[बैल|बैलांनी ओढलेल्या]] चांदीच्या गाडीत संताच्या वहाणा घेऊन ज्ञानेश्वरांची पालखी.]] ज्ञानेश्वरांच्या जीवनातील आणि लेखनातील घटक, जसे की, त्यांनी पुरोहित वर्गाच्या संकोचवादावर केलेली टीका, कौटुंबिक जीवनात अडकून पडणे आणि आध्यात्मिक समतावाद यांनी [[आषाढी वारी (पंढरपूर)|वारकरी]] चळवळीच्या संस्कृतीला आकार दिला. <ref>Glushkova, Irina. "6 Object of worship as a free choice." Objects of Worship in South Asian Religions: Forms, Practices and Meanings 13 (2014).</ref> {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} डल्लमायर यांच्या मते, ज्ञानेश्वरांचे जीवन आणि लेखन हे "वारकरी चळवळीसाठी अस्सल धार्मिकतेचे प्राथमिक उदाहरण आहे; तसेच भक्तीचा महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आणि केंद्रबिंदू म्हणून विकसित झाले आहे". {{Sfn|Dallmayr|2007|p=54}} दरवर्षी आषाढ महिन्यामध्ये वारकरी संप्रदायाचे भक्त हे आळंदीतील ज्ञानेश्वरांच्या मंदिरापासून पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरापर्यंत होणाऱ्या वारी नावाच्या वार्षिक यात्रेत सामील होतात. या पालखीमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या प्रतिकात्मक पादुका नेल्या जातात.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Perur|first=Srinath|url=http://www.thehindu.com/features/magazine/the-road-to-pandharpur/article6180421.ece|title=The road to Pandharpur|date=5 July 2014|work=[[The Hindu]]|access-date=1 April 2015}}</ref> ज्ञानेश्वरांच्या पादुका [[पालखी|पालखीत]] नेल्यामुळे वारकरी चळवळीतील नंतरच्या कवी-संतांना त्यांच्या कलाकृतींसाठी प्रेरणा मिळाली. ज्ञानेश्वरांचे ''चिद्विलासाचे'' तत्त्वज्ञान हे नामदेव आणि [[एकनाथ]] यांसारख्या वारकरी लेखकांनी त्यांच्या स्वतःच्या कृतींमध्ये स्वीकारले. एकनाथांच्या ''हस्तमलक'' आणि ''स्वात्मसुख''मध्ये ''अमृतानुभवाचा'' प्रभाव दिसून ''येतो'' . [[संत तुकाराम|तुकारामांच्या]] कृती ''मायावादाचे'' खंडन यांसारख्या ज्ञानेश्वरांच्या तात्विक संकल्पना आत्मसात करतात आणि स्पष्ट करतात. {{Sfn|Bahirat|2006|pp=144–5}} [[चित्र:Stamp_of_India_-_1997_-_Colnect_163592_-_Saint_Dnyaneshwar.jpeg|इवलेसे|[[भारत सरकार]]<nowiki/>चे १९९७ सालचे टपाल तिकीट]] ==साहित्य== ===ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले ग्रंथ=== * [[अमृतानुभव]] * [[चांगदेव पासष्टी]] * [[ज्ञानेश्वरी|भावार्थदीपिका (किंवा ज्ञानेश्वरी)]] - या ग्रंथाचा शेवट [[पसायदान]] या नावाने ओळखला जातो. * स्फुटकाव्ये (अभंग, विराण्या, आदि.) * [[हरिपाठ]] (श्री ज्ञानदेव हरिपाठ) [[चित्र:Dnyaneshwar_Maharaj_Palkhi_3rd_Circular_ringan_program_.jpg|इवलेसे|पंढरपूर वारीच्या वेळेतील संत ज्ञानेश्वर यांची पालखी. तिसरा राज्य रिंगण सोहळा]] ===ज्ञानेश्वरांवरील आणि ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथांवरील पुस्तके=== * [[अमृतानुभव]] (रा.ब. रानडे) * [[अमृतानुभव]] (पंडित सातवळेकर) * अमृतानुभव अधिक सार्थ सान्वय चांगदेवपासष्टी (विष्णूबुवा जोगमहाराज) * अमृताचा अनुभव : ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचा छंदानुवाद (हेमंत राजाराम) * आजची ज्ञानेश्वरी - मूळ सांप्रदायिक ज्ञानेश्वरीसहित (कर्मकांडासह अनुवाद - त्र्यंबक मगनराव चव्हाण) * संत ज्ञानेश्‍वर : समाधी रहस्य आणि जीवन चरित्र (प्रवचन संग्रह, प्रवचनकार आणि लेखक - तत्त्वदर्शक सरश्री) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (सोप्या पद्यमय मराठीत अमृतानुभव - ([[विंदा करंदीकर]]) * अलौकिकतावाद ज्ञानेश्वरांचा (लेखिका : डॉ. श्यामला मुजुमदार) - ढवळे प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * The Eternal Wisdom of Dnyaneshwari (इंग्रजी, डॉ. वसंत शिरवळकर) * इंद्रायणीकाठी (कादंबरी, [[रवींद्र भट]]) * गीतादर्शन : श्री ज्ञानेश्वर आणि श्री रमण महर्षी (डॉ. सुधाकर नायगावकर) * The Genius of Dnyaneshvar ([[रविन थत्ते]]) * ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा (स.कृ. जोशी) * दैनंदिन ज्ञानेश्वरी (माधव कानिटकर) * नाथसंप्रदाय आणि ज्ञानेश्वर (डॉ. कृ.ज्ञा. भिंगारकर) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * भावार्थ ज्ञानेश्वरी (प्रा.[[शं.वा. दांडेकर]]) * महाराष्ट्राचा भागवतधर्म - ज्ञानदेव आणि नामदेव (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * माऊलीचा सार्थ हरिपाठ (वामन देशपांडे) * माणूस नावाचे जगणे ([[रविन थत्ते|रविन लक्ष्मण थत्ते]]) * मी [[हिंदू]] झालो ([[रविन थत्ते]]) * मुलांसाठी संत ज्ञानेश्वर (वामन देशपांडे) * येणें वाग्यज्ञें तोषावें (लेखक : डॉ. अविनाश स. पितळे) - प्रकाशक ऋजुता पितळे (पुणे) : ज्ञानेश्वरांच्या सर्वच वाङ्‌मय कृतींचा परिचय * विश्व माऊली ज्ञानेश्वर (डॉ. शैलजा काळे) * श्रीज्ञानेश्वर - अलौकिक व्यक्तिमत्त्व (कोंकणी, हरदत्त खांडेपारकर) * संजीवन (ज्ञानेश्वरांच्या भावविश्वावरील कादंबरी, लेखक - [[भा.द. खेर]]) * संतश्रेष्ठ श्री ज्ञानेश्वर महाराज (गोविंद गोवंडे) * संत ज्ञानेश्वर (बालवाङ्मय, ल.गो. परांजपे) * संत ज्ञानेश्वर महाराज (चरित्र, बालवाङ्मय, लेखक - अरुण गोखले) * संत ज्ञानेश्वरांची 'घोंगडी' (शंकर अभ्यंकर) * सार्थ श्री ज्ञानेश्वरी (श्री गुरू साखरे सांप्रदायिक शुद्ध) (संपादक - विनायक नारायण जोशी आणि रामचंद्र तुकाराम यादव; अक्षर दालन प्रकाशन) * सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी (दिवाकर अनंत घैसास) * ज्ञानदेव आणि ज्ञानदेवी (अनेक विद्वानांनी लिहिलेल्या लेखांचा संग्रह) * श्री ज्ञानदेव गाथा (साखरे महाराज) * श्रीज्ञानदेवांचा हरिपाठ (सार्थ, प्रा. के.वि. बेलसरे) * ज्ञानाचा उद्‍गार (ज्योतिर्भास्कर जयंत साळगांवकर) * ज्ञानदेव व ज्ञानेश्वर (भारद्वाज) * श्रीज्ञानदेव विजय (मामा देशपांडे, रा.नी. कवीश्वर) * ज्ञानराज माउली (लीला गोळे) * (वि)ज्ञानेश्वरी ([[रविन थत्ते]], [[मृणालिनी चितळे]]) * ज्ञानदेवांची भजने आणि चांगदेव चाळीशी ([[विनोबा भावे]]) * ज्ञानदेवांची वाणी (डॉ. [[अशोक देशमाने]], डॉ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * ज्ञानदेवांचे निवडक अभंग ((डॉ. प्रमोद पडवळ) * श्रीज्ञानेश्वर चरित्र ([[ल.रा. पांगारकर]]) * श्रीज्ञानेश्वर : तत्त्वज्ञ, संत आणि कवी (व्याख्यानसंग्रह, व्याख्याते लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - ढवळे प्रकाशन * ज्ञानेश्वर ते आंबेडकर (डॉ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * [[ज्ञानेश्वर]] जीवननिष्ठा (१९७१) ([[गं.बा. सरदार]]) * ज्ञानेश्वर नीति कथा ([[वि.का. राजवाडे]]) * श्री ज्ञानेश्वर महाराज चरित्र आणि ग्रंथ विवेचन (ल. रा. पांगारकर) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांची संजीवन समाधी (पंडित कृष्णकांत नाईक) * श्री ज्ञानेश्वर महाराजांचे चरित्र (तात्या नेमिनाथ पांगळ) * ज्ञानेश्वर माऊली (दत्ता ससे) * संत ज्ञानेश्वरांचा अमृतानुभव (समीक्षा, [[विंदा करंदीकर]]) * ज्ञानेश्वरांचा खरंच छळ झाला का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * श्रीज्ञानेश्वरांचा वाङ्मयीन वारसा (:डॉ. जुल्फी शेख) * ज्ञानेश्वरांचे चमत्कार (विश्वनाथ खैरे) * ज्ञानदेवांचे पसायदान ([[अरविंद मंगरूळकर]], व विनायक मोरेश्वर केळकर) * ज्ञानेश्वरांचे विचारदर्शन (डॉ. शं.रा. तळघट्टी) * ज्ञानेश्वरी - अध्याय (अनेक पुस्तके, अच्युत सिद्धनाथ पोटभरे) * सार्थ ज्ञानेश्वरी प्रस्तावना ([[सोनोपंत दांडेकर]]) * सुबोध अनुष्टुप ज्ञानेश्वरी (प्र.सि. मराठे) * सोपी ज्ञानेश्वरी (वामन देशपांडे) * ज्ञानेश्वरी ([[राजवाडे]] संहिता); अध्याय १, ४ व १२ * ज्ञानेश्वरी (साखरेमहाराज) * ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ वा - एक अभ्यास (प्रा. भावे, प्रा. दाते; मेहता प्रकाशन) * श्रीज्ञानेश्वरी अमृतगंगा (प्रा. ह.शे. टेकाळे) * ज्ञानेश्वरी - एक अपूर्व शांतिकथा (लेखक : डॉ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) - मॅजेस्टिक प्रकाशन २०१४ (दुसरी आवृत्ती) * श्री ज्ञानेश्वरी : एक अवलोकन (डॉ. ह.य. कुलकर्णी) * ज्ञानेश्वरी (ओबड-धोबड), भाग १, २; संच - [[रविन थत्ते|रविन मायदेव थत्ते]] * ज्ञानेश्वरी निरूपण (सेतुमाधव संगोराम) * ज्ञानेश्वरीचे भावविश्व (डॉ. मो.रा. गुण्ये) * ज्ञानेश्वरीचे शब्दभांडार (रामचंद्र नारायण वेलिंगकर) * ज्ञानेश्वरीतील तत्त्वज्ञान (डॉ. [[शं.दा. पेंडसे]]) * ज्ञानेश्वरीतील भावगंध (कि.द. शिंदे) * ज्ञानेश्वरीतील मराठी भाषेचे व्याकरण ([[वि.का. राजवाडे]]) * ज्ञानेश्वरीतील माणिक मोती (वामन गो. नातू) * ज्ञानेश्वरीतील विदग्ध रसवृत्ती डॉ. ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * ज्ञानेश्वरीतील लौकिक सृष्टी ([[म.वा. धोंड]]) * ज्ञानेश्वरी दर्शन (प्रा. [[रा.श्री. जोग]]) * [[ज्ञानेश्वरी]] सर्वस्व ([[न.चिं.केळकर]]) === संत ज्ञानेश्वर संबंधित निवडक पीएच. डी प्रबंध<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2020/08/sant-dnyaneshwar.html|title=संत ज्ञानेश्वर यांच्याशी संबंधित इंटरनेटवरील निवडक ग्रंथ, पीएच. डी प्रबंध, चित्रपट, माहिती|url-status=live}}</ref> === * श्री संत ज्ञानेश्वर एक विभूती चिकित्सा * संत ज्ञानेश्वरांच्या ‘ज्ञानेश्वरी’ ग्रंथातील शिक्षण व मुल्यविचारांचा चिकित्सक अभ्यास * संत ज्ञानेश्वर आणि संत मीराबाई यांच्या मधुराभक्तीपर काव्याचा तौलनिक अभ्यास * संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ - संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव * नामदेव- ज्ञानदेवकालीन मराठी संत साहित्याचे सांस्कृतिक, सामाजिक व वाण्ग्मयीन आकलन: एक अभ्यास == <span id=".E0.A4.9A.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AA.E0.A4.9F"></span><span class="mw-headline" id="चित्रपट">चित्रपट</span> == <div class="thumb tright"><div class="thumbinner" style="width:222px;">[[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg/220px-Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|दुवा=/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg|अल्ट=|class=thumbimage|220x220अंश]] <div class="thumbcaption"><div class="magnify">[/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0:Sant_Dnyaneshwar_1940.jpg]</div>१९४० च्या"संत ज्ञानेश्वर" चित्रपटातील एक प्रसंग</div></div></div> * ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर ’संत ज्ञानेश्वर’ नावाचा मराठी चित्रपट [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभात फिल्म कंपनीने]] काढला होता. तो १८ मे १९४० रोजी एकाच वेळी मुंबईत आणि पुण्यात प्रकाशित झाला. पुण्यात तो ३६ आठवडे चालला. या चित्रपटामुळे [[प्रभात फिल्म कंपनी|प्रभातची]] कीर्ती जगभर पसरली. आजही हा चित्रपट गर्दी खेचतो. * संत ज्ञानेश्वर नावाचा हिंदी चित्रपट सन १९६४ मध्ये बनला होता. ==स्मारके== * [[अहमदनगर]] जिल्ह्यात [[नेवासा]] येथे श्री ज्ञानेश्वर महाविद्यालय या नावाचे कॉलेज आहे.तसेच या शहरात संत ज्ञानेश्वरांच्या नावाने उद्यान आहे याचे संगोपन श्री ज्ञानेश्वर महाराज संस्थान करते * [[आळंदी|आळंदीला]] ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था आणि तिने चालविलेले ज्ञानेश्वर विद्यालय आहे. ही प्रशाला भावी [[कीर्तनकार]], प्रवचनकार घडविणारी प्रबोधन शाळा आहे. * [[औरंगाबाद]] जिल्ह्यातील हर्सूल गावी ’श्री संत ज्ञानेश्वर वेदविद्या प्रतिष्ठान’ची वेद शाळा आहे. * [[गोंदिया]] जिल्ह्यात पांढराबोडी येथे संत ज्ञानेश्वर आदिवासी निवासी आश्रमशाळा होती। * संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक शाळा, तळेगांव * श्री संत ज्ञानेश्वर प्राथमिक विद्यालय, महर्षीनगर, पुणे * संत ज्ञानेश्वर शिक्षण संस्था, [[इस्लामपूर]] ([[सांगली]] जिल्हा) * एम‌आयटी संस्थेचे श्री संत ज्ञानेश्वर माध्यमिक विद्यालय ([[पुणे]]) * संत ज्ञानेश्वर उद्यान, निगडी (पुणे) == हेही पहा == {{विकिस्रोत}} * [[निवृत्तिनाथ]] * [[संत सोपानदेव]] * [[संत मुक्ताबाई]] == <span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.A6.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87"></span><span class="mw-headline" id="बाह्य_दुवे">बाह्य दुवे</span> == * [https://www.santsahitya.in/mahati-santanchi/sant-dyaneshwar संत ज्ञानेश्वर रचना, साहित्य, माहिती, गाथा, ग्रंथ, इत्यादी] == संदर्भ == {{DEFAULTSORT:ज्ञानेश्वर, संत}} [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:नाथ संप्रदाय]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १२७५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १२९६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:अहमदनगर-प्रसिद्ध वक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] <references /> hhm6ly0muhj400s00ksza7z69s72n2m 4 5742 2150183 2147634 2022-08-24T06:39:21Z MediaWiki message delivery 38883 /* WikiConference India 2023: Initial conversations */ नवीन विभाग wikitext text/x-wiki {{स्वयं संग्रह | algo = old(7d) | archive = विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा १२ | counter = 0 }} {{जुन्या चर्चा चौकट|search=yes| <center>[[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा १|१]], [[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा २|२]], [[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा ३|३]], [[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा ४|४]], [[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा ५|५]],<br> [[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा ६|६]], [[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा ७|७]],[[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा ८|८]],[[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा ९|९]],[[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा १०|१०]],<br> [[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा ११|११]],[[विकिपीडिया:चावडी/प्रगती/जुनी चर्चा १२|१२]]</center> }} {{सुचालन चावडी}} == Meet the new Movement Charter Drafting Committee members == :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' The Movement Charter Drafting Committee election and selection processes are complete. * The [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results|election results have been published]]. 1018 participants voted to elect seven members to the committee: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_Knipel_(Pharos)|Richard Knipel (Pharos)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anne_Clin_(Risker)|Anne Clin (Risker)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Alice_Wiegand_(lyzzy)|Alice Wiegand (Lyzzy)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Micha%C5%82_Buczy%C5%84ski_(Aegis_Maelstrom)|Michał Buczyński (Aegis Maelstrom)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_(Nosebagbear)|Richard (Nosebagbear)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ravan_J_Al-Taie_(Ravan)|Ravan J Al-Taie (Ravan)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ciell_(Ciell)|Ciell (Ciell)]]'''. * The [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Affiliate-chosen_members|affiliate process]] has selected six members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anass_Sedrati_(Anass_Sedrati)|Anass Sedrati (Anass Sedrati)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#%C3%89rica_Azzellini_(EricaAzzellini)|Érica Azzellini (EricaAzzellini)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Jamie_Li-Yun_Lin_(Li-Yun_Lin)|Jamie Li-Yun Lin (Li-Yun Lin)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Georges_Fodouop_(Geugeor)|Georges Fodouop (Geugeor)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Manavpreet_Kaur_(Manavpreet_Kaur)|Manavpreet Kaur (Manavpreet Kaur)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Pepe_Flores_(Padaguan)|Pepe Flores (Padaguan)]]'''. * The Wikimedia Foundation has [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Wikimedia_Foundation-chosen_members|appointed]] two members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Runa_Bhattacharjee_(Runab_WMF)|Runa Bhattacharjee (Runab WMF)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Jorge_Vargas_(JVargas_(WMF))|Jorge Vargas (JVargas (WMF))]]'''. The committee will convene soon to start its work. The committee can appoint up to three more members to bridge diversity and expertise gaps. If you are interested in engaging with [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Movement Charter]] drafting process, follow the updates [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|on Meta]] and join the [https://t.me/joinchat/U-4hhWtndBjhzmSf Telegram group]. With thanks from the Movement Strategy and Governance team,<br> [[User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] ०७:५७, २ नोव्हेंबर २०२१ (IST) <!-- सदस्य:RamzyM (WMF)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/South_Asia_Village_Pumps&oldid=22177090 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Maryana’s Listening Tour ― South Asia == Hello everyone, As a part of the Wikimedia Foundation Chief Executive Officer Maryana’s Listening Tour, a meeting is scheduled for conversation with communities in South Asia. Maryana Iskander will be the guest of the session and she will interact with South Asian communities or Wikimedians. For more information please visit the event page [[:m: Maryana’s Listening Tour ― South Asia|here]]. The meet will be on Friday 26 November 2021 - 1:30 pm UTC [7:00 pm IST]. We invite you to join the meet. The session will be hosted on Zoom and will be recorded. Please fill this short form, if you are interested to attend the meet. Registration form link is [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScp_Hv7t2eE5UvvYXD9ajmCfgB2TNlZeDQzjurl8v6ILkQCEg/viewform here]. <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=19112563 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Festive Season 2021 edit-a-thon == Dear Wikimedians, CIS-A2K started a series of mini edit-a-thons in 2020. This year, we had conducted Mahatma Gandhi 2021 edit-a-thon so far. Now, we are going to be conducting a [[:m: Festive Season 2021 edit-a-thon|Festive Season 2021 edit-a-thon]] which will be its second iteration. During this event, we encourage you to create, develop, update or edit data, upload files on Wikimedia Commons or Wikipedia articles etc. This event will take place on 11 and 12 December 2021. Be ready to participate and develop content on your local Wikimedia projects. Thank you. on behalf of the organising committee [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) १३:१६, १० डिसेंबर २०२१ (IST) <!-- सदस्य:Jayantanth@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433389 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == First Newsletter: Wikimedia Wikimeet India 2022 == Dear Wikimedians, We are glad to inform you that the [[:m: Wikimedia Wikimeet India 2022|second iteration of Wikimedia Wikimeet India]] is going to be organised in February. This is an upcoming online wiki event that is to be conducted from 18 to 20 February 2022 to celebrate International Mother Language Day. The planning of the event has already started and there are many opportunities for Wikimedians to volunteer in order to help make it a successful event. The major announcement is that [[:m: Wikimedia Wikimeet India 2022/Submissions|submissions for sessions]] has opened from today until a month (until 23 January 2022). You can propose your session [[:m: Wikimedia Wikimeet India 2022/Submissions|here]]. For more updates and how you can get involved in the same, please read the [[:m: Wikimedia Wikimeet India 2022/Newsletter/2021-12-23|first newsletter]] If you want regular updates regarding the event on your talk page, please add your username [[:m: Global message delivery/Targets/Wikimedia Wikimeet India 2022|here]]. You will get the next newsletter after 15 days. Please get involved in the event discussions, open tasks and so on. [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) २०:२८, २३ डिसेंबर २०२१ (IST) <small>On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433435 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Second Newsletter: Wikimedia Wikimeet India 2022 == Good morning Wikimedians, Happy New Year! Hope you are doing well and safe. It's time to update you regarding [[:m: Wikimedia Wikimeet India 2022|Wikimedia Wikimeet India 2022]], the second iteration of Wikimedia Wikimeet India which is going to be conducted in February. Please note the dates of the event, 18 to 20 February 2022. The [[:m: Wikimedia Wikimeet India 2022/Submissions|submissions]] has opened from 23 December until 23 January 2022. You can propose your session [[:m: Wikimedia Wikimeet India 2022/Submissions|here]]. We want a few proposals from Indian communities or Wikimedians. For more updates and how you can get involved in the same, please read the [[:m: Wikimedia Wikimeet India 2022/Newsletter/2022-01-07|second newsletter]] If you want regular updates regarding the event on your talk page, please add your username [[:m: Global message delivery/Targets/Wikimedia Wikimeet India 2022|here]]. You will get the next newsletter after 15 days. Please get involved in the event discussions, open tasks and so on. [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) ११:०९, ८ जानेवारी २०२२ (IST) <small>On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433435 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 28th''' of February. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2022 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2022|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' --[[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) १८:४५, ९ जानेवारी २०२२ (IST) </div> <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&oldid=22560402 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Feminism and Folklore 2022 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} Greetings! You are invited to participate in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competion. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia. You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles focused on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of suggested articles [[:m:Feminism and Folklore 2022/List of Articles|here]]. You can also support us in organizing the contest on your local Wikipedia by signing up your community to participate in this project and also translating the [[m:Feminism and Folklore 2022|project page]] and help us spread the word in your native language. Learn more about the contest and prizes from our project page. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2022|talk page]] or via Email if you need any assistance... Thank you. '''Feminism and Folklore Team''', [[User:Tiven2240|Tiven2240]] --११:१९, ११ जानेवारी २०२२ (IST) </div> <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&oldid=22574381 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Dear community members, Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories. Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]]. More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]]. For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org. ------ <div style="text-align: center;"><div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|<span style="color:#8B0000">'''ZI Jony'''</span>]] [[User talk:ZI Jony|^{<span style="color:Green"><i>(Talk)</i></span>}]], {{<includeonly>subst:</includeonly>#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)</div></div> </div> <!-- सदस्य:ZI Jony@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&oldid=21244129 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Movement Strategy and Governance News – Issue 5 == <section begin="ucoc-newsletter"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 5, January 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the fifth issue of Movement Strategy and Governance News (formerly known as Universal Code of Conduct News)! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board elections and other relevant MSG topics. This Newsletter will be distributed quarterly, while more frequent Updates will also be delivered weekly or bi-weekly to subscribers. Please remember to subscribe '''[[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]]''' if you would like to receive these updates. <div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Call for Feedback about the Board elections''' - We invite you to give your feedback on the upcoming WMF Board of Trustees election. This call for feedback went live on 10th January 2022 and will be concluded on 16th February 2022. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|continue reading]]) *'''Universal Code of Conduct Ratification''' - In 2021, the WMF asked communities about how to enforce the Universal Code of Conduct policy text. The revised draft of the enforcement guidelines should be ready for community vote in March. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|continue reading]]) *'''Movement Strategy Implementation Grants''' - As we continue to review several interesting proposals, we encourage and welcome more proposals and ideas that target a specific initiative from the Movement Strategy recommendations. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|continue reading]]) *'''The New Direction for the Newsletter''' - As the UCoC Newsletter transitions into MSG Newsletter, join the facilitation team in envisioning and deciding on the new directions for this newsletter. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|continue reading]]) *'''Diff Blogs''' - Check out the most recent publications about MSG on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|continue reading]])</div><section end="ucoc-newsletter"/> [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १३:३९, १९ जानेवारी २०२२ (IST) == Wikimedia Wikimeet India 2022 Postponed == Dear Wikimedians, We want to give you an update related to Wikimedia Wikimeet India 2022. [[:m:Wikimedia Wikimeet India 2022|Wikimedia Wikimeet India 2022]] (or WMWM2022) was to be conducted from 18 to 20 February 2022 and is postponed now. Currently, we are seeing a new wave of the pandemic that is affecting many people around. Although WMWM is an online event, it has multiple preparation components such as submission, registration, RFC etc which require community involvement. We feel this may not be the best time for extensive community engagement. We have also received similar requests from Wikimedians around us. Following this observation, please note that we are postponing the event, and the new dates will be informed on the mailing list and on the event page. Although the main WMWM is postponed, we may conduct a couple of brief calls/meets (similar to the [[:m:Stay safe, stay connected|Stay safe, stay connected]] call) on the mentioned date, if things go well. We'll also get back to you about updates related to WMWM once the situation is better. Thank you [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) १२:५७, २७ जानेवारी २०२२ (IST) <small> Nitesh Gill on behalf of WMWM Centre for Internet and Society </small> <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433435 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == [Announcement] Leadership Development Task Force == Dear community members, The [[:m:Strategy/Wikimedia movement/2018-20/Recommendations/Invest in Skills and Leadership Development|Invest in Skill and Leadership Development]] Movement Strategy recommendation indicates that our movement needs a globally coordinated effort to succeed in leadership development. The [[:m:Community Development|Community Development team]] is supporting the creation of a global and community-driven [[:m:Leadership Development Task Force]] ([[:m:Leadership Development Task Force/Purpose and Structure|Purpose & Structure]]). The purpose of the task force is to advise leadership development work. The team seeks community feedback on what could be the responsibilities of the task force. Also, if any community member wishes to be a part of the 12-member task force, kindly reach out to us. The feedback period is until 25 February 2022. '''Where to share feedback?''' '''#1''' Interested community members can add their thoughts on the [[:m:Talk:Leadership Development Task Force|Discussion page]]. '''#2''' Interested community members can join a regional discussion on 18 February, Friday through Google Meet. '''Date & Time''' * Friday, 18 February · 7:00 – 8:00 PM IST ([https://zonestamp.toolforge.org/1645191032 Your Timezone]) ([https://calendar.google.com/event?action=TEMPLATE&tmeid=NHVqMjgxNGNnOG9rYTFtMW8zYzFiODlvNGMgY19vbWxxdXBsMTRqbnNhaHQ2N2Y5M2RoNDJnMEBn&tmsrc=c_omlqupl14jnsaht67f93dh42g0%40group.calendar.google.com Add to Calendar]) * Google Meet link: https://meet.google.com/nae-rgsd-vif Thanks for your time. Regards, [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १७:२७, ९ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == International Mother Language Day 2022 edit-a-thon == Dear Wikimedians, CIS-A2K announced [[:m:International Mother Language Day 2022 edit-a-thon|International Mother Language Day]] mini edit-a-thon which is going to take place on 19 & 20 February 2022. The motive of conducting this edit-a-thon is to celebrate International Mother Language Day. This time we will celebrate the day by creating & developing articles on local Wikimedia projects, such as proofreading the content on Wikisource, items that need to be created on Wikidata [edit Labels & Descriptions], some language-related content must be uploaded on Wikimedia Commons and so on. It will be a two-days long edit-a-thon to increase content about languages or related to languages. Anyone can participate in this event and users can add their names to the given link. Thank you [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) १८:३८, १५ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <small>On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433435 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Wiki Loves Folklore is extended till 15th March == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">{{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] Greetings from Wiki Loves Folklore International Team, We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc. We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language. Best wishes, '''International Team'''<br /> '''Wiki Loves Folklore''' [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) १०:२०, २२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) </div> <!-- सदस्य:Rockpeterson@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines & Ratification Vote == '''In brief:''' the [[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised Enforcement Guidelines]] have been published. Voting to ratify the guidelines will happen from [[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|7 March to 21 March 2022]]. Community members can participate in the discussion with the UCoC project team and drafting committee members on 25 February (12:00 UTC) and 4 March (15:00 UTC). Please [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|sign-up]]. '''Details:''' The [[:m:Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire Wikimedia movement. The UCoC and the Enforcement Guidelines were written by [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|volunteer-staff drafting committees]] following community consultations. The revised guidelines were published 24 January 2022. '''What’s next?''' '''#1 Community Conversations''' To help to understand the guidelines, the [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team will host conversations with the UCoC project team and drafting committee members on 25 February (12:00 UTC) and 4 March (15:00 UTC). Please [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|sign-up]]. Comments about the guidelines can be shared [[:m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on the Enforcement Guidelines talk page]]. You can comment in any language. '''#2 Ratification Voting''' The Wikimedia Foundation Board of Trustees released a [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/January 2022 - Board of Trustees on Community ratification of enforcement guidelines of UCoC|statement on the ratification process]] where eligible voters can support or oppose the adoption of the enforcement guidelines through vote. Wikimedians are invited to [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information/Volunteer|translate and share important information]]. A [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|SecurePoll vote]] is scheduled from 7 March to 21 March 2022. [[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information#Voting%20eligibility|Eligible voters]] are invited to answer a poll question and share comments. Voters will be asked if they support the enforcement of the UCoC based on the proposed guidelines. Thank you. [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) २१:३६, २२ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == Coming soon == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> === Several improvements around templates === Hello, from March 9, several improvements around templates will become available on your wiki: * Fundamental improvements of the [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor template dialog]] ([[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|1]], [[m:WMDE Technical Wishes/Removing a template from a page using the VisualEditor|2]]), * Improvements to make it easier to put a template on a page ([[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|3]]) (for the template dialogs in [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor]], [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor#/media/File:VectorEditorBasic-en.png|2010 Wikitext]] and [[Mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|New Wikitext Mode]]), * and improvements in the syntax highlighting extension [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] ([[m:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|4]], [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|5]]) (which is available on wikis with writing direction left-to-right). All these changes are part of the “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]” project by [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes]]. We hope they will help you in your work, and we would love to hear your feedback on the talk pages of these projects. </div> - [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] १८:०८, २८ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=22907463 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == <section begin="announcement-header" />The Call for Feedback: Board of Trustees elections is now closed <section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" />:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback is now closed|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback is now closed|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback is now closed}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The [[m:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections|Call for Feedback: Board of Trustees elections]] is now closed. This Call ran from 10 January and closed on 16 February 2022. The Call focused on [[m:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Discuss Key Questions#Questions|three key questions]] and received broad discussion [[m:Talk:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Discuss Key Questions|on Meta-wiki]], during meetings with affiliates, and in various community conversations. The community and affiliates provided many proposals and discussion points. The [[m:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Reports|reports]] are on Meta-wiki. This information will be shared with the Board of Trustees and Elections Committee so they can make informed decisions about the upcoming Board of Trustees election. The Board of Trustees will then follow with an announcement after they have discussed the information. Thank you to everyone who participated in the Call for Feedback to help improve Board election processes. Thank you, Movement Strategy and Governance<br /><section end="announcement-content" /> [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १३:४६, ५ मार्च २०२२ (IST) == UCoC Enforcement Guidelines Ratification Vote Begins (7 - 21 March 2022) == The ratification of the [[metawiki:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) [[metawiki:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|enforcement guidelines]] has started. Every eligible community member can vote. For instructions on voting using SecurePoll and Voting eligibility, [[metawiki:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter_information|please read this]]. The last date to vote is 21 March 2022. '''Vote here''' - https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:SecurePoll/vote/391 Thank you, [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) २२:४१, ७ मार्च २०२२ (IST) == CIS-A2K Newsletter February 2022 == [[File:Centre for Internet And Society logo.svg|180px|right|link=]] Dear Wikimedians, Hope you are doing well. As you know CIS-A2K updated the communities every month about their previous work through the Newsletter. This message is about February 2022 Newsletter. In this newsletter, we have mentioned our conducted events, ongoing events and upcoming events. ; Conducted events * [[:m:CIS-A2K/Events/Launching of WikiProject Rivers with Tarun Bharat Sangh|Wikimedia session with WikiProject Rivers team]] * [[:m:Indic Wikisource Community/Online meetup 19 February 2022|Indic Wikisource online meetup]] * [[:m:International Mother Language Day 2022 edit-a-thon]] * [[c:Commons:Pune_Nadi_Darshan_2022|Wikimedia Commons workshop for Rotary Water Olympiad team]] ; Ongoing events * [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022|Indic Wikisource Proofreadthon March 2022]] - You can still participate in this event which will run till tomorrow. ;Upcoming Events * [[:m:International Women's Month 2022 edit-a-thon|International Women's Month 2022 edit-a-thon]] - The event is 19-20 March and you can add your name for the participation. * [[c:Commons:Pune_Nadi_Darshan_2022|Pune Nadi Darshan 2022]] - The event is going to start by tomorrow. * Annual proposal - CIS-A2K is currently working to prepare our next annual plan for the period 1 July 2022 – 30 June 2023 Please find the Newsletter link [[:m:CIS-A2K/Reports/Newsletter/February 2022|here]]. Thank you [[User:Nitesh (CIS-A2K)|Nitesh (CIS-A2K)]] ([[User talk:Nitesh (CIS-A2K)|talk]]) 08:58, 14 March 2022 (UTC) <small>On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433435 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow == [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. ([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram]) The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]] A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]]. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) २०:१०, १४ मार्च २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Rockpeterson@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Pune Nadi Darshan 2022: A campaign cum photography contest == Dear Wikimedians, Greetings for the Holi festival! CIS-A2K is glad to announce a campaign cum photography contest, Pune Nadi Darshan 2022, organised jointly by Rotary Water Olympiad and CIS-A2K on the occasion of ‘World Water Week’. This is a pilot campaign to document the rivers in the Pune district on Wikimedia Commons. The campaign period is from 16 March to 16 April 2022. Under this campaign, participants are expected to click and upload the photos of rivers in the Pune district on the following topics - * Beauty of rivers in Pune district * Flora & fauna of rivers in Pune district * Religious & cultural places around rivers in Pune district * Human activities at rivers in Pune district * Constructions on rivers in Pune district * River Pollution in Pune district Please visit the [[:c:commons:Pune Nadi Darshan 2022|event page]] for more details. We welcome your participation in this campaign. Thank you [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) १२:४९, १५ मार्च २०२२ (IST) <small>On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433435 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting is now closed == : ''[[metawiki:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' : ''<div class="plainlinks">[[metawiki:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Greetings, The ratification voting process for the [[metawiki:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[metawiki:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) came to a close on 21 March 2022. '''Over {{#expr:2300}} Wikimedians voted''' across different regions of our movement. Thank you to everyone who participated in this process! The scrutinizing group is now reviewing the vote for accuracy, so please allow up to two weeks for them to finish their work. The final results from the voting process will be announced [[metawiki:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|here]], along with the relevant statistics and a summary of comments as soon as they are available. Please check out [[metawiki:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|the voter information page]] to learn about the next steps. You can comment on the project talk page [[metawiki:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on Meta-wiki]] in any language. You may also contact the UCoC project team by email: ucocproject[[File:At_sign.svg|link=|16x16px|(_AT_)]]wikimedia.org Best regards, [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १५:१०, २३ मार्च २०२२ (IST) == Feminism and Folklore 2022 ends soon == [[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|right|frameless|250px]] [[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] which is an international writing contest organized at Wikipedia ends soon that is on <b>31 March 2022 11:59 UTC</b>. This is the last chance of the year to write about feminism, women biographies and gender-focused topics such as <i>folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more</i> Keep an eye on the project page for declaration of Winners. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) १९:५८, २६ मार्च २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Rockpeterson@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Rockpeterson/fnf&oldid=23060054 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Announcing Indic Hackathon 2022 and Scholarship Applications == Dear Wikimedians, we are happy to announce that the Indic MediaWiki Developers User Group will be organizing [[m:Indic Hackathon 2022|Indic Hackathon 2022]], a regional event as part of the main [[mw:Wikimedia Hackathon 2022|Wikimedia Hackathon 2022]] taking place in a hybrid mode during 20-22 May 2022. The event will take place in Hyderabad. The regional event will be in-person with support for virtual participation. As it is with any hackathon, the event’s program will be semi-structured i.e. while we will have some sessions in sync with the main hackathon event, the rest of the time will be upto participants’ interest on what issues they are interested to work on. The event page can be seen on [[m:Indic Hackathon 2022|this page]]. In this regard, we would like to invite community members who would like to attend in-person to fill out a [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSc1lhp8IdXNxL55sgPmgOKzfWxknWzN870MvliqJZHhIijY5A/viewform?usp=sf_link form for scholarship application] by 17 April, which is available on the event page. Please note that the hackathon won’t be focusing on training of new skills, and it is expected that applications have some experience/knowledge contributing to technical areas of the Wikimedia movement. Please post on the event talk page if you have any queries. [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) ००:०१, ८ एप्रिल २०२२ (IST) <!-- सदस्य:KCVelaga@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/South_Asia_Village_Pumps&oldid=23115331 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == CIS-A2K Newsletter March 2022 == [[File:Centre for Internet And Society logo.svg|180px|right|link=]] Dear Wikimedians, Hope you are doing well. As you know CIS-A2K updated the communities every month about their previous work through the Newsletter. This message is about March 2022 Newsletter. In this newsletter, we have mentioned our conducted events and ongoing events. ; Conducted events * [[:m:CIS-A2K/Events/Wikimedia session in Rajiv Gandhi University, Arunachal Pradesh|Wikimedia session in Rajiv Gandhi University, Arunachal Pradesh]] * [[c:Commons:RIWATCH|Launching of the GLAM project with RIWATCH, Roing, Arunachal Pradesh]] * [[c:Commons:Pune_Nadi_Darshan_2022|Wikimedia Commons workshop for Rotary Water Olympiad team]] * [[:m:International Women's Month 2022 edit-a-thon]] * [[:m:Indic Wikisource Proofreadthon March 2022]] * [[:m:CIS-A2K/Events/Relicensing & digitisation of books, audios, PPTs and images in March 2022|Relicensing & digitisation of books, audios, PPTs and images in March 2022]] * [https://msuglobaldh.org/abstracts/ Presentation on A2K Research in a session on 'Building Multilingual Internets'] ; Ongoing events * [[c:Commons:Pune_Nadi_Darshan_2022|Wikimedia Commons workshop for Rotary Water Olympiad team]] * Two days of edit-a-thon by local communities [Punjabi & Santali] Please find the Newsletter link [[:m:CIS-A2K/Reports/Newsletter/March 2022|here]]. Thank you [[User:Nitesh (CIS-A2K)|Nitesh (CIS-A2K)]] ([[User talk:Nitesh (CIS-A2K)|talk]]) 09:33, 16 April 2022 (UTC) <small>On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433435 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Extension of Pune Nadi Darshan 2022: A campaign cum photography contest == Dear Wikimedians, As you already know, [[c:Commons:Pune_Nadi_Darshan_2022|Pune Nadi Darshan]] is a campaign cum photography contest on Wikimedia Commons organised jointly by Rotary Water Olympiad and CIS-A2K. The contest started on 16 March on the occasion of World Water Week and received a good response from citizens as well as organisations working on river issues. Taking into consideration the feedback from the volunteers and organisations about extending the deadline of 16 April, the organisers have decided to extend the contest till 16 May 2022. Some leading organisations have also shown interest in donating their archive and need a sufficient time period for the process. We are still mainly using these topics which are mentioned below. * Beauty of rivers in Pune district * Flora & fauna of rivers in Pune district * Religious & cultural places around rivers in Pune district * Human activities at rivers in Pune district * Constructions on rivers in Pune district * River Pollution in Pune district Anyone can participate still now, so, we appeal to all Wikimedians to contribute to this campaign to enrich river-related content on Wikimedia Commons. For more information, you can visit the [[c:Commons:Pune_Nadi_Darshan_2022|event page]]. Regards [[User:Nitesh (CIS-A2K)|Nitesh (CIS-A2K)]] ([[User talk:Nitesh (CIS-A2K)|talk]]) 04:58, 17 April 2022 (UTC) <small>On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433435 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Join the South Asia / ESEAP Annual Plan Meeting with Maryana Iskander == Dear community members, In continuation of [[m:User:MIskander-WMF|Maryana Iskander]]'s [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Chief Executive Officer/Maryana’s Listening Tour| listening tour]], the [[m:Special:MyLanguage/Movement Communications|Movement Communications]] and [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] teams invite you to discuss the '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|2022-23 Wikimedia Foundation Annual Plan]]'''. The conversations are about these questions: * The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia 2030|2030 Wikimedia Movement Strategy]] sets a direction toward "knowledge as a service" and "knowledge equity". The Wikimedia Foundation wants to plan according to these two goals. How do you think the Wikimedia Foundation should apply them to our work? * The Wikimedia Foundation continues to explore better ways of working at a regional level. We have increased our regional focus in areas like grants, new features, and community conversations. How can we improve? * Anyone can contribute to the Movement Strategy process. We want to know about your activities, ideas, requests, and lessons learned. How can the Wikimedia Foundation better support the volunteers and affiliates working in Movement Strategy activities? <b>Date and Time</b> The meeting will happen via [https://wikimedia.zoom.us/j/84673607574?pwd=dXo0Ykpxa0xkdWVZaUZPNnZta0k1UT09 Zoom] on 24 April (Sunday) at 07:00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1650783659 local time]). Kindly [https://calendar.google.com/event?action=TEMPLATE&tmeid=MmtjZnJibXVjYXYyZzVwcGtiZHVjNW1lY3YgY19vbWxxdXBsMTRqbnNhaHQ2N2Y5M2RoNDJnMEBn&tmsrc=c_omlqupl14jnsaht67f93dh42g0%40group.calendar.google.com add the event to your calendar]. Live interpretation will be available for some languages. Regards, [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १५:४५, १७ एप्रिल २०२२ (IST) == New Wikipedia Library Collections Available Now - April 2022 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello Wikimedians! [[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL owl says sign up today!]] [[m:The Wikipedia Library|The Wikipedia Library]] has free access to new paywalled reliable sources. You can these and dozens more collections at https://wikipedialibrary.wmflabs.org/: * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/128/ Wiley]''' – journals, books, and research resources, covering life, health, social, and physical sciences * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/125/ OECD]''' – OECD iLibrary, Data, and Multimedia​​ published by the Organisation for Economic Cooperation and Development * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/129/ SPIE Digital Library]''' – journals and eBooks on optics and photonics applied research Many other sources are freely available for experienced editors, including collections which recently became accessible to all eligible editors: Cambridge University Press, BMJ, AAAS, Érudit and more. Do better research and help expand the use of high quality references across Wikipedia projects: log in today! <br>--The Wikipedia Library Team १८:४७, २६ एप्रिल २०२२ (IST) :<small>This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].</small> </div> <!-- सदस्य:Samwalton9@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&oldid=23036656 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Call for Candidates: 2022 Board of Trustees Election == Dear community members, The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees elections]] process has begun. The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|Call for Candidates]] has been announced. The Board of Trustees oversees the operations of the Wikimedia Foundation. Community-and-affiliate selected trustees and Board-appointed trustees make up the Board of Trustees. Each trustee serves a three year term. The Wikimedia community has the opportunity to vote for community-and-affiliate selected trustees. The Wikimedia community will vote to elect two seats on the Board of Trustees in 2022. This is an opportunity to improve the representation, diversity, and expertise of the Board of Trustees. Kindly [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|submit your candidacy]] to join the Board of Trustees. [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १४:२४, २९ एप्रिल २०२२ (IST) == Coming soon: Improvements for templates == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <!--T:11--> [[File:Overview of changes in the VisualEditor template dialog by WMDE Technical Wishes.webm|thumb|Fundamental changes in the template dialog.]] Hello, more changes around templates are coming to your wiki soon: The [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|'''template dialog''' in VisualEditor]] and in the [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017 Wikitext Editor]] (beta) will be '''improved fundamentally''': This should help users understand better what the template expects, how to navigate the template, and how to add parameters. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|talk page]] In '''syntax highlighting''' ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] extension), you can activate a '''colorblind-friendly''' color scheme with a user setting. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting#Color-blind_mode|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|talk page]] Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes']] focus area “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]”. We would love to hear your feedback on our talk pages! </div> -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] १६:४३, २९ एप्रिल २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=23222263 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Enabling Section Translation: a new mobile translation experience == {{int:Hello}} Marathi Wikipedians! Apologies as this message is not in Marathi language, {{Int:Please-translate}}. The [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_engineering WMF Language team] is pleased to let you know that we will like to enable the [[mw:Content_translation/Section_translation|Section translation]] tool in Marathi Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test it so you can: *Give us your feedback *Ask us questions *Tell us how to improve it. Below is background information about Section translation, why we have chosen your community, and how to test it. '''Background information''' [[mw:Content_translation|Content Translation]] has been a successful tool for editors to create content in their language. More than one million articles have been created across all languages since the tool was released in 2015. The Wikimedia Foundation Language team has improved the translation experience further with the Section Translation. The WMF Language team enabled the early version of the tool in February in Bengali Wikipedia. Through their feedback, the tool was improved and ready for your community to test and help us with feedback to make it better. [https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation] extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will: *Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones. *Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device. Marathi Wikipedia seems an ideal candidate to enjoy this new tool since data shows significant mobile editing activity. We plan to enable the tool on Marathi Wikipedia in the coming weeks if there are no objections from your community. After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tool and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have in any of the following formats: *As a reply to this message *On [[mw:Talk:Content_translation/Section_translation|the project talk page]]. '''Try the tool''' Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in [https://test.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation our testing instance]. Once it is enabled on Marathi Wikipedia, you’ll have access to https://mr.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve. '''Provide feedback''' Please provide feedback about Section translation in any of the formats you are most comfortable with. We want to hear about your impressions on: *The tool *What you think about our plans to enable it *Your ideas for improving the tool. Thanks, and we look forward to your feedback and questions. [[सदस्य:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:UOzurumba (WMF)|चर्चा]]) ०४:०६, ३ मे २०२२ (IST) On behalf of the WMF Language team :Thanks for finally getting it to test deployment. I was waiting for it and I am sure many in not just mrwiki but other projects too were waiting for this tool to be deployed. Currently we have huge number of articles but the content is unsourced or not so good. I am confident that this tool will be helpful in translations of good content, bring sources to the content and expansion of numerous stubs. thanks a lot [[सदस्य:QueerEcofeminist|'''<span style="background color: black; color:#008000">QueerEcofeminist</span>''']]^{[[सदस्य चर्चा:QueerEcofeminist|<span style="color: maroon">"संदर्भ द्या! अगदी भांडतानासुध्दा"!!!</span>]]}[they/them/their] ०९:३९, ४ मे २०२२ (IST) ::Thank you, [[सदस्य:QueerEcofeminist|'''QueerEcofeminist''']], for your feedback. We look forward to your community using the tool to translate good quality articles once the Section Translation tool is enabled. [[सदस्य:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:UOzurumba (WMF)|चर्चा]]) ०६:५८, १० मे २०२२ (IST) '''PS''': Sending your feedback or questions in English is particularly appreciated. But, you can still send them in the language of your choice. == CIS-A2K Newsletter April 2022 == [[File:Centre for Internet And Society logo.svg|180px|right|link=]] Dear Wikimedians, I hope you are doing well. As you know CIS-A2K updated the communities every month about their previous work through the Newsletter. This message is about April 2022 Newsletter. In this newsletter, we have mentioned our conducted events, ongoing events and upcoming events. ; Conducted events * [[:m:Grants talk:Programs/Wikimedia Community Fund/Annual plan of the Centre for Internet and Society Access to Knowledge|Annual Proposal Submission]] * [[:m:CIS-A2K/Events/Digitisation session with Dakshin Bharat Jain Sabha|Digitisation session with Dakshin Bharat Jain Sabha]] * [[:m:CIS-A2K/Events/Wikimedia Commons sessions of organisations working on river issues|Training sessions of organisations working on river issues]] * Two days edit-a-thon by local communities * [[:m:CIS-A2K/Events/Digitisation review and partnerships in Goa|Digitisation review and partnerships in Goa]] * [https://www.youtube.com/watch?v=3WHE_PiFOtU&ab_channel=JessicaStephenson Let's Connect: Learning Clinic on Qualitative Evaluation Methods] ; Ongoing events * [[c:Commons:Pune_Nadi_Darshan_2022|Wikimedia Commons workshop for Rotary Water Olympiad team]] ; Upcoming event * [[:m:CIS-A2K/Events/Indic Wikisource Plan 2022-23|Indic Wikisource Work-plan 2022-2023]] Please find the Newsletter link [[:m:CIS-A2K/Reports/Newsletter/April 2022|here]]. Thank you [[User:Nitesh (CIS-A2K)|Nitesh (CIS-A2K)]] ([[User talk:Nitesh (CIS-A2K)|talk]]) 15:47, 11 May 2022 (UTC) <small>On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433435 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == <section begin="announcement-header" />Wikimedia Foundation Board of Trustees election 2022 - Call for Election Volunteers<section end="announcement-header" /> == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/2022/Call for Election Volunteers}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Movement Strategy and Governance team is looking for community members to serve as election volunteers in the upcoming Board of Trustees election. The idea of the Election Volunteer Program came up during the 2021 Wikimedia Board of Trustees Election. This program turned out to be successful. With the help of Election Volunteers we were able to increase outreach and participation in the election by 1,753 voters over 2017. Overall turnout was 10.13%, 1.1 percentage points more, and 214 wikis were represented in the election. There were a total of 74 wikis that did not participate in 2017 that produced voters in the 2021 election. Can you help increase the participation even more? Election volunteers will help in the following areas: * Translate short messages and announce the ongoing election process in community channels * Optional: Monitor community channels for community comments and questions Volunteers should: * Maintain the friendly space policy during conversations and events * Present the guidelines and voting information to the community in a neutral manner Do you want to be an election volunteer and ensure your community is represented in the vote? Sign up [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|here]] to receive updates. You can use the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Strategy and Governance/Election Volunteers/About|talk page]] for questions about translation.<br /><section end="announcement-content" /> [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १५:४९, १२ मे २०२२ (IST) == June Month Celebration 2022 edit-a-thon == Dear Wikimedians, CIS-A2K announced June month mini edit-a-thon which is going to take place on 25 & 26 June 2022 (on this weekend). The motive of conducting this edit-a-thon is to celebrate June Month which is also known as pride month. This time we will celebrate the month, which is full of notable days, by creating & developing articles on local Wikimedia projects, such as proofreading the content on Wikisource if there are any, items that need to be created on Wikidata [edit Labels & Descriptions], some June month related content must be uploaded on Wikimedia Commons and so on. It will be a two-days long edit-a-thon to increase content about the month of June or related to its days, directly or indirectly. Anyone can participate in this event and the link you can find [[:m: June Month Celebration 2022 edit-a-thon|here]]. Thank you [[User:Nitesh (CIS-A2K)|Nitesh (CIS-A2K)]] ([[User talk:Nitesh (CIS-A2K)|talk]]) 12:46, 21 June 2022 (UTC) <small>On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433435 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Propose statements for the 2022 Election Compass == : ''[[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' : ''<div class="plainlinks">[[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Community members are invited to ''' [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propose statements to use in the Election Compass]]''' for the [[metawiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election.]] An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/neutral/disagree). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. Here is the timeline for the Election Compass: * July 8 - 20: Community members propose statements for the Election Compass * July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements * July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements * August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements * August 5 - 12: candidates align themselves with the statements * August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August. The Elections Committee will oversee the process, supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team. MSG will check that the questions are clear, there are no duplicates, no typos, and so on. Regards, Movement Strategy & Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १३:४५, १२ जुलै २०२२ (IST) == CIS-A2K Newsletter June 2022 == [[File:Centre for Internet And Society logo.svg|180px|right|link=]] Dear Wikimedians, Hope you are doing well. As you know CIS-A2K updated the communities every month about their previous work through the Newsletter. This message is about June 2022 Newsletter. In this newsletter, we have mentioned A2K's conducted events. ; Conducted events * [[:m:CIS-A2K/Events/Assamese Wikisource Community skill-building workshop|Assamese Wikisource Community skill-building workshop]] * [[:m:June Month Celebration 2022 edit-a-thon|June Month Celebration 2022 edit-a-thon]] * [https://pudhari.news/maharashtra/pune/228918/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%AC%E0%A4%B3%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%9A-%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80-%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80-%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A8-%E0%A4%A1%E0%A5%89-%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%95-%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A4-%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A5%87-%E0%A4%AE%E0%A4%A4/ar Presentation in Marathi Literature conference] Please find the Newsletter link [[:m:CIS-A2K/Reports/Newsletter/June 2022|here]]. <br /><small>If you want to subscribe/unsubscibe this newsletter, click [[:m:CIS-A2K/Reports/Newsletter/Subscribe|here]]. </small> Thank you [[User:Nitesh (CIS-A2K)|Nitesh (CIS-A2K)]] ([[User talk:Nitesh (CIS-A2K)|talk]]) 12:23, 19 July 2022 (UTC) <small>On behalf of [[User:Nitesh (CIS-A2K)]]</small> <!-- सदस्य:Nitesh (CIS-A2K)@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Titodutta/lists/Indic_VPs&oldid=22433435 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == Board of Trustees - Affiliate Voting Results == :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Dear community members, '''The Affiliate voting process has concluded.''' Representatives from each Affiliate organization learned about the candidates by reading candidates’ statements, reviewing candidates’ answers to questions, and considering the candidates’ ratings provided by the Analysis Committee. The shortlisted 2022 Board of Trustees candidates are: * Tobechukwu Precious Friday ([[User:Tochiprecious|Tochiprecious]]) * Farah Jack Mustaklem ([[User:Fjmustak|Fjmustak]]) * Shani Evenstein Sigalov ([[User:Esh77|Esh77]]) * Kunal Mehta ([[User:Legoktm|Legoktm]]) * Michał Buczyński ([[User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]]) * Mike Peel ([[User:Mike Peel|Mike Peel]]) See more information about the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Results]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistics]] of this election. Please take a moment to appreciate the Affiliate representatives and Analysis Committee members for taking part in this process and helping to grow the Board of Trustees in capacity and diversity. Thank you for your participation. '''The next part of the Board election process is the community voting period.''' View the election timeline [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022#Timeline| here]]. To prepare for the community voting period, there are several things community members can engage with, in the following ways: * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Read candidates’ statements]] and read the candidates’ answers to the questions posed by the Affiliate Representatives. * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Questions_for_Candidates|Propose and select the 6 questions for candidates to answer during their video Q&A]]. * See the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Analysis Committee’s ratings of candidates on each candidate’s statement]]. * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community Voting/Election Compass|Propose statements for the Election Compass]] voters can use to find which candidates best fit their principles. * Encourage others in your community to take part in the election. Regards, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १४:२६, २० जुलै २०२२ (IST) == Movement Strategy and Governance News – Issue 7 == <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 7, July-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance newsletter! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation. The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]]) * '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]]) * '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]]) * '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]]) * '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]]) * '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]]) * '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]]) * '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]]) * '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]]) * '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १८:२७, २४ जुलै २०२२ (IST) == Vote for Election Compass Statements == :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Dear community members, Volunteers in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to '''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|vote for statements to use in the Election Compass]]'''. You can vote for the statements you would like to see included in the Election Compass on Meta-wiki. An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/neutral/disagree). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. Here is the timeline for the Election Compass: *<s>July 8 - 20: Volunteers propose statements for the Election Compass</s> *<s>July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements</s> *July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements *August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements *August 5 - 12: candidates align themselves with the statements *August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August Regards, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १२:३४, २६ जुलै २०२२ (IST) == Delay of Board of Trustees Election == Dear community members, I am reaching out to you today with an update about the timing of the voting for the Board of Trustees election. As many of you are already aware, this year we are offering an [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|Election Compass]] to help voters identify the alignment of candidates on some key topics. Several candidates requested an extension of the character limitation on their responses expanding on their positions, and the Elections Committee felt their reasoning was consistent with the goals of a fair and equitable election process. To ensure that the longer statements can be translated in time for the election, the Elections Committee and Board Selection Task Force decided to delay the opening of the Board of Trustees election by one week - a time proposed as ideal by staff working to support the election. Although it is not expected that everyone will want to use the Election Compass to inform their voting decision, the Elections Committee felt it was more appropriate to open the voting period with essential translations for community members across languages to use if they wish to make this important decision. '''The voting will open on August 23 at 00:00 UTC and close on September 6 at 23:59 UTC.''' Best regards, Matanya, on behalf of the Elections Committee [[सदस्य:CSinha (WMF)|CSinha (WMF)]] ([[सदस्य चर्चा:CSinha (WMF)|चर्चा]]) १३:११, १५ ऑगस्ट २०२२ (IST) == WikiConference India 2023: Initial conversations == Dear Wikimedians, Hope all of you are doing well. We are glad to inform you to restart the conversation to host the next WikiConference India 2023 after WCI 2020 which was not conducted due to the unexpected COVID-19 pandemic, it couldn't take place. However, we are hoping to reinitiate this discussion and for that we need your involvement, suggestions and support to help organize a much needed conference in February-March of 2023. The proposed 2023 conference will bring our energies, ideas, learnings, and hopes together. This conference will provide a national-level platform for Indian Wikimedians to connect, re-connect, and establish their collaboration itself can be a very important purpose on its own- in the end it will empower us all to strategize, plan ahead and collaborate- as a movement. We hope we, the Indian Wikimedia Community members, come together in various capacities and make this a reality. We believe we will take learnings from earlier attempts, improve processes & use best practices in conducting this conference purposefully and fruitfully. Here is a survey [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfof80NVrf3b9x3AotDBkICe-RfL3O3EyTM_L5JaYM-0GkG1A/viewform form] to get your responses on the same notion. Unfortunately we are working with short timelines since the final date of proposal submission is 5 September. We request you please fill out the form by 28th August. After your responses, we can decide if we have the community need and support for the conference. You are also encouraged to add your support on [[:m:WikiConference_India_2023:_Initial_conversations|'''this page''']], if you support the idea. Regards, [[User:Nitesh Gill|Nitesh Gill]], [[User:Nivas10798|Nivas10798]], [[User:Neechalkaran|Neechalkaran]], १२:०९, २४ ऑगस्ट २०२२ (IST) <!-- सदस्य:KCVelaga@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/South_Asia_Village_Pumps&oldid=23115331 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> naziffa08dynkcp06dz8kklgy7kiqe2 0 6071 2150230 2149337 2022-08-24T10:23:15Z 117.228.197.41 /* नाव. Shahnaz bano nasir khan */Shahnaz bano nasir khan wikitext text/x-wiki {{जिल्हा शहर|ज=अमरावती जिल्हा|श=अमरावती}}<div style="background-color:Orange;"><small>हा लेख अमरावती शहराविषयी आहे. अमरावती तालुक्याच्या माहितीसाठी [[अमरावती तालुका|येथे]] टिचकी द्या.</small></div> ---- {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = शहर |स्थानिक_नाव = अमरावती |टोपणनाव = '''अंबानगरी''' |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |आकाशदेखावा = |आकाशदेखावा_शीर्षक = |अक्षांश = 20.56 | रेखांश = 77.45 |शोधक_स्थान = right |क्षेत्रफळ_एकूण = 85.14 |क्षेत्रफळ_आकारमान = |उंची = 656.54 |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |जिल्हा =[[अमरावती जिल्हा|अमरावती]] |लोकसंख्या_एकूण = ६४६,८०१ |लोकसंख्या_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = <ref name="GOI_2001">{{संकेतस्थळ स्रोत <!-- -->|दुवा <!-- -->|शीर्षक = अमरावती जिल्हा }}</ref> |लोकसंख्या_घनता = |लोकसंख्या_मेट्रो = |लोकसंख्या_मेट्रो_वर्ष = |लोकसंख्या_मेट्रो_संदर्भ = |लिंग_गुणोत्तर = 957 |साक्षरता = |एसटीडी_कोड = 0721 |पिन_कोड = |प्रमुख पदाधिकारी = |पद = महापौर |आरटीओ_कोड = MH-27 |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = अमरावती संकेतस्थळ |तळटिपा = {{संदर्भयादी}} }} '''अमरावती''' (मूळ नाव उमरावती) हे भारतातील महाराष्ट्राच्या विदर्भ प्रदेशातील एक शहर आहे. अमरावतीला विदर्भाची सांस्कृतिक राजधानी म्हणून ओळखले जाते. शैक्षणिकदृष्ट्या अमरावतीला विदर्भातील शिक्षणाचे माहेरघरही संबोधले जाते. विदर्भामध्ये प्रशासनाच्या दॄष्टीने दोन उपविभाग केले आहेत, नागपूर आणि अमरावती. त्यांपैकी अमरावती उपविभागामध्ये अकोला, अमरावती, यवतमाळ, बुलढाणा व वाशीम हे जिल्हे येतात. अमरावती शहर हे महाराष्ट्रातील दाट लोकवस्ती असलेल्या महानगर क्षेत्रांमध्ये सातव्या क्रमांकावर येते. हे शहर अमरावती जिल्ह्याचे प्रशासकीय मुख्यालय आहे. शहरात ऐतिहासिक अशी अंबा व श्रीकृष्ण मंदिरे आहेत. १९८३मध्ये स्थापन अमरावती महानगरपालिका, ही "खाजगी जकात " म्हणून ओळख असलेली भारतातील पहिली महानगरपालिका आहे. २०११ च्या जनगणनेनुसार शहराची लोकसंख्या ६४६,८०१ इतकी आहे. त्यापैकी ३३०,५४४ पुरुष व ३१६,२५७ महिला आहेत. अमरावती शहरातील लिंग गुणोत्तर १०००:९५७ आहे. == नाव. Shahnaz bano nasir khan == ''pathan chowk amravati'अमरावती'''{{audio|Amravati.ogg|उच्चारण}} हे शहर [[अमरावती जिल्हा]] तसेच [[अमरावती विभाग|अमरावती विभागाचे]] प्रशासकीय मुख्यालय आहे. अमरावती या शब्दाचा अर्थ पुराणातील देव [[इंद्र]] याची नगरी / राजधानी असा होतो. या शहरात जुन्या काळी उंबराची झाडे खूप होती म्हणून या शहराला उमरावती असे म्हटले जाई. अमरावती याच नावाचे एक गाव आंध्र प्रदेशातील गुंटूर जिल्ह्यात आहे. == इतिहास == अमरावतीचे पुरातन नाव औदुंबरावती होते, ते प्राकृतमध्ये उंबरावती होते. शिवाय हिला प्राचीन काळी इंद्रपुरी म्हणून ओळखले जायचे. उंमरावती याचे स्पेलिंग Umraoti असल्याने त्याच्या उच्चारानुसार गावाचे नाव अमरावती झाले. जुनी अमरावती येथील भगवान आदिनाथ ऋषभनाथ यांच्या संगमवरी मूर्तीच्या पायथ्याशी असलेल्या शिलालेखावर अमरावती या नावाचा पहिल्यांदा उल्लेख आढळतो. या मूर्ती इ.स. १०९७ मधील आहेत. [[मध्ययुगीन भारतीय]] इतिहासातील [[दख्खन]]च्या [[सुलतानशाही]] (इ.स.१४९०-इ.स.१६९०) पैकी १ वऱ्हाड वा [[बेरार]] प्रांताची [[इमादशाही]] (इ.स.१४९०-इ.स.१५९०)ची राजधानी असलेली [[एलिचपूर]] ही नगरी याच जिल्ह्यामधील एक शहर आहे. त्या शहराला हल्ली[[अचलपूर]] म्हणतात. गोविंद महाप्रभू यांनी १३व्या शतकात अमरावतीला भेट दिली होती. १४ व्या शतकात दुष्काळ व अवर्षणामुळे अमरावतीमधील लोक माळवा व गुजरातमध्ये स्थलांतरित झाले होते रावबहादूर रघुनाथ नरसिंह मुधोळकर,[[श्रीधर साऊरकर]], [[दादासाहेब खापर्डे]], मोरोपंत विश्वासनाथ जोशी, [[शिवाजीराव पटवर्धन]], शिक्षण महर्षि [[भाऊसाहेब देशमुख]] असे अनेक भारतीय [[स्वातंत्र्यसेनानी]] अमरावतीचे होते. ==भूगोल == मुक्ताईगिरी धबधबा चिखलदरा धबधबा ==हवामान== अमरावतीचे हवामान हे उन्हाळ्यात गरम व कोरडे आहे. येथील हिवाळा थंड व कोरडा आहे. येथे उन्हाळा मार्च ते जून, पावसाळा जुलैपासून ऑक्टोबरपर्यंत , आणि त्यानंतर मार्चपर्यंत हिवाळा असतो. सर्वाधिक तापमान २५ मे १९५४ रोजी ४६.७° सेल्सियस असे होते आणि सर्वात कमी तापमान ९ फेब्रुवारी इ.स. १८८७ रोजी ५.०° सेल्सियस इतके होते. ===शहरातील पेठा === # अंबापेठ # राजापेठ # श्रीकृष्णपेठ अमरावती जिल्ह्याला लागून असणारा परिसर व गावांची नावे : - १) हरताळा २) अडणगाव ३) अनकवाडी ४) आसरा ५) ऋणमोचन ६) कानफोडी ७) खोलापूर ८) गणोजा ९) गौरखेडा १०) चाकूर ११) जसापूर १२) दाढी पेढी १३) धामोरी १४) निंभा १५) परलाम १६) पांढरी १७) बुधागड १८) भातकुली १९) मलकापूर २०) म्हैसपूर २१) म्हैसांग २२) लोणटेक २३) शिंगणापूर २४) सायत २५) वाठोडा शुकलेश्र्वर ही सर्व गावे अमरावती जिल्ह्यातील भातकुली तालुक्यात येतात. भातकुली येथील जैन मंदिरही प्रसिद्ध आहे. == हवामान == शहर समुद्रसपाटीपासून उंचीवर वसलेले असल्यामुळे अमरावतीचे हवामान थंड आहे.{{संदर्भ हवा}} भरपूर प्रमाणात झाडे व शहराच्या परिसरात असणाऱ्या तलावांमुळे पाण्याची मुबलकता आहे. [[मेळघाट]] व [[चिखलदरा]] परिसर येथून जवळच आहे. शहराजवळ १० किलोमीटरवर पोहरादेवी हे अभयारण्य आहे. शहराला लागूनच डोंगर असल्यामुळे डोंगर कुशीत बसल्यासारखे हे सुंदर शहर मनाला आकर्षित करते. == शिक्षण == अमरावतीला विदर्भातील शिक्षणाचे माहेरघर संबोधले जाते, इथल्या शैक्षणिक वातावरणामुळे पूर्ण विदर्भ तसेच मराठवाडा व मध्य प्रदेशातून विद्यार्थी येथे शिक्षणासाठी येतात. [[संत गाडगे बाबा अमरावती विद्यापीठ|अमरावती विद्यापीठ]] हे शहराच्या पूर्वेस आहे. पर्वत पायथ्याशी असलेले हे विद्यापीठ अतिशय नयनरम्य वातावरणात आहे. विविध प्रकारच्या झाडांनी समृद्ध असलेला याचा परिसर खूप मोठा आहे. या विद्यापीठाला आता [[संत गाडगेबाबा अमरावती विद्यापीठ]] असे नाव देण्यात आले आहे. येथे संत गाडगेबाबा अध्यासन चालवले जाते. शैक्षणिकदृष्ट्या अमरावती हे विदर्भात फार विद्यार्थिप्रिय ठिकाण आहे. येथे अनेक महाविद्यालये आहेत. शिक्षणाच्या सोयींमुळे अमरावती हे पश्चिम विदर्भाचे महत्त्वाचे शिक्षणकेंद्र आहे. शहराचे एक मोठे आकर्षण म्हणजे श्री [[हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळ]]. [[वीर वामनराव जोशी]] यांच्या प्रेरणेने अमरावतीत हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळाची स्थापना झाली. हे आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे बरेच जुने शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय असून संपूर्ण भारतातून मुले येथे शिक्षणासाठी येतात. या व्यायामशाळेच्या परिसरात १९८९ साली [[अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन]] झाले होते. या व्यायामशाळेने १९३६ साली यवतमाळच्या डॉ. सिद्धनाथ कृष्ण काळे यांच्या नेतृत्वाखाली बर्लिन ऑलिम्पिकच्या वेळी भरलेल्या जागतिक व्यायाम परिषदेला आपला चमू पाठवला होता. दीड-दोन महिने आगबोटीने प्रवास करीत हा चमू आपला भगवा झेंडा घेऊन जर्मनीत पोहोचला. तिथे व्यायाम परिषदेत व्यायामशाळेच्या खेळाडूंनी मल्लखांब, योगासने आणि गदगा फिरवणे हे भारतीय व्यायामप्रकार करून दाखवले, त्याचे जगभर कौतुक झाले होते. प्रेक्षकांमध्ये व्यासपीठावर हिटलर, गोबेल्स प्रभृति हजर होते. ===शाळा=== अमरावती जिल्ह्यात सरकारी शाळांव्यतिरिक्त खालीलप्रमाणे खाजगी शाळा आहेत. # स्कूल ऑफ स्कॉलर्स # आर डी आइ के कॉलेज, बडनेरा # अस्मिता शिक्षण मंडळाचे अस्मिता विद्या मंदिर # आदर्श प्राथमिक शाळा. # ऑयस्टर इंग्लिश स्कूल, अमरावती. # इंडो पब्लिक स्कूल # DRS मुलांची शाळा # दीप इंग्रजी प्राथमिक शाळा # नवीन उच्च माध्यमिक शाळा # नारायण दास हायस्कूल # पवित्र क्रॉस कॉन्व्हेंट # प्रगती विद्यालय # भंवरीलाल सामरा इंग्रजी हायस्कूल # मणिबाई गुजराती हायस्कूल # महात्मा गांधी माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शाळा, (बडनेरा) # गोल्डन किड्स इंग्रजी हायस्कूल (मुलांची शाळा) # मोहनलाल सामरा प्राथमिक शाळा # मित्र उर्दू हायस्कूल # मित्र इंग्रजी हायस्कूल # राजेश्वरी विद्या मंदिर # श्री गणेशदास राठी विद्यालय # श्री रामकृष्ण क्रीडा विद्यालय # लाठीबाई शाळा # वनिता समाज # विद्वान प्रशाळा # श्री शिवाजी बहुद्देशिय उच्च माध्यमिक शाळा # श्री समर्थ हायस्कूल # सरस्वती विद्यालय # सेंट थॉमस इंग्रजी हायस्कूल # सेंट फ्रान्सिस हायस्कूल # ज्ञानमाता हायस्कूल #न्यू हाई स्कूल मेन शाम चौक #विद्याभारती माध्यमिक विद्यालय,विलास नगर # श्री साईबाबा विद्यालय , साईनगर # विकास विद्यालय, विलास नगर === जैवविविधता === == अर्थकारण == # राजकमल चौक # पंचवटी चौक # रवीनगर चौक # शेगाव नाका # अंबादेवी रोड # इर्विन चौक # इतवारा बाजार # कॉटन मार्केट # खंडेलवाल मार्केट # गांधी चौक # जवाहर रोड # जयस्तंभ चौक # जोशी मार्केट # तख्तमल इस्टेट # नवाथे चौक # श्याम चौक # सराफा बाजार == प्रशासन == === नागरी प्रशासन === === जिल्हा प्रशासन === == वाहतूक व्यवस्था == === रेल्वे वाहतूक=== अमरावती शहरात अमरावती, बडनेरा आणि नवीन अमरावती ही तीन मुख्य रेल्वे स्थानके आहेत. अमरावती स्थानक हे जुन्या शहरात आहे. बडनेरा हे स्थानक मुंबई - कलकत्ता लोहमार्गावरील एक प्रमुख जंक्शन आहे. तसेच नवीन अमरावती स्थानक हे अमरावती - नरखेड लोहमार्गावर वसले आहे. == अमरावती येथून सुटणाऱ्या लांब पल्ल्याच्या गाड्या== {| class="wikitable sortable plainrowheaders" |- !scope="col"| क्रमांक !scope="col"| अागगाडीचे नाव !scope="col"| गंतव्यस्थान !scope="col"| कधी !scope="col"| सुटण्याची वेळ |- |५११३६ |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |०२:१५ |- |५११३८ |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |०३:५५ |- |१२११९ |इंटरसिटी एक्सप्रेस |[[अजनी रेल्वे स्थानक|अजनी]] |सोम, मंगळ, बुध, गुरू, शुक्र |०५:३० |- |१२७६६ |सुपरफास्ट एक्सप्रेस |[[तिरुपति रेल्वे स्थानक|तिरुपति]] |सोम, गुरू |०६:५५ |- |५११४० |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |०७:१५ |- |५९०२६ |फास्ट पॅसेंजर |[[सुरत रेल्वे स्थानक|सुरत]] |सोम, शुक्र, शनि |०९:०० |- |५११४२ |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |११:४५ |- |५१२६१ |पॅसेंजर |[[वर्धा रेल्वे स्थानक|वर्धा]] |रोज |१५:१० |- |१२१५९ |सुपरफास्ट एक्सप्रेस |[[जबलपूर रेल्वे स्थानक|जबलपूर]] |रोज |१७:४५ |- |११४०६ |एक्सप्रेस |[[पुणे रेल्वे स्थानक|पुणे]] |सोम, शनि |१८:३० |- |५११४६ |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |१८:५० |- |१२११२ |अंबा सुपरफास्ट एक्सप्रेस |[[छत्रपती शिवाजी टर्मिनस मुंबई रेल्वे स्थानक|मुंबई]] |रोज |१९:०५ |- |५११४८ |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |२०:२५ |- |५११५० |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |२३:४० |- |} == लोकजीवन == == जुनी अमरावती == एकेकाळी अमरावती जवाहर गेट, खोलपुरी गेट, नागपुरी गेट आणि अंबा गेट यांच्या आतच सामावलेली होती. काळानुसार अमरावतीचा विस्तार झाला व तटबंदीच्या आतील अमरावतीला 'जुनी अमरावती' असे म्हणले जाऊ लागले. सराफा बाजार (दागिन्यांचा) जवाहर गेटच्या आतमध्ये वसलेला आहे. ==उत्सव== तटबंदीच्या आतमध्ये भाजी बाजार आणि बुधवारा असे दोन प्रभाग आहेत. हे दोन्ही प्रभाग गणेश चतुर्थीच्या उत्सवासाठी प्रसिद्ध आहेत. भाजी बाजारमधील छत्रपती शिवाजी मंडळ व सार्वजनिक मंडळ ही नावाजलेली गणेशोत्सव मंडळे आहेत. बुधवाऱ्यामधील लक्ष्मीकांत गणेशोत्सव मंडळ, आझाद हिंद मंडळ, नीलकंठ मंडळ, आणि अनंत मंडळ ही प्रसिद्ध आहेत. या मंडळांतर्फे गणेशोत्सवाच्या काळात वेगवेगळे कार्यक्रम आयोजित केले जातात. ==मंदिरे== जुन्या अमरावतीमध्ये भाजी बाजारात बाळकृष्ण मंदिर, मुरलीधर सोमेश्वर मंदिर, नारायण गुरू मठ, लक्ष्मी नारायण मंदिर, जैन श्वेतांबर मंदिर, काळा मारोती मंदिर , काळा राम मंदीर , सत्यनारायण मंदीर , राधाकृष्ण मंदीर , दत्त मंदीर , मृगेंद्र मठ , इत्यादी . मंदिरे आहेत. नीलकंठ मंदिर, श्रीकृष्ण मंदिर, मुंजाबाबा मंदिर,एकवीरा देवी मंदिर ही बुधवाऱ्यामध्ये आहेत. अंबा देवी मंदिर हे अंबा गेटवर आहे.श्री बडे‌ बालाजी‌‌ मंदिर‌ हे गांधी‌ चौक मध्ये आहे‌. तिथेच मृगेंद्रस्वामी मठही आहे. जामा मशीद साबनपुरा येथे आहे. == विस्तार == अमरावती शहराची रचना फार छान आहे. रुंद रस्ते आणि शहराचा विस्तीर्ण विस्तार शहराला भव्यता देतात. मुख्य चौक म्हणजे राजकमल चौक, इर्विन चौक, श्याम चौक, राजापेठ चौक, पंचवटी चौक, अंबापेठ चौक, आणि ज्या अंतिम बस स्थानकाला येथे डेपो असे म्हणतात तो डेपो चौक. हे ऐतिहासिक शहर असल्यामुळे या शहराला तटबंदी आहे. आणि त्याला असलेले दरवाजे - अंबा गेट , जवाहर गेट अशा नावाने प्रसिद्ध आहेत. जुने गाव हे तटबंदीच्या आत वसलेले असायचे. आज शहराचा विस्तार फार झाला आहे. आता महापालिकेच्या सरहद्दी बाजूच्या उपनगरांच्याही बाहेर गेल्या आहेत. वलगाव, बडनेरा आता अमरावती शहरात मोडतात. शहराचे मुख्य भाग म्हणजे गांधी चौक,अंबा पेठ, गाडगे नगर, साईनगर, श्रीकृष्ण पेठ, दस्तुर नगर, राजापेठ, सातुर्णा, कंवर नगर, रुक्मिणी नगर, यशोदा नगर, इत्यादी. अमरावती शहराच्या १० किमी दक्षिणेला मुंबई-भुसावळ-वर्धा-नागपूर रेल्वे मार्गावर बडनेरा हे एक रेल्वे स्थानक आहे. शहराची वाढ झपाट्याने बडनेऱ्याच्या दिशेने होत आहे. अमरावती हे औद्योगिक वाढीचे शहर आहे. अमरावती जिल्ह्यामध्ये कुऱ्हा गावी असलेला विदर्भ शुगर मिल लिमिटेड हा चालू असलेला एकमेव साखर कारखाना आहे == सांस्कृतिक == [[अंबादेवी]] हे शहराचे मुख्य दैवत आहे. शहराच्या मध्यावर अंबापेठेत देवीचे पुरातन देऊळ आहे. [[रुक्मिणी]]ने श्रीकृष्णाला याच मंदिरात बोलावले होते, असे म्हटले जाते. येथे श्रीकृष्णाने देवीची पूजा करून रुक्मिणीला सोबत नेले होते. मंदिराच्या जवळच एकवीरा देवीचे मंदिर आहे. त्या मंदिराच्या खाली योगाचार्य [[जनार्दन स्वामी]] यांची समाधी आहे. श्री [[शिवाजीराव पटवर्धन]] यांनी स्थापन केलेला [[तपोवन]] हा कुष्ठरोग्यांसाठीचा प्रकल्प शहराच्या पूर्वेला विद्यापीठाच्या इमारतीसमोर आहे. == शिक्षण == === प्राथमिक व विशेष शिक्षण === ==== महत्त्वाची महाविद्यालये ==== # केशरबाई लाहोटी कला, वाणिज्य विज्ञान महाविद्यालय # कृषि महाविद्यालय #श्री शिवाजी उद्यानविद्या महाविद्यालय. # तक्षशिला कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय # [http://www.pdmmc.com/ पंजाबराव देशमुख वैद्यकीय महाविद्यालय] # [http://mitra.ac.in/ प्रो. राम मेघे इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी ॲन्ड रिसर्च, बडनेरा] # बियाणी कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय # विदर्भ ज्ञान विज्ञान संथेचे कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय # विद्याभारती कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय # [http://www.gcoea.ac.in शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालय] # [http://www.gpamravati.ac.in शासकीय तंत्रनिकेतन] # श्री शिवाजी कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय # सिपना अभियांत्रिकी महाविद्यालय # श्री [[हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळ]]ाचे शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय # विमलाबाई देशमुख कला, वाणिज्य व विज्ञान महाविद्यालय #'''भारतीय महाविद्यालय''' === संशोधन संस्था === == खेळ == # श्री [[हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळ]]चे शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय == पर्यटन स्थळे == # [[चिखलदरा]] # [[मेळघाट]] # [[सेमाडोह]] # [[अंबादेवी मंदिर]] # [http://wikimapia.org/3127204/Bahiram श्री क्षेत्र बहिरम] #[[बांबू उद्यान]] # [[छत्री तलाव]] # [[वडाळी तलाव]] # [[पिंगळादेवी गड]] # [[एकवीरादेवी मंदिर]] # [[अष्टमासिद्धी]] # [[अप्पर वर्धा धरण (नल-दमयंती सागर)]] # [[श्री क्षेत्र कोंडेश्वर]] # माताखिडकी [[श्रीकृष्ण मंदिर]] # वाठोडा शुक्लेश्वर # भडका धबधबा [घोडदेव, मोर्शी] == संदर्भ == {{संदर्भ यादी}} {{अमरावती}} {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} [[वर्ग:अमरावती| ]] [[वर्ग:अमरावती जिल्हा]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील शहरे]] nyxss6m249lbue7bj9kc95ct1mg2uog 2150233 2150230 2022-08-24T10:28:48Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/117.228.197.41|117.228.197.41]] ([[User talk:117.228.197.41|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:संतोष गोरे|संतोष गोरे]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{जिल्हा शहर|ज=अमरावती जिल्हा|श=अमरावती}}<div style="background-color:Orange;"><small>हा लेख अमरावती शहराविषयी आहे. अमरावती तालुक्याच्या माहितीसाठी [[अमरावती तालुका|येथे]] टिचकी द्या.</small></div> ---- {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = शहर |स्थानिक_नाव = अमरावती |टोपणनाव = '''अंबानगरी''' |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |आकाशदेखावा = |आकाशदेखावा_शीर्षक = |अक्षांश = 20.56 | रेखांश = 77.45 |शोधक_स्थान = right |क्षेत्रफळ_एकूण = 85.14 |क्षेत्रफळ_आकारमान = |उंची = 656.54 |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |जिल्हा =[[अमरावती जिल्हा|अमरावती]] |लोकसंख्या_एकूण = ६४६,८०१ |लोकसंख्या_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = <ref name="GOI_2001">{{संकेतस्थळ स्रोत <!-- -->|दुवा <!-- -->|शीर्षक = अमरावती जिल्हा }}</ref> |लोकसंख्या_घनता = |लोकसंख्या_मेट्रो = |लोकसंख्या_मेट्रो_वर्ष = |लोकसंख्या_मेट्रो_संदर्भ = |लिंग_गुणोत्तर = 957 |साक्षरता = |एसटीडी_कोड = 0721 |पिन_कोड = |प्रमुख पदाधिकारी = |पद = महापौर |आरटीओ_कोड = MH-27 |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = अमरावती संकेतस्थळ |तळटिपा = {{संदर्भयादी}} }} '''अमरावती''' (मूळ नाव उमरावती) हे भारतातील महाराष्ट्राच्या विदर्भ प्रदेशातील एक शहर आहे. अमरावतीला विदर्भाची सांस्कृतिक राजधानी म्हणून ओळखले जाते. शैक्षणिकदृष्ट्या अमरावतीला विदर्भातील शिक्षणाचे माहेरघरही संबोधले जाते. विदर्भामध्ये प्रशासनाच्या दॄष्टीने दोन उपविभाग केले आहेत, नागपूर आणि अमरावती. त्यांपैकी अमरावती उपविभागामध्ये अकोला, अमरावती, यवतमाळ, बुलढाणा व वाशीम हे जिल्हे येतात. अमरावती शहर हे महाराष्ट्रातील दाट लोकवस्ती असलेल्या महानगर क्षेत्रांमध्ये सातव्या क्रमांकावर येते. हे शहर अमरावती जिल्ह्याचे प्रशासकीय मुख्यालय आहे. शहरात ऐतिहासिक अशी अंबा व श्रीकृष्ण मंदिरे आहेत. १९८३मध्ये स्थापन अमरावती महानगरपालिका, ही "खाजगी जकात " म्हणून ओळख असलेली भारतातील पहिली महानगरपालिका आहे. २०११ च्या जनगणनेनुसार शहराची लोकसंख्या ६४६,८०१ इतकी आहे. त्यापैकी ३३०,५४४ पुरुष व ३१६,२५७ महिला आहेत. अमरावती शहरातील लिंग गुणोत्तर १०००:९५७ आहे. == नाव == '''अमरावती'''{{audio|Amravati.ogg|उच्चारण}} हे शहर [[अमरावती जिल्हा]] तसेच [[अमरावती विभाग|अमरावती विभागाचे]] प्रशासकीय मुख्यालय आहे. अमरावती या शब्दाचा अर्थ पुराणातील देव [[इंद्र]] याची नगरी / राजधानी असा होतो. या शहरात जुन्या काळी उंबराची झाडे खूप होती म्हणून या शहराला उमरावती असे म्हटले जाई. अमरावती याच नावाचे एक गाव आंध्र प्रदेशातील गुंटूर जिल्ह्यात आहे. == इतिहास == अमरावतीचे पुरातन नाव औदुंबरावती होते, ते प्राकृतमध्ये उंबरावती होते. शिवाय हिला प्राचीन काळी इंद्रपुरी म्हणून ओळखले जायचे. उंमरावती याचे स्पेलिंग Umraoti असल्याने त्याच्या उच्चारानुसार गावाचे नाव अमरावती झाले. जुनी अमरावती येथील भगवान आदिनाथ ऋषभनाथ यांच्या संगमवरी मूर्तीच्या पायथ्याशी असलेल्या शिलालेखावर अमरावती या नावाचा पहिल्यांदा उल्लेख आढळतो. या मूर्ती इ.स. १०९७ मधील आहेत. [[मध्ययुगीन भारतीय]] इतिहासातील [[दख्खन]]च्या [[सुलतानशाही]] (इ.स.१४९०-इ.स.१६९०) पैकी १ वऱ्हाड वा [[बेरार]] प्रांताची [[इमादशाही]] (इ.स.१४९०-इ.स.१५९०)ची राजधानी असलेली [[एलिचपूर]] ही नगरी याच जिल्ह्यामधील एक शहर आहे. त्या शहराला हल्ली[[अचलपूर]] म्हणतात. गोविंद महाप्रभू यांनी १३व्या शतकात अमरावतीला भेट दिली होती. १४ व्या शतकात दुष्काळ व अवर्षणामुळे अमरावतीमधील लोक माळवा व गुजरातमध्ये स्थलांतरित झाले होते रावबहादूर रघुनाथ नरसिंह मुधोळकर,[[श्रीधर साऊरकर]], [[दादासाहेब खापर्डे]], मोरोपंत विश्वासनाथ जोशी, [[शिवाजीराव पटवर्धन]], शिक्षण महर्षि [[भाऊसाहेब देशमुख]] असे अनेक भारतीय [[स्वातंत्र्यसेनानी]] अमरावतीचे होते. ==भूगोल == मुक्ताईगिरी धबधबा चिखलदरा धबधबा ==हवामान== अमरावतीचे हवामान हे उन्हाळ्यात गरम व कोरडे आहे. येथील हिवाळा थंड व कोरडा आहे. येथे उन्हाळा मार्च ते जून, पावसाळा जुलैपासून ऑक्टोबरपर्यंत , आणि त्यानंतर मार्चपर्यंत हिवाळा असतो. सर्वाधिक तापमान २५ मे १९५४ रोजी ४६.७° सेल्सियस असे होते आणि सर्वात कमी तापमान ९ फेब्रुवारी इ.स. १८८७ रोजी ५.०° सेल्सियस इतके होते. ===शहरातील पेठा === # अंबापेठ # राजापेठ # श्रीकृष्णपेठ अमरावती जिल्ह्याला लागून असणारा परिसर व गावांची नावे : - १) हरताळा २) अडणगाव ३) अनकवाडी ४) आसरा ५) ऋणमोचन ६) कानफोडी ७) खोलापूर ८) गणोजा ९) गौरखेडा १०) चाकूर ११) जसापूर १२) दाढी पेढी १३) धामोरी १४) निंभा १५) परलाम १६) पांढरी १७) बुधागड १८) भातकुली १९) मलकापूर २०) म्हैसपूर २१) म्हैसांग २२) लोणटेक २३) शिंगणापूर २४) सायत २५) वाठोडा शुकलेश्र्वर ही सर्व गावे अमरावती जिल्ह्यातील भातकुली तालुक्यात येतात. भातकुली येथील जैन मंदिरही प्रसिद्ध आहे. == हवामान == शहर समुद्रसपाटीपासून उंचीवर वसलेले असल्यामुळे अमरावतीचे हवामान थंड आहे.{{संदर्भ हवा}} भरपूर प्रमाणात झाडे व शहराच्या परिसरात असणाऱ्या तलावांमुळे पाण्याची मुबलकता आहे. [[मेळघाट]] व [[चिखलदरा]] परिसर येथून जवळच आहे. शहराजवळ १० किलोमीटरवर पोहरादेवी हे अभयारण्य आहे. शहराला लागूनच डोंगर असल्यामुळे डोंगर कुशीत बसल्यासारखे हे सुंदर शहर मनाला आकर्षित करते. == शिक्षण == अमरावतीला विदर्भातील शिक्षणाचे माहेरघर संबोधले जाते, इथल्या शैक्षणिक वातावरणामुळे पूर्ण विदर्भ तसेच मराठवाडा व मध्य प्रदेशातून विद्यार्थी येथे शिक्षणासाठी येतात. [[संत गाडगे बाबा अमरावती विद्यापीठ|अमरावती विद्यापीठ]] हे शहराच्या पूर्वेस आहे. पर्वत पायथ्याशी असलेले हे विद्यापीठ अतिशय नयनरम्य वातावरणात आहे. विविध प्रकारच्या झाडांनी समृद्ध असलेला याचा परिसर खूप मोठा आहे. या विद्यापीठाला आता [[संत गाडगेबाबा अमरावती विद्यापीठ]] असे नाव देण्यात आले आहे. येथे संत गाडगेबाबा अध्यासन चालवले जाते. शैक्षणिकदृष्ट्या अमरावती हे विदर्भात फार विद्यार्थिप्रिय ठिकाण आहे. येथे अनेक महाविद्यालये आहेत. शिक्षणाच्या सोयींमुळे अमरावती हे पश्चिम विदर्भाचे महत्त्वाचे शिक्षणकेंद्र आहे. शहराचे एक मोठे आकर्षण म्हणजे श्री [[हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळ]]. [[वीर वामनराव जोशी]] यांच्या प्रेरणेने अमरावतीत हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळाची स्थापना झाली. हे आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे बरेच जुने शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय असून संपूर्ण भारतातून मुले येथे शिक्षणासाठी येतात. या व्यायामशाळेच्या परिसरात १९८९ साली [[अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन]] झाले होते. या व्यायामशाळेने १९३६ साली यवतमाळच्या डॉ. सिद्धनाथ कृष्ण काळे यांच्या नेतृत्वाखाली बर्लिन ऑलिम्पिकच्या वेळी भरलेल्या जागतिक व्यायाम परिषदेला आपला चमू पाठवला होता. दीड-दोन महिने आगबोटीने प्रवास करीत हा चमू आपला भगवा झेंडा घेऊन जर्मनीत पोहोचला. तिथे व्यायाम परिषदेत व्यायामशाळेच्या खेळाडूंनी मल्लखांब, योगासने आणि गदगा फिरवणे हे भारतीय व्यायामप्रकार करून दाखवले, त्याचे जगभर कौतुक झाले होते. प्रेक्षकांमध्ये व्यासपीठावर हिटलर, गोबेल्स प्रभृति हजर होते. ===शाळा=== अमरावती जिल्ह्यात सरकारी शाळांव्यतिरिक्त खालीलप्रमाणे खाजगी शाळा आहेत. # स्कूल ऑफ स्कॉलर्स # आर डी आइ के कॉलेज, बडनेरा # अस्मिता शिक्षण मंडळाचे अस्मिता विद्या मंदिर # आदर्श प्राथमिक शाळा. # ऑयस्टर इंग्लिश स्कूल, अमरावती. # इंडो पब्लिक स्कूल # DRS मुलांची शाळा # दीप इंग्रजी प्राथमिक शाळा # नवीन उच्च माध्यमिक शाळा # नारायण दास हायस्कूल # पवित्र क्रॉस कॉन्व्हेंट # प्रगती विद्यालय # भंवरीलाल सामरा इंग्रजी हायस्कूल # मणिबाई गुजराती हायस्कूल # महात्मा गांधी माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शाळा, (बडनेरा) # गोल्डन किड्स इंग्रजी हायस्कूल (मुलांची शाळा) # मोहनलाल सामरा प्राथमिक शाळा # मित्र उर्दू हायस्कूल # मित्र इंग्रजी हायस्कूल # राजेश्वरी विद्या मंदिर # श्री गणेशदास राठी विद्यालय # श्री रामकृष्ण क्रीडा विद्यालय # लाठीबाई शाळा # वनिता समाज # विद्वान प्रशाळा # श्री शिवाजी बहुद्देशिय उच्च माध्यमिक शाळा # श्री समर्थ हायस्कूल # सरस्वती विद्यालय # सेंट थॉमस इंग्रजी हायस्कूल # सेंट फ्रान्सिस हायस्कूल # ज्ञानमाता हायस्कूल #न्यू हाई स्कूल मेन शाम चौक #विद्याभारती माध्यमिक विद्यालय,विलास नगर # श्री साईबाबा विद्यालय , साईनगर # विकास विद्यालय, विलास नगर === जैवविविधता === == अर्थकारण == # राजकमल चौक # पंचवटी चौक # रवीनगर चौक # शेगाव नाका # अंबादेवी रोड # इर्विन चौक # इतवारा बाजार # कॉटन मार्केट # खंडेलवाल मार्केट # गांधी चौक # जवाहर रोड # जयस्तंभ चौक # जोशी मार्केट # तख्तमल इस्टेट # नवाथे चौक # श्याम चौक # सराफा बाजार == प्रशासन == === नागरी प्रशासन === === जिल्हा प्रशासन === == वाहतूक व्यवस्था == === रेल्वे वाहतूक=== अमरावती शहरात अमरावती, बडनेरा आणि नवीन अमरावती ही तीन मुख्य रेल्वे स्थानके आहेत. अमरावती स्थानक हे जुन्या शहरात आहे. बडनेरा हे स्थानक मुंबई - कलकत्ता लोहमार्गावरील एक प्रमुख जंक्शन आहे. तसेच नवीन अमरावती स्थानक हे अमरावती - नरखेड लोहमार्गावर वसले आहे. == अमरावती येथून सुटणाऱ्या लांब पल्ल्याच्या गाड्या== {| class="wikitable sortable plainrowheaders" |- !scope="col"| क्रमांक !scope="col"| अागगाडीचे नाव !scope="col"| गंतव्यस्थान !scope="col"| कधी !scope="col"| सुटण्याची वेळ |- |५११३६ |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |०२:१५ |- |५११३८ |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |०३:५५ |- |१२११९ |इंटरसिटी एक्सप्रेस |[[अजनी रेल्वे स्थानक|अजनी]] |सोम, मंगळ, बुध, गुरू, शुक्र |०५:३० |- |१२७६६ |सुपरफास्ट एक्सप्रेस |[[तिरुपति रेल्वे स्थानक|तिरुपति]] |सोम, गुरू |०६:५५ |- |५११४० |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |०७:१५ |- |५९०२६ |फास्ट पॅसेंजर |[[सुरत रेल्वे स्थानक|सुरत]] |सोम, शुक्र, शनि |०९:०० |- |५११४२ |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |११:४५ |- |५१२६१ |पॅसेंजर |[[वर्धा रेल्वे स्थानक|वर्धा]] |रोज |१५:१० |- |१२१५९ |सुपरफास्ट एक्सप्रेस |[[जबलपूर रेल्वे स्थानक|जबलपूर]] |रोज |१७:४५ |- |११४०६ |एक्सप्रेस |[[पुणे रेल्वे स्थानक|पुणे]] |सोम, शनि |१८:३० |- |५११४६ |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |१८:५० |- |१२११२ |अंबा सुपरफास्ट एक्सप्रेस |[[छत्रपती शिवाजी टर्मिनस मुंबई रेल्वे स्थानक|मुंबई]] |रोज |१९:०५ |- |५११४८ |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |२०:२५ |- |५११५० |पॅसेंजर |[[बडनेरा रेल्वे स्थानक|बडनेरा]] |रोज |२३:४० |- |} == लोकजीवन == == जुनी अमरावती == एकेकाळी अमरावती जवाहर गेट, खोलपुरी गेट, नागपुरी गेट आणि अंबा गेट यांच्या आतच सामावलेली होती. काळानुसार अमरावतीचा विस्तार झाला व तटबंदीच्या आतील अमरावतीला 'जुनी अमरावती' असे म्हणले जाऊ लागले. सराफा बाजार (दागिन्यांचा) जवाहर गेटच्या आतमध्ये वसलेला आहे. ==उत्सव== तटबंदीच्या आतमध्ये भाजी बाजार आणि बुधवारा असे दोन प्रभाग आहेत. हे दोन्ही प्रभाग गणेश चतुर्थीच्या उत्सवासाठी प्रसिद्ध आहेत. भाजी बाजारमधील छत्रपती शिवाजी मंडळ व सार्वजनिक मंडळ ही नावाजलेली गणेशोत्सव मंडळे आहेत. बुधवाऱ्यामधील लक्ष्मीकांत गणेशोत्सव मंडळ, आझाद हिंद मंडळ, नीलकंठ मंडळ, आणि अनंत मंडळ ही प्रसिद्ध आहेत. या मंडळांतर्फे गणेशोत्सवाच्या काळात वेगवेगळे कार्यक्रम आयोजित केले जातात. ==मंदिरे== जुन्या अमरावतीमध्ये भाजी बाजारात बाळकृष्ण मंदिर, मुरलीधर सोमेश्वर मंदिर, नारायण गुरू मठ, लक्ष्मी नारायण मंदिर, जैन श्वेतांबर मंदिर, काळा मारोती मंदिर , काळा राम मंदीर , सत्यनारायण मंदीर , राधाकृष्ण मंदीर , दत्त मंदीर , मृगेंद्र मठ , इत्यादी . मंदिरे आहेत. नीलकंठ मंदिर, श्रीकृष्ण मंदिर, मुंजाबाबा मंदिर,एकवीरा देवी मंदिर ही बुधवाऱ्यामध्ये आहेत. अंबा देवी मंदिर हे अंबा गेटवर आहे.श्री बडे‌ बालाजी‌‌ मंदिर‌ हे गांधी‌ चौक मध्ये आहे‌. तिथेच मृगेंद्रस्वामी मठही आहे. जामा मशीद साबनपुरा येथे आहे. == विस्तार == अमरावती शहराची रचना फार छान आहे. रुंद रस्ते आणि शहराचा विस्तीर्ण विस्तार शहराला भव्यता देतात. मुख्य चौक म्हणजे राजकमल चौक, इर्विन चौक, श्याम चौक, राजापेठ चौक, पंचवटी चौक, अंबापेठ चौक, आणि ज्या अंतिम बस स्थानकाला येथे डेपो असे म्हणतात तो डेपो चौक. हे ऐतिहासिक शहर असल्यामुळे या शहराला तटबंदी आहे. आणि त्याला असलेले दरवाजे - अंबा गेट , जवाहर गेट अशा नावाने प्रसिद्ध आहेत. जुने गाव हे तटबंदीच्या आत वसलेले असायचे. आज शहराचा विस्तार फार झाला आहे. आता महापालिकेच्या सरहद्दी बाजूच्या उपनगरांच्याही बाहेर गेल्या आहेत. वलगाव, बडनेरा आता अमरावती शहरात मोडतात. शहराचे मुख्य भाग म्हणजे गांधी चौक,अंबा पेठ, गाडगे नगर, साईनगर, श्रीकृष्ण पेठ, दस्तुर नगर, राजापेठ, सातुर्णा, कंवर नगर, रुक्मिणी नगर, यशोदा नगर, इत्यादी. अमरावती शहराच्या १० किमी दक्षिणेला मुंबई-भुसावळ-वर्धा-नागपूर रेल्वे मार्गावर बडनेरा हे एक रेल्वे स्थानक आहे. शहराची वाढ झपाट्याने बडनेऱ्याच्या दिशेने होत आहे. अमरावती हे औद्योगिक वाढीचे शहर आहे. अमरावती जिल्ह्यामध्ये कुऱ्हा गावी असलेला विदर्भ शुगर मिल लिमिटेड हा चालू असलेला एकमेव साखर कारखाना आहे == सांस्कृतिक == [[अंबादेवी]] हे शहराचे मुख्य दैवत आहे. शहराच्या मध्यावर अंबापेठेत देवीचे पुरातन देऊळ आहे. [[रुक्मिणी]]ने श्रीकृष्णाला याच मंदिरात बोलावले होते, असे म्हटले जाते. येथे श्रीकृष्णाने देवीची पूजा करून रुक्मिणीला सोबत नेले होते. मंदिराच्या जवळच एकवीरा देवीचे मंदिर आहे. त्या मंदिराच्या खाली योगाचार्य [[जनार्दन स्वामी]] यांची समाधी आहे. श्री [[शिवाजीराव पटवर्धन]] यांनी स्थापन केलेला [[तपोवन]] हा कुष्ठरोग्यांसाठीचा प्रकल्प शहराच्या पूर्वेला विद्यापीठाच्या इमारतीसमोर आहे. == शिक्षण == === प्राथमिक व विशेष शिक्षण === ==== महत्त्वाची महाविद्यालये ==== # केशरबाई लाहोटी कला, वाणिज्य विज्ञान महाविद्यालय # कृषि महाविद्यालय #श्री शिवाजी उद्यानविद्या महाविद्यालय. # तक्षशिला कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय # [http://www.pdmmc.com/ पंजाबराव देशमुख वैद्यकीय महाविद्यालय] # [http://mitra.ac.in/ प्रो. राम मेघे इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी ॲन्ड रिसर्च, बडनेरा] # बियाणी कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय # विदर्भ ज्ञान विज्ञान संथेचे कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय # विद्याभारती कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय # [http://www.gcoea.ac.in शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालय] # [http://www.gpamravati.ac.in शासकीय तंत्रनिकेतन] # श्री शिवाजी कला, वाणिज्य, विज्ञान महाविद्यालय # सिपना अभियांत्रिकी महाविद्यालय # श्री [[हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळ]]ाचे शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय # विमलाबाई देशमुख कला, वाणिज्य व विज्ञान महाविद्यालय #'''भारतीय महाविद्यालय''' === संशोधन संस्था === == खेळ == # श्री [[हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळ]]चे शारीरिक शिक्षण महाविद्यालय == पर्यटन स्थळे == # [[चिखलदरा]] # [[मेळघाट]] # [[सेमाडोह]] # [[अंबादेवी मंदिर]] # [http://wikimapia.org/3127204/Bahiram श्री क्षेत्र बहिरम] #[[बांबू उद्यान]] # [[छत्री तलाव]] # [[वडाळी तलाव]] # [[पिंगळादेवी गड]] # [[एकवीरादेवी मंदिर]] # [[अष्टमासिद्धी]] # [[अप्पर वर्धा धरण (नल-दमयंती सागर)]] # [[श्री क्षेत्र कोंडेश्वर]] # माताखिडकी [[श्रीकृष्ण मंदिर]] # वाठोडा शुक्लेश्वर # भडका धबधबा [घोडदेव, मोर्शी] == संदर्भ == {{संदर्भ यादी}} {{अमरावती}} {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} [[वर्ग:अमरावती| ]] [[वर्ग:अमरावती जिल्हा]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील शहरे]] fzlhy5j3s24tli4azaa9tcxh54xguue 0 6399 2150124 2094173 2022-08-24T01:43:01Z अभय नातू 206 /* जन्म */ wikitext text/x-wiki {{वर्षपेटी|1744}} == ठळक घटना आणि घडामोडी == * [[फेब्रुवारी २२]] - [[तुलोनची लढाई]] सुरू. == जन्म == * [[फेब्रुवारी २३]] - [[मायर अॅमशेल रॉथशिल्ड]], [[रॉथशिल्ड बँक|रॉथशिल्ड बँके]]च्सा स्थापक. (मृ. १८१२) ==मृत्यू== * [[मे ३०]] - [[अलेक्झांडर पोप]], इंग्लिश लेखक. [[वर्ग:इ.स. १७४४]] [[वर्ग:इ.स.च्या १७४० च्या दशकातील वर्षे]] [[वर्ग:इ.स.च्या १८ व्या शतकातील वर्षे]] [[वर्ग:इ.स.च्या २ ऱ्या सहस्रकातील वर्षे]] 2axh0ubc0vy15uzuci8jzg9v4s1aik0 2150125 2150124 2022-08-24T01:43:14Z अभय नातू 206 /* जन्म */ wikitext text/x-wiki {{वर्षपेटी|1744}} == ठळक घटना आणि घडामोडी == * [[फेब्रुवारी २२]] - [[तुलोनची लढाई]] सुरू. == जन्म == * [[फेब्रुवारी २३]] - [[मायर अॅमशेल रॉथशिल्ड]], [[रॉथशिल्ड बँक|रॉथशिल्ड बँके]]च्सा स्थापक. (मृ. [[इ.स. १८१२|१८१२]]) ==मृत्यू== * [[मे ३०]] - [[अलेक्झांडर पोप]], इंग्लिश लेखक. [[वर्ग:इ.स. १७४४]] [[वर्ग:इ.स.च्या १७४० च्या दशकातील वर्षे]] [[वर्ग:इ.स.च्या १८ व्या शतकातील वर्षे]] [[वर्ग:इ.स.च्या २ ऱ्या सहस्रकातील वर्षे]] d55p8aqr5w2jf6m2v1xi6f1y3boqsuo 0 9370 2150087 2134265 2022-08-23T17:09:55Z Naresh.S.D 147547 माहिती जोडली N.D wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट चळवळ चरित्र | नाव = राज ठाकरे | चित्र =Raj Thackeray1.jpg | चित्र रुंदी = | चित्र शीर्षक = राज ठाकरे | टोपणनाव = स्वरराज | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1968|6|14}} | जन्मस्थान = [[मुंबई]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | चळवळ = | ख्याती = | संघटना = [[महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना]] | ग्रंथलेखन = | पुरस्कार = | स्मारके = | धर्म = [[हिंदू धर्म|हिंदू]] | प्रभाव = | प्रभावित = [[बाळासाहेब ठाकरे]] | वडील नाव = [[श्रीकांत केशव ठाकरे]] | आई नाव = मधुवंती श्रीकांत ठाकरे | पती नाव = | पत्नी नाव = [[शर्मिला ठाकरे]] | अपत्ये = अमित व उर्वशी | स्वाक्षरी चित्र = | तळटिपा = }} '''राज श्रीकांत ठाकरे''' ([[जन्म]] - [[जून १४]] [[इ.स. १९६८]], '''स्वरराज श्रीकांत ठाकरे''') हे [[महाराष्ट्र]]ातील राजकारणी आणि [[महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना]] नावाच्या राजकीय पक्षाचे अध्यक्ष व संस्थापक आहेत. [[शिवसेना|शिवसेनेचे]] प्रमुख [[बाळ ठाकरे]] यांचे ते पुतणे आहेत. [[महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना]] स्थापन केल्यानंतर त्यांनी आपल्या पक्षाचे धोरण [[महाराष्ट्र]] व मराठीभाषा व "हिंदुत्व' यांभोवतीच प्रामुख्याने केंद्रित ठेवले आहे. ठाकरे यांनी [[इ.स. २००८]] मध्ये केलेल्या अनेक आंदोलनात [[मुंबई]] व परिसरात नव्याने येत असलेल्या [[बिहारी भाषा|बिहारी]] व [[उत्तर प्रदेश|उत्तर प्रदेशी]] लोकांच्या मोठ्या संख्येने येण्याला आपल्या टीकेचे लक्ष्य केले. याला ते "येणारे लोंढे" असा शब्द वापरत. या भूमिकेमुळे राज ठाकरे व महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना हे कायम वादाच्या भोवऱ्यात राहिले. == वैयक्तिक == राज ठाकरे (खरे नाव स्वरराज) यांचा जन्म १४ जून इ.स. १९६८ रोजी झाला. त्यांचे वडील [[श्रीकांत केशव ठाकरे]] हे शिवसेनाप्रमुख [[बाळासाहेब ठाकरे|बाळ ठाकरे]] यांचे लहान बंधू होत. त्यांची आई मधुवंती ठाकरे ह्या बाळ ठाकरे यांच्या पत्‍नी कै. मीना ठाकरे यांची बहीण लागतात. राज ठाकरे यांचे बालपण [[मुंबई]]च्या [[दादर]] भागात गेले. त्यांचे शालेय [[शिक्षण]] दादरच्या [[बालमोहन विद्यालय (दादर)|बालमोहन विद्यालयात]] झाले तर महाविद्यालयीन शिक्षण [[सर जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट]] मध्ये झाले. राजचे वडील कै. [[श्रीकांत ठाकरे]] हे [[संगीतकार]] होते. राज ठाकरे आपले काकांप्रमाणे [[व्यंगचित्रकार]] आहेत. [[वॉल्ट डिस्ने]] हे त्यांचे प्रेरणास्थान आहे. राजकारणात नसते तर नक्कीच [[वॉल्ट डिस्ने]]सारखे [[कार्टूनपट]] करणे आवडले असते असे त्यांचे म्हणणे आहे. तसेच [[चित्रपट]] निर्मिती व फोटोग्राफी यातही राज ठाकरे यांना रस आहे. ठाकरे यांचे लग्न मराठी सिनेमा छायाचित्रकार, निर्माता-दिग्दर्शक मोहन वाघ यांची कन्या शर्मिला वाघ यांच्याशी झाले आहे. त्यांना एक मुलगा अमित ठाकरे,आणि एक मुलगी उर्वशी ठाकरे आहे.त्यांची मुले बॉम्बे स्कॉटिश स्कूल ह्या स्कॉटिश ख्रिश्चन मिशनऱ्यांनी स्थापित केलेल्या इंग्रजी माध्यमाच्या एक प्रसिद्ध शाळेत शिकली. <ref>{{cite news |title=Mumbai Scottish just doesn't sound nice |url=https://www.dnaindia.com/speak-up/report-mumbai-scottish-just-doesn-t-sound-nice-1163996 |access-date=29 November 2020 |work=DNA |issue=12 May 2008 |publisher=Diligent Media Corporation, an Essel Group company |date=2008}}</ref><ref>{{cite news |title=Now, miscreants target Thackeray kids' school |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Redevelopment-fever-hits-Lokhandwala/articleshow/3030737.cms |access-date=24 September 2020 |work=Times of India |issue=12 May 2008 |publisher=Times of India |date=2008}}</ref><ref>{{cite news |title=From wife Sharmila to daughter-in-law Mitali Bourde, know all about Raj Thackeray's family tree |url=https://www.timesnownews.com/india/article/raj-thackeray-family-know-about-his-wife-sharmila-son-amit-thackeray-daughter-in-law-mitali-bourde-and-other-members/473764 |access-date=18 August 2020 |work=Times Now |date=22 August 2019 |language=en}}</ref> == राजकीय वाटचाल == === [[शिवसेना]] === ठाकरे कुटुंबात जन्मल्यामुळे लहानपणापासूनच राज ठाकरे यांना बाळ ठाकरे यांच्याकडून राजकारणाचे धडे मिळाले. ते अजूनही बाळ ठाकरे यांना आपले दैवताचे स्थान देतात. आपली राजकीय कारकीर्द त्यांनी शिवसेनेतच सुरू केली. उमदे प्रभावी व्यक्तिमत्त्व म्हणून राज ठाकरे यांनी स्वतःला समर्थकांचा मोठा पाठिंबा मिळवला, असे दिसते आहे.{{व्यक्तिगतमत?}} शिवसेनेला तरुणांचा बळकट पाठिंबा मिळ्वण्यात राज ठाकरे यांचा वाटा महत्त्वाचा समजला जातो.{{संदर्भ हवा}} बाळ ठाकरे यांच्यानंतर शिवसेनेची सूत्रे कोण वाहणार यावर एकेकाळी राज ठाकरे याच्याकडेच बोट दाखवले जायचे.{{संदर्भ हवा}} शिवसेनाप्रमुखांनी कार्यध्यक्षपदी आपले पुत्र उद्धव ठाकरे यांची नियुक्ती केली त्यामुळे राज ठाकरे समर्थकांमध्ये मोठ्या प्रमाणात असंतोष झाला. राज ठाकरे यांना डावलल्याची भावना शिवसैनिकांमध्ये होती. २००६ च्या मार्च महिन्यात शिवसेनेमध्ये आपल्याला व आपल्या समर्थकांना दुजाभावाची वागणूक मिळत असल्याच्या कारण सांगून राज ठाकरे यांनी शिवसेनेच्या नेतेपदाचा राजीनामा दिला व काही दिवसांतच शिवसेना पूर्णपणे सोडत असल्याची घोषणा केली. तसेच महाराष्ट्रातील राजकीय व सामाजिक परिस्थिती सुधारण्याचे व महाराष्ट्रात मराठी भाषेची पत ढळू दिली न जाता तिची उन्नती करण्याचे प्रयत्‍न करीन, अशा प्रकारचा राज ठाकरे यांच्या सुरुवातीच्या भाषणांचा सूर होता. {{संदर्भ हवा}} ==='''उत्तरप्रदेशी व बिहारी लोकांवरील टीका'''=== राज ठाकरे यांनी आपल्या भाषणांमध्ये मुंबईमध्ये येणाऱ्या लोंढ्यांवर लक्ष वेधले, मुंबई अगोदरच बकाल झाली असून हे लोंढे असेच येत राहिल्यास परिस्थिती अजून बिघडेल, असा इशारा देत त्यांनी उत्तर प्रदेशी व बिहारी लोकांवर आपला शाब्दिक हल्ला चढवला. त्यांच्या राज्यांतील राजकारण्यांमुळे त्या राज्यात रोजगार निर्माण झाला नाही आणि त्यामुळे तेथील नागरिक सर्व भारतभर रोजगार शोधत फिरतात. त्यांतील सर्वांत जास्त लोंढा महाराष्ट्रात व मुंबईत येतो. त्या राज्यांच्या नाकर्तेपणाचा महाराष्ट्रातील जनतेने का भुर्दंड भ‍रावा? असा प्रश्न करत तेथील राजकारण्यांवर टीका केली. लालूप्रसाद यादव व पासवान यांच्या भाषणांचा दाखला देत मुंबई महाराष्ट्रापासून वेगळी करण्याचा डाव आहे असा राजकीय आरोपही त्यांनी केला. बाहेरच्या राज्यातील नागरिक महाराष्ट्रात येऊन येथील स्थानिक लोकांच्या नोकऱ्यांच्या संधी कमी करतात. परंतु बिहारी व उत्तरप्रदेशी नागरिक महाराष्ट्रात येऊन येथील सामाजिक वातावरणही गढूळ करतात असा आरोप करत, हे नागरिक महाराष्ट्रात येऊन [[मराठी]] शिकत नाहीत, त्यांच्याशी बोलताना हिंदीतच बोलावे लागते हा सर्वसामान्य लोकांचा अनुभव आहे, असे सांगत त्यांनी मराठी भाषकांची भाषिक अस्मिता जागृत करण्याचा प्रयत्‍न केला. जपान, फ्रान्स, जर्मनी या देशातील तसेच तमिळनाडू, पश्चिम बंगाल या राज्यातील भाषाप्रेमाचे दाखले देत, ह्या देशांत तसेच राज्यात बाहेरून नागरिक आला तर त्याला स्थानिक भाषा शिकावीच लागते. फक्त, उत्तर प्रदेशी व बिहारी नागरिक येथील भाषा का शिकत नाहीत? येथील मराठी संस्कृतीत सामील होत नाहीत व उलट मराठीला हीन लेखत त्यांच्या राज्यातील कुप्रसिद्ध गुंडशाही येथे आणतात. अशा प्रकारची आरोपवजा टीका राज ठाकरे यांनी आपल्या भाषणांतून व मुलाखतींतून स्पष्टपणे केली.{{संदर्भ हवा}} === मनसे व उत्तर भारतीयांविरुद्ध दंगे === ३ फेब्रुवारी २००८ रोजी मनसेचे कार्यकर्ते व [[समाजवादी पार्टी|समाजवादी पार्टीचे]] कार्यकर्ते यांच्यात संघर्षाची ठिणगी उडाली. मुंबईत अनेक ठिकाणी चिकटवलेली भित्तीपत्रे (''यूपी बिहार तो हमारा है| अब कि बारी बम्बई है|''){{संदर्भ हवा}} व समाजवादी पक्षाची प्रक्षोभक भाषणे हे कारण ठरले.{{संदर्भ हवा}} राज ठाकरे यांनी दरम्यान [[अमिताभ बच्चन]] यांच्यावरही टीकास्त्र सोडले. सामाजिक कार्यासाठी ते आपले मूळ राज्याचीच निवड करतात व ज्या राज्यात त्यांची कारकीर्द घडली त्या राज्यात सामाजिक कार्य करताना हात आखडता घेतात. या वेळेस मुंबईतील अनेक टॅक्सींची तोडफोड करण्यात आली. १३ फेब्रुवारी २००८ रोजी राज्य सरकारला या प्रकरणी ढिलाई दाखवल्याची टीका सहन करावी लागली व काहीतरी करायचे म्हणून राज ठाकरे व समाजवादी पार्टीचे अबू आझमी यांना अटक करण्यात आली. जरी दोघांना त्याच दिवशी सोडण्यात आले तरी कोणत्याही प्रकारची वक्तव्ये करण्यास बंदी घालण्यात आली. या अटकेचा परिणाम म्हणून महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणी मनसे कार्यकर्त्यांची निदर्शने झाली. उत्तर प्रदेशी व बिहारी नागरिकांवरील रोष अजून वाढला व अनेक ठिकाणी मारहाण करण्यात आली. परिणामी महाराष्ट्राच्या अनेक गावांतून उत्तर प्रदेशी व बिहारी कामगार आपापल्या गावी पळून गेले. महाराष्ट्रात अनेक ठिकाणी कामगारांचा तुटवडा निर्माण झाला.<ref name="TOI_Pune_flee">{{स्रोत बातमी | title=25000 North Indians leave, Pune realty projects hit | दुवा=http://timesofindia.indiatimes.com/25000_North_Indians_leave_Pune_realty_projects_hit_/articleshow/2809937.cms | अ‍ॅक्सेसदिनांक=2008-04-04 | प्रकाशक= द टाइम्स ऑफ इंडिया}}</ref><ref name="TOI_Nashik_flee">{{स्रोत बातमी|दुवा=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/2780795.cms|अ‍ॅक्सेसदिनांक=2008-04-06|प्रकाशक=[[द टाइम्स ऑफ इंडिया]]|date=2008-02-14|title=Maha exodus: 10,000 north Indians flee in fear}}</ref><ref name="Red_Nashik_flee">{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.rediff.com/news/2008/feb/13nasik1.htm | अ‍ॅक्सेसदिनांक=2008-04-06 | title=MNS violence: North Indians flee Nashik, industries hit | date=2008-02-13 | प्रकाशक=Rediff}}</ref> या घटनेनंतरही लहान सहान घटना घडत राहिल्या. कामगारांच्या तुटवड्यावर उपाय म्हणून मनसेने कामगार भरतीसाठी बेरोजगार मराठी तरुणांना कामास ठेवावे अशी विनंती अनेक उद्योग व बांधकाम व्यावसायिकांना केली.{{संदर्भ हवा}} अनेक जिल्ह्यात मराठी तरुणांसाठी अर्ज नोंदणी मेळावे आयोजित करण्यात आले.{{संदर्भ हवा}} ऑक्टोबर २००८ मध्ये मराठी उत्तर भारतीय वादाला नव्याने तोंड फुटले.{{संदर्भ हवा}} या वेळेस कारण ठरले ते पश्चिम रेल्वे कर्मचारी भरती परीक्षा. पश्चिम रेल्वेच्या परीक्षा मनसे व शिवसेनेने उधळून लावल्या व आलेल्या उत्तर भारतीय परीक्षार्थींना पळवून लावण्यात आले. मनसे व शिवसेनेने या पश्चिम रेल्वेच्या भरतीसाठी बिहारी परीक्षार्थींचीच का निवड करण्यात आली, तसेच महाराष्ट्रातील वर्तमानपत्रात परीक्षेची जाहिरात न देण्यास कारण काय?{{व्यक्तिगतमत?}} "महाराष्ट्रातील मराठी वर्तमानपत्रांतून जाहिराती न देण्याचे धोरण फार पूर्वीपासून आहे” असे लालूप्रसाद यादव यांनी ठणकावून सांगितले. या घटनेनंतर प्रक्षोभक भाषणे केल्याच्या आरोपाखाली राज ठाकरे यांना [[रत्‍नागिरी]] येथे अटक करण्यात आली व मुंबईस आणण्यात आले. परंतु या काळात उत्तर भारतीयांविरुद्ध होणारा दंगा बळावला व मुंबईनंतर महाराष्ट्रातील अनेक भागात पसरला. या काळात हिंदी प्रसारमाध्यमांनी राज ठाकरे यांच्यावर कडाडून टीका केली.{{व्यक्तिगतमत?}} {{संदर्भ हवा}} लालूप्रसाद यादव व नितीशकुमार या बिहारी नेत्यांनी पंतप्रधान मनमोहनसिंग यांना या प्रकरणी मध्यस्थी करण्याची विनंती केली.{{संदर्भ हवा}} त्याप्रमाणे मनमोहनसिंग यांनी महाराष्ट्रातील नेत्यांना परिस्थितीवर नियंत्रण आणण्यास सांगितले. राज ठाकरे यांच्यावर एकूण ८४ विविध प्रकारचे गुन्हे दाखले करण्यात आले.{{संदर्भ हवा}} मनसेच्या कार्यकर्त्यांची अनेक ठिकाणी धरपकड करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} बिहारमध्येही यावर प्रतिक्रिया म्हणून काही ठिकाणी रेल्वे डबे जाळण्यात आले, व एक आगगाडी पळवून नेण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} दिल्लीमधील महाराष्ट्र सदनाच्या कार्यालयावर हल्ला करून मोडतोड करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} या घटनेनंतर [[नारायण राणे]], [[छगन भुजबळ]] यासारखे [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] व [[राष्ट्रवादी काँग्रेस|राष्ट्रवादीतील]] नेते यांनी राज ठाकरे यांच्या आंदोलनाला शाब्दिक पाठिंबा दिला व त्यांचे आंदोलन रास्त असल्याचे मत व्यक्त केले परंतु राज ठाकरे यांच्या हिंसक आंदोलनाच्या मार्गावर टीका केली.{{संदर्भ हवा}} [[शोभा डे]] या मान्यवर लेखिकेने देखील आय.बी.एन. या वाहिनीवर डेव्हिल्स ॲडव्होकेट या कार्यक्रमात राज ठाकरे यांचे आंदोलन रास्त असल्याचे मत व्यक्त केले <ref>[http://ibnlive.in.com/news/devils-advocate-shobhaa-de-on-mumbai-vs-bombay/76806-3.html सौ शोभा डे यांची मुलाखत]</ref>. प्रसारमाध्यमांनी देखील राज ठाकऱ्यांची भूमिका व मराठी भाषकांचे मत समजून न घेता पक्षपाती टीका करण्याचा बेजवाबदारपणा दाखवला असे त्यांचे मत होते.{{संदर्भ हवा}} ( बिहारमधील रेल्वे जाळणारे ते विद्यार्थी आणि व महाराष्ट्रात आंदोलन करणारे करणारे ते मनसेचे गुंड असा पक्षपाती प्रचार बिहारी आणि उत्तरप्रदेशी नेत्यांनी केला.{{संदर्भ हवा}}) राज ठाकरे हे नेहमीच जनतेसाठी शेवटचा पर्याय म्हणून लोकप्रिय आहेत. त्यांचे प्रचारसभेत मुद्दे हे नेहमीच विकासाचे असतात. भारतातील सर्वात सुंदर असा विकासाचा आराखडा निर्माण करण्याचे कामही त्यांच्याच नावावर नमूद आहे. त्यांच्या महाराष्ट्राच्या ब्ल्यू प्रिंटमधील अनंत निर्णय मोदी सरकारने अस्तित्वात आणले व त्यावर कामही सुरू केले आहे. ==आझाद मैदानावरील दंगल== आझाद मैदानावरील शहीद स्मारकाची मोडतोड करून बिहारमार्गे नेपाळला पळून जात असलेल्या गुन्हेगाराला महाराष्ट्राच्या पोलिसांनी बिहारमध्ये जाऊन पकडून आणले. ही बिहारमध्ये मराठी पोलिसांनी केलेली घुसखोरी आहे असा आरोप करून, या घटनेचा निषेध म्हणून बिहारच्या मुख्य सचिवाने महाराष्ट्र सरकारला खडसावून पत्र लिहिले. यावर उत्तर म्हणून राज ठाकऱ्यांनी ‘यापु्ढे महाराष्ट्रातील पोलिसांना कर्तव्य बजावताना बिहारमध्ये अडवलेत तर महाराष्ट्रातल्या एकेक बिहारी माणसाला घुसखोर म्हणून महाराष्ट्रातून हाकलवून लावू’, अशी घोषणा केली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtranama.com/mumbai/mns-chief-raj-thackeray-talked-about-raza-academy-azad-maidan-riots/|title=मुंबई: आझाद मैदान दंगल|last=|first=|date=|website=|url-status=live|archive-url=|archive-date=|access-date=}}</ref> ==ठाकरेंवरील पुस्तके== राज ठाकरे यांच्यावरील पुस्तकरूपाने प्रकाशित झालेले साहित्य * मराठी मनाचा राजा (लेखक - मनोज आवाळे) * ही राजभाषा असे (राज ठाकरे यांच्या निवडक भाषणांचा हा संग्रह, संपादक - ज्ञानेश महाराव आणि प्रवीण टोकेकर). * मुक्त पत्रकार कीर्तिकुमार शिंदे यांनी संपादित केलेले ‘दगलबाज राज’ हे पुस्तक * ठाकरे विरुद्ध ठाकरे : उद्धव, राज आणि त्यांच्या सेनांच्या सावल्या (मूळ इंग्रजी लेखक -धवल कुलकर्णी, मराठी भा़षांतर - डॉ. सदानंद बोरसे , शिरीष सहस्रबुद्धे) जेट एअरवेजमधून जेव्हा अनेक मराठी कामगारांना कामावरून कमी करण्यात आले तेव्हा हे सगळे कामगार राज ठाकरे यांना भेटले व राज ठाकरेंनी पुन्हा त्या कामगारांना कामावर रुजू करून घ्यायला लावले. रेल्वे भरतीतील परप्रांतीय आंदोलन तर राज ठाकरेंच्या यशस्वी आंदोलनांपकी एक आहे.या आंदोलनामुळे महाराष्ट्र रेल्वेत अनेक तरुणांना नोकरी मिळाली. अनेक राजकीय व ज्योतिष विश्लेषकांच्या अंदाजानुसार राज ठाकरे यांचा पक्ष २०२० या वर्षी सत्तेत असेल. अनेक शेतकऱ्यांना नेहमी वाटत आले आहे की राज ठाकरेंनी शहरांवर लक्ष केंद्रित करण्यापेक्षा ग्रामीण भागावर लक्ष ठेवून काम केल्यास त्यांच्या बाजूने शेतकरीवर्गाची मोठी ताकद तयार होईल. राज ठाकरे हे आजतागायत महाराष्ट्रातील सर्वात लोकप्रिय नेतृत्व आहे.त्यांच्या सभेला जमणारी गर्दी व इंटरनेटवर त्यांना सर्च करणारा सर्वात मोठा वर्ग त्यांचाच चाहता आहे. २०१६ या वर्षी तर नेत्यांमध्ये गुगलवर सर्च ज्यांना सर्वात जास्त करण्यात आले त्यात राज ठाकरे हे अव्वल स्थानी आहेत. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवा== * [http://www.manase.org महाराष्ट्र नवनिर्माण सेनेच्या वेबसाईट] {{Commons category|Raj Thackeray}} [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:संदर्भांचे इंग्रजी-मराठी भाषांतर हवे]] [[वर्ग:इ.स. १९६८ मधील जन्म]] [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील राजकारणी]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:ठाकरे कुटुंब]] 02rufihz6e3ci3rp1bzpir1jrd4k93m 0 11924 2150188 1957314 2022-08-24T06:55:17Z Dharmadhyaksha 28394 /* ठळक घटना आणि घडामोडी */ wikitext text/x-wiki {{ऑगस्ट दिनदर्शिका}} {{ग्रेगरी दिनदर्शिका दिवस|ऑगस्ट|२८|२४०|२४१}} == ठळक घटना आणि घडामोडी == * [[इ.स. १६०९|१६०९]] – [[हेन्री हडसन|हेन्री हडसनने]] मोहीमे मध्ये [[डेलावेअर बे]] शोधले. * [[इ.स. १९०१|१९०१]] – [[सिलिमन युनिव्हर्सिटी|सिलिमन युनिव्हर्सिटीची]] स्थापना [[फिलिपिन्स]]मध्ये झाली आहे. ही देशातील पहिली अमेरिकन खाजगी शाळा आहे. == जन्म == *[[इ.स. १०२५|१०२५]] - [[गो-राइझाइ]], [[:वर्ग:जपानी सम्राट|जपानी सम्राट]]. *[[इ.स. १५८२|१५८२]] - [[तैचांग]], [[:वर्ग:जपानी सम्राट|जपानी सम्राट]]. *[[इ.स. १७४९|१७४९]] - [[योहान वोल्फगांग फॉन ग्यॉटे]], [[:वर्ग:जर्मन साहित्यिक|जर्मन साहित्यिक]]. *[[इ.स. १८२८|१८२८]] - [[लिओ टॉल्स्टॉय]], [[:वर्ग:रशियन साहित्यिक|रशियन साहित्यिक]]. *[[इ.स. १८९६|१८९६]] - [[फिराक गोरखपुरी]], उर्दू कवी. *[[इ.स. १९०५|१९०५]] - [[सिरिल वॉल्टर्स]], [[:वर्ग:इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू|इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू]]. *[[इ.स. १९१३|१९१३]] - [[लिंड्से हॅसेट]], [[:वर्ग:ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट खेळाडू|ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट खेळाडू]]. *[[इ.स. १९२८|१९२८]] - [[एम. जी. के. मेनन]], भारतीय पदार्थवैज्ञानिक. *[[इ.स. १९३८|१९३८]] - [[पॉल मार्टिन]], [[:वर्ग:कॅनडाचे पंतप्रधान|कॅनडाचा पंतप्रधान]]. *[[इ.स. १९५७|१९५७]] - [[डॅनियेल स्टर्न]], अमेरिकन अभिनेता. *[[इ.स. १९८३|१९८३]] - [[लसित मलिंगा]], [[:वर्ग:श्रीलंकेचे क्रिकेट खेळाडू|श्रीलंकेचा क्रिकेट खेळाडू]]. == मृत्यू == * [[इ.स. १३४१|१३४१]] - [[लिओ पाचवा, आर्मेनिया]]चा राजा. * [[इ.स. १४८१|१४८१]] - [[अफोन्सो पाचवा, पोर्तुगाल]]चा राजा. * [[इ.स. १९४३|१९४३]] - [[बोरिस तिसरा, बल्गेरिया]]चा राजा. * [[इ.स. १९६९|१९६९]] - [[रावसाहेब पटवर्धन]], भारतीय स्वातंत्र्यसैनिक, विचारवंत. * [[इ.स. २००१|२००१]] - [[व्यंकटेश माडगूळकर]], [[:वर्ग:मराठी लेखक|मराठी लेखक]], [[:वर्ग:मराठी चित्रकार|चित्रकार]], शिकारी, [[:वर्ग:मराठी पटकथाकार|पटकथाकार]]. == प्रतिवार्षिक पालन == * मुक्ती दिन - [[हॉंग कॉंग]]. ---- ==बाह्य दुवे== {{बीबीसी आज||august/28}} [[ऑगस्ट २६]] - [[ऑगस्ट २७]] - '''ऑगस्ट २८''' - [[ऑगस्ट २९]] - [[ऑगस्ट ३०]] - [[ऑगस्ट महिना]] {{ग्रेगरियन महिने}} b7bowunc2fvs8bjin6phf1nenplvfgt 0 14604 2150047 2104253 2022-08-23T13:40:44Z आर्या जोशी 65452 सुधारणा wikitext text/x-wiki [[चित्र:Lionel Andrés Messi Cuccittini.jpg|इवलेसे|फुटबॉल]] [[चित्र:La mejor Hinchada de Futbol Argentino.jpg|इवलेसे|फुटबॉलमध्ये चाहत्यांचा मूलभूत उद्देश सामना दरम्यान त्यांच्या संघास प्रोत्साहित करणे होय.]] '''फुटबॉल''' हा जगातील सर्वांत लोकप्रिय खेळ आहे. फुटबॉलच्या संघात ११ खेळाडूंचा समावेश असतो. हा मैदानी खेळ मुख्यतः हिरवळ असलेल्या मैदानात खेळला जातो. मैदानाच्या दोन टोकांना उभारलेल्या गोलजाळ्यात चेंडू पोहोचवणे असे या खेळातील खेळाडूंचे उद्दिष्ट असते. गोलरक्षक वगळता इतर दहा खेळाडूंनी चेंडूला हात लावणे नियमबाह्य ठरते. जो संघ अधिक वेळा गोलजाळ्यात चेंडू (गोल करेल) तो संघ विजेता ठरतो. ==इतिहास== १९०४ रोजी [[पॅरिस]] येथे [[फ्रान्स]], [[बेल्जियम]], [[नेदरलॅंड]](हाॅलंड), [[डेन्मार्क]], [[स्पेन]], [[स्वीडन]] आणि [[स्वित्झर्लंड]] या देशांनी फेडरेशन इंटरनॅशनेल डे फुटबॉल असोसिएशन ([[फिफा]]) ही संघटना स्थापन केली. [[इ.स. १८६३]] साली [[फुटबॉल असोसिएशन]] या इंग्लंडमधील संघटनेने फुटबॉल खेळास नियमबद्ध केले. आंतरराष्ट्रीय सामन्यांचे आयोजन [[फिफा]]संघटना करते. या खेळातील अत्यंत लोकप्रिय स्पर्धा [[फिफा विश्वचषक|फुटबॉल विश्वचषक]] ही होय. ==खेळाची विशेषता== १९६२ च्या जागतिक चषक स्पर्धेत [[चिली]] व [[इटली]] यांच्यातील सामन्यात [[पंच]] म्हणून काम बघणारे [[इंग्लिश]] पंच [[केन ॲस्टन]] हे रेड व यलो कार्डाचे जनक आहेत. त्यानंतर १९७० च्या जागतिक स्पर्धेत या कार्ड्&zwnj;सची सुरुवात झाली आणि त्यानंतर संपूर्ण जगभरात याला मान्यता मिळाली. केवळ फुटबाॅलच नव्हे तर इतर अनेक खेळांमध्ये या रंगीत कार्डांचा वापर केला जातो. फुटबॉल म्हणजे पायचेंडू. पायाने खेळविला जाणारा, हवा भरलेला मोठा कातडी चेंडू. या सांघिक व मैदानी खेळाचे अनेक प्रकार आहे. त्यांपैकी दोन प्रमुख प्रकार पुढीलप्रमाणे : १ असोसिएशन फुटबॉल अथवा सॉकर आणि २ रग्बी. सॉकर हा प्रत्येकी अकरा खेळाडू असलेल्या दोन संघांमध्ये खेळला जातो. त्यात चेंडू हाताळणे वा तो हातात घेऊन पळत सुटणे नियमबाह्य मानले जाते. रग्बी वा रग्बी युनियन ह्या प्रकारात मात्र चेडू हाताळणे वा तो हातात घेऊन धावणे ग्राह्य मानतात. त्यातूनच रग्बी लीग हा वेगळा प्रकार १८९५ साली निर्माण झाला. रग्बी युनियन या प्रकारातून निर्माण झालेल्या अमेरिकन फुटबॉलमध्ये खूपच वेगळेपणा दिसून येतो. रग्बीमध्ये चेंडू पुढे पळवता येत नाही; या खेळात तो पुढेही नेता येतो. तसेच हा खेळ अधिक उग्र व आक्रमक असल्याने त्यात आडदांडपणा व धसमुसळेपणा जास्त आढळतो. कॅनडियन फुटबॉल हा अमेरिकन फुटबॉलशी साधर्म्य असलेला पण काही महत्त्वाचे फेरफार असलेला प्रकार आहे. आयर्लंडमध्ये खेळला जाणारा गेलिक फुटबॉल हाही एक आडदांड प्रकार आहे. ऑस्ट्रेलियामध्ये खेळला जाणारा ऑस्ट्रेलियन फुटबॉल हा जुन्या गेलिक फुटबॉलचे काही नियम आत्मसात केलेला तथापि वेगळा व वैशिष्ट्यपूर्ण प्रकार आहे. या सर्व प्रकारांची माहिती नोंदीत पुढे दिली आहे. यांपैकी सॉकर हा खेळ जास्त लोकप्रिय असून तो जगातील बहुतेक देशांतून खेळला जातो. भारतात ब्रिटिशांच्या बरोबर आलेला फुटबॉल म्हणजे सॉकरच होय. == खेळाचे स्वरूप == हा खेळ एका गोल चेंडूने खेळला जातो. यात ११ जणांचे दोन संघ असतात. नव्वद मिनिटांचा एक सामना असतो. सामन्यात ४५मि खेळानंतर १५ मिनिटांचा मध्। == महत्त्वाच्या संघटना == * [[फिफा]] : फेदेरात्सिओन इंटरनात्सिओनाल दे फुटबॉल आसोसिआत्सिओन * [[युएफा]] : युनिअन युरोपिअन दे फूटबॉल असोसिएशन * ए.एफ.सी : असिअन फुटबॉल कॉन्फेडरेशन * सी. ए. एफ : कॉन्फेडरेशन आफ्रिकान डे फुटबॉल * कोन्काकाफ : द कॉन्फेडरेशन ऑफ नॉर्थ ,सेंट्रल अमेरिका आणि कॅरिबिअन फुटबॉल == मुख्य आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा == * [[फिफा विश्वचषक|फुटबॉल विश्वचषक]] * [[युएफा युरोपियन फुटबॉल अजिंक्यपद|युरो चषक]] * [[कोपा अमेरिका]] * [[मर्डेका चषक]] == राष्ट्रांतर्गत/आंतरराष्ट्रीय क्लब स्पर्धा == * [[इंग्लिश प्रीमियर लीग]] * [[स्पॅनिशला लीगा]] * [[इटालियन सेरी आ]] * [[यु.ए.फा. चॅंपियन्स लीग]] * [[यु.ए.फा. कप]] * [[एफ.ए. कप]] * [[बुन्डेसलीगा - जर्मनी]] * [[लीग वन(1) - फ्रान्स]] * [[आय लीग - भारत]] == बाह्य दुवे == {{कॉमन्स|Football (Soccer)|{{लेखनाव}}}} * {{संकेतस्थळ|http://www.fifa.com/|फिफा - अधिकृत संकेतस्थळ|इंग्रजी, फ्रेंच, स्पॅनिश, जर्मन, पोर्तुगीज व अरबी}} * {{संकेतस्थळ|http://www.fifa.com/worldfootball/lawsofthegame.html|फिफा - खेळाचे वर्तमान नियम|इंग्लिश}} {{आंतरराष्ट्रीय फुटबॉल}} {{सांघिक खेळ}} [[वर्ग:खेळ|football]] [[वर्ग:फुटबॉल]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:मैदानी खेळ]] [[वर्ग:भारतीय मैदानी खेळ]] lx8gi1cecfbf9lbli5sz9ynj2ax5v1j 0 15330 2150085 2112936 2022-08-23T17:07:51Z 2409:4040:E81:D31B:E92:F454:CB5:7CD2 wikitext text/x-wiki वर्धा नदी उपसा जलसिंचनासाठी प्रस्तावित अजून सरा धरण दापोरी कासार या गावाजवळ माननीय [[विलासराव देशमुख]] मुख्यमंत्री असताना सन २००१ मध्ये या कामाचे भूमिपूजन केले होते परंतु उपलब्ध नसल्याकारणाने प्रस्तावित धरणाच्या अपुऱ्या कामाचे २०२५ पर्यंत प्रकल्प पूर्ण तपासण्यासाठी पाटबंधारे विभाग विकास महामंडळ, [[नागपूर]] कडून काम झपाट्याने चालू आहे. [[हिंगणघाट]] तालुक्यातील ४८ गावांना सिंचनाची सोय होऊन बागायती [[शेती]] करणाऱ्या शेतकऱ्यांची परिस्थिती सुधारेल या प्रकल्पासाठी एकूण १ हजार [[हेक्टर]] जमीन पाण्याखाली जाणार आहे. संगमानंतर वर्धा नदी [[चंद्रपूर]] जिल्ह्यातून प्रथम पूर्वेस, पुढे आग्‍नेयेस व नंतर [[महाराष्ट्र]]-[[आंध्र प्रदेश]] राज्यांच्या सीमेवरून पूर्वेस वाहू लागते. त्यानंतर चंद्रपूर-[[गडचिरोली]] जिल्ह्यांच्या सरहद्दीवरून दक्षिणेकडे वाहत आलेल्या [[वैनगंगा नदी]]ला सेवनीजवळ ती मिळते. वर्धा-वैनगंगा यांचा संगमानंतरचा प्रवाह [[प्राणहिता नदी|प्राणहिता]] या नावाने महाराष्ट्र राज्य (गडचिरोली जिल्हा) व आंध्र प्रदेश राज्य यांच्या सरहद्दीवरून दक्षिणेस वाहत जाऊन [[गोदावरी]]ला मिळतो. एराई, वेणा, पोथरा, वेंबळा, निर्गुडा, जाम, कार या वर्धा नदीच्या प्रमुख उपनद्या आहेत. वर्धा व तिच्या उपनद्यांना पावसाळ्यात भरपूर पाणी असते, मात्र उन्हाळ्यात त्या कोरड्या पडून अनेक ठिकाणी डबकी तयार होतात. वर्धा नदीचा प्रवाह-मार्ग खचदरीतून आहे असे मानले जाते (उगमापासून ते [[पैनगंगा नदी]]ला मिळेपर्यंत वर्धा नदीचे पात्र खोल व खडकाळ आहे). वर्धा नदीचे खोरे सुपीक आहे. भूवैज्ञानिक दृष्ट्या वायव्येकडील भाग [[दख्खन]] ट्रॅपचा, तर [[दक्षिण]], [[आग्‍नेय]] भाग निग्‍न, उच्च [[गोंडवन]] प्रदेशाचा आहे. वर्धेच्या सखल मैदानी प्रदेशात [[काळी]], सुपीक रेगूर मृदा आहे; तसेच हा स्तरित खडकांचा भाग असल्याने येथे [[दगडी कोळसा|दगडी कोळशाचे]] साठे विपुल प्रमाणात सापडतात. वर्धा नदीची लांबी 455km आहे. महाराष्ट्रातील दक्षिण वाहिनी लांबी नुसार मोठी नदी आहे{{भूगोलावरील अपूर्ण लेख}} {{माहितीचौकट वर्धा | नदी_नाव = {{वर्धा}} | नदी_चित्र = | नदी_चित्र_रुंदी = 455 | नदी_चित्र_शीर्षक = {{लेखनाव}} | अन्य_नावे = | उगम_स्थान_नाव = मध्य प्रदेश राज्यातील बैतूल जिल्ह्यातील जाम या खेड्याजवळ [[सातपुडा]] पर्वत रांगेत, [[अमरावती]] जिल्ह्यात वरुळ तालुक्यातील निमठण्याजवळ महाराष्ट्रात प्रवेश करते | उगम_उंची_मी = | मुख_स्थान_नाव = | लांबी_किमी = 455km* | देश_राज्ये_नाव =[[चंद्रपूर जिल्हा]], [[नागपूर जिल्हा]], [[वर्धा जिल्हा]], [[यवतमाळ जिल्हा]], [[अमरावती जिल्हा]], [[महाराष्ट्र]] | उपनदी_नाव = | मुख्यनदी_नाव = | सरासरी_प्रवाह_घनमी_प्रतिसे = | पाणलोट_क्षेत्र_वर्ग_किमी = 46186 चौरस किलोमीटर | धरण_नाव = | तळटिपा = }} '''वर्धा नदी''' मध्य [[भारत]]ातील एक नदी आहे. ही मध्य प्रदेश राज्यात सातपुडा पर्वतात बेतूलजवळच्या मुलताई येथे उगम पावून, दक्षिणेकडे वहाते व महाराष्ट्रातील वर्धा जिल्ह्यात येते. ती वर्धा जिल्ह्याच्या उत्तर आणि पश्चिम सीमांवरून वाहते आणि चंद्रपूर जिल्ह्यात जाते. तेथे वर्धा नदीला [[पैनगंगा]] येऊन मिळते. नंतरची वर्धा नदी, [[वैनगंगा|वैनगंगेला]] मिळून प्राणहिता नदी बनते. ही प्राणहिता, पुढे आंध्र प्रदेश राज्यात जाऊन [[गोदावरी]]ला मिळते. [[वेणा नदी|वेणा]](वुण्णा) ही नागपूर जिल्ह्यातून व हिंगणघाट तालुक्यातून वाहत येऊन सावंगी या गावाजवळ वर्धा नदीला मिळते, तर [[बाखली नदी]] [[आर्वी]] शहराजवळ मिळते. [[यशोदा नदी]] आर्वी तालुक्यात उगम पावते व [[देवळी]] तालुक्यातून वाहत वाहत पुढे वर्धा नदीला मिळते. [[राजुरा]], घुगुस व [[बल्लारपूर]] ही ठिकाणे वर्धा नदीच्या काठी वसलेली आहेत. == वर्धा नदीला मिळणाऱ्या उपनद्या (क्रमाने) == * [[जाम नदी]] * [[कार नदी]] * [[मदू नदी]] * [[बाखली नदी]] * [[बेंबला नदी]] * [[यशोदा नदी]] * [[वेणा नदी]] * [[निरगुडा नदी]] * [[पैनगंगा]] * [[इराई नदी]] पहा : [[जिल्हावार नद्या]] {{विस्तार}} {{भारताच्या नद्या}} this river is pollute by many companis wich are near this river the village wich next to river the person are cause many diseases because of polluted water and indian goverment is not taking care [[वर्ग:अमरावती जिल्ह्यातील नद्या]] [[वर्ग:गडचिरोली जिल्ह्यातील नद्या]] [[वर्ग:चंद्रपूर जिल्ह्यातील नद्या]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील नद्या]] [[वर्ग:यवतमाळ जिल्ह्यातील नद्या]] [[वर्ग:वर्धा जिल्ह्यातील नद्याiseases]] 4kixw5t3kynahlumysd0iw633rn3i33 0 16612 2150224 673387 2022-08-24T09:32:41Z अमर राऊत 140696 या पानावरील सगळा मजकूर काढला wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 2150225 2150224 2022-08-24T09:39:22Z अमर राऊत 140696 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1105865238|Guru]]" wikitext text/x-wiki == गुरु == '''गुरु''' ( [[आंतरराष्ट्रीय संस्कृत वर्णमाला लिप्यंतरण|IAST]] : ''गुरू;'' [[पाली भाषा|पाली]] '': गरू'' ) ही एक [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]] संज्ञा आहे जी विशिष्ट ज्ञान किंवा क्षेत्रातील "शिक्षक, मार्गदर्शक किंवा तज्ञ" यांसाठी वापरली जाते. <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=The Guru in Me - Critical Perspectives on Management|last=Pertz|first=Stefan|publisher=GRIN Verlag|year=2013|isbn=978-3638749251|pages=2–3}}</ref> 0wzy7wwqcoyl617t4zcz2woolgro9it 2150226 2150225 2022-08-24T09:39:59Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki '''गुरु''' ( [[आंतरराष्ट्रीय संस्कृत वर्णमाला लिप्यंतरण|IAST]] : ''गुरू;'' [[पाली भाषा|पाली]] '': गरू'' ) ही एक [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]] संज्ञा आहे जी विशिष्ट ज्ञान किंवा क्षेत्रातील "शिक्षक, मार्गदर्शक किंवा तज्ञ" यांसाठी वापरली जाते. <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=The Guru in Me - Critical Perspectives on Management|last=Pertz|first=Stefan|publisher=GRIN Verlag|year=2013|isbn=978-3638749251|pages=2–3}}</ref> == संदर्भ == 4o08mq5c5op2yokhlt2xr4ju3d3kekj 0 16846 2150117 727147 2022-08-24T01:30:34Z अभय नातू 206 प्रस्तावना wikitext text/x-wiki '''दक्षिण महाराष्ट्र''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्याचा एक विभाग आहे. [[वर्ग:महाराष्ट्र]] e7n8wxa5s6l2tdskcis23an7kpctux5 0 20991 2150031 2122913 2022-08-23T12:05:42Z Pritam Pradip Patkar 136087 /*  ठाणेकर वैश्य */ wikitext text/x-wiki '''वैश्य समाजा''' हा प्राचीन [[हिंदू]] समाजव्यवस्थेनुसार एक वर्ण होता. या वर्णातील व्यक्ती व्यापार व इतर अर्थव्यवस्थेशी संबंधित कामे करायची.आधुनिक भारतात वर्णव्यवस्था नामशेष झाली नसली तरी नामशेष होण्याची आशा आहे. जातीव्यवस्था ही पेशवे काळात जास्त प्रमाणात रूढ झाली.ह्या काळात जातीव्यवस्थेचे वर्गीकरण अलुतेदार, बलुतेदार आणि वतनदार असे होते. बलुतेदार हे सुतार,लोहार,चांभार,महार,मांग,कुंभार,न्हावी,धोबी,गुरव,जोशी,भाट.. अलुतेदार हे सोनार,जंगम,शिंपी,कोळी,माळी,डवरीगोसावी,रामोशी,तेली,तांबोळी व गोंधळी इत्यादी. ह्या लोकांकडून सामानाची देवाणघेवाण करणारा एक व्यापारी वर्ग होता. त्या वर्गातील लोकांना वैश्यवाणी म्हणत असे. हा वैश्यवाणी समुदाय व्यापार आणि व्यवसायासाठी वेगवेगळ्या भागात गेला.कालांतराने त्याच ठिकाणी त्यांनी आपला समुदाय निर्माण केला.त्यावरून वैश्यवाणी समाजात वेगवेगळ्या शाखा निर्माण झाल्या. ठाणे रायगड जिल्हातील लोकांना ठाणेकर वैश्य म्हणतात. रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील लोकांना संगमेश्वरी वैश्य म्हणतात. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील लोकांना कुडाळ वैश्य म्हणतात.  उत्तर कन्नड जिल्ह्यातील लोकांना कारवारी वैश्य म्हणतात. कोल्हापूर आणि बेळगावातील लोकांना बेळगावी वैश्य म्हणतात. शास्त्रीय वर्ण प्रणालीतील तिसरा उच्चतम वैश्य समुदाय हा गोव्यातील कुडाली व नीसचा एकल गट आहे जो नंतर व्यापार आणि व्यवसायासाठी इतर शहरी भागात स्थायिक झाला. विशेषतः म्हापसा, फोंडा, मडगाव इथे राहणारे वैश्य पोर्तुगीज सत्ता असताना व्यापार आणि पोर्तुगिजांनी चालवलेले धर्मपरिवर्तन व इतर कारणांनी वेगवेगळ्या राज्यात स्थलांतरीत झाली. ==== कोकणस्थ वैश्य ==== या समाजाची मूळ वस्ती गोदावरी तीरी मुंगीपैठण येथे होती. दूर्गा देवीच्या दुष्काळामध्ये या समाजाची पांगापांग होऊन निरनिराळ्या घाटांनी हे लोक कोकणात उतरले आणि तिथे स्थायिक झाले म्हणून त्यांना "कोकणस्थ वैश्य" म्हणतात. कोकणात जे प्रमुख दोन व्यापारी वर्ग आहेत. त्यापैकी प्रस्तुत समाज हा रत्‍नागिरी जिल्हातील प्रभानवल्ली व संगमेश्वर ह्या दोन ठिकाणी उतरला नंतर इतर जिल्हात म्हणजे करवीर (कोल्हापूर) आणि कुलाबा (रायगड) येथे गेला. अशी माहीती वैश्य संदर्भ ग्रंथात आहे. विजापूरच्या दरबारातून मुसलमानी अमदानीत मिळालेल्या सनदा निरनिराळ्या घराण्यांना मिळाल्या त्यांना नंतर शेट्ये हे आडनाव प्राप्त झाले. ह्या नावाने आज ही ओळखले जातात. विशालगड संस्थानापैकी वायकूळ घराण्याच्या जून्या दप्तरात अजूनही पुष्कळ सनदांची नोंद आहे. ==== रायगड जिल्हातील वैश्य ==== मराठी सत्तेच्या उदयापूर्वी अदिलशहा, निजामशहा, नवाब सिद्दी ह्यांची सत्ता होती. महाड माणगाव, पोलादपूर हा परीसर अदिलशहाच्या ताब्यात होता तर पश्चिम किनारपट्टी वरील मुरूड, श्रीवर्धन, म्हसळा,रोहा ह्या भागात सिद्दीचे वर्चस्व होते जिल्हाच्या उत्तरेकडील किनारपट्टी पनवेल, उरण या भागावर इंग्रजांनी बस्तान बसविले होते. ह्याभागातील सुपारी, नारळ, मसाल्याचे पदार्थ इत्यादी वस्तूंचा व्यापार करण्यासाठी वैश्य आले त्यांना रायगडी वैश्य असे म्हणटले जाते. प्रामुख्याने अलीबाग, श्रीवर्धन, आदगाव, बोर्ली पंचयतन इथे वैश्यवाणी समाज जास्त आढळून येतो. ह्या भागात मापुस्कर, कोकाटे, खातू, पोवार, गांधी, देवळेकर ही आडनावे आहेत. कालांतराने रेल्वे सुरू झाल्यावर काही व्यापारी मुंबईच्या दिशेने वाटचाल करू लागले मुंबईत आल्यावर काही लोकांनी छापखाना व पानाच्या वखारी सुरू केल्या ह्या व्यापारात ते नावारूपाला आले. देवळेकर ,हिगीष्टे ह्यांनी छानखाने काढले तर मापुस्कर, खातू ह्यांनी पान व तंबाखूच्या वखारी उत्तम प्रकारे चालविल्या. इतर लोक किराणा माल व कापड व्यवसाय करत आहेत. ==== कुडाळ वैश्य ==== घाटावरून कोकणात जेव्हा व्यापारी टोळ्या उतरल्या त्यातील काही कुडाळ प्रांतात गेले. त्याकाळी कुडाळ प्रांत हा रत्‍नागिरी जिल्हात होता. सावंतवाडी संस्थान होण्यापूर्वी पासून ह्या प्रांताला कुडाळ हेच नाव होते. या भागात रहाणारे म्हणून कुडाळ वाणी असे म्हणतात. यांची मुख्य वस्ती सावंतवाडी शहर, कुडाळ, बांदे, आरवंदे, माणगाव, आकेरी, दापोली, दाणोली, आंबोली, आंब्रड, कसाल, कुंभवडे, आंबवडे घोडगे व इतर लहान खेडी , तसेच गोव्यामध्ये पणजी, म्हापसे, डीचोली, साकळी, फोंडे, पेडणे, मडगाव इत्यादी व बेळगाव, कोल्हापूर जिल्हात आहे. याशिवाय नोकरी व्यवसायाच्या निमित्ताने मुंबई पुणे शहरात मोठ्या प्रमाणात आहेत. ==== पाटणस्थ वैश्य ====       पाटणस्थ वैश्य समाज हा प्रथम रायपाटण व खारेपाटण येथे वस्ती करून राहीला असावा. खारेपाटण ही पेठ प्राचीन काळापासून भरभराटीस आलेली होती. हे एक व्यापारी केंद्र आणि खाडीचे बंदर म्हणून प्रसिद्ध होते. म्हणून इथल्या वैश्य समाजाला पाटणस्थ वैश्य नाव पडले असावे.     ह्यांची लोकवस्ती गगनबावडा, भुईबावडा, पन्हाळा, भूदरगड तालुका आणि राधानगरी- चांदे  या मार्गावरून थेट कोल्हापूर पर्यत आढळते. घाटमाथ्यावर ह्यांची वस्ती जास्त आहे. तसेच रत्‍नागिरीच्या मध्य विभागात म्हणजे राजापूर व देवगड या तालुक्यात ही हा समाज आहे. याशिवाय पुणे मुबई शहरात ही वास्तव्य आढळते. पूर्वी हे लोक खायची पाने, केळी, हळद, व तागाचे व्यापार मोठ्या प्रमाणात करत असे.   बामणे या गावात लाडवाडी, कोकाटेवाडी, जैतापकरवाडी मध्ये पाटणस्थ वैश्यांची घरे आहेत.ह्यांची ग्रामदेवता चाफाबाईचें देऊळ गावाच्या मध्यवर्ती असे आहे. मालक व पुजारी पाटणस्थ वैश्य आहेत.    ह्यांची आडनावे -  कानडे, कुडतरकर, कोरगांवकर, ढवण, तानवडे, नारकर, महाजन,लाड, कोदे, खाड्ये, फोंडगे, बिड्ये, शिरसाट, शिरोडकर, सापळे, कामेरकर, कुडाळकर, कोकाटे, खवळे, खेतल, जैतापकर, नर, हळदे इत्यादी आहेत. ====  ठाणेकर वैश्य ====          ठाणेकर वैश्य समाज हा अंबरनाथ, आटगाव, अंबाडी, बेलापूर, भिवंडी, बदलापूर, चिंचघर, डोंबिवली, दुगाड, वसई, कुळगाव, कल्याण, खातिवली, खर्डी, मुरबाड, पडघा, शहापूर, टिटवाळा, ठाणे, वासिंद, विक्रमगड, वाडा, वज्रेश्वरी, जव्हार येथे पसरलेला आहे.      हा समाज येथे केव्हा आला याचा काही पुरावा मिळू शकला नाही. साधारण दिडशेवर्षा पूर्वी व्यापारासाठी नाशिक नगर व बोरघाटातून येथे आला असावा. काही पुरावे असे मिळतात की पोर्तुगीज काळात त्यांनी धर्मपरिवर्तन सुरू केल्यामुळे आणि अत्याचार सुरू केल्यामुळे मोठ्या संख्येने तेथील वैश्य बांधव मापसा,गोवा,कुडाळ परिसरातून कल्याण बंदराजवळ वास्तव्यास आले. कल्याण बंदर हे अति प्राचीन काळापासून फार मोठी बाजारपेठ होती, तसा उल्लेख प्राचीन इतिहासातही आढळतो. त्यामुळे कुडाळ परिसरातून निघून अनेक बांधव कल्याण जवळील शहापूर, मुरबाड, वाडा, भिवंडी येथे स्थायिक झाले. ठाणे जिल्ह्यात पातकर आडनावाची कुटुंबे मोठ्या संख्येनं पार खेड्यापाड्यात शेती आणि वास्तवय करताना पूर्वापार आढळतील. कुडाळ जवळील पाट या गावात जाऊन चौकशी केली असता असे समजले की पूर्वी मोठ्या संख्येने वैश्य वाणी त्या ठिकाणी वास्तव्यास होते. हे सर्व पाटकर हे आडनाव लावत असत. पोर्तुगीजांच्या काळात हे लोक तिकडून निघाले आणि कल्याण परिसरात येऊन वास्तव्य, आणि शेती,व्यापार करू लागले. कल्याणच्या आजूबाजूच्या परिसरात आदिवासी मोठ्या संख्येने राहत असल्याकारणाने पाटकर या शब्दाचा अपभ्रंश पातकर झाला असावा. पाट पंचक्रोशीचे ग्रामदेवता माऊली देवी आहे. तेथून हे पाटकर शहापूर जवळ परिसरात वास्तव्य करू लागल्यामुळे शहापूर येथील डोंगराला माऊली चा डोंगर म्हणून संबोधले जाऊ लागले असावे ,कारण वस्तुस्थिती पाहता माऊली किल्ला असा कोणताही किल्ला अस्तित्वात नाही, तर इतर नाव असलेले दोन गडांची नावे या डोंगराला आहेत, आजही कुडाळ,मापसा, गोवा, बांदा, वर कोल्हापूर, सातारा या परिसरामध्ये पाटकर या आडनावाचे वैश्य वाणी मोठ्या संख्येने आढळतात. या ठिकाणी हे पूर्वपार सावकार होते, आजही काही गर्भ श्रीमंत आहेत मोठे व्यापारी आहेत. देशात इतरही ठिकाणी पाटकर आडनाव असलेले वैश्य बनिया मोठ्या संख्येने आहेत. गुजरात मध्ये आहेत, सतना तेथे आहेत    किराणा माल, भुसारी माल, कापड, मिठाई, ह्या क्षेत्रात ठाणेकर वैश्य व्यापार करत असत. मुंबई सारख्या औद्योगिक शहराच्या जवळ असून सुद्धा सरकारी दप्तरांत ह्या समाजाची कोणतीच नोंद नाही .     '''ठाणेकर वैश्यांची आडनावे:'''   तेलवणे, दलाल, पातकर, गुजरे, महाजन, सोनटक्के, मलबारी, कोथिंबरे, शेठे, पांडव, म्हात्रे, खडकबाण, पनवेलकर, खिसतमराव, शेटे, गंधे, पाठारी, बिडवी, मुरबाडकर, तांबोळी, कोंडलेकर, आंबवणे, रोडगे, उबळे, जगे, आळशी, हरदास, काबाडी, भरणुके, बडे, चौधरी, मनोरे, पुण्यार्थी, मुंडे, सिगासणे, आंग्रे, जुकर, शहाणे, शेरेकर, राखाडे, भोपतराव, गोरी, वाणी, झिंजे, निकते, रोठे, पेणकर, पुणेकर, आनंंदे, दुगाडे, पक्के, दामोदरे, ठकेकर, लोखंडे, झुगरे, ठाकरे, पोटे, दुगाडे, गोरे, भुसारी, लाड, तांबडे, तोडलीकर अस्वले      बहुतांश ठाणेकर वैश्यांचे गोत्र काश्यप आहे. कुलदेवता तुळजाभवानी व जेजुरीचा खंडोबा आहे.  इतर ही असू शकतात   काही आडनावे ही सर्व  वैश्य समाजात सारखी आहेत पण राहाण्याचे स्थान जसे बदलले गेले तसे कूळ व गोत्र ही वेगळे असलेले पाहाण्यात आले आहे. ==== बेळगावी वैश्य / कारवारी वैश्य ==== सोळाव्या शतकात पोर्तुगीजांच्या धर्मछळामुळे अनेक वैश्य गोवा सोडून स्थलांतरीत झाले. त्यापैकी काही कुटुंबे रामदुर्ग आंबोली (रामघाट) चोर्ले घाटामार्गे बेळगावात स्थलांतरीत झाली. ह्या समाजात प्रामुख्याने तीन प्रकारचे वैश्य आढळतात. नार्वेकर वैश्य, बांदेकर वैश्य, पेडणेकर वैश्य. ==== नार्वेकर वैश्य ==== सध्या बेळगाव, खानापूर, नंदगड, लोंढा, अळणावर, बीडी, कलघटगी, दांडेली, यल्लापूर, अनगोळ, तुड्ये, मुरूकुंबी, कडोली इत्यादी ठिकाणी ह्यांची वस्ती आहे. ह्यांची गावावरून आडनावे आहेत.या समाजाची कुलदैवत गोवा प्रातांत मंगेशी, म्हाडदोबा, श्री कणकेश्वरी, नागेशी, शांतादुर्गा, सप्तकोटेश्वर, काळभैरव ही आहेत. ==== बांदेकर वैश्य ==== मूळ बांद्याहून निघून कारवार, अकोला, हल्याळ, कुमठा, व होनावर येथे स्थायिक झाले. बांद्याहून आले म्हणून बांदेकर नाव पडले. बेळगाव शहर, पारसगड, अथणी,गोकाक येथे जास्त वस्ती ह्यांची आहे. ह्यांची आडनावे पोकळे, तायशेटे, शिरसाट, मुंगे, वेंगुर्लेकर, नेवगी, तेली, कुशे इत्यादी आहेत. पेडणेकर वैश्य—पेडणे येथून स्थलांतरीत झाले म्हणून पेंडणेकर म्हणतात. हे लोक नावा पुढे शेट लावतात. हे लोक किराणा दुकान, मिठाई ,नारळ, केळी, सुपारी, चणे, कुरूमुरे इत्यादींचा व्यापार करत असत.   इतर वैश्य समाजातील पोटजाती विषयी थोडक्यात माहिती -   लाड वाणी -  यांची वस्ती बेलापूर, हल्याळ, शिरसी या भागात आहे. पूर्वी हे लोक घोड्यांचा व्यापार करत होते. आता कापड, किराणा विक्री व्यवसायात आहेत.कुलदैवत भवानी आहे.   नगर जिल्हात नगर व शेवगाव ह्या तालुक्यातील लाड वाणी हे गुजरातच्या लाट प्रदेशातून या भागात आले ह्यांची आडनावे चवाण, चिखले, चौधरी, गोसावी, जोशी, झारे, कराडे, खेळे, मोदी, पैठणकर, शेटे, अशी आहेत. यांची कुलदेवता अशनई येथील आशापुरी, तुळजाभवानी, शिंगणापूरचा महादेव, व पंढरपूरचा विठोबा आहे. हे शाकाहारी असतात. पिढीजात धंदा दुकानदारीचा आहे. वैश्य समाजातील प्रकार *   कोमटी वैश्य *   कासार वैश्य *   लिंगायत वाणी *   चितोडे वाणी *   हंबद वाणी *   कुणकरी वाणी *   कठर वाणी *   नेवे वाणी *   कुलवंत वाणी                       {{विस्तार}} <br /> {{चातुर्वर्ण्य}} <br /> {{हिंदू धर्म}} <noinclude> [[वर्ग:चातुर्वर्ण्य]] [[वर्ग:हिंदू समाजव्यवस्था]] </noinclude> ahqibzz88c1nagf8ba18d7paalowa6m 2150032 2150031 2022-08-23T12:19:11Z Pritam Pradip Patkar 136087 wikitext text/x-wiki '''वैश्य समाजा''' हा प्राचीन [[हिंदू]] समाजव्यवस्थेनुसार एक वर्ण होता. या वर्णातील व्यक्ती व्यापार व इतर अर्थव्यवस्थेशी संबंधित कामे करायची.आधुनिक भारतात वर्णव्यवस्था नामशेष झाली नसली तरी नामशेष होण्याची आशा आहे. जातीव्यवस्था ही पेशवे काळात जास्त प्रमाणात रूढ झाली.ह्या काळात जातीव्यवस्थेचे वर्गीकरण अलुतेदार, बलुतेदार आणि वतनदार असे होते. बलुतेदार हे सुतार,लोहार,चांभार,महार,मांग,कुंभार,न्हावी,धोबी,गुरव,जोशी,भाट.. अलुतेदार हे सोनार,जंगम,शिंपी,कोळी,माळी,डवरीगोसावी,रामोशी,तेली,तांबोळी व गोंधळी इत्यादी. ह्या लोकांकडून सामानाची देवाणघेवाण करणारा एक व्यापारी वर्ग होता. त्या वर्गातील लोकांना वैश्यवाणी म्हणत असे. हा वैश्यवाणी समुदाय व्यापार आणि व्यवसायासाठी वेगवेगळ्या भागात गेला.कालांतराने त्याच ठिकाणी त्यांनी आपला समुदाय निर्माण केला.त्यावरून वैश्यवाणी समाजात वेगवेगळ्या शाखा निर्माण झाल्या. ठाणे रायगड जिल्हातील लोकांना ठाणेकर वैश्य म्हणतात. रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील लोकांना संगमेश्वरी वैश्य म्हणतात. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील लोकांना कुडाळ वैश्य म्हणतात.  उत्तर कन्नड जिल्ह्यातील लोकांना कारवारी वैश्य म्हणतात. कोल्हापूर आणि बेळगावातील लोकांना बेळगावी वैश्य म्हणतात. शास्त्रीय वर्ण प्रणालीतील तिसरा उच्चतम वैश्य समुदाय हा गोव्यातील कुडाली व नीसचा एकल गट आहे जो नंतर व्यापार आणि व्यवसायासाठी इतर शहरी भागात स्थायिक झाला. विशेषतः म्हापसा, फोंडा, मडगाव इथे राहणारे वैश्य पोर्तुगीज सत्ता असताना व्यापार आणि पोर्तुगिजांनी चालवलेले धर्मपरिवर्तन व इतर कारणांनी वेगवेगळ्या राज्यात स्थलांतरीत झाली. ==== कोकणस्थ वैश्य ==== या समाजाची मूळ वस्ती गोदावरी तीरी मुंगीपैठण येथे होती. दूर्गा देवीच्या दुष्काळामध्ये या समाजाची पांगापांग होऊन निरनिराळ्या घाटांनी हे लोक कोकणात उतरले आणि तिथे स्थायिक झाले म्हणून त्यांना "कोकणस्थ वैश्य" म्हणतात. कोकणात जे प्रमुख दोन व्यापारी वर्ग आहेत. त्यापैकी प्रस्तुत समाज हा रत्‍नागिरी जिल्हातील प्रभानवल्ली व संगमेश्वर ह्या दोन ठिकाणी उतरला नंतर इतर जिल्हात म्हणजे करवीर (कोल्हापूर) आणि कुलाबा (रायगड) येथे गेला. अशी माहीती वैश्य संदर्भ ग्रंथात आहे. विजापूरच्या दरबारातून मुसलमानी अमदानीत मिळालेल्या सनदा निरनिराळ्या घराण्यांना मिळाल्या त्यांना नंतर शेट्ये हे आडनाव प्राप्त झाले. ह्या नावाने आज ही ओळखले जातात. विशालगड संस्थानापैकी वायकूळ घराण्याच्या जून्या दप्तरात अजूनही पुष्कळ सनदांची नोंद आहे. ==== रायगड जिल्हातील वैश्य ==== मराठी सत्तेच्या उदयापूर्वी अदिलशहा, निजामशहा, नवाब सिद्दी ह्यांची सत्ता होती. महाड माणगाव, पोलादपूर हा परीसर अदिलशहाच्या ताब्यात होता तर पश्चिम किनारपट्टी वरील मुरूड, श्रीवर्धन, म्हसळा,रोहा ह्या भागात सिद्दीचे वर्चस्व होते जिल्हाच्या उत्तरेकडील किनारपट्टी पनवेल, उरण या भागावर इंग्रजांनी बस्तान बसविले होते. ह्याभागातील सुपारी, नारळ, मसाल्याचे पदार्थ इत्यादी वस्तूंचा व्यापार करण्यासाठी वैश्य आले त्यांना रायगडी वैश्य असे म्हणटले जाते. प्रामुख्याने अलीबाग, श्रीवर्धन, आदगाव, बोर्ली पंचयतन इथे वैश्यवाणी समाज जास्त आढळून येतो. ह्या भागात मापुस्कर, कोकाटे, खातू, पोवार, गांधी, देवळेकर ही आडनावे आहेत. कालांतराने रेल्वे सुरू झाल्यावर काही व्यापारी मुंबईच्या दिशेने वाटचाल करू लागले मुंबईत आल्यावर काही लोकांनी छापखाना व पानाच्या वखारी सुरू केल्या ह्या व्यापारात ते नावारूपाला आले. देवळेकर ,हिगीष्टे ह्यांनी छानखाने काढले तर मापुस्कर, खातू ह्यांनी पान व तंबाखूच्या वखारी उत्तम प्रकारे चालविल्या. इतर लोक किराणा माल व कापड व्यवसाय करत आहेत. ==== कुडाळ वैश्य ==== घाटावरून कोकणात जेव्हा व्यापारी टोळ्या उतरल्या त्यातील काही कुडाळ प्रांतात गेले. त्याकाळी कुडाळ प्रांत हा रत्‍नागिरी जिल्हात होता. सावंतवाडी संस्थान होण्यापूर्वी पासून ह्या प्रांताला कुडाळ हेच नाव होते. या भागात रहाणारे म्हणून कुडाळ वाणी असे म्हणतात. यांची मुख्य वस्ती सावंतवाडी शहर, कुडाळ, बांदे, आरवंदे, माणगाव, आकेरी, दापोली, दाणोली, आंबोली, आंब्रड, कसाल, कुंभवडे, आंबवडे घोडगे व इतर लहान खेडी , तसेच गोव्यामध्ये पणजी, म्हापसे, डीचोली, साकळी, फोंडे, पेडणे, मडगाव इत्यादी व बेळगाव, कोल्हापूर जिल्हात आहे. याशिवाय नोकरी व्यवसायाच्या निमित्ताने मुंबई पुणे शहरात मोठ्या प्रमाणात आहेत. ==== पाटणस्थ वैश्य ====       पाटणस्थ वैश्य समाज हा प्रथम रायपाटण व खारेपाटण येथे वस्ती करून राहीला असावा. खारेपाटण ही पेठ प्राचीन काळापासून भरभराटीस आलेली होती. हे एक व्यापारी केंद्र आणि खाडीचे बंदर म्हणून प्रसिद्ध होते. म्हणून इथल्या वैश्य समाजाला पाटणस्थ वैश्य नाव पडले असावे.     ह्यांची लोकवस्ती गगनबावडा, भुईबावडा, पन्हाळा, भूदरगड तालुका आणि राधानगरी- चांदे  या मार्गावरून थेट कोल्हापूर पर्यत आढळते. घाटमाथ्यावर ह्यांची वस्ती जास्त आहे. तसेच रत्‍नागिरीच्या मध्य विभागात म्हणजे राजापूर व देवगड या तालुक्यात ही हा समाज आहे. याशिवाय पुणे मुबई शहरात ही वास्तव्य आढळते. पूर्वी हे लोक खायची पाने, केळी, हळद, व तागाचे व्यापार मोठ्या प्रमाणात करत असे.   बामणे या गावात लाडवाडी, कोकाटेवाडी, जैतापकरवाडी मध्ये पाटणस्थ वैश्यांची घरे आहेत.ह्यांची ग्रामदेवता चाफाबाईचें देऊळ गावाच्या मध्यवर्ती असे आहे. मालक व पुजारी पाटणस्थ वैश्य आहेत.    ह्यांची आडनावे -  कानडे, कुडतरकर, कोरगांवकर, ढवण, तानवडे, नारकर, महाजन,लाड, कोदे, खाड्ये, फोंडगे, बिड्ये, शिरसाट, शिरोडकर, सापळे, कामेरकर, कुडाळकर, कोकाटे, खवळे, खेतल, जैतापकर, नर, हळदे इत्यादी आहेत. ====  ठाणेकर वैश्य ====          ठाणेकर वैश्य समाज हा अंबरनाथ, आटगाव, अंबाडी, बेलापूर, भिवंडी, बदलापूर, चिंचघर, डोंबिवली, दुगाड, वसई, कुळगाव, कल्याण, खातिवली, खर्डी, मुरबाड, पडघा, शहापूर, टिटवाळा, ठाणे, वासिंद, विक्रमगड, वाडा, वज्रेश्वरी, जव्हार येथे पसरलेला आहे.      हा समाज येथे केव्हा आला याचा काही पुरावा मिळू शकला नाही. साधारण दिडशेवर्षा पूर्वी व्यापारासाठी नाशिक नगर व बोरघाटातून येथे आला असावा. काही पुरावे असे मिळतात की पोर्तुगीज काळात त्यांनी धर्मपरिवर्तन सुरू केल्यामुळे आणि अत्याचार सुरू केल्यामुळे मोठ्या संख्येने तेथील वैश्य बांधव मापसा,गोवा,कुडाळ परिसरातून कल्याण बंदराजवळ वास्तव्यास आले. कल्याण बंदर हे अति प्राचीन काळापासून फार मोठी बाजारपेठ होती, तसा उल्लेख प्राचीन इतिहासातही आढळतो. त्यामुळे कुडाळ परिसरातून निघून अनेक बांधव कल्याण जवळील शहापूर, मुरबाड, वाडा, भिवंडी येथे स्थायिक झाले. ठाणे जिल्ह्यात पातकर आडनावाची कुटुंबे मोठ्या संख्येनं पार खेड्यापाड्यात शेती आणि वास्तवय करताना पूर्वापार आढळतील. कुडाळ जवळील पाट या गावात जाऊन चौकशी केली असता असे समजले की पूर्वी मोठ्या संख्येने वैश्य वाणी त्या ठिकाणी वास्तव्यास होते. हे सर्व पाटकर हे आडनाव लावत असत. पोर्तुगीजांच्या काळात हे लोक तिकडून निघाले आणि कल्याण परिसरात येऊन वास्तव्य, आणि शेती,व्यापार करू लागले. कल्याणच्या आजूबाजूच्या परिसरात आदिवासी मोठ्या संख्येने राहत असल्याकारणाने पाटकर या शब्दाचा अपभ्रंश पातकर झाला असावा. पाट पंचक्रोशीचे कुलदेवी ग्रामदेवता माऊली देवी आहे. तेथून हे पाटकर शहापूर जवळ परिसरात वास्तव्य करू लागल्यामुळे शहापूर येथील डोंगराला माऊली चा डोंगर म्हणून संबोधले जाऊ लागले असावे ,कारण वस्तुस्थिती पाहता माऊली किल्ला असा कोणताही किल्ला अस्तित्वात नाही, तर इतर नाव असलेले दोन गडांची नावे या डोंगराला असा तर्क लावला जाऊ शकतो.आजही कुडाळ,मापसा, गोवा, बांदा, वर कोल्हापूर, सातारा या परिसरामध्ये पाटकर या आडनावाचे वैश्य वाणी मोठ्या संख्येने आढळतात. या ठिकाणी हे पूर्वपार सावकार होते, आजही काही गर्भ श्रीमंत आहेत मोठे व्यापारी आहेत. देशात इतरही ठिकाणी पाटकर आडनाव असलेले वैश्य बनिया मोठ्या संख्येने आहेत. गुजरात मध्ये आहेत, सतना,up, बिहार,कर्नाटक येथे आहेत. नगरपट्ट्यामध्ये गुजरे, मुंडे आडनावाचे समाज बांधव मोठ्या संख्येने सापडतील. शेटे, शेठे,सेठ,महाजन, चौधरी या आडनावाचे समाज बांधव वैश्य वाणी संपूर्ण देशात आपल्याला पाहायला मिळतील नासिक, धुळे, जळगांव येथे बढे,भुसारी, वाणी, मुंडे, सिंगासने,ठाकरे, पोटे, अस्वले, आगलावे आडनावाचे वैश्य समाज बांधव पाहायला मिळतील.    किराणा माल, भुसारी माल, कापड, मिठाई, लाकूड व्यवसाय, सुका मेवा ह्या क्षेत्रात ठाणेकर वैश्य व्यापार करत असत. मुंबई सारख्या औद्योगिक शहराच्या जवळ असून सुद्धा सरकारी दप्तरांत ह्या समाजाची कोणतीच नोंद नाही .     '''ठाणेकर वैश्यांची आडनावे:'''   तेलवणे, दलाल, पातकर, गुजरे, महाजन, सोनटक्के, मलबारी, कोथिंबरे, शेठे, पांडव, म्हात्रे, खडकबाण, पनवेलकर, खिसतमराव, शेटे, गंधे, पाठारी, बिडवी, मुरबाडकर, तांबोळी, कोंडलेकर, आंबवणे, रोडगे, उबळे, जगे, आळशी, हरदास, काबाडी, भरणुके, बडे, चौधरी, मनोरे, पुण्यार्थी, मुंडे, सिगासणे, आंग्रे, जुकर, शहाणे, शेरेकर, राखाडे, भोपतराव, गोरी, वाणी, झिंजे, निकते, रोठे, पेणकर, पुणेकर, आनंंदे, दुगाडे, पक्के, दामोदरे, ठकेकर, लोखंडे, झुगरे, ठाकरे, पोटे, दुगाडे, गोरे, भुसारी, लाड, तांबडे, तोडलीकर अस्वले      बहुतांश ठाणेकर वैश्यांचे गोत्र काश्यप आहे. कुलदेवता तुळजाभवानी व जेजुरीचा खंडोबा आहे.  इतर ही असू शकतात   काही आडनावे ही सर्व  वैश्य समाजात सारखी आहेत पण राहाण्याचे स्थान जसे बदलले गेले तसे कूळ व गोत्र ही वेगळे असलेले पाहाण्यात आले आहे. ==== बेळगावी वैश्य / कारवारी वैश्य ==== सोळाव्या शतकात पोर्तुगीजांच्या धर्मछळामुळे अनेक वैश्य गोवा सोडून स्थलांतरीत झाले. त्यापैकी काही कुटुंबे रामदुर्ग आंबोली (रामघाट) चोर्ले घाटामार्गे बेळगावात स्थलांतरीत झाली. ह्या समाजात प्रामुख्याने तीन प्रकारचे वैश्य आढळतात. नार्वेकर वैश्य, बांदेकर वैश्य, पेडणेकर वैश्य. ==== नार्वेकर वैश्य ==== सध्या बेळगाव, खानापूर, नंदगड, लोंढा, अळणावर, बीडी, कलघटगी, दांडेली, यल्लापूर, अनगोळ, तुड्ये, मुरूकुंबी, कडोली इत्यादी ठिकाणी ह्यांची वस्ती आहे. ह्यांची गावावरून आडनावे आहेत.या समाजाची कुलदैवत गोवा प्रातांत मंगेशी, म्हाडदोबा, श्री कणकेश्वरी, नागेशी, शांतादुर्गा, सप्तकोटेश्वर, काळभैरव ही आहेत. ==== बांदेकर वैश्य ==== मूळ बांद्याहून निघून कारवार, अकोला, हल्याळ, कुमठा, व होनावर येथे स्थायिक झाले. बांद्याहून आले म्हणून बांदेकर नाव पडले. बेळगाव शहर, पारसगड, अथणी,गोकाक येथे जास्त वस्ती ह्यांची आहे. ह्यांची आडनावे पोकळे, तायशेटे, शिरसाट, मुंगे, वेंगुर्लेकर, नेवगी, तेली, कुशे इत्यादी आहेत. पेडणेकर वैश्य—पेडणे येथून स्थलांतरीत झाले म्हणून पेंडणेकर म्हणतात. हे लोक नावा पुढे शेट लावतात. हे लोक किराणा दुकान, मिठाई ,नारळ, केळी, सुपारी, चणे, कुरूमुरे इत्यादींचा व्यापार करत असत.   इतर वैश्य समाजातील पोटजाती विषयी थोडक्यात माहिती -   लाड वाणी -  यांची वस्ती बेलापूर, हल्याळ, शिरसी या भागात आहे. पूर्वी हे लोक घोड्यांचा व्यापार करत होते. आता कापड, किराणा विक्री व्यवसायात आहेत.कुलदैवत भवानी आहे.   नगर जिल्हात नगर व शेवगाव ह्या तालुक्यातील लाड वाणी हे गुजरातच्या लाट प्रदेशातून या भागात आले ह्यांची आडनावे चवाण, चिखले, चौधरी, गोसावी, जोशी, झारे, कराडे, खेळे, मोदी, पैठणकर, शेटे, अशी आहेत. यांची कुलदेवता अशनई येथील आशापुरी, तुळजाभवानी, शिंगणापूरचा महादेव, व पंढरपूरचा विठोबा आहे. हे शाकाहारी असतात. पिढीजात धंदा दुकानदारीचा आहे. वैश्य समाजातील प्रकार *   कोमटी वैश्य *   कासार वैश्य *   लिंगायत वाणी *   चितोडे वाणी *   हंबद वाणी *   कुणकरी वाणी *   कठर वाणी *   नेवे वाणी *   कुलवंत वाणी                       {{विस्तार}} <br /> {{चातुर्वर्ण्य}} <br /> {{हिंदू धर्म}} <noinclude> [[वर्ग:चातुर्वर्ण्य]] [[वर्ग:हिंदू समाजव्यवस्था]] </noinclude> 5xaz6oqx6s1beba6ta7h6jvatyy6nm7 2150036 2150032 2022-08-23T12:29:54Z Pritam Pradip Patkar 136087 /*  ठाणेकर वैश्य */ wikitext text/x-wiki '''वैश्य समाजा''' हा प्राचीन [[हिंदू]] समाजव्यवस्थेनुसार एक वर्ण होता. या वर्णातील व्यक्ती व्यापार व इतर अर्थव्यवस्थेशी संबंधित कामे करायची.आधुनिक भारतात वर्णव्यवस्था नामशेष झाली नसली तरी नामशेष होण्याची आशा आहे. जातीव्यवस्था ही पेशवे काळात जास्त प्रमाणात रूढ झाली.ह्या काळात जातीव्यवस्थेचे वर्गीकरण अलुतेदार, बलुतेदार आणि वतनदार असे होते. बलुतेदार हे सुतार,लोहार,चांभार,महार,मांग,कुंभार,न्हावी,धोबी,गुरव,जोशी,भाट.. अलुतेदार हे सोनार,जंगम,शिंपी,कोळी,माळी,डवरीगोसावी,रामोशी,तेली,तांबोळी व गोंधळी इत्यादी. ह्या लोकांकडून सामानाची देवाणघेवाण करणारा एक व्यापारी वर्ग होता. त्या वर्गातील लोकांना वैश्यवाणी म्हणत असे. हा वैश्यवाणी समुदाय व्यापार आणि व्यवसायासाठी वेगवेगळ्या भागात गेला.कालांतराने त्याच ठिकाणी त्यांनी आपला समुदाय निर्माण केला.त्यावरून वैश्यवाणी समाजात वेगवेगळ्या शाखा निर्माण झाल्या. ठाणे रायगड जिल्हातील लोकांना ठाणेकर वैश्य म्हणतात. रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील लोकांना संगमेश्वरी वैश्य म्हणतात. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील लोकांना कुडाळ वैश्य म्हणतात.  उत्तर कन्नड जिल्ह्यातील लोकांना कारवारी वैश्य म्हणतात. कोल्हापूर आणि बेळगावातील लोकांना बेळगावी वैश्य म्हणतात. शास्त्रीय वर्ण प्रणालीतील तिसरा उच्चतम वैश्य समुदाय हा गोव्यातील कुडाली व नीसचा एकल गट आहे जो नंतर व्यापार आणि व्यवसायासाठी इतर शहरी भागात स्थायिक झाला. विशेषतः म्हापसा, फोंडा, मडगाव इथे राहणारे वैश्य पोर्तुगीज सत्ता असताना व्यापार आणि पोर्तुगिजांनी चालवलेले धर्मपरिवर्तन व इतर कारणांनी वेगवेगळ्या राज्यात स्थलांतरीत झाली. ==== कोकणस्थ वैश्य ==== या समाजाची मूळ वस्ती गोदावरी तीरी मुंगीपैठण येथे होती. दूर्गा देवीच्या दुष्काळामध्ये या समाजाची पांगापांग होऊन निरनिराळ्या घाटांनी हे लोक कोकणात उतरले आणि तिथे स्थायिक झाले म्हणून त्यांना "कोकणस्थ वैश्य" म्हणतात. कोकणात जे प्रमुख दोन व्यापारी वर्ग आहेत. त्यापैकी प्रस्तुत समाज हा रत्‍नागिरी जिल्हातील प्रभानवल्ली व संगमेश्वर ह्या दोन ठिकाणी उतरला नंतर इतर जिल्हात म्हणजे करवीर (कोल्हापूर) आणि कुलाबा (रायगड) येथे गेला. अशी माहीती वैश्य संदर्भ ग्रंथात आहे. विजापूरच्या दरबारातून मुसलमानी अमदानीत मिळालेल्या सनदा निरनिराळ्या घराण्यांना मिळाल्या त्यांना नंतर शेट्ये हे आडनाव प्राप्त झाले. ह्या नावाने आज ही ओळखले जातात. विशालगड संस्थानापैकी वायकूळ घराण्याच्या जून्या दप्तरात अजूनही पुष्कळ सनदांची नोंद आहे. ==== रायगड जिल्हातील वैश्य ==== मराठी सत्तेच्या उदयापूर्वी अदिलशहा, निजामशहा, नवाब सिद्दी ह्यांची सत्ता होती. महाड माणगाव, पोलादपूर हा परीसर अदिलशहाच्या ताब्यात होता तर पश्चिम किनारपट्टी वरील मुरूड, श्रीवर्धन, म्हसळा,रोहा ह्या भागात सिद्दीचे वर्चस्व होते जिल्हाच्या उत्तरेकडील किनारपट्टी पनवेल, उरण या भागावर इंग्रजांनी बस्तान बसविले होते. ह्याभागातील सुपारी, नारळ, मसाल्याचे पदार्थ इत्यादी वस्तूंचा व्यापार करण्यासाठी वैश्य आले त्यांना रायगडी वैश्य असे म्हणटले जाते. प्रामुख्याने अलीबाग, श्रीवर्धन, आदगाव, बोर्ली पंचयतन इथे वैश्यवाणी समाज जास्त आढळून येतो. ह्या भागात मापुस्कर, कोकाटे, खातू, पोवार, गांधी, देवळेकर ही आडनावे आहेत. कालांतराने रेल्वे सुरू झाल्यावर काही व्यापारी मुंबईच्या दिशेने वाटचाल करू लागले मुंबईत आल्यावर काही लोकांनी छापखाना व पानाच्या वखारी सुरू केल्या ह्या व्यापारात ते नावारूपाला आले. देवळेकर ,हिगीष्टे ह्यांनी छानखाने काढले तर मापुस्कर, खातू ह्यांनी पान व तंबाखूच्या वखारी उत्तम प्रकारे चालविल्या. इतर लोक किराणा माल व कापड व्यवसाय करत आहेत. ==== कुडाळ वैश्य ==== घाटावरून कोकणात जेव्हा व्यापारी टोळ्या उतरल्या त्यातील काही कुडाळ प्रांतात गेले. त्याकाळी कुडाळ प्रांत हा रत्‍नागिरी जिल्हात होता. सावंतवाडी संस्थान होण्यापूर्वी पासून ह्या प्रांताला कुडाळ हेच नाव होते. या भागात रहाणारे म्हणून कुडाळ वाणी असे म्हणतात. यांची मुख्य वस्ती सावंतवाडी शहर, कुडाळ, बांदे, आरवंदे, माणगाव, आकेरी, दापोली, दाणोली, आंबोली, आंब्रड, कसाल, कुंभवडे, आंबवडे घोडगे व इतर लहान खेडी , तसेच गोव्यामध्ये पणजी, म्हापसे, डीचोली, साकळी, फोंडे, पेडणे, मडगाव इत्यादी व बेळगाव, कोल्हापूर जिल्हात आहे. याशिवाय नोकरी व्यवसायाच्या निमित्ताने मुंबई पुणे शहरात मोठ्या प्रमाणात आहेत. ==== पाटणस्थ वैश्य ====       पाटणस्थ वैश्य समाज हा प्रथम रायपाटण व खारेपाटण येथे वस्ती करून राहीला असावा. खारेपाटण ही पेठ प्राचीन काळापासून भरभराटीस आलेली होती. हे एक व्यापारी केंद्र आणि खाडीचे बंदर म्हणून प्रसिद्ध होते. म्हणून इथल्या वैश्य समाजाला पाटणस्थ वैश्य नाव पडले असावे.     ह्यांची लोकवस्ती गगनबावडा, भुईबावडा, पन्हाळा, भूदरगड तालुका आणि राधानगरी- चांदे  या मार्गावरून थेट कोल्हापूर पर्यत आढळते. घाटमाथ्यावर ह्यांची वस्ती जास्त आहे. तसेच रत्‍नागिरीच्या मध्य विभागात म्हणजे राजापूर व देवगड या तालुक्यात ही हा समाज आहे. याशिवाय पुणे मुबई शहरात ही वास्तव्य आढळते. पूर्वी हे लोक खायची पाने, केळी, हळद, व तागाचे व्यापार मोठ्या प्रमाणात करत असे.   बामणे या गावात लाडवाडी, कोकाटेवाडी, जैतापकरवाडी मध्ये पाटणस्थ वैश्यांची घरे आहेत.ह्यांची ग्रामदेवता चाफाबाईचें देऊळ गावाच्या मध्यवर्ती असे आहे. मालक व पुजारी पाटणस्थ वैश्य आहेत.    ह्यांची आडनावे -  कानडे, कुडतरकर, कोरगांवकर, ढवण, तानवडे, नारकर, महाजन,लाड, कोदे, खाड्ये, फोंडगे, बिड्ये, शिरसाट, शिरोडकर, सापळे, कामेरकर, कुडाळकर, कोकाटे, खवळे, खेतल, जैतापकर, नर, हळदे इत्यादी आहेत. ====  ठाणेकर वैश्य ====          ठाणेकर वैश्य समाज हा अंबरनाथ, आटगाव, अंबाडी, बेलापूर, भिवंडी, बदलापूर, चिंचघर, डोंबिवली, दुगाड, वसई, कुळगाव, कल्याण, खातिवली, खर्डी, मुरबाड, पडघा, शहापूर, टिटवाळा, ठाणे, वासिंद, विक्रमगड, वाडा, वज्रेश्वरी, जव्हार येथे पसरलेला आहे.      हा समाज येथे केव्हा आला याचा काही पुरावा मिळू शकला नाही. साधारण दिडशेवर्षा पूर्वी व्यापारासाठी नाशिक नगर व बोरघाटातून येथे आला असावा. काही पुरावे असे मिळतात की पोर्तुगीज काळात त्यांनी धर्मपरिवर्तन सुरू केल्यामुळे आणि अत्याचार सुरू केल्यामुळे मोठ्या संख्येने तेथील वैश्य बांधव मापसा,गोवा,कुडाळ परिसरातून कल्याण बंदराजवळ वास्तव्यास आले. कल्याण बंदर हे अति प्राचीन काळापासून फार मोठी बाजारपेठ होती, तसा उल्लेख प्राचीन इतिहासातही आढळतो. त्यामुळे कुडाळ परिसरातून निघून अनेक बांधव कल्याण जवळील शहापूर, मुरबाड, वाडा, भिवंडी,पनवेल येथे स्थायिक झाले. ठाणे जिल्ह्यात पातकर आडनावाची कुटुंबे मोठ्या संख्येनं पार खेड्यापाड्यात शेती आणि वास्तव्य करताना पूर्वापार आढळतील. कुडाळ जवळील पाट या गावात जाऊन चौकशी केली असता असे समजले की पूर्वी मोठ्या संख्येने वैश्य वाणी त्या ठिकाणी वास्तव्यास होते. हे सर्व पाटकर हे आडनाव लावत असत. पोर्तुगीजांच्या काळात हे लोक तिकडून निघाले आणि कल्याण बंदर परिसरात येऊन वास्तव्य, आणि शेती,व्यापार करू लागले. कल्याणच्या आजूबाजूच्या परिसरात म्हणजेच शहापुर,वाडा,भिवंडी येथे आदिवासी मोठ्या संख्येने राहत असल्याकारणाने पाटकर या शब्दाचा अपभ्रंश पातकर झाला असावा. पाट पंचक्रोशीचे कुलदेवी ग्रामदेवता माऊली देवी आहे. तेथून हे पाटकर शहापूर जवळ परिसरात वास्तव्य करू लागल्यामुळे शहापूर येथील डोंगराला माऊली चा डोंगर म्हणून संबोधले जाऊ लागले असावे ,कारण वस्तुस्थिती पाहता माऊली किल्ला असा कोणताही किल्ला अस्तित्वात नाही, तर इतर नाव असलेले दोन गडांची नावे या डोंगराला असा तर्क लावला जाऊ शकतो.आजही कुडाळ,मापसा, गोवा, बांदा, वर कोल्हापूर, सातारा या परिसरामध्ये पाटकर या आडनावाचे वैश्य वाणी मोठ्या संख्येने आढळतात. या ठिकाणी हे पूर्वपार सावकार होते, आजही काही गर्भ श्रीमंत आहेत मोठे व्यापारी आहेत. देशात इतरही ठिकाणी पाटकर आडनाव असलेले वैश्य बनिया मोठ्या संख्येने आहेत. गुजरात मध्ये आहेत, सतना,up, बिहार,कर्नाटक येथे आहेत. नगरपट्ट्यामध्ये गुजरे, मुंडे आडनावाचे समाज बांधव मोठ्या संख्येने सापडतील. शेटे, शेठे,सेठ,महाजन, चौधरी या आडनावाचे समाज बांधव वैश्य वाणी संपूर्ण देशात आपल्याला पाहायला मिळतील ,नासिक, धुळे, जळगांव येथे बढे,भुसारी, वाणी, मुंडे, सिंगासने,ठाकरे, पोटे, अस्वले, आगलावे आडनावाचे वैश्य समाज बांधव पाहायला मिळतील.    किराणा माल, भुसारी माल, कापड, मिठाई, लाकूड व्यवसाय, सुका मेवा ह्या क्षेत्रात ठाणेकर वैश्य व्यापार करत असत. मुंबई सारख्या औद्योगिक शहराच्या जवळ असून सुद्धा सरकारी दप्तरांत ह्या समाजाची कोणतीच नोंद नाही .     '''ठाणेकर वैश्यांची आडनावे:'''   तेलवणे, दलाल, पातकर, गुजरे, महाजन, सोनटक्के, मलबारी, कोथिंबरे, शेठे, पांडव, म्हात्रे, खडकबाण, पनवेलकर, खिसतमराव, शेटे, गंधे, पाठारी, बिडवी, मुरबाडकर, तांबोळी, कोंडलेकर, आंबवणे, रोडगे, उबळे, जगे, आळशी, हरदास, काबाडी, भरणुके, बडे, चौधरी, मनोरे, पुण्यार्थी, मुंडे, सिगासणे, आंग्रे, जुकर, शहाणे, शेरेकर, राखाडे, भोपतराव, गोरी, वाणी, झिंजे, निकते, रोठे, पेणकर, पुणेकर, आनंंदे, दुगाडे, पक्के, दामोदरे, ठकेकर, लोखंडे, झुगरे, ठाकरे, पोटे, दुगाडे, गोरे, भुसारी, लाड, तांबडे, तोडलीकर अस्वले      बहुतांश ठाणेकर वैश्यांचे गोत्र काश्यप आहे. कुलदेवता तुळजाभवानी व जेजुरीचा खंडोबा आहे.  इतर ही असू शकतात   काही आडनावे ही सर्व  वैश्य समाजात सारखी आहेत पण राहाण्याचे स्थान जसे बदलले गेले तसे कूळ व गोत्र ही वेगळे असलेले पाहाण्यात आले आहे. ==== बेळगावी वैश्य / कारवारी वैश्य ==== सोळाव्या शतकात पोर्तुगीजांच्या धर्मछळामुळे अनेक वैश्य गोवा सोडून स्थलांतरीत झाले. त्यापैकी काही कुटुंबे रामदुर्ग आंबोली (रामघाट) चोर्ले घाटामार्गे बेळगावात स्थलांतरीत झाली. ह्या समाजात प्रामुख्याने तीन प्रकारचे वैश्य आढळतात. नार्वेकर वैश्य, बांदेकर वैश्य, पेडणेकर वैश्य. ==== नार्वेकर वैश्य ==== सध्या बेळगाव, खानापूर, नंदगड, लोंढा, अळणावर, बीडी, कलघटगी, दांडेली, यल्लापूर, अनगोळ, तुड्ये, मुरूकुंबी, कडोली इत्यादी ठिकाणी ह्यांची वस्ती आहे. ह्यांची गावावरून आडनावे आहेत.या समाजाची कुलदैवत गोवा प्रातांत मंगेशी, म्हाडदोबा, श्री कणकेश्वरी, नागेशी, शांतादुर्गा, सप्तकोटेश्वर, काळभैरव ही आहेत. ==== बांदेकर वैश्य ==== मूळ बांद्याहून निघून कारवार, अकोला, हल्याळ, कुमठा, व होनावर येथे स्थायिक झाले. बांद्याहून आले म्हणून बांदेकर नाव पडले. बेळगाव शहर, पारसगड, अथणी,गोकाक येथे जास्त वस्ती ह्यांची आहे. ह्यांची आडनावे पोकळे, तायशेटे, शिरसाट, मुंगे, वेंगुर्लेकर, नेवगी, तेली, कुशे इत्यादी आहेत. पेडणेकर वैश्य—पेडणे येथून स्थलांतरीत झाले म्हणून पेंडणेकर म्हणतात. हे लोक नावा पुढे शेट लावतात. हे लोक किराणा दुकान, मिठाई ,नारळ, केळी, सुपारी, चणे, कुरूमुरे इत्यादींचा व्यापार करत असत.   इतर वैश्य समाजातील पोटजाती विषयी थोडक्यात माहिती -   लाड वाणी -  यांची वस्ती बेलापूर, हल्याळ, शिरसी या भागात आहे. पूर्वी हे लोक घोड्यांचा व्यापार करत होते. आता कापड, किराणा विक्री व्यवसायात आहेत.कुलदैवत भवानी आहे.   नगर जिल्हात नगर व शेवगाव ह्या तालुक्यातील लाड वाणी हे गुजरातच्या लाट प्रदेशातून या भागात आले ह्यांची आडनावे चवाण, चिखले, चौधरी, गोसावी, जोशी, झारे, कराडे, खेळे, मोदी, पैठणकर, शेटे, अशी आहेत. यांची कुलदेवता अशनई येथील आशापुरी, तुळजाभवानी, शिंगणापूरचा महादेव, व पंढरपूरचा विठोबा आहे. हे शाकाहारी असतात. पिढीजात धंदा दुकानदारीचा आहे. वैश्य समाजातील प्रकार *   कोमटी वैश्य *   कासार वैश्य *   लिंगायत वाणी *   चितोडे वाणी *   हंबद वाणी *   कुणकरी वाणी *   कठर वाणी *   नेवे वाणी *   कुलवंत वाणी                       {{विस्तार}} <br /> {{चातुर्वर्ण्य}} <br /> {{हिंदू धर्म}} <noinclude> [[वर्ग:चातुर्वर्ण्य]] [[वर्ग:हिंदू समाजव्यवस्था]] </noinclude> p51d3p2e462ycb1azbwzj5e1x4ts0b9 2150099 2150036 2022-08-23T18:27:56Z Pritam Pradip Patkar 136087 /*  ठाणेकर वैश्य */ wikitext text/x-wiki '''वैश्य समाजा''' हा प्राचीन [[हिंदू]] समाजव्यवस्थेनुसार एक वर्ण होता. या वर्णातील व्यक्ती व्यापार व इतर अर्थव्यवस्थेशी संबंधित कामे करायची.आधुनिक भारतात वर्णव्यवस्था नामशेष झाली नसली तरी नामशेष होण्याची आशा आहे. जातीव्यवस्था ही पेशवे काळात जास्त प्रमाणात रूढ झाली.ह्या काळात जातीव्यवस्थेचे वर्गीकरण अलुतेदार, बलुतेदार आणि वतनदार असे होते. बलुतेदार हे सुतार,लोहार,चांभार,महार,मांग,कुंभार,न्हावी,धोबी,गुरव,जोशी,भाट.. अलुतेदार हे सोनार,जंगम,शिंपी,कोळी,माळी,डवरीगोसावी,रामोशी,तेली,तांबोळी व गोंधळी इत्यादी. ह्या लोकांकडून सामानाची देवाणघेवाण करणारा एक व्यापारी वर्ग होता. त्या वर्गातील लोकांना वैश्यवाणी म्हणत असे. हा वैश्यवाणी समुदाय व्यापार आणि व्यवसायासाठी वेगवेगळ्या भागात गेला.कालांतराने त्याच ठिकाणी त्यांनी आपला समुदाय निर्माण केला.त्यावरून वैश्यवाणी समाजात वेगवेगळ्या शाखा निर्माण झाल्या. ठाणे रायगड जिल्हातील लोकांना ठाणेकर वैश्य म्हणतात. रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील लोकांना संगमेश्वरी वैश्य म्हणतात. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील लोकांना कुडाळ वैश्य म्हणतात.  उत्तर कन्नड जिल्ह्यातील लोकांना कारवारी वैश्य म्हणतात. कोल्हापूर आणि बेळगावातील लोकांना बेळगावी वैश्य म्हणतात. शास्त्रीय वर्ण प्रणालीतील तिसरा उच्चतम वैश्य समुदाय हा गोव्यातील कुडाली व नीसचा एकल गट आहे जो नंतर व्यापार आणि व्यवसायासाठी इतर शहरी भागात स्थायिक झाला. विशेषतः म्हापसा, फोंडा, मडगाव इथे राहणारे वैश्य पोर्तुगीज सत्ता असताना व्यापार आणि पोर्तुगिजांनी चालवलेले धर्मपरिवर्तन व इतर कारणांनी वेगवेगळ्या राज्यात स्थलांतरीत झाली. ==== कोकणस्थ वैश्य ==== या समाजाची मूळ वस्ती गोदावरी तीरी मुंगीपैठण येथे होती. दूर्गा देवीच्या दुष्काळामध्ये या समाजाची पांगापांग होऊन निरनिराळ्या घाटांनी हे लोक कोकणात उतरले आणि तिथे स्थायिक झाले म्हणून त्यांना "कोकणस्थ वैश्य" म्हणतात. कोकणात जे प्रमुख दोन व्यापारी वर्ग आहेत. त्यापैकी प्रस्तुत समाज हा रत्‍नागिरी जिल्हातील प्रभानवल्ली व संगमेश्वर ह्या दोन ठिकाणी उतरला नंतर इतर जिल्हात म्हणजे करवीर (कोल्हापूर) आणि कुलाबा (रायगड) येथे गेला. अशी माहीती वैश्य संदर्भ ग्रंथात आहे. विजापूरच्या दरबारातून मुसलमानी अमदानीत मिळालेल्या सनदा निरनिराळ्या घराण्यांना मिळाल्या त्यांना नंतर शेट्ये हे आडनाव प्राप्त झाले. ह्या नावाने आज ही ओळखले जातात. विशालगड संस्थानापैकी वायकूळ घराण्याच्या जून्या दप्तरात अजूनही पुष्कळ सनदांची नोंद आहे. ==== रायगड जिल्हातील वैश्य ==== मराठी सत्तेच्या उदयापूर्वी अदिलशहा, निजामशहा, नवाब सिद्दी ह्यांची सत्ता होती. महाड माणगाव, पोलादपूर हा परीसर अदिलशहाच्या ताब्यात होता तर पश्चिम किनारपट्टी वरील मुरूड, श्रीवर्धन, म्हसळा,रोहा ह्या भागात सिद्दीचे वर्चस्व होते जिल्हाच्या उत्तरेकडील किनारपट्टी पनवेल, उरण या भागावर इंग्रजांनी बस्तान बसविले होते. ह्याभागातील सुपारी, नारळ, मसाल्याचे पदार्थ इत्यादी वस्तूंचा व्यापार करण्यासाठी वैश्य आले त्यांना रायगडी वैश्य असे म्हणटले जाते. प्रामुख्याने अलीबाग, श्रीवर्धन, आदगाव, बोर्ली पंचयतन इथे वैश्यवाणी समाज जास्त आढळून येतो. ह्या भागात मापुस्कर, कोकाटे, खातू, पोवार, गांधी, देवळेकर ही आडनावे आहेत. कालांतराने रेल्वे सुरू झाल्यावर काही व्यापारी मुंबईच्या दिशेने वाटचाल करू लागले मुंबईत आल्यावर काही लोकांनी छापखाना व पानाच्या वखारी सुरू केल्या ह्या व्यापारात ते नावारूपाला आले. देवळेकर ,हिगीष्टे ह्यांनी छानखाने काढले तर मापुस्कर, खातू ह्यांनी पान व तंबाखूच्या वखारी उत्तम प्रकारे चालविल्या. इतर लोक किराणा माल व कापड व्यवसाय करत आहेत. ==== कुडाळ वैश्य ==== घाटावरून कोकणात जेव्हा व्यापारी टोळ्या उतरल्या त्यातील काही कुडाळ प्रांतात गेले. त्याकाळी कुडाळ प्रांत हा रत्‍नागिरी जिल्हात होता. सावंतवाडी संस्थान होण्यापूर्वी पासून ह्या प्रांताला कुडाळ हेच नाव होते. या भागात रहाणारे म्हणून कुडाळ वाणी असे म्हणतात. यांची मुख्य वस्ती सावंतवाडी शहर, कुडाळ, बांदे, आरवंदे, माणगाव, आकेरी, दापोली, दाणोली, आंबोली, आंब्रड, कसाल, कुंभवडे, आंबवडे घोडगे व इतर लहान खेडी , तसेच गोव्यामध्ये पणजी, म्हापसे, डीचोली, साकळी, फोंडे, पेडणे, मडगाव इत्यादी व बेळगाव, कोल्हापूर जिल्हात आहे. याशिवाय नोकरी व्यवसायाच्या निमित्ताने मुंबई पुणे शहरात मोठ्या प्रमाणात आहेत. ==== पाटणस्थ वैश्य ====       पाटणस्थ वैश्य समाज हा प्रथम रायपाटण व खारेपाटण येथे वस्ती करून राहीला असावा. खारेपाटण ही पेठ प्राचीन काळापासून भरभराटीस आलेली होती. हे एक व्यापारी केंद्र आणि खाडीचे बंदर म्हणून प्रसिद्ध होते. म्हणून इथल्या वैश्य समाजाला पाटणस्थ वैश्य नाव पडले असावे.     ह्यांची लोकवस्ती गगनबावडा, भुईबावडा, पन्हाळा, भूदरगड तालुका आणि राधानगरी- चांदे  या मार्गावरून थेट कोल्हापूर पर्यत आढळते. घाटमाथ्यावर ह्यांची वस्ती जास्त आहे. तसेच रत्‍नागिरीच्या मध्य विभागात म्हणजे राजापूर व देवगड या तालुक्यात ही हा समाज आहे. याशिवाय पुणे मुबई शहरात ही वास्तव्य आढळते. पूर्वी हे लोक खायची पाने, केळी, हळद, व तागाचे व्यापार मोठ्या प्रमाणात करत असे.   बामणे या गावात लाडवाडी, कोकाटेवाडी, जैतापकरवाडी मध्ये पाटणस्थ वैश्यांची घरे आहेत.ह्यांची ग्रामदेवता चाफाबाईचें देऊळ गावाच्या मध्यवर्ती असे आहे. मालक व पुजारी पाटणस्थ वैश्य आहेत.    ह्यांची आडनावे -  कानडे, कुडतरकर, कोरगांवकर, ढवण, तानवडे, नारकर, महाजन,लाड, कोदे, खाड्ये, फोंडगे, बिड्ये, शिरसाट, शिरोडकर, सापळे, कामेरकर, कुडाळकर, कोकाटे, खवळे, खेतल, जैतापकर, नर, हळदे इत्यादी आहेत. ====  ठाणेकर वैश्य ====          ठाणेकर वैश्य समाज हा अंबरनाथ, आटगाव, अंबाडी, बेलापूर, भिवंडी, बदलापूर, चिंचघर, डोंबिवली, दुगाड, वसई, कुळगाव, कल्याण, खातिवली, खर्डी, मुरबाड, पडघा, शहापूर, टिटवाळा, ठाणे, वासिंद, विक्रमगड, वाडा, वज्रेश्वरी, जव्हार,पनवेल, कर्जत,खालापूर, पेण येथे खेड्या पाड्यात पसरलेला आहे.      हा समाज येथे केव्हा आला याचा काही पुरावा मिळू शकला नाही. साधारण दिडशेवर्षा पूर्वी व्यापारासाठी नाशिक,नगर व बोरघाटातून येथे आला असावा. काही पुरावे असे मिळतात की पोर्तुगीज काळात त्यांनी धर्मपरिवर्तन सुरू केल्यामुळे आणि अत्याचार सुरू केल्यामुळे मोठ्या संख्येने तेथील वैश्य बांधव मापसा, बांदा,गोवा,कुडाळ परिसरातून कल्याण बंदराजवळ वास्तव्यास आले. कल्याण बंदर हे अति प्राचीन काळापासून फार मोठी बाजारपेठ होती, तसा उल्लेख प्राचीन इतिहासातही आढळतो. त्यामुळे कुडाळ परिसरातून निघून अनेक बांधव कल्याण जवळील शहापूर, मुरबाड, वाडा, भिवंडी,पनवेल येथे स्थायिक झाले. ठाणे जिल्ह्यात पातकर आडनावाची कुटुंबे मोठ्या संख्येनं पार खेड्यापाड्यात शेती आणि वास्तव्य करताना पूर्वापार आढळतील. कुडाळ जवळील पाट या गावात जाऊन चौकशी केली असता असे समजले की पूर्वी मोठ्या संख्येने वैश्य वाणी त्या ठिकाणी वास्तव्यास होते. हे सर्व पाटकर हे आडनाव लावत असत. पोर्तुगीजांच्या काळात हे लोक तिकडून निघाले आणि कल्याण बंदर परिसरात येऊन वास्तव्य, आणि शेती,व्यापार करू लागले. कल्याणच्या आजूबाजूच्या परिसरात म्हणजेच शहापुर,वाडा,भिवंडी येथे आदिवासी मोठ्या संख्येने राहत असल्याकारणाने पाटकर या शब्दाचा अपभ्रंश पातकर झाला असावा. पाट पंचक्रोशीचे कुलदेवी ग्रामदेवता माऊली देवी आहे. तेथून हे पाटकर शहापूर जवळ परिसरात वास्तव्य करू लागल्यामुळे शहापूर येथील डोंगराला माऊली चा डोंगर म्हणून संबोधले जाऊ लागले असावे ,कारण वस्तुस्थिती पाहता माऊली किल्ला असा कोणताही किल्ला अस्तित्वात नाही, तर इतर नाव असलेले दोन गडांची नावे या डोंगराला आहेत, त्यामुळे असा तर्क लावला जाऊ शकतो.आजही कुडाळ,मापसा, गोवा, बांदा, वर कोल्हापूर, सातारा या परिसरामध्ये पाटकर या आडनावाचे वैश्य वाणी मोठ्या संख्येने आढळतात. या ठिकाणी हे पूर्वपार सावकार, जमीनदार होते, आजही काही गर्भ श्रीमंत आहेत, मोठे व्यापारी आहेत. देशात इतरही ठिकाणी पाटकर आडनाव असलेले वैश्य बनिया मोठ्या संख्येने आहेत. गुजरात मध्ये आहेत, सतना,भोपाळ, बिहार,कर्नाटक येथे आहेत. नगरपट्ट्यामध्ये गुजरे, मुंडे आडनावाचे समाज बांधव मोठ्या संख्येने सापडतील. शेटे, शेठे,सेठ,महाजन, चौधरी या आडनावाचे समाज बांधव वैश्य वाणी संपूर्ण देशात आपल्याला पाहायला मिळतील ,नासिक, धुळे, जळगांव येथे बढे,भुसारी, वाणी, मुंडे, सिंगासने,ठाकरे, पोटे, अस्वले, आगलावे,थोरात आडनावाचे वैश्य समाज बांधव पाहायला मिळतील.    किराणा माल, भुसारी माल, कापड, मिठाई, लाकूड व्यवसाय, सुका मेवा ह्या क्षेत्रात ठाणेकर वैश्य व्यापार करत असत. मुंबई सारख्या औद्योगिक शहरात मोठ्या संख्येने गिरण कामगार म्हणून वैश्य वाणी कोकणातून मुंबईस आलेले आढळून येतात .     '''ठाणेकर वैश्यांची आडनावे:'''   तेलवणे, दलाल, पातकर, गुजरे, महाजन, सोनटक्के, मलबारी, कोथिंबरे, शेठे, पांडव, म्हात्रे, खडकबाण, पनवेलकर, खिसतमराव, शेटे, गंधे, पाठारी, बिडवी, मुरबाडकर, तांबोळी, कोंडलेकर, आंबवणे, रोडगे, उबळे, जगे, आळशी, हरदास, काबाडी, भरणुके, बडे, चौधरी, मनोरे, पुण्यार्थी, मुंडे, सिगासणे, आंग्रे, जुकर, शहाणे, शेरेकर, राखाडे, भोपतराव, गोरी, वाणी, झिंजे, निकते, रोठे, पेणकर, पुणेकर, आनंंदे, दुगाडे, पक्के, दामोदरे, ठकेकर, लोखंडे, झुगरे, ठाकरे, पोटे, दुगाडे, गोरे, भुसारी, लाड, तांबडे, तोडलीकर ,अस्वले,गिरी      बहुतांश ठाणेकर वैश्यांचे गोत्र काश्यप आहे. कुलदेवता तुळजाभवानी व जेजुरीचा खंडोबा आहे.  इतर ही असू शकतात   काही आडनावे ही सर्व  वैश्य समाजात सारखी आहेत पण राहाण्याचे स्थान जसे बदलले गेले तसे कूळ व गोत्र ही वेगळे असलेले पाहाण्यात आले आहे. ==== बेळगावी वैश्य / कारवारी वैश्य ==== सोळाव्या शतकात पोर्तुगीजांच्या धर्मछळामुळे अनेक वैश्य गोवा सोडून स्थलांतरीत झाले. त्यापैकी काही कुटुंबे रामदुर्ग आंबोली (रामघाट) चोर्ले घाटामार्गे बेळगावात स्थलांतरीत झाली. ह्या समाजात प्रामुख्याने तीन प्रकारचे वैश्य आढळतात. नार्वेकर वैश्य, बांदेकर वैश्य, पेडणेकर वैश्य. ==== नार्वेकर वैश्य ==== सध्या बेळगाव, खानापूर, नंदगड, लोंढा, अळणावर, बीडी, कलघटगी, दांडेली, यल्लापूर, अनगोळ, तुड्ये, मुरूकुंबी, कडोली इत्यादी ठिकाणी ह्यांची वस्ती आहे. ह्यांची गावावरून आडनावे आहेत.या समाजाची कुलदैवत गोवा प्रातांत मंगेशी, म्हाडदोबा, श्री कणकेश्वरी, नागेशी, शांतादुर्गा, सप्तकोटेश्वर, काळभैरव ही आहेत. ==== बांदेकर वैश्य ==== मूळ बांद्याहून निघून कारवार, अकोला, हल्याळ, कुमठा, व होनावर येथे स्थायिक झाले. बांद्याहून आले म्हणून बांदेकर नाव पडले. बेळगाव शहर, पारसगड, अथणी,गोकाक येथे जास्त वस्ती ह्यांची आहे. ह्यांची आडनावे पोकळे, तायशेटे, शिरसाट, मुंगे, वेंगुर्लेकर, नेवगी, तेली, कुशे इत्यादी आहेत. पेडणेकर वैश्य—पेडणे येथून स्थलांतरीत झाले म्हणून पेंडणेकर म्हणतात. हे लोक नावा पुढे शेट लावतात. हे लोक किराणा दुकान, मिठाई ,नारळ, केळी, सुपारी, चणे, कुरूमुरे इत्यादींचा व्यापार करत असत.   इतर वैश्य समाजातील पोटजाती विषयी थोडक्यात माहिती -   लाड वाणी -  यांची वस्ती बेलापूर, हल्याळ, शिरसी या भागात आहे. पूर्वी हे लोक घोड्यांचा व्यापार करत होते. आता कापड, किराणा विक्री व्यवसायात आहेत.कुलदैवत भवानी आहे.   नगर जिल्हात नगर व शेवगाव ह्या तालुक्यातील लाड वाणी हे गुजरातच्या लाट प्रदेशातून या भागात आले ह्यांची आडनावे चवाण, चिखले, चौधरी, गोसावी, जोशी, झारे, कराडे, खेळे, मोदी, पैठणकर, शेटे, अशी आहेत. यांची कुलदेवता अशनई येथील आशापुरी, तुळजाभवानी, शिंगणापूरचा महादेव, व पंढरपूरचा विठोबा आहे. हे शाकाहारी असतात. पिढीजात धंदा दुकानदारीचा आहे. वैश्य समाजातील प्रकार *   कोमटी वैश्य *   कासार वैश्य *   लिंगायत वाणी *   चितोडे वाणी *   हंबद वाणी *   कुणकरी वाणी *   कठर वाणी *   नेवे वाणी *   कुलवंत वाणी                       {{विस्तार}} <br /> {{चातुर्वर्ण्य}} <br /> {{हिंदू धर्म}} <noinclude> [[वर्ग:चातुर्वर्ण्य]] [[वर्ग:हिंदू समाजव्यवस्था]] </noinclude> srwqq1whpvjgcmcqj8xqaxy7rxeovzd 2150100 2150099 2022-08-23T19:09:20Z Pritam Pradip Patkar 136087 /*  ठाणेकर वैश्य */ wikitext text/x-wiki '''वैश्य समाजा''' हा प्राचीन [[हिंदू]] समाजव्यवस्थेनुसार एक वर्ण होता. या वर्णातील व्यक्ती व्यापार व इतर अर्थव्यवस्थेशी संबंधित कामे करायची.आधुनिक भारतात वर्णव्यवस्था नामशेष झाली नसली तरी नामशेष होण्याची आशा आहे. जातीव्यवस्था ही पेशवे काळात जास्त प्रमाणात रूढ झाली.ह्या काळात जातीव्यवस्थेचे वर्गीकरण अलुतेदार, बलुतेदार आणि वतनदार असे होते. बलुतेदार हे सुतार,लोहार,चांभार,महार,मांग,कुंभार,न्हावी,धोबी,गुरव,जोशी,भाट.. अलुतेदार हे सोनार,जंगम,शिंपी,कोळी,माळी,डवरीगोसावी,रामोशी,तेली,तांबोळी व गोंधळी इत्यादी. ह्या लोकांकडून सामानाची देवाणघेवाण करणारा एक व्यापारी वर्ग होता. त्या वर्गातील लोकांना वैश्यवाणी म्हणत असे. हा वैश्यवाणी समुदाय व्यापार आणि व्यवसायासाठी वेगवेगळ्या भागात गेला.कालांतराने त्याच ठिकाणी त्यांनी आपला समुदाय निर्माण केला.त्यावरून वैश्यवाणी समाजात वेगवेगळ्या शाखा निर्माण झाल्या. ठाणे रायगड जिल्हातील लोकांना ठाणेकर वैश्य म्हणतात. रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील लोकांना संगमेश्वरी वैश्य म्हणतात. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील लोकांना कुडाळ वैश्य म्हणतात.  उत्तर कन्नड जिल्ह्यातील लोकांना कारवारी वैश्य म्हणतात. कोल्हापूर आणि बेळगावातील लोकांना बेळगावी वैश्य म्हणतात. शास्त्रीय वर्ण प्रणालीतील तिसरा उच्चतम वैश्य समुदाय हा गोव्यातील कुडाली व नीसचा एकल गट आहे जो नंतर व्यापार आणि व्यवसायासाठी इतर शहरी भागात स्थायिक झाला. विशेषतः म्हापसा, फोंडा, मडगाव इथे राहणारे वैश्य पोर्तुगीज सत्ता असताना व्यापार आणि पोर्तुगिजांनी चालवलेले धर्मपरिवर्तन व इतर कारणांनी वेगवेगळ्या राज्यात स्थलांतरीत झाली. ==== कोकणस्थ वैश्य ==== या समाजाची मूळ वस्ती गोदावरी तीरी मुंगीपैठण येथे होती. दूर्गा देवीच्या दुष्काळामध्ये या समाजाची पांगापांग होऊन निरनिराळ्या घाटांनी हे लोक कोकणात उतरले आणि तिथे स्थायिक झाले म्हणून त्यांना "कोकणस्थ वैश्य" म्हणतात. कोकणात जे प्रमुख दोन व्यापारी वर्ग आहेत. त्यापैकी प्रस्तुत समाज हा रत्‍नागिरी जिल्हातील प्रभानवल्ली व संगमेश्वर ह्या दोन ठिकाणी उतरला नंतर इतर जिल्हात म्हणजे करवीर (कोल्हापूर) आणि कुलाबा (रायगड) येथे गेला. अशी माहीती वैश्य संदर्भ ग्रंथात आहे. विजापूरच्या दरबारातून मुसलमानी अमदानीत मिळालेल्या सनदा निरनिराळ्या घराण्यांना मिळाल्या त्यांना नंतर शेट्ये हे आडनाव प्राप्त झाले. ह्या नावाने आज ही ओळखले जातात. विशालगड संस्थानापैकी वायकूळ घराण्याच्या जून्या दप्तरात अजूनही पुष्कळ सनदांची नोंद आहे. ==== रायगड जिल्हातील वैश्य ==== मराठी सत्तेच्या उदयापूर्वी अदिलशहा, निजामशहा, नवाब सिद्दी ह्यांची सत्ता होती. महाड माणगाव, पोलादपूर हा परीसर अदिलशहाच्या ताब्यात होता तर पश्चिम किनारपट्टी वरील मुरूड, श्रीवर्धन, म्हसळा,रोहा ह्या भागात सिद्दीचे वर्चस्व होते जिल्हाच्या उत्तरेकडील किनारपट्टी पनवेल, उरण या भागावर इंग्रजांनी बस्तान बसविले होते. ह्याभागातील सुपारी, नारळ, मसाल्याचे पदार्थ इत्यादी वस्तूंचा व्यापार करण्यासाठी वैश्य आले त्यांना रायगडी वैश्य असे म्हणटले जाते. प्रामुख्याने अलीबाग, श्रीवर्धन, आदगाव, बोर्ली पंचयतन इथे वैश्यवाणी समाज जास्त आढळून येतो. ह्या भागात मापुस्कर, कोकाटे, खातू, पोवार, गांधी, देवळेकर ही आडनावे आहेत. कालांतराने रेल्वे सुरू झाल्यावर काही व्यापारी मुंबईच्या दिशेने वाटचाल करू लागले मुंबईत आल्यावर काही लोकांनी छापखाना व पानाच्या वखारी सुरू केल्या ह्या व्यापारात ते नावारूपाला आले. देवळेकर ,हिगीष्टे ह्यांनी छानखाने काढले तर मापुस्कर, खातू ह्यांनी पान व तंबाखूच्या वखारी उत्तम प्रकारे चालविल्या. इतर लोक किराणा माल व कापड व्यवसाय करत आहेत. ==== कुडाळ वैश्य ==== घाटावरून कोकणात जेव्हा व्यापारी टोळ्या उतरल्या त्यातील काही कुडाळ प्रांतात गेले. त्याकाळी कुडाळ प्रांत हा रत्‍नागिरी जिल्हात होता. सावंतवाडी संस्थान होण्यापूर्वी पासून ह्या प्रांताला कुडाळ हेच नाव होते. या भागात रहाणारे म्हणून कुडाळ वाणी असे म्हणतात. यांची मुख्य वस्ती सावंतवाडी शहर, कुडाळ, बांदे, आरवंदे, माणगाव, आकेरी, दापोली, दाणोली, आंबोली, आंब्रड, कसाल, कुंभवडे, आंबवडे घोडगे व इतर लहान खेडी , तसेच गोव्यामध्ये पणजी, म्हापसे, डीचोली, साकळी, फोंडे, पेडणे, मडगाव इत्यादी व बेळगाव, कोल्हापूर जिल्हात आहे. याशिवाय नोकरी व्यवसायाच्या निमित्ताने मुंबई पुणे शहरात मोठ्या प्रमाणात आहेत. ==== पाटणस्थ वैश्य ====       पाटणस्थ वैश्य समाज हा प्रथम रायपाटण व खारेपाटण येथे वस्ती करून राहीला असावा. खारेपाटण ही पेठ प्राचीन काळापासून भरभराटीस आलेली होती. हे एक व्यापारी केंद्र आणि खाडीचे बंदर म्हणून प्रसिद्ध होते. म्हणून इथल्या वैश्य समाजाला पाटणस्थ वैश्य नाव पडले असावे.     ह्यांची लोकवस्ती गगनबावडा, भुईबावडा, पन्हाळा, भूदरगड तालुका आणि राधानगरी- चांदे  या मार्गावरून थेट कोल्हापूर पर्यत आढळते. घाटमाथ्यावर ह्यांची वस्ती जास्त आहे. तसेच रत्‍नागिरीच्या मध्य विभागात म्हणजे राजापूर व देवगड या तालुक्यात ही हा समाज आहे. याशिवाय पुणे मुबई शहरात ही वास्तव्य आढळते. पूर्वी हे लोक खायची पाने, केळी, हळद, व तागाचे व्यापार मोठ्या प्रमाणात करत असे.   बामणे या गावात लाडवाडी, कोकाटेवाडी, जैतापकरवाडी मध्ये पाटणस्थ वैश्यांची घरे आहेत.ह्यांची ग्रामदेवता चाफाबाईचें देऊळ गावाच्या मध्यवर्ती असे आहे. मालक व पुजारी पाटणस्थ वैश्य आहेत.    ह्यांची आडनावे -  कानडे, कुडतरकर, कोरगांवकर, ढवण, तानवडे, नारकर, महाजन,लाड, कोदे, खाड्ये, फोंडगे, बिड्ये, शिरसाट, शिरोडकर, सापळे, कामेरकर, कुडाळकर, कोकाटे, खवळे, खेतल, जैतापकर, नर, हळदे इत्यादी आहेत. ====  ठाणेकर वैश्य ====          ठाणेकर वैश्य समाज हा अंबरनाथ, आटगाव, अंबाडी, बेलापूर, भिवंडी, बदलापूर, चिंचघर, डोंबिवली, दुगाड, वसई, कुळगाव, कल्याण, खातिवली, खर्डी, मुरबाड, पडघा, शहापूर, टिटवाळा, ठाणे, वासिंद, विक्रमगड, वाडा, वज्रेश्वरी, जव्हार,पनवेल, कर्जत,खालापूर, पेण येथे खेड्या पाड्यात पसरलेला आहे.      हा समाज येथे केव्हा आला याचा काही पुरावा मिळू शकला नाही. साधारण दिडशेवर्षा पूर्वी व्यापारासाठी नाशिक,नगर व बोरघाटातून येथे आला असावा. काही पुरावे असे मिळतात की पोर्तुगीज काळात त्यांनी धर्मपरिवर्तन सुरू केल्यामुळे आणि अत्याचार सुरू केल्यामुळे मोठ्या संख्येने तेथील वैश्य बांधव मापसा, बांदा,गोवा,कुडाळ परिसरातून कल्याण बंदराजवळ वास्तव्यास आले. कल्याण बंदर हे अति प्राचीन काळापासून फार मोठी बाजारपेठ होती, तसा उल्लेख प्राचीन इतिहासातही आढळतो. प्राचिन काळात हा परिसर कोळवण प्रांत नावाने परिचित होता. त्यामुळे कुडाळ परिसरातून निघून अनेक वैश्य वाणी बांधव कल्याण जवळील शहापूर, मुरबाड, वाडा, भिवंडी,पनवेल,वसई येथे स्थायिक झाले. ठाणे जिल्ह्यात पातकर आडनावाची कुटुंबे मोठ्या संख्येनं पार खेड्यापाड्यात शेती आणि वास्तव्य करताना पूर्वापार आढळतील. कुडाळ जवळील पाट या गावात जाऊन चौकशी केली असता असे समजले की पूर्वी मोठ्या संख्येने वैश्य वाणी त्या ठिकाणी वास्तव्यास होते. हे सर्व पाटकर हे आडनाव लावत असत. पोर्तुगीजांच्या काळात हे लोक तिकडून निघाले आणि कल्याण बंदर परिसरात येऊन वास्तव्य, आणि शेती,व्यापार करू लागले. कल्याणच्या आजूबाजूच्या परिसरात म्हणजेच शहापुर,वाडा,भिवंडी येथे आदिवासी मोठ्या संख्येने राहत असल्याकारणाने पाटकर या शब्दाचा अपभ्रंश पातकर झाला असावा. पाट पंचक्रोशीचे कुलदेवी ग्रामदेवता माऊली देवी आहे. तेथून हे पाटकर शहापूर जवळ परिसरात वास्तव्य करू लागल्यामुळे शहापूर येथील डोंगराला माऊली चा डोंगर म्हणून संबोधले जाऊ लागले असावे ,कारण वस्तुस्थिती पाहता माऊली किल्ला असा कोणताही किल्ला अस्तित्वात नाही, तर इतर नाव असलेले दोन गडांची नावे या डोंगराला आहेत, त्यामुळे असा तर्क लावला जाऊ शकतो.आजही कुडाळ,मापसा, गोवा, बांदा, वर कोल्हापूर, सातारा या परिसरामध्ये पाटकर या आडनावाचे वैश्य वाणी मोठ्या संख्येने आढळतात. या ठिकाणी हे पूर्वपार सावकार, जमीनदार होते, आजही काही गर्भ श्रीमंत आहेत, मोठे व्यापारी आहेत. देशात इतरही ठिकाणी पाटकर आडनाव असलेले वैश्य बनिया मोठ्या संख्येने आहेत. गुजरात मध्ये बडोदा येथे आहेत, इंदोर,भोपाळ, बिहार,कर्नाटक येथे आहेत. सतना शहरात मोठा पाटकर बाजार आहे, तेथें सर्व व्यापारी पाटकर वैश्य आहेत. नगरपट्ट्यामध्ये गुजरे, मुंडे आडनावाचे समाज बांधव मोठ्या संख्येने सापडतील. शेटे, शेठे,सेठ,महाजन, चौधरी या आडनावाचे वैश्य वाणी समाज बांधव संपूर्ण देशात आपल्याला पाहायला मिळतील ,नासिक, धुळे, जळगांव येथे बढे,भुसारी, वाणी, मुंडे, सिंगासने,ठाकरे, पोटे, अस्वले, आगलावे,थोरात आडनावाचे वैश्य समाज बांधव पाहायला मिळतील.    किराणा माल, भुसारी माल, कापड, मिठाई, लाकूड व्यवसाय, सुका मेवा ह्या क्षेत्रात ठाणेकर वैश्य व्यापार करत असत. मुंबई सारख्या औद्योगिक शहरात मोठ्या संख्येने गिरण कामगार म्हणून वैश्य वाणी कोकणातून,मालवण,कुडाळ, बांदा म्हापसा येथून मुंबईस आलेले आढळून येतात .     '''ठाणेकर वैश्यांची आडनावे:'''   तेलवणे,दलाल, पातकर,गुजरे, महाजन, सोनटक्के, मलबारी, कोथिंबरे, शेठे, पांडव, म्हात्रे, खडकबाण, पनवेलकर, खिसतमराव, शेटे, शेट्ये,गंधे, पाठारी, बिडवी, मुरबाडकर, तांबोळी, कोंडलेकर, आंबवणे, रोडगे, उबळे, जगे, आळशी, हरदास, काबाडी, भरणुके, बडे, चौधरी, मनोरे, पुण्यार्थी, मुंडे, सिगासणे, आंग्रे, जुकर, शहाणे, शेरेकर, राखाडे, भोपतराव, गोरी, वाणी, झिंजे, निकते, रोठे, पेणकर, पुणेकर, आनंंदे, दुगाडे, फक्के, दामोदरे, ठकेकर, लोखंडे, झुगरे, ठाकरे, पोटे, दुगाडे, गोरे, भुसारी, लाड, तांबडे, तोडलीकर,अस्वले,गिरी,शेरेकर,दामोदर      बहुतांश ठाणेकर वैश्यांचे गोत्र काश्यप आहे. कुलदेवता तुळजाभवानी व जेजुरीचा खंडोबा आहे.  इतर ही असू शकतात, आणि आहेत. रेणूका माता हि अनेक गावात ग्रामदेवता आहे. कुडाळ,बांदा परिसरातून असलेल्यांचा ग्रामदैवत, गावदेव काळभैरव, रवळनाथ आहे. ग्रामदेवता माऊली, सातेरी आहे. यांचे गुरु गुरुदेव दत्त आहेत.   काही आडनावे ही सर्व  वैश्य समाजात सारखी आहेत पण राहाण्याचे स्थान जसे बदलले गेले तसे कूळ व गोत्र ही वेगळे असलेले पाहाण्यात आले आहे. व्यापारानिमित्त मूळ गावे बदलल्याने अनेकांना कुलदेवी, गावदेवी, गावदेव यांचा विसर पडला आहे. प्रथा, परंपरा, राखण देणे या पद्धतींचा काळानुरूप विसर पडलेला आहे. ==== बेळगावी वैश्य / कारवारी वैश्य ==== सोळाव्या शतकात पोर्तुगीजांच्या धर्मछळामुळे अनेक वैश्य गोवा सोडून स्थलांतरीत झाले. त्यापैकी काही कुटुंबे रामदुर्ग आंबोली (रामघाट) चोर्ले घाटामार्गे बेळगावात स्थलांतरीत झाली. ह्या समाजात प्रामुख्याने तीन प्रकारचे वैश्य आढळतात. नार्वेकर वैश्य, बांदेकर वैश्य, पेडणेकर वैश्य. ==== नार्वेकर वैश्य ==== सध्या बेळगाव, खानापूर, नंदगड, लोंढा, अळणावर, बीडी, कलघटगी, दांडेली, यल्लापूर, अनगोळ, तुड्ये, मुरूकुंबी, कडोली इत्यादी ठिकाणी ह्यांची वस्ती आहे. ह्यांची गावावरून आडनावे आहेत.या समाजाची कुलदैवत गोवा प्रातांत मंगेशी, म्हाडदोबा, श्री कणकेश्वरी, नागेशी, शांतादुर्गा, सप्तकोटेश्वर, काळभैरव ही आहेत. ==== बांदेकर वैश्य ==== मूळ बांद्याहून निघून कारवार, अकोला, हल्याळ, कुमठा, व होनावर येथे स्थायिक झाले. बांद्याहून आले म्हणून बांदेकर नाव पडले. बेळगाव शहर, पारसगड, अथणी,गोकाक येथे जास्त वस्ती ह्यांची आहे. ह्यांची आडनावे पोकळे, तायशेटे, शिरसाट, मुंगे, वेंगुर्लेकर, नेवगी, तेली, कुशे इत्यादी आहेत. पेडणेकर वैश्य—पेडणे येथून स्थलांतरीत झाले म्हणून पेंडणेकर म्हणतात. हे लोक नावा पुढे शेट लावतात. हे लोक किराणा दुकान, मिठाई ,नारळ, केळी, सुपारी, चणे, कुरूमुरे इत्यादींचा व्यापार करत असत.   इतर वैश्य समाजातील पोटजाती विषयी थोडक्यात माहिती -   लाड वाणी -  यांची वस्ती बेलापूर, हल्याळ, शिरसी या भागात आहे. पूर्वी हे लोक घोड्यांचा व्यापार करत होते. आता कापड, किराणा विक्री व्यवसायात आहेत.कुलदैवत भवानी आहे.   नगर जिल्हात नगर व शेवगाव ह्या तालुक्यातील लाड वाणी हे गुजरातच्या लाट प्रदेशातून या भागात आले ह्यांची आडनावे चवाण, चिखले, चौधरी, गोसावी, जोशी, झारे, कराडे, खेळे, मोदी, पैठणकर, शेटे, अशी आहेत. यांची कुलदेवता अशनई येथील आशापुरी, तुळजाभवानी, शिंगणापूरचा महादेव, व पंढरपूरचा विठोबा आहे. हे शाकाहारी असतात. पिढीजात धंदा दुकानदारीचा आहे. वैश्य समाजातील प्रकार *   कोमटी वैश्य *   कासार वैश्य *   लिंगायत वाणी *   चितोडे वाणी *   हंबद वाणी *   कुणकरी वाणी *   कठर वाणी *   नेवे वाणी *   कुलवंत वाणी                       {{विस्तार}} <br /> {{चातुर्वर्ण्य}} <br /> {{हिंदू धर्म}} <noinclude> [[वर्ग:चातुर्वर्ण्य]] [[वर्ग:हिंदू समाजव्यवस्था]] </noinclude> g8be7t06nqz7fzixzdzrwr0aq02jwhl 2150101 2150100 2022-08-23T19:13:41Z Pritam Pradip Patkar 136087 wikitext text/x-wiki '''वैश्य समाजा''' हा प्राचीन [[हिंदू]] समाजव्यवस्थेनुसार एक वर्ण होता. या वर्णातील व्यक्ती व्यापार व इतर अर्थव्यवस्थेशी संबंधित कामे करायची.आधुनिक भारतात वर्णव्यवस्था नामशेष झाली नसली तरी नामशेष होण्याची आशा आहे. जातीव्यवस्था ही पेशवे काळात जास्त प्रमाणात रूढ झाली.ह्या काळात जातीव्यवस्थेचे वर्गीकरण अलुतेदार, बलुतेदार आणि वतनदार असे होते. बलुतेदार हे सुतार,लोहार,चांभार,महार,मांग,कुंभार,न्हावी,धोबी,गुरव,जोशी,भाट.. अलुतेदार हे सोनार,जंगम,शिंपी,कोळी,माळी,डवरीगोसावी,रामोशी,तेली,तांबोळी व गोंधळी इत्यादी. ह्या लोकांकडून सामानाची देवाणघेवाण करणारा एक व्यापारी वर्ग होता. त्या वर्गातील लोकांना वैश्यवाणी म्हणत असे. हा वैश्यवाणी समुदाय व्यापार आणि व्यवसायासाठी वेगवेगळ्या भागात गेला.कालांतराने त्याच ठिकाणी त्यांनी आपला समुदाय निर्माण केला.त्यावरून वैश्यवाणी समाजात वेगवेगळ्या शाखा निर्माण झाल्या. ठाणे रायगड जिल्हातील लोकांना ठाणेकर वैश्य म्हणतात. रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील लोकांना संगमेश्वरी वैश्य म्हणतात. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील लोकांना कुडाळ वैश्य म्हणतात.  उत्तर कन्नड जिल्ह्यातील लोकांना कारवारी वैश्य म्हणतात. कोल्हापूर आणि बेळगावातील लोकांना बेळगावी वैश्य म्हणतात. शास्त्रीय वर्ण प्रणालीतील तिसरा उच्चतम वैश्य समुदाय हा गोव्यातील कुडाली व नीसचा एकल गट आहे जो नंतर व्यापार आणि व्यवसायासाठी इतर शहरी भागात स्थायिक झाला. विशेषतः म्हापसा, फोंडा, मडगाव इथे राहणारे वैश्य पोर्तुगीज सत्ता असताना व्यापार आणि पोर्तुगिजांनी चालवलेले धर्मपरिवर्तन व इतर कारणांनी वेगवेगळ्या राज्यात स्थलांतरीत झाली. ==== कोकणस्थ वैश्य ==== या समाजाची मूळ वस्ती गोदावरी तीरी मुंगीपैठण येथे होती. दूर्गा देवीच्या दुष्काळामध्ये या समाजाची पांगापांग होऊन निरनिराळ्या घाटांनी हे लोक कोकणात उतरले आणि तिथे स्थायिक झाले म्हणून त्यांना "कोकणस्थ वैश्य" म्हणतात. कोकणात जे प्रमुख दोन व्यापारी वर्ग आहेत. त्यापैकी प्रस्तुत समाज हा रत्‍नागिरी जिल्हातील प्रभानवल्ली व संगमेश्वर ह्या दोन ठिकाणी उतरला नंतर इतर जिल्हात म्हणजे करवीर (कोल्हापूर) आणि कुलाबा (रायगड) येथे गेला. अशी माहीती वैश्य संदर्भ ग्रंथात आहे. विजापूरच्या दरबारातून मुसलमानी अमदानीत मिळालेल्या सनदा निरनिराळ्या घराण्यांना मिळाल्या त्यांना नंतर शेट्ये हे आडनाव प्राप्त झाले. ह्या नावाने आज ही ओळखले जातात. विशालगड संस्थानापैकी वायकूळ घराण्याच्या जून्या दप्तरात अजूनही पुष्कळ सनदांची नोंद आहे. ==== रायगड जिल्हातील वैश्य ==== मराठी सत्तेच्या उदयापूर्वी अदिलशहा, निजामशहा, नवाब सिद्दी ह्यांची सत्ता होती. महाड माणगाव, पोलादपूर हा परीसर अदिलशहाच्या ताब्यात होता तर पश्चिम किनारपट्टी वरील मुरूड, श्रीवर्धन, म्हसळा,रोहा ह्या भागात सिद्दीचे वर्चस्व होते जिल्हाच्या उत्तरेकडील किनारपट्टी पनवेल, उरण या भागावर इंग्रजांनी बस्तान बसविले होते. ह्याभागातील सुपारी, नारळ, मसाल्याचे पदार्थ इत्यादी वस्तूंचा व्यापार करण्यासाठी वैश्य आले त्यांना रायगडी वैश्य असे म्हणटले जाते. प्रामुख्याने अलीबाग, श्रीवर्धन, आदगाव, बोर्ली पंचयतन इथे वैश्यवाणी समाज जास्त आढळून येतो. ह्या भागात मापुस्कर, कोकाटे, खातू, पोवार, गांधी, देवळेकर ही आडनावे आहेत. कालांतराने रेल्वे सुरू झाल्यावर काही व्यापारी मुंबईच्या दिशेने वाटचाल करू लागले मुंबईत आल्यावर काही लोकांनी छापखाना व पानाच्या वखारी सुरू केल्या ह्या व्यापारात ते नावारूपाला आले. देवळेकर ,हिगीष्टे ह्यांनी छानखाने काढले तर मापुस्कर, खातू ह्यांनी पान व तंबाखूच्या वखारी उत्तम प्रकारे चालविल्या. इतर लोक किराणा माल व कापड व्यवसाय करत आहेत. ==== कुडाळ वैश्य ==== घाटावरून कोकणात जेव्हा व्यापारी टोळ्या उतरल्या त्यातील काही कुडाळ प्रांतात गेले. त्याकाळी कुडाळ प्रांत हा रत्‍नागिरी जिल्हात होता. सावंतवाडी संस्थान होण्यापूर्वी पासून ह्या प्रांताला कुडाळ हेच नाव होते. या भागात रहाणारे म्हणून कुडाळ वाणी असे म्हणतात. यांची मुख्य वस्ती सावंतवाडी शहर, कुडाळ, बांदे, आरवंदे, माणगाव, आकेरी, दापोली, दाणोली, आंबोली, आंब्रड, कसाल, कुंभवडे, आंबवडे घोडगे व इतर लहान खेडी , तसेच गोव्यामध्ये पणजी, म्हापसे, डीचोली, साकळी, फोंडे, पेडणे, मडगाव इत्यादी व बेळगाव, कोल्हापूर जिल्हात आहे. याशिवाय नोकरी व्यवसायाच्या निमित्ताने मुंबई पुणे शहरात मोठ्या प्रमाणात आहेत. ==== पाटणस्थ वैश्य ====       पाटणस्थ वैश्य समाज हा प्रथम रायपाटण व खारेपाटण येथे वस्ती करून राहीला असावा. खारेपाटण ही पेठ प्राचीन काळापासून भरभराटीस आलेली होती. हे एक व्यापारी केंद्र आणि खाडीचे बंदर म्हणून प्रसिद्ध होते. म्हणून इथल्या वैश्य समाजाला पाटणस्थ वैश्य नाव पडले असावे.     ह्यांची लोकवस्ती गगनबावडा, भुईबावडा, पन्हाळा, भूदरगड तालुका आणि राधानगरी- चांदे  या मार्गावरून थेट कोल्हापूर पर्यत आढळते. घाटमाथ्यावर ह्यांची वस्ती जास्त आहे. तसेच रत्‍नागिरीच्या मध्य विभागात म्हणजे राजापूर व देवगड या तालुक्यात ही हा समाज आहे. याशिवाय पुणे मुबई शहरात ही वास्तव्य आढळते. पूर्वी हे लोक खायची पाने, केळी, हळद, व तागाचे व्यापार मोठ्या प्रमाणात करत असे.   बामणे या गावात लाडवाडी, कोकाटेवाडी, जैतापकरवाडी मध्ये पाटणस्थ वैश्यांची घरे आहेत.ह्यांची ग्रामदेवता चाफाबाईचें देऊळ गावाच्या मध्यवर्ती असे आहे. मालक व पुजारी पाटणस्थ वैश्य आहेत.    ह्यांची आडनावे -  कानडे, कुडतरकर, कोरगांवकर, ढवण, तानवडे, नारकर, महाजन,लाड, कोदे, खाड्ये, फोंडगे, बिड्ये, शिरसाट, शिरोडकर, सापळे, कामेरकर, कुडाळकर, कोकाटे, खवळे, खेतल, जैतापकर, नर, हळदे इत्यादी आहेत. ====  ठाणेकर वैश्य ====          ठाणेकर वैश्य समाज हा अंबरनाथ, शहापूर,आटगाव, खर्डी,अंबाडी, बेलापूर, भिवंडी, बदलापूर, चिंचघर, डोंबिवली, दुगाड, वसई, कुळगाव, कल्याण, खातिवली, मुरबाड, पडघे, टिटवाळा, ठाणे, वासिंद, विक्रमगड, वाडा, वज्रेश्वरी, जव्हार,पनवेल, कर्जत,खालापूर, पेण येथे खेड्या पाड्यात पसरलेला आहे.      हा समाज येथे केव्हा आला याचा काही पुरावा मिळू शकला नाही. साधारण दिडशेवर्षा पूर्वी व्यापारासाठी नाशिक,नगर व बोरघाटातून येथे आला असावा. काही पुरावे असे मिळतात की पोर्तुगीज काळात त्यांनी धर्मपरिवर्तन सुरू केल्यामुळे आणि अत्याचार सुरू केल्यामुळे मोठ्या संख्येने तेथील वैश्य बांधव मापसा, बांदा,गोवा,कुडाळ परिसरातून कल्याण बंदराजवळ वास्तव्यास आले. कल्याण बंदर हे अति प्राचीन काळापासून फार मोठी बाजारपेठ होती, तसा उल्लेख प्राचीन इतिहासातही आढळतो. प्राचिन काळात हा परिसर कोळवण प्रांत नावाने परिचित होता. त्यामुळे कुडाळ परिसरातून निघून अनेक वैश्य वाणी बांधव कल्याण जवळील शहापूर, मुरबाड, वाडा, भिवंडी,पनवेल,वसई येथे स्थायिक झाले. ठाणे जिल्ह्यात पातकर आडनावाची कुटुंबे मोठ्या संख्येनं पार खेड्यापाड्यात शेती आणि वास्तव्य करताना पूर्वापार आढळतील. कुडाळ जवळील पाट या गावात जाऊन चौकशी केली असता असे समजले की पूर्वी मोठ्या संख्येने वैश्य वाणी त्या ठिकाणी वास्तव्यास होते. हे सर्व पाटकर हे आडनाव लावत असत. पोर्तुगीजांच्या काळात हे लोक तिकडून निघाले आणि कल्याण बंदर परिसरात येऊन वास्तव्य, आणि शेती,व्यापार करू लागले. कल्याणच्या आजूबाजूच्या परिसरात म्हणजेच शहापुर,वाडा,भिवंडी येथे आदिवासी मोठ्या संख्येने राहत असल्याकारणाने पाटकर या शब्दाचा अपभ्रंश पातकर झाला असावा. पाट पंचक्रोशीचे कुलदेवी ग्रामदेवता माऊली देवी आहे. तेथून हे पाटकर शहापूर जवळ परिसरात वास्तव्य करू लागल्यामुळे शहापूर येथील डोंगराला माऊली चा डोंगर म्हणून संबोधले जाऊ लागले असावे ,कारण वस्तुस्थिती पाहता माऊली किल्ला असा कोणताही किल्ला अस्तित्वात नाही, तर इतर नाव असलेले दोन गडांची नावे या डोंगराला आहेत, त्यामुळे असा तर्क लावला जाऊ शकतो.आजही कुडाळ,मापसा, गोवा, बांदा, वर कोल्हापूर, सातारा या परिसरामध्ये पाटकर या आडनावाचे वैश्य वाणी मोठ्या संख्येने आढळतात. या ठिकाणी हे पूर्वपार सावकार, जमीनदार होते, आजही काही गर्भ श्रीमंत आहेत, मोठे व्यापारी आहेत. देशात इतरही ठिकाणी पाटकर आडनाव असलेले वैश्य बनिया मोठ्या संख्येने आहेत. गुजरात मध्ये बडोदा येथे आहेत, इंदोर,भोपाळ, बिहार,कर्नाटक येथे आहेत. सतना शहरात मोठा पाटकर बाजार आहे, तेथें सर्व व्यापारी पाटकर वैश्य आहेत. नगरपट्ट्यामध्ये गुजरे, मुंडे आडनावाचे समाज बांधव मोठ्या संख्येने सापडतील. शेटे, शेठे,सेठ,महाजन, चौधरी या आडनावाचे वैश्य वाणी समाज बांधव संपूर्ण देशात आपल्याला पाहायला मिळतील ,नासिक, धुळे, जळगांव येथे बढे,भुसारी, वाणी, मुंडे, सिंगासने,ठाकरे, पोटे, अस्वले, आगलावे,थोरात आडनावाचे वैश्य समाज बांधव पाहायला मिळतील.    किराणा माल, भुसारी माल, कापड, मिठाई, लाकूड व्यवसाय, सुका मेवा ह्या क्षेत्रात ठाणेकर वैश्य व्यापार करत असत. मुंबई सारख्या औद्योगिक शहरात मोठ्या संख्येने गिरण कामगार म्हणून वैश्य वाणी कोकणातून,मालवण,कुडाळ, बांदा म्हापसा येथून मुंबईस आलेले आढळून येतात .     '''ठाणेकर वैश्यांची आडनावे:'''   तेलवणे,दलाल, पातकर,गुजरे, महाजन, सोनटक्के, मलबारी, कोथिंबरे, शेठे, पांडव, म्हात्रे, खडकबाण, पनवेलकर, खिसतमराव, शेटे, शेट्ये,गंधे, पाठारी, बिडवी, मुरबाडकर, तांबोळी, कोंडलेकर, आंबवणे, रोडगे, उबळे, जगे, आळशी, हरदास, काबाडी, भरणुके, बडे, चौधरी, मनोरे, पुण्यार्थी, मुंडे, सिगासणे, आंग्रे, जुकर, शहाणे, शेरेकर, राखाडे, भोपतराव, गोरी, वाणी, झिंजे, निकते, रोठे, पेणकर, पुणेकर, आनंंदे, दुगाडे, फक्के, दामोदरे, ठकेकर, लोखंडे, झुगरे, ठाकरे, पोटे, दुगाडे, गोरे, भुसारी, लाड, तांबडे, तोडलीकर,अस्वले,गिरी,शेरेकर,दामोदर      बहुतांश ठाणेकर वैश्यांचे गोत्र काश्यप आहे. कुलदेवता तुळजाभवानी व जेजुरीचा खंडोबा आहे.  इतर ही असू शकतात, आणि आहेत. रेणूका माता हि अनेक गावात ग्रामदेवता आहे. कुडाळ,बांदा परिसरातून असलेल्यांचा ग्रामदैवत, गावदेव काळभैरव, रवळनाथ आहे. ग्रामदेवता माऊली, सातेरी आहे. यांचे गुरु गुरुदेव दत्त आहेत.   काही आडनावे ही सर्व  वैश्य समाजात सारखी आहेत पण राहाण्याचे स्थान जसे बदलले गेले तसे कूळ व गोत्र ही वेगळे असलेले पाहाण्यात आले आहे. व्यापारानिमित्त मूळ गावे बदलल्याने अनेकांना कुलदेवी, गावदेवी, गावदेव यांचा विसर पडला आहे. प्रथा, परंपरा, राखण देणे या पद्धतींचा काळानुरूप विसर पडलेला आहे. ==== बेळगावी वैश्य / कारवारी वैश्य ==== सोळाव्या शतकात पोर्तुगीजांच्या धर्मछळामुळे अनेक वैश्य गोवा सोडून स्थलांतरीत झाले. त्यापैकी काही कुटुंबे रामदुर्ग आंबोली (रामघाट) चोर्ले घाटामार्गे बेळगावात स्थलांतरीत झाली. ह्या समाजात प्रामुख्याने तीन प्रकारचे वैश्य आढळतात. नार्वेकर वैश्य, बांदेकर वैश्य, पेडणेकर वैश्य. ==== नार्वेकर वैश्य ==== सध्या बेळगाव, खानापूर, नंदगड, लोंढा, अळणावर, बीडी, कलघटगी, दांडेली, यल्लापूर, अनगोळ, तुड्ये, मुरूकुंबी, कडोली इत्यादी ठिकाणी ह्यांची वस्ती आहे. ह्यांची गावावरून आडनावे आहेत.या समाजाची कुलदैवत गोवा प्रातांत मंगेशी, म्हाडदोबा, श्री कणकेश्वरी, नागेशी, शांतादुर्गा, सप्तकोटेश्वर, काळभैरव ही आहेत. ==== बांदेकर वैश्य ==== मूळ बांद्याहून निघून कारवार, अकोला, हल्याळ, कुमठा, व होनावर येथे स्थायिक झाले. बांद्याहून आले म्हणून बांदेकर नाव पडले. बेळगाव शहर, पारसगड, अथणी,गोकाक येथे जास्त वस्ती ह्यांची आहे. ह्यांची आडनावे पोकळे, तायशेटे, शिरसाट, मुंगे, वेंगुर्लेकर, नेवगी, तेली, कुशे इत्यादी आहेत. पेडणेकर वैश्य—पेडणे येथून स्थलांतरीत झाले म्हणून पेंडणेकर म्हणतात. हे लोक नावा पुढे शेट लावतात. हे लोक किराणा दुकान, मिठाई ,नारळ, केळी, सुपारी, चणे, कुरूमुरे इत्यादींचा व्यापार करत असत.   इतर वैश्य समाजातील पोटजाती विषयी थोडक्यात माहिती -   लाड वाणी -  यांची वस्ती बेलापूर, हल्याळ, शिरसी या भागात आहे. पूर्वी हे लोक घोड्यांचा व्यापार करत होते. आता कापड, किराणा विक्री व्यवसायात आहेत.कुलदैवत भवानी आहे.   नगर जिल्हात नगर व शेवगाव ह्या तालुक्यातील लाड वाणी हे गुजरातच्या लाट प्रदेशातून या भागात आले ह्यांची आडनावे चवाण, चिखले, चौधरी, गोसावी, जोशी, झारे, कराडे, खेळे, मोदी, पैठणकर, शेटे, अशी आहेत. यांची कुलदेवता अशनई येथील आशापुरी, तुळजाभवानी, शिंगणापूरचा महादेव, व पंढरपूरचा विठोबा आहे. हे शाकाहारी असतात. पिढीजात धंदा दुकानदारीचा आहे. वैश्य समाजातील प्रकार *   कोमटी वैश्य *   कासार वैश्य *   लिंगायत वाणी *   चितोडे वाणी *   हंबद वाणी *   कुणकरी वाणी *   कठर वाणी *   नेवे वाणी *   कुलवंत वाणी                       {{विस्तार}} <br /> {{चातुर्वर्ण्य}} <br /> {{हिंदू धर्म}} <noinclude> [[वर्ग:चातुर्वर्ण्य]] [[वर्ग:हिंदू समाजव्यवस्था]] </noinclude> e3i3ezj3wkgbbfl28pt2g30nn1m3tnt 2150216 2150101 2022-08-24T09:15:52Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#नियम १७|शुद्धलेखनाचा नियम १७]]); शुद्धलेखन — गुरूचा उकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गुरूचा उकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki '''वैश्य समाजा''' हा प्राचीन [[हिंदू]] समाजव्यवस्थेनुसार एक वर्ण होता. या वर्णातील व्यक्ती व्यापार व इतर अर्थव्यवस्थेशी संबंधित कामे करायची.आधुनिक भारतात वर्णव्यवस्था नामशेष झाली नसली तरी नामशेष होण्याची आशा आहे. जातीव्यवस्था ही पेशवे काळात जास्त प्रमाणात रूढ झाली.ह्या काळात जातीव्यवस्थेचे वर्गीकरण अलुतेदार, बलुतेदार आणि वतनदार असे होते. बलुतेदार हे सुतार,लोहार,चांभार,महार,मांग,कुंभार,न्हावी,धोबी,गुरव,जोशी,भाट.. अलुतेदार हे सोनार,जंगम,शिंपी,कोळी,माळी,डवरीगोसावी,रामोशी,तेली,तांबोळी व गोंधळी इत्यादी. ह्या लोकांकडून सामानाची देवाणघेवाण करणारा एक व्यापारी वर्ग होता. त्या वर्गातील लोकांना वैश्यवाणी म्हणत असे. हा वैश्यवाणी समुदाय व्यापार आणि व्यवसायासाठी वेगवेगळ्या भागात गेला.कालांतराने त्याच ठिकाणी त्यांनी आपला समुदाय निर्माण केला.त्यावरून वैश्यवाणी समाजात वेगवेगळ्या शाखा निर्माण झाल्या. ठाणे रायगड जिल्हातील लोकांना ठाणेकर वैश्य म्हणतात. रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील लोकांना संगमेश्वरी वैश्य म्हणतात. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील लोकांना कुडाळ वैश्य म्हणतात.  उत्तर कन्नड जिल्ह्यातील लोकांना कारवारी वैश्य म्हणतात. कोल्हापूर आणि बेळगावातील लोकांना बेळगावी वैश्य म्हणतात. शास्त्रीय वर्ण प्रणालीतील तिसरा उच्चतम वैश्य समुदाय हा गोव्यातील कुडाली व नीसचा एकल गट आहे जो नंतर व्यापार आणि व्यवसायासाठी इतर शहरी भागात स्थायिक झाला. विशेषतः म्हापसा, फोंडा, मडगाव इथे राहणारे वैश्य पोर्तुगीज सत्ता असताना व्यापार आणि पोर्तुगिजांनी चालवलेले धर्मपरिवर्तन व इतर कारणांनी वेगवेगळ्या राज्यात स्थलांतरीत झाली. ==== कोकणस्थ वैश्य ==== या समाजाची मूळ वस्ती गोदावरी तीरी मुंगीपैठण येथे होती. दूर्गा देवीच्या दुष्काळामध्ये या समाजाची पांगापांग होऊन निरनिराळ्या घाटांनी हे लोक कोकणात उतरले आणि तिथे स्थायिक झाले म्हणून त्यांना "कोकणस्थ वैश्य" म्हणतात. कोकणात जे प्रमुख दोन व्यापारी वर्ग आहेत. त्यापैकी प्रस्तुत समाज हा रत्‍नागिरी जिल्हातील प्रभानवल्ली व संगमेश्वर ह्या दोन ठिकाणी उतरला नंतर इतर जिल्हात म्हणजे करवीर (कोल्हापूर) आणि कुलाबा (रायगड) येथे गेला. अशी माहीती वैश्य संदर्भ ग्रंथात आहे. विजापूरच्या दरबारातून मुसलमानी अमदानीत मिळालेल्या सनदा निरनिराळ्या घराण्यांना मिळाल्या त्यांना नंतर शेट्ये हे आडनाव प्राप्त झाले. ह्या नावाने आज ही ओळखले जातात. विशालगड संस्थानापैकी वायकूळ घराण्याच्या जून्या दप्तरात अजूनही पुष्कळ सनदांची नोंद आहे. ==== रायगड जिल्हातील वैश्य ==== मराठी सत्तेच्या उदयापूर्वी अदिलशहा, निजामशहा, नवाब सिद्दी ह्यांची सत्ता होती. महाड माणगाव, पोलादपूर हा परीसर अदिलशहाच्या ताब्यात होता तर पश्चिम किनारपट्टी वरील मुरूड, श्रीवर्धन, म्हसळा,रोहा ह्या भागात सिद्दीचे वर्चस्व होते जिल्हाच्या उत्तरेकडील किनारपट्टी पनवेल, उरण या भागावर इंग्रजांनी बस्तान बसविले होते. ह्याभागातील सुपारी, नारळ, मसाल्याचे पदार्थ इत्यादी वस्तूंचा व्यापार करण्यासाठी वैश्य आले त्यांना रायगडी वैश्य असे म्हणटले जाते. प्रामुख्याने अलीबाग, श्रीवर्धन, आदगाव, बोर्ली पंचयतन इथे वैश्यवाणी समाज जास्त आढळून येतो. ह्या भागात मापुस्कर, कोकाटे, खातू, पोवार, गांधी, देवळेकर ही आडनावे आहेत. कालांतराने रेल्वे सुरू झाल्यावर काही व्यापारी मुंबईच्या दिशेने वाटचाल करू लागले मुंबईत आल्यावर काही लोकांनी छापखाना व पानाच्या वखारी सुरू केल्या ह्या व्यापारात ते नावारूपाला आले. देवळेकर ,हिगीष्टे ह्यांनी छानखाने काढले तर मापुस्कर, खातू ह्यांनी पान व तंबाखूच्या वखारी उत्तम प्रकारे चालविल्या. इतर लोक किराणा माल व कापड व्यवसाय करत आहेत. ==== कुडाळ वैश्य ==== घाटावरून कोकणात जेव्हा व्यापारी टोळ्या उतरल्या त्यातील काही कुडाळ प्रांतात गेले. त्याकाळी कुडाळ प्रांत हा रत्‍नागिरी जिल्हात होता. सावंतवाडी संस्थान होण्यापूर्वी पासून ह्या प्रांताला कुडाळ हेच नाव होते. या भागात रहाणारे म्हणून कुडाळ वाणी असे म्हणतात. यांची मुख्य वस्ती सावंतवाडी शहर, कुडाळ, बांदे, आरवंदे, माणगाव, आकेरी, दापोली, दाणोली, आंबोली, आंब्रड, कसाल, कुंभवडे, आंबवडे घोडगे व इतर लहान खेडी , तसेच गोव्यामध्ये पणजी, म्हापसे, डीचोली, साकळी, फोंडे, पेडणे, मडगाव इत्यादी व बेळगाव, कोल्हापूर जिल्हात आहे. याशिवाय नोकरी व्यवसायाच्या निमित्ताने मुंबई पुणे शहरात मोठ्या प्रमाणात आहेत. ==== पाटणस्थ वैश्य ====       पाटणस्थ वैश्य समाज हा प्रथम रायपाटण व खारेपाटण येथे वस्ती करून राहीला असावा. खारेपाटण ही पेठ प्राचीन काळापासून भरभराटीस आलेली होती. हे एक व्यापारी केंद्र आणि खाडीचे बंदर म्हणून प्रसिद्ध होते. म्हणून इथल्या वैश्य समाजाला पाटणस्थ वैश्य नाव पडले असावे.     ह्यांची लोकवस्ती गगनबावडा, भुईबावडा, पन्हाळा, भूदरगड तालुका आणि राधानगरी- चांदे  या मार्गावरून थेट कोल्हापूर पर्यत आढळते. घाटमाथ्यावर ह्यांची वस्ती जास्त आहे. तसेच रत्‍नागिरीच्या मध्य विभागात म्हणजे राजापूर व देवगड या तालुक्यात ही हा समाज आहे. याशिवाय पुणे मुबई शहरात ही वास्तव्य आढळते. पूर्वी हे लोक खायची पाने, केळी, हळद, व तागाचे व्यापार मोठ्या प्रमाणात करत असे.   बामणे या गावात लाडवाडी, कोकाटेवाडी, जैतापकरवाडी मध्ये पाटणस्थ वैश्यांची घरे आहेत.ह्यांची ग्रामदेवता चाफाबाईचें देऊळ गावाच्या मध्यवर्ती असे आहे. मालक व पुजारी पाटणस्थ वैश्य आहेत.    ह्यांची आडनावे -  कानडे, कुडतरकर, कोरगांवकर, ढवण, तानवडे, नारकर, महाजन,लाड, कोदे, खाड्ये, फोंडगे, बिड्ये, शिरसाट, शिरोडकर, सापळे, कामेरकर, कुडाळकर, कोकाटे, खवळे, खेतल, जैतापकर, नर, हळदे इत्यादी आहेत. ====  ठाणेकर वैश्य ====          ठाणेकर वैश्य समाज हा अंबरनाथ, शहापूर,आटगाव, खर्डी,अंबाडी, बेलापूर, भिवंडी, बदलापूर, चिंचघर, डोंबिवली, दुगाड, वसई, कुळगाव, कल्याण, खातिवली, मुरबाड, पडघे, टिटवाळा, ठाणे, वासिंद, विक्रमगड, वाडा, वज्रेश्वरी, जव्हार,पनवेल, कर्जत,खालापूर, पेण येथे खेड्या पाड्यात पसरलेला आहे.      हा समाज येथे केव्हा आला याचा काही पुरावा मिळू शकला नाही. साधारण दिडशेवर्षा पूर्वी व्यापारासाठी नाशिक,नगर व बोरघाटातून येथे आला असावा. काही पुरावे असे मिळतात की पोर्तुगीज काळात त्यांनी धर्मपरिवर्तन सुरू केल्यामुळे आणि अत्याचार सुरू केल्यामुळे मोठ्या संख्येने तेथील वैश्य बांधव मापसा, बांदा,गोवा,कुडाळ परिसरातून कल्याण बंदराजवळ वास्तव्यास आले. कल्याण बंदर हे अति प्राचीन काळापासून फार मोठी बाजारपेठ होती, तसा उल्लेख प्राचीन इतिहासातही आढळतो. प्राचिन काळात हा परिसर कोळवण प्रांत नावाने परिचित होता. त्यामुळे कुडाळ परिसरातून निघून अनेक वैश्य वाणी बांधव कल्याण जवळील शहापूर, मुरबाड, वाडा, भिवंडी,पनवेल,वसई येथे स्थायिक झाले. ठाणे जिल्ह्यात पातकर आडनावाची कुटुंबे मोठ्या संख्येनं पार खेड्यापाड्यात शेती आणि वास्तव्य करताना पूर्वापार आढळतील. कुडाळ जवळील पाट या गावात जाऊन चौकशी केली असता असे समजले की पूर्वी मोठ्या संख्येने वैश्य वाणी त्या ठिकाणी वास्तव्यास होते. हे सर्व पाटकर हे आडनाव लावत असत. पोर्तुगीजांच्या काळात हे लोक तिकडून निघाले आणि कल्याण बंदर परिसरात येऊन वास्तव्य, आणि शेती,व्यापार करू लागले. कल्याणच्या आजूबाजूच्या परिसरात म्हणजेच शहापुर,वाडा,भिवंडी येथे आदिवासी मोठ्या संख्येने राहत असल्याकारणाने पाटकर या शब्दाचा अपभ्रंश पातकर झाला असावा. पाट पंचक्रोशीचे कुलदेवी ग्रामदेवता माऊली देवी आहे. तेथून हे पाटकर शहापूर जवळ परिसरात वास्तव्य करू लागल्यामुळे शहापूर येथील डोंगराला माऊली चा डोंगर म्हणून संबोधले जाऊ लागले असावे ,कारण वस्तुस्थिती पाहता माऊली किल्ला असा कोणताही किल्ला अस्तित्वात नाही, तर इतर नाव असलेले दोन गडांची नावे या डोंगराला आहेत, त्यामुळे असा तर्क लावला जाऊ शकतो.आजही कुडाळ,मापसा, गोवा, बांदा, वर कोल्हापूर, सातारा या परिसरामध्ये पाटकर या आडनावाचे वैश्य वाणी मोठ्या संख्येने आढळतात. या ठिकाणी हे पूर्वपार सावकार, जमीनदार होते, आजही काही गर्भ श्रीमंत आहेत, मोठे व्यापारी आहेत. देशात इतरही ठिकाणी पाटकर आडनाव असलेले वैश्य बनिया मोठ्या संख्येने आहेत. गुजरात मध्ये बडोदा येथे आहेत, इंदोर,भोपाळ, बिहार,कर्नाटक येथे आहेत. सतना शहरात मोठा पाटकर बाजार आहे, तेथें सर्व व्यापारी पाटकर वैश्य आहेत. नगरपट्ट्यामध्ये गुजरे, मुंडे आडनावाचे समाज बांधव मोठ्या संख्येने सापडतील. शेटे, शेठे,सेठ,महाजन, चौधरी या आडनावाचे वैश्य वाणी समाज बांधव संपूर्ण देशात आपल्याला पाहायला मिळतील ,नासिक, धुळे, जळगांव येथे बढे,भुसारी, वाणी, मुंडे, सिंगासने,ठाकरे, पोटे, अस्वले, आगलावे,थोरात आडनावाचे वैश्य समाज बांधव पाहायला मिळतील.    किराणा माल, भुसारी माल, कापड, मिठाई, लाकूड व्यवसाय, सुका मेवा ह्या क्षेत्रात ठाणेकर वैश्य व्यापार करत असत. मुंबई सारख्या औद्योगिक शहरात मोठ्या संख्येने गिरण कामगार म्हणून वैश्य वाणी कोकणातून,मालवण,कुडाळ, बांदा म्हापसा येथून मुंबईस आलेले आढळून येतात .     '''ठाणेकर वैश्यांची आडनावे:'''   तेलवणे,दलाल, पातकर,गुजरे, महाजन, सोनटक्के, मलबारी, कोथिंबरे, शेठे, पांडव, म्हात्रे, खडकबाण, पनवेलकर, खिसतमराव, शेटे, शेट्ये,गंधे, पाठारी, बिडवी, मुरबाडकर, तांबोळी, कोंडलेकर, आंबवणे, रोडगे, उबळे, जगे, आळशी, हरदास, काबाडी, भरणुके, बडे, चौधरी, मनोरे, पुण्यार्थी, मुंडे, सिगासणे, आंग्रे, जुकर, शहाणे, शेरेकर, राखाडे, भोपतराव, गोरी, वाणी, झिंजे, निकते, रोठे, पेणकर, पुणेकर, आनंंदे, दुगाडे, फक्के, दामोदरे, ठकेकर, लोखंडे, झुगरे, ठाकरे, पोटे, दुगाडे, गोरे, भुसारी, लाड, तांबडे, तोडलीकर,अस्वले,गिरी,शेरेकर,दामोदर      बहुतांश ठाणेकर वैश्यांचे गोत्र काश्यप आहे. कुलदेवता तुळजाभवानी व जेजुरीचा खंडोबा आहे.  इतर ही असू शकतात, आणि आहेत. रेणूका माता ही अनेक गावात ग्रामदेवता आहे. कुडाळ,बांदा परिसरातून असलेल्यांचा ग्रामदैवत, गावदेव काळभैरव, रवळनाथ आहे. ग्रामदेवता माऊली, सातेरी आहे. यांचे गुरू गुरुदेव दत्त आहेत.   काही आडनावे ही सर्व  वैश्य समाजात सारखी आहेत पण राहाण्याचे स्थान जसे बदलले गेले तसे कूळ व गोत्र ही वेगळे असलेले पाहाण्यात आले आहे. व्यापारानिमित्त मूळ गावे बदलल्याने अनेकांना कुलदेवी, गावदेवी, गावदेव यांचा विसर पडला आहे. प्रथा, परंपरा, राखण देणे या पद्धतींचा काळानुरूप विसर पडलेला आहे. ==== बेळगावी वैश्य / कारवारी वैश्य ==== सोळाव्या शतकात पोर्तुगीजांच्या धर्मछळामुळे अनेक वैश्य गोवा सोडून स्थलांतरीत झाले. त्यापैकी काही कुटुंबे रामदुर्ग आंबोली (रामघाट) चोर्ले घाटामार्गे बेळगावात स्थलांतरीत झाली. ह्या समाजात प्रामुख्याने तीन प्रकारचे वैश्य आढळतात. नार्वेकर वैश्य, बांदेकर वैश्य, पेडणेकर वैश्य. ==== नार्वेकर वैश्य ==== सध्या बेळगाव, खानापूर, नंदगड, लोंढा, अळणावर, बीडी, कलघटगी, दांडेली, यल्लापूर, अनगोळ, तुड्ये, मुरूकुंबी, कडोली इत्यादी ठिकाणी ह्यांची वस्ती आहे. ह्यांची गावावरून आडनावे आहेत.या समाजाची कुलदैवत गोवा प्रातांत मंगेशी, म्हाडदोबा, श्री कणकेश्वरी, नागेशी, शांतादुर्गा, सप्तकोटेश्वर, काळभैरव ही आहेत. ==== बांदेकर वैश्य ==== मूळ बांद्याहून निघून कारवार, अकोला, हल्याळ, कुमठा, व होनावर येथे स्थायिक झाले. बांद्याहून आले म्हणून बांदेकर नाव पडले. बेळगाव शहर, पारसगड, अथणी,गोकाक येथे जास्त वस्ती ह्यांची आहे. ह्यांची आडनावे पोकळे, तायशेटे, शिरसाट, मुंगे, वेंगुर्लेकर, नेवगी, तेली, कुशे इत्यादी आहेत. पेडणेकर वैश्य—पेडणे येथून स्थलांतरीत झाले म्हणून पेंडणेकर म्हणतात. हे लोक नावा पुढे शेट लावतात. हे लोक किराणा दुकान, मिठाई ,नारळ, केळी, सुपारी, चणे, कुरूमुरे इत्यादींचा व्यापार करत असत.   इतर वैश्य समाजातील पोटजाती विषयी थोडक्यात माहिती -   लाड वाणी -  यांची वस्ती बेलापूर, हल्याळ, शिरसी या भागात आहे. पूर्वी हे लोक घोड्यांचा व्यापार करत होते. आता कापड, किराणा विक्री व्यवसायात आहेत.कुलदैवत भवानी आहे.   नगर जिल्हात नगर व शेवगाव ह्या तालुक्यातील लाड वाणी हे गुजरातच्या लाट प्रदेशातून या भागात आले ह्यांची आडनावे चवाण, चिखले, चौधरी, गोसावी, जोशी, झारे, कराडे, खेळे, मोदी, पैठणकर, शेटे, अशी आहेत. यांची कुलदेवता अशनई येथील आशापुरी, तुळजाभवानी, शिंगणापूरचा महादेव, व पंढरपूरचा विठोबा आहे. हे शाकाहारी असतात. पिढीजात धंदा दुकानदारीचा आहे. वैश्य समाजातील प्रकार *   कोमटी वैश्य *   कासार वैश्य *   लिंगायत वाणी *   चितोडे वाणी *   हंबद वाणी *   कुणकरी वाणी *   कठर वाणी *   नेवे वाणी *   कुलवंत वाणी                       {{विस्तार}} <br /> {{चातुर्वर्ण्य}} <br /> {{हिंदू धर्म}} <noinclude> [[वर्ग:चातुर्वर्ण्य]] [[वर्ग:हिंदू समाजव्यवस्था]] </noinclude> hmdwb88jf64oa9c7za8ka9w1vjq4sxg 0 21847 2150049 2150025 2022-08-23T13:42:51Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki [[File:Shaan.jpg|thumb|शान]] '''शान''' (जन्मनाव: '''शंतनु मुखर्जी''' ३० सप्टेंबर १९७२) हा एक [[भारत]]ीय [[पार्श्वगायक]] आहे. शानने आजवर स्वतःचे अनेक आल्बम काढले आहेत तसेच अनेक [[बॉलिवूड]] चित्रपटांमध्ये पार्श्वगायन केले आहे. {{विस्तार}} == पूर्वायुष्य == == सांगीतिक कारकीर्द == == संगीत ध्वनिमुद्रिका == == पुरस्कार व सन्मान== *[[फिल्मफेअर पुरस्कार]] **[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम पुरुष पार्श्वगायक पुरस्कार|सर्वोत्तम पुरुष पार्श्वगायक]] - २००७ - [[फना (चित्रपट)|फना]] मधील ''चांद सिफारिश'' **[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम पुरुष पार्श्वगायक पुरस्कार|सर्वोत्तम पुरुष पार्श्वगायक]] - २००८ - सावरिया मधील ''जब से तेरे नैना'' ==बाह्य दुवे== *{{IMDb name|id=1034805}} {{Commons category|Shaan (singer)}} [[वर्ग:पार्श्वगायक]] [[वर्ग:भारतीय गायक]] szss8031fwp5tqtoyswzy4dcw6l0xhv 0 26415 2150204 2137236 2022-08-24T08:55:11Z अमर राऊत 140696 नवीन भर घातली wikitext text/x-wiki {{Wikify|date=जानेवारी २०११}} '''गुरु पौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक गुरूंना समर्पित आहे. हे गुरु उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे कर्मयोगावर आधारित त्यांचे ज्ञान शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> हा सण भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो . गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या आध्यात्मिक शिक्षकांचा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. हिंदू कॅलेंडरमध्ये ''आषाढ'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात ''पौर्णिमेच्या दिवशी (पौर्णिमा'' ) हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> महात्मा गांधींनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात; कारण हा दिवस म्हणजे महाभारताचे लेखक आणि वेद संकलित करणारे ऋषी असलेल्या वेद व्यास यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> [[आषाढ पौर्णिमा|आषाढ पौर्णिमेस]] '''गुरुपौर्णिमा'''<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> किंवा 'व्यासपौर्णिमा' असे म्हणतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> या दिवशी व्यासपूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे जसे, महाभारतातल्या कथेमध्ये महान धनुर्धारी अर्जुनाचे गुरू द्रोणाचार्य होते. त्यांनी गुरूचा आदर केला ते पुढे भविष्यात महान, आदर्श व्यक्ति गणले गेले. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे, '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांच पूजन आहे, तत्वांच पालन आहे. गुरू कोण असतो, तर आपल्या पेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था! मग गुरू म्हणजे एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. गुरूकडून आपण विद्या, ज्ञान प्राप्त करतो. म्हणजेच इथे आदान-प्रदान आहे, ते ज्ञानाचे, विद्येचे!  गुरूकडून ज्ञान प्राप्त करायचे, त्याचे संवर्धन करायचे व अंतिमतः त्याच्या अभिनीवेशाचा त्याग करायचा, कशासाठी तर आत्मदर्शनासाठी व समाजासाठी! म्हणून गुरुला ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश असे म्हटले आहे. == हिंदू धर्म == [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] l8ienywd42tki7ablxydtduloxi26nl 2150205 2150204 2022-08-24T08:58:10Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{Wikify|date=जानेवारी २०११}} '''गुरु पौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक गुरूंना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरु उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे ज्ञान शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> हा सण भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या आध्यात्मिक शिक्षकांचा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. हिंदू कॅलेंडरमध्ये ''आषाढ'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात ''पौर्णिमेच्या दिवशी (पौर्णिमा'' ) हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> महात्मा गांधींनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे महाभारताचे लेखक आणि वेद संकलित करणारे ऋषी असलेल्या वेद व्यास यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> या दिवशी व्यासपूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे जसे, महाभारतातल्या कथेमध्ये महान धनुर्धारी अर्जुनाचे गुरू द्रोणाचार्य होते. त्यांनी गुरूचा आदर केला ते पुढे भविष्यात महान, आदर्श व्यक्ति गणले गेले. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे, '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांच पूजन आहे, तत्वांच पालन आहे. गुरू कोण असतो, तर आपल्या पेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था! मग गुरू म्हणजे एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. गुरूकडून आपण विद्या, ज्ञान प्राप्त करतो. म्हणजेच इथे आदान-प्रदान आहे, ते ज्ञानाचे, विद्येचे!  गुरूकडून ज्ञान प्राप्त करायचे, त्याचे संवर्धन करायचे व अंतिमतः त्याच्या अभिनीवेशाचा त्याग करायचा, कशासाठी तर आत्मदर्शनासाठी व समाजासाठी! म्हणून गुरुला ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश असे म्हटले आहे. == हिंदू धर्म == [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] 5vrof76f5j7m8tqmvdyg6m4oi0uxem5 2150206 2150205 2022-08-24T09:00:17Z अमर राऊत 140696 विकीकरण wikitext text/x-wiki {{Wikify|date=जानेवारी २०११}} '''गुरु पौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक गुरूंना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरु उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे ज्ञान शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> हा सण भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या आध्यात्मिक शिक्षकांचा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. हिंदू कॅलेंडरमध्ये ''आषाढ'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात ''पौर्णिमेच्या दिवशी (पौर्णिमा'' ) हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> महात्मा गांधींनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे महाभारताचे लेखक आणि वेद संकलित करणारे ऋषी असलेल्या वेद व्यास यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> या दिवशी व्यासपूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे जसे, महाभारतातल्या कथेमध्ये महान धनुर्धारी अर्जुनाचे गुरू द्रोणाचार्य होते. त्यांनी गुरूचा आदर केला ते पुढे भविष्यात महान, आदर्श व्यक्ति गणले गेले. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे, '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांचे पूजन आणि, तत्वांच पालन यांना महत्त्व दिले आहे. गुरू म्हणजे एखाद्या व्यक्तीपेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था असते. गुरू ही कदाचित एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. == हिंदू धर्म == [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] itar18ei5prmn2y1clsz4w5uv3f5x3u 2150209 2150206 2022-08-24T09:01:42Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{Wikify|date=जानेवारी २०११}} '''गुरु पौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक गुरूंना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरु उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे ज्ञान शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> हा सण भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या आध्यात्मिक शिक्षकांचा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. हिंदू कॅलेंडरमध्ये ''आषाढ'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात ''पौर्णिमेच्या दिवशी (पौर्णिमा'' ) हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> महात्मा गांधींनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे महाभारताचे लेखक आणि वेद संकलित करणारे ऋषी असलेल्या वेद व्यास यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> या दिवशी व्यास यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे : '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांचे पूजन आणि तत्वांचे पालन यांना महत्त्व दिले आहे. गुरू म्हणजे एखाद्या व्यक्तीपेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था असते. गुरू ही कदाचित एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. == हिंदू धर्म == [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] 62djag1fyi40w21tr0wgfpqrklrel4z 2150210 2150209 2022-08-24T09:02:19Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{Wikify|date=जानेवारी २०११}} '''गुरु पौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक गुरूंना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरु उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे ज्ञान शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> हा सण भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या आध्यात्मिक शिक्षकांचा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. हिंदू कॅलेंडरमध्ये ''आषाढ'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात ''पौर्णिमेच्या दिवशी (पौर्णिमा'' ) हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> महात्मा गांधींनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे महाभारताचे लेखक आणि वेद संकलित करणारे ऋषी असलेल्या वेद व्यास यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> म्हणून या दिवशी व्यास यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> == हिंदू धर्म == [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] neukis3eo29c3kcsd7rq2kdwp95t1w9 2150211 2150210 2022-08-24T09:02:48Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{Wikify|date=जानेवारी २०११}} '''गुरु पौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक गुरूंना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरु उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे ज्ञान शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> हा सण भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या आध्यात्मिक शिक्षकांचा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. हिंदू कॅलेंडरमध्ये ''आषाढ'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात ''पौर्णिमेच्या दिवशी (पौर्णिमा'' ) हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> महात्मा गांधींनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे महाभारताचे लेखक आणि वेद संकलित करणारे ऋषी असलेल्या वेद व्यास यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> म्हणून या दिवशी व्यास यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> == हिंदू धर्म == गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे : '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांचे पूजन आणि तत्वांचे पालन यांना महत्त्व दिले आहे. गुरू म्हणजे एखाद्या व्यक्तीपेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था असते. गुरू ही कदाचित एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] p2ml8uw4tuzl4riu7z05226a147es52 2150212 2150211 2022-08-24T09:04:09Z अमर राऊत 140696 चित्र जोडले wikitext text/x-wiki {{Wikify|date=जानेवारी २०११}} '''गुरु पौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक गुरूंना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरु उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे ज्ञान शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> हा सण भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या आध्यात्मिक शिक्षकांचा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. हिंदू कॅलेंडरमध्ये ''आषाढ'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात ''पौर्णिमेच्या दिवशी (पौर्णिमा'' ) हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> महात्मा गांधींनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे महाभारताचे लेखक आणि वेद संकलित करणारे ऋषी असलेल्या वेद व्यास यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> म्हणून या दिवशी व्यास यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> [[चित्र:Shukracharya_and_Kacha.jpg|इवलेसे|शुक्राचार्य आणि कच]] == हिंदू धर्म == गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे : '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांचे पूजन आणि तत्वांचे पालन यांना महत्त्व दिले आहे. गुरू म्हणजे एखाद्या व्यक्तीपेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था असते. गुरू ही कदाचित एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] 2gjmtsczoqiw67d24mab5mkachy82jb 2150213 2150212 2022-08-24T09:05:17Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — गुरूचा उकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गुरूचा उकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Wikify|date=जानेवारी २०११}} '''गुरू पौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक गुरूंना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरू उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे ज्ञान शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> हा सण भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या आध्यात्मिक शिक्षकांचा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. हिंदू कॅलेंडरमध्ये ''आषाढ'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात ''पौर्णिमेच्या दिवशी (पौर्णिमा'' ) हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> महात्मा गांधींनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे महाभारताचे लेखक आणि वेद संकलित करणारे ऋषी असलेल्या वेद व्यास यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> म्हणून या दिवशी व्यास यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> [[चित्र:Shukracharya_and_Kacha.jpg|इवलेसे|शुक्राचार्य आणि कच]] == हिंदू धर्म == गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे : '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांचे पूजन आणि तत्वांचे पालन यांना महत्त्व दिले आहे. गुरू म्हणजे एखाद्या व्यक्तीपेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था असते. गुरू ही कदाचित एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] 13upu2u932jij3jejv3mpzul47ey4zw 2150221 2150213 2022-08-24T09:27:54Z अमर राऊत 140696 साचा wikitext text/x-wiki '''गुरू पौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक गुरूंना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरू उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे ज्ञान शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> हा सण भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या आध्यात्मिक शिक्षकांचा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. हिंदू कॅलेंडरमध्ये ''आषाढ'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात ''पौर्णिमेच्या दिवशी (पौर्णिमा'' ) हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> महात्मा गांधींनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे महाभारताचे लेखक आणि वेद संकलित करणारे ऋषी असलेल्या वेद व्यास यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> म्हणून या दिवशी व्यास यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> [[चित्र:Shukracharya_and_Kacha.jpg|इवलेसे|शुक्राचार्य आणि कच]] == हिंदू धर्म == गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे : '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांचे पूजन आणि तत्वांचे पालन यांना महत्त्व दिले आहे. गुरू म्हणजे एखाद्या व्यक्तीपेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था असते. गुरू ही कदाचित एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] ryb227d3h6x4ungktbytseik3ov9hji 2150222 2150221 2022-08-24T09:28:30Z अमर राऊत 140696 चित्र जोडले wikitext text/x-wiki [[चित्र:Ekalavya's_Guru_Dakshina.jpg|इवलेसे|एकलव्य]] '''गुरू पौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक गुरूंना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरू उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे ज्ञान शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> हा सण भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या आध्यात्मिक शिक्षकांचा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. हिंदू कॅलेंडरमध्ये ''आषाढ'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात ''पौर्णिमेच्या दिवशी (पौर्णिमा'' ) हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> महात्मा गांधींनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे महाभारताचे लेखक आणि वेद संकलित करणारे ऋषी असलेल्या वेद व्यास यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> म्हणून या दिवशी व्यास यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> [[चित्र:Shukracharya_and_Kacha.jpg|इवलेसे|शुक्राचार्य आणि कच]] == हिंदू धर्म == गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे : '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांचे पूजन आणि तत्वांचे पालन यांना महत्त्व दिले आहे. गुरू म्हणजे एखाद्या व्यक्तीपेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था असते. गुरू ही कदाचित एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] r17styyneumukw9gwvtob19x6u6x80l 2150223 2150222 2022-08-24T09:29:57Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki [[चित्र:Ekalavya's_Guru_Dakshina.jpg|इवलेसे|एकलव्य]] '''गुरू पौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक गुरूंना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरू उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे ज्ञान शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> हा सण भारत, नेपाळ आणि भूतानमध्ये हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या आध्यात्मिक शिक्षकांचा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू दिनदर्शिके]]<nowiki/>प्रमाणे ''[[आषाढ]]'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात पौर्णिमेच्या दिवशी हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> महात्मा गांधी यांनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला व्यास पौर्णिमा असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे महाभारताचे लेखक आणि वेद संकलित करणारे ऋषी असलेल्या वेद व्यास यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> म्हणून या दिवशी व्यास यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> [[चित्र:Shukracharya_and_Kacha.jpg|इवलेसे|शुक्राचार्य आणि कच]] == हिंदू धर्म == गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे : '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांचे पूजन आणि तत्वांचे पालन यांना महत्त्व दिले आहे. गुरू म्हणजे एखाद्या व्यक्तीपेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था असते. गुरू ही कदाचित एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] hzv10sais1flni7rka5z6pm32fhxd5e 2150227 2150223 2022-08-24T09:43:09Z अमर राऊत 140696 दुवे जोडले wikitext text/x-wiki [[चित्र:Ekalavya's_Guru_Dakshina.jpg|इवलेसे|एकलव्य]] '''गुरुपौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक [[गुरु|गुरूं]]<nowiki/>ना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरू उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे [[ज्ञान]] शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> गुरुपौर्णिमेचा सण [[भारत]], [[नेपाळ]] आणि [[भूतान]]<nowiki/>मध्ये [[हिंदू]], [[जैन]] आणि [[बौद्ध]] धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या [[गुरु|आध्यात्मिक शिक्षकां]]<nowiki/>चा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू दिनदर्शिके]]<nowiki/>प्रमाणे ''[[आषाढ]]'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]<nowiki/>च्या दिवशी हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> [[महात्मा गांधी]] यांनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला '''व्यास पौर्णिमा''' असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे [[महाभारत|महाभारता]]<nowiki/>चे लेखक आणि [[वेद]] संकलित करणारे [[ऋषी]] [[पाराशर व्यास|वेद व्यास]] यांचा वाढदिवस आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> म्हणून या दिवशी व्यास यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> [[चित्र:Shukracharya_and_Kacha.jpg|इवलेसे|शुक्राचार्य आणि कच]] == हिंदू धर्म == गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे : '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांचे पूजन आणि तत्वांचे पालन यांना महत्त्व दिले आहे. गुरू म्हणजे एखाद्या व्यक्तीपेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था असते. गुरू ही कदाचित एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] m3ratkkecmoot5ph3xw37x8nk5gz3r9 2150228 2150227 2022-08-24T09:44:23Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Ekalavya's_Guru_Dakshina.jpg|इवलेसे|एकलव्य]] '''गुरुपौर्णिमा''' ही एक परंपरा आहे जी सर्व आध्यात्मिक आणि शैक्षणिक [[गुरु|गुरूं]]<nowiki/>ना समर्पित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=RSnJAAAAQBAJ&pg=PT136&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEINzAC#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Driven by the Divine: A Seven-Year Journey with Shivalinga Swamy and Vinnuacharya|last=Jackson|first=Chris|last2=Kozlowski|first2=Frances|date=2013-08-21|publisher=BalboaPress|isbn=9781452578934|language=en}}</ref> हे गुरू उत्क्रांत किंवा प्रबुद्ध मानव मानले जातात जे [[कर्मयोगशास्त्र (पुस्तक)|कर्मयोगा]]<nowiki/>वर आधारित त्यांचे [[ज्ञान]] शिष्यांना देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/guru-purnima-to-be-observed-tomorrow-know-significance-time-tithi-101627008562789.html|title=Guru Purnima to be observed tomorrow: Know significance, time, tithi|date=2021-07-23|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2021-07-23}}</ref> गुरुपौर्णिमेचा सण [[भारत]], [[नेपाळ]] आणि [[भूतान]]<nowiki/>मध्ये [[हिंदू]], [[जैन]] आणि [[बौद्ध]] धर्मीयांद्वारे साजरा केला जातो. गुरुपौर्णिमा ही पारंपारिकपणे एखाद्याच्या निवडलेल्या [[गुरु|आध्यात्मिक शिक्षकां]]<nowiki/>चा किंवा नेत्यांचा सन्मान करण्यासाठी साजरी केली जाते. [[हिंदू दिनदर्शिका|हिंदू दिनदर्शिके]]<nowiki/>प्रमाणे ''[[आषाढ]]'' (जून-जुलै) या हिंदू महिन्यात [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]<nowiki/>च्या दिवशी हा सण साजरा केला जातो. <ref>गुरू पूर्णिमा - Guru Purnima: https://www.bhaktibharat.com/festival/guru-purnima</ref> <ref name="Sanatan">Article [http://www.sanatan.org/en/a/28_Guru poornima.html "Guru Poornima (Vyas Puja)"] As on 22 July 2013 on www.</ref> [[महात्मा गांधी]] यांनी त्यांचे आध्यात्मिक गुरू श्रीमद राजचंद्र यांना श्रद्धांजली अर्पण करण्यासाठी या उत्सवाचे पुनरुज्जीवन केले. <ref name="Weber2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe|title=Gandhi as Disciple and Mentor|last=Thomas Weber|date=2 December 2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-45657-9|pages=[https://archive.org/details/gandhiasdisciple0000webe/page/34 34]–36|url-access=registration}}</ref> याला '''व्यास पौर्णिमा''' असेही म्हणतात;<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=3TXAAAAAQBAJ&pg=PT2&dq=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6_rz9m6zjAhUx6XMBHZB2ApIQ6AEIKDAA#v=onepage&q=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Vyas Purnima: व्यास पूर्णिमा|last=Ashram|first=Sant Shri Asharamji Bapu|publisher=Mahila Utthan Trust|language=hi}}</ref> कारण हा दिवस म्हणजे [[महाभारत|महाभारता]]<nowiki/>चे लेखक आणि [[वेद]] संकलित करणारे [[ऋषी]] [[पाराशर व्यास|वेद व्यास]] यांचा [[जन्मदिन|जन्मदिवस]] आहे. <ref name=":02">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/india/guru-purnima-2019-know-the-date-time-and-significance-of-vyasa-purnima-2229087.html|title=Guru Purnima 2019: Date, Time and Significance of Vyasa Purnima|date=16 July 2019|website=News18|access-date=2019-12-29}}</ref> म्हणून या दिवशी व्यास यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक |url=https://books.google.co.in/books?id=YghGAQAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiBgpyFmqzjAhXVWisKHYtGCSIQ6AEIRDAG |title=Amola ṭhevā, Hindū saṇa va sãskāra |last=Vāgha |first=Nirmalā Ha |date=1991 |publisher=Morayā Prakāśana |language=mr}}</ref> [[चित्र:Shukracharya_and_Kacha.jpg|इवलेसे|शुक्राचार्य आणि कच]] == हिंदू धर्म == गुरुपौर्णिमा म्हणजे एक प्राचीन काळापासून चालत असलेली परंपरा आहे. गुरूंबद्दल पुढील श्लोकात वर्णन केले आहे : '''''गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः, गुरुर्देवो महेश्वरः।''''' '''''गुरुसाक्षात परंब्रह्म, तस्मै श्रीगुरवेद नमः।।''''' वैदिक परंपरेत व्यक्तीपूजन, ग्रंथपूजन नाही तर तत्वांचे पूजन आणि तत्वांचे पालन यांना महत्त्व दिले आहे. गुरू म्हणजे एखाद्या व्यक्तीपेक्षा अधिक ज्ञानी, तापसी, आदरणीय अवस्था असते. गुरू ही कदाचित एखादी व्यक्ती, प्रतिमा, पुतळा असे काहीही असू शकते. [[महर्षि व्यास]] हे भारतीय संस्कृतीचे शिल्पकार आणि मूलाधार होत. भारतीय संस्कृतीची मूळ संकल्पना आणि पुढची जोपासना व्यासांनीच केली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=KPAXAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiT0bnTm6zjAhXSfSsKHS4kALI4HhDoAQguMAI|title=Vyāsapraṇīta karmāce samājaśāstra|last=Khairakara|first=Di Mā|date=1981|publisher=Bhāratīya Sãskr̥tī Pratishṭhāna|language=mr}}</ref> व्यासांनी वेदांचे नीटपणे विभाजन आणि संपादन केले. पूर्वी [[वेद]] एकच होता, त्याचे चार भाग व्यासांनी केले. व्यासांनी [[महाभारत]] लिहिले महाभारत हा जगातील सर्वश्रेष्ठ व अलौकिक ग्रंथ! महाभारतात धर्मशास्त्र आहे, नीतिशास्त्र आहे, व्यवहारशास्त्र आहे आणि मानसशास्त्रही आहे. महाभारताची रचना करणारे व्यास त्या कथेशी फार जवळून संबंधित होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=VzAsAAAAIAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwisiMKcm6zjAhUCU30KHdIIC6w4FBDoAQgpMAE|title=Āsvāda āṇi samīkshā|last=Pargaonkar|first=Vithal Shankar|date=1989|publisher=Pratimā Prakāśana|language=mr}}</ref> महान ऋषि पराशर यांच्या सहवासात मत्सगंधा नावाच्या कुमारिकेला पुत्रप्राप्ती झाली. त्यांनाच आपण वेदव्यास या नावाने ओळखतो. मत्सगंधा नावाची कुमारिका पुढे हस्तिनापुर राज्याचे राजा शंतनु यांची पत्नी झाली, त्यांनाच आपण देवी सत्यवती या नावाने ओळखतो. देवी सत्यवतीला कौमार्यावस्थेत झालेला पुत्र म्हणजे [[व्यास]]!<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=hLvWAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&dq=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj8hYDnmqzjAhWNA3IKHdQOBM04ChDoAQgqMAE|title=Bhāratīya tattvajñānācā br̥had itihāsa: Veda, Upanishade, va bhautikavāda|last=Jośī|first=Gajānana Nārāyaṇa|date=1994|publisher=Marāṭhī Tattvajñāna-Mahākośa Maṇḍaḷa yāñce karitā Śubhadā-Sārasvata Prakāśana|language=mr}}</ref> पुढे सत्यवती [[हस्तिनापुर|हस्तिनापूर]]ची राणी झाली. हा पुत्र व्दैपायन नावाच्या बेटावर राहत त्यामुळे त्यांचे नाव कृष्ण व्दैपायन असे पडले. ऋषि पराशर यांचे पुत्र असल्यामुळे त्यांना पाराशर या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. == बौद्ध धर्म == बोधी प्राप्ती नंतर [[गौतम बुद्ध|बुद्धांनी]] आपला प्रथम धर्मोपदेशक सारनाथ येथे कौण्डिण्य, वप्प, भद्दीय, अस्सजि आणि महानाम या पाच भिख्खूंना दिला. बौद्ध इतिहासामध्ये पहिल्या धर्मोपदेशाला धम्मचक्र प्रवर्तन सूत्राने संबोधिले जाते आणि पाच भिक्षूंना पंचवर्गीय भिक्षु म्हणून ओळखले जाते. आषाढ़ पौर्णिमेच्या ज्या दिवशी बुद्धांनी पाच भिक्षुंना पहिला धर्मोपदेश दिला ती पौर्णिमा आज गुरुपौर्णिमेच्या नावाने प्रचलित आहे. आषाढ पौर्णिमा कंबोडिया, थायलंड, श्रीलंका, लाओस, म्यानमार आणि वेगवेगळ्या देशामंध्ये साजरी केली जाते.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|date=2020-04-30|title=Asalha Puja|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Asalha_Puja&oldid=953991846|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ==अन्य== व्यासपूजन करण्याच्या जोडीने व्यक्तीला जीवनात मार्गदर्शन करणाऱ्या विविध गुरुजनांचे पूजन यादिवशी केले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=LhCyAwAAQBAJ&pg=PA124&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwj5lJSH1KzjAhWB63MBHQWNBG4Q6AEIMDAB#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=Guru Initiation Puja Handbook|last=CHARRAN|first=SWAMI RAM|date=2012|publisher=Lulu.com|isbn=9781105274947|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=O9upBAAAQBAJ&pg=PA97&dq=guru+purnima&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiE1OqW1azjAhW_IbcAHRDAB0g4ChDoAQguMAE#v=onepage&q=guru%20purnima&f=false|title=The Power of the Dharma: An Introduction to Hinduism and Vedic Culture|last=Knapp|first=Stephen|date=2006-06-05|publisher=iUniverse|isbn=9780595837489|language=en}}</ref> शाळा, महाविद्यालयातले शिक्षक, आध्यात्मिक गुरू, कला-विद्या यात मार्गदर्शन करणारे शिक्षक यांच्याविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.techinfomarathi.in|title=गुरुपौर्णिमा|last=|first=|date=२७ जुलै २०१८|work=|access-date=|archive-url=|archive-date=|dead-url=}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{साचा:हिंदू सण}} [[वर्ग:हिंदू धर्मातील सण आणि उत्सव]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] ggaq8h8ow8a3j7sebbxm1y1bfrwov0h 0 26760 2150043 1997844 2022-08-23T13:34:28Z Dharmadhyaksha 28394 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Nakshatras.jpg|अल्ट=सूर्यसिद्धांतानुसार नक्षत्रांची मांडणी|इवलेसे|सूर्यसिद्धांतानुसार नक्षत्रांची मांडणी]] आकाशातले काही विशिष्ट तारकासमूह '''नक्षत्र''' ह्या नावाने ओळखले जातात. नक्षत्रांची यादी [[अथर्ववेद]], [[तैत्तरीय संहिता]], [[शतपथ ब्राह्मण]] यांत दिली आहे. [[सूर्य (ज्योतिष)|चंद्र]] आकाशात ज्या दीर्घ वर्तुळ मार्गातून भ्रमण करताना दिसतो त्या मार्गाला क्रांतिवृत्त म्हणतात. क्रांतिवृत्ताचे सत्तावीस समान भाग कल्पिले आहेत. त्यांतील प्रत्येकात येणाऱ्या एकेका तारकापुंजाला नक्षत्र म्हणतात. अशी एकूण २७ नक्षत्रे आहेत. म्हणून प्रत्येक नक्षत्राने क्रांतिवृत्तावर व्यापलेली जागा (३६० अंश भागिले २७ = १३° २०′) १३ अंश २० कला असते. प्रत्येक नक्षत्र हा परत ४ पदां मध्ये भागला गेला आहे. आकाशात नक्षत्रांशिवाय इतरही अनेक तारकासमूह आहेत. == यादी == {| class="wikitable" align="center" cellspacing="2" cellpadding="" |- bgcolor=#cccccc ! rowspan="2" | # ! rowspan="2" | नाव ! rowspan="2" | फलज्योतिष्यान्वये देवता ! rowspan="2" | पाश्चात्त्य नाव ! rowspan="2" | मानचित्र ! rowspan="2" | स्थिति ! colspan="4" | पद |- ! पद १ || पद २ || पद ३ || पद ४ |- | १ || [[अश्विनी]] <br> (Ashvinī) ||[[केतू (ज्योतिष)|केतू]] (Cauda Draconis) || β (बिटा) आणी γ (गामा) मेष तारामंडल || [[Image:Aries constellation map.svg|100px]] || ०° – १३° २०′ मेष || चु Chu || चे Che || चो Cho || ला La |- | २ (2) || [[भरणी]] (Bharanī)||[[शुक्र]] (Venus)|| [[35 Arietis|35]], [[39 Arietis|39]], and [[41 Arietis|41]] [[Aries (constellation)|Arietis]] || [[Image:Aries constellation map.svg|100px]] || 13AR20-26AR40 |- | ३ (3) ||[[कृत्तिका]] (Krittikā)||[[रवी]] (Sun) ||[[Pleiades (star cluster)|Pleiades]] || [[Image:Taurus constellation map.png|100px]] || 26AR40-10TA00 |- | ४ (4) || [[रोहिणी]] (Rohinī)||[[चंद्र]] (Moon)|| [[Aldebaran]] || [[Image:Taurus constellation map.png|100px]] || 10TA00-23TA20 |- | ५ (5) || [[मृग]]/[[म्रृगशीर्ष]] (Mrigashīrsha)||[[मंगळ]] (Mars)|| [[Lambda Orionis|λ]], φ [[Orion (constellation)|Orionis]] ||[[Image:Orion constellation map.png|100px]] || 23TA40-06GE40 |- | ६ (6) || [[आर्द्रा]] (Ārdrā)|| [[राहू (ज्योतिष)|राहू]] (Caput Draconis) || [[Betelgeuse]] || [[Image:Orion constellation map.png|100px]] || 06GE40-20GE00 |- | ७ (7) || [[पुनर्वसु]] (Punarvasu)|| [[गुरू (ज्योतिष)|गुरू/बृहस्पति]](Jupiter) ||[[Castor]] and [[Pollux]] || [[Image:Gemini constellation map.png|100px]] || 20GE00-03CA20 |- | ८ (8) || [[पुष्य]] (Pushya)||[[शनी]] (Saturn) ||[[Gamma Cancri|γ]], [[Delta Cancri|δ]] and [[Theta Cancri|θ]] [[Cancer (constellation)|Cancri]] || [[Image:Cancer constellation map.png|100px]] || 03CA20-16CA40 |- | ९ (9) || [[आश्लेषा]] (Āshleshā)||[[बुध ग्रह|बुध]] (Mercury) || δ, ε, η, ρ, and [[Sigma Hydrae|σ]] [[Hydra (constellation)|Hydrae]] || [[Image:Hydra constellation map.png|100px]] ||16CA40-30CA500 |- | १० (10) || [[मघा]] (Maghā) || [[केतू (ज्योतिष)|केतू]] || [[Regulus]] || [[Image:Leo constellation map.png|100px]] || 00LE00-13LE20 |- | ११ (11) || [[पूर्वा फाल्गुनी]] (Pūrva Phalgunī)||[[शुक्र]] (Venus)|| [[Delta Leonis|δ]] and [[Theta Leonis|θ]] [[Leo (constellation)|Leonis]] || [[Image:Leo constellation map.png|100px]] || 13LE20-26LE40 |- | १२ (12) || [[उत्तराफाल्गुनी|उत्तरा फाल्गुनी]] (Uttara Phalgunī)|| [[रवी]]|| [[Denebola]] || [[Image:Leo constellation map.png|100px]] || 26LE40-10VI00 |- | १३ (13) || [[हस्त]] (Hasta)||[[चंद्र]]|| [[Alpha Corvi|α]], [[Beta Corvi|β]], [[Gamma Corvi|γ]], [[Delta Corvi|δ]] and [[Epsilon Corvi|ε]] [[Corvus (constellation)|Corvi]] ||[[Image:Corvus constellation map.png|100px]] || 10VI00-23VI20 |- | १४ (14) || [[चित्रा]] (Chitrā) ||[[मंगळ]] || [[Spica]] || [[Image:Virgo constellation map.png|100px]] || 23VI20-06LI40 |- | १५ (15) || [[स्वाती]] (Svātī) ||[[राहू (ज्योतिष)|राहू]]|| [[Arcturus]] || [[Image:Bootes constellation map.png|100px]] || 06LI40-20LI00 |- | १६ (16) || [[विशाखा]] (Vishākhā)||[[गुरू (ज्योतिष)|गुरू/बृहस्पति]]|| [[Alpha Librae|α]], [[Beta Librae|β]], [[Gamma Librae|γ]] and ι [[Libra (constellation)|Librae]] ||[[Image:Libra constellation map.png|100px]] || 20LI00-03SC20 |- | १७ (17) || [[अनुराधा]] (Anurādhā) ||[[शनी]]|| [[Beta Scorpii|β]], [[Delta Scorpii|δ]] and [[Pi Scorpii|π]] [[Scorpius (constellation)|Scorpionis]] || [[Image:Scorpius constellation map.png|100px]] || 03SC20-16SC40 |- | १८ (18) || [[ज्येष्ठा]] (Jyeshtha)||[[बुध ग्रह|बुध]]|| [[Alpha Scorpii|α]], [[Sigma Scorpii|σ]], and [[Tau Scorpii|τ]] [[Scorpius (constellation)|Scorpionis]] || [[Image:Scorpius constellation map.png|100px]] || 16SC40-30SC00 |- | १९ (19) || [[मूळ]] (Mūla)||[[केतू (ज्योतिष)|केतू]] || [[Epsilon Scorpii|ε]], ζ, [[Eta Scorpii|η]], [[Theta Scorpii|θ]], ι, [[Kappa Scorpii|κ]], [[Lambda Scorpii|λ]], [[Mu Scorpii|μ]] and [[Nu Scorpii|ν]] [[Scorpius (constellation)|Scorpionis]] || [[Image:Scorpius constellation map.png|100px]] || 00SG00-13SG20 |- | २० (20) || [[पूर्वाषाढा]] (Pūrva Ashādhā)||[[शुक्र]]|| [[Delta Sagittarii|δ]] and [[Epsilon Sagittarii|ε]] [[Sagittarius (constellation)|Sagittarii]] || [[Image:Sagittarius constellation map.png|100px]]|| 13SG20-26SG40 |- | २१ (21) || [[उत्तराषाढा]] (Uttara Ashādhā)||[[रवी]]|| [[Zeta Sagittarii|ζ]] and [[Sigma Sagittarii|σ]] [[Sagittarius (constellation)|Sagittarii]] || [[Image:Sagittarius constellation map.png|100px]] || 26SG40-10CP00 |- | २२ (22) || [[श्रवण]] (Shravana)||[[चंद्र]]|| [[Alpha Aquilae|α]], [[Beta Aquilae|β]] and [[Gamma Aquilae|γ]] [[Aquila (constellation)|Aquilae]] || [[Image:Aquila constellation map.png|100px]] || 10CP00-23CP20 |- | २३ (23) || [[धनिष्ठा]]/[[श्रविष्ठा]] (Shravishthā) or [[Dhanisthā]]||[[मंगळ]]|| [[Alpha Delphini|α]] to δ [[Delphinus]] || [[Image:Delphinus constellation map.png|100px]]|| 23CP20-06AQ40 |- | २४ (24) || [[शततारका]]/[[शतभिषज]] (Shatabhishaj)||[[राहू (ज्योतिष)|राहू]]|| [[Gamma Aquarii|γ]] [[Aquarii]] || [[Image:Aquarius constellation map.png|100px]]|| 06AQ40-20AQ00 |- | २५ (25) || [[पूर्वाभाद्रपदा]] (Pūrva Bhādrapadā)||[[गुरू (ज्योतिष)|गुरू/बृहस्पति]]|| [[Alpha Pegasi|α]] and [[Beta Pegasi|β]] [[Pegasus (constellation)|Pegasi]] || [[Image:Pegasus constellation map.png|100px]]|| 20AQ00-03PI20 |- | २६ (26) || [[उत्तराभाद्रपदा]] (Uttara Bhādrapadā)||[[शनी]]|| [[Gamma Pegasi|γ]] [[Pegasus (constellation)|Pegasi]] and [[Alpha Andromedae|α]] [[Andromeda (constellation)|Andromedae]] || [[Image:Andromeda constellation map.png|100px]] || 03PI20-16PI40 |- | २७ (27) || [[रेवती]] (Revatī)||[[बुध ग्रह|बुध]]|| ζ [[Pisces (constellation)|Piscium]] || [[Image:Pisces constellation map.png|100px]] || 16PI40-30PI00 |} पुण्यामधे [[नक्षत्र]] [[उद्यान]] नावाचे एक उद्यान कोथरूडमध्ये आहे. == २८वे नक्षत्र == तैत्तिरीय संहितेत आणि अथर्ववेदात में २८ नक्षत्रांचा उल्लेख आहे. त्यांमध्ये अभिजित हेहे आहे. अभिजित हे ते २८ वे नक्षत्र आहे. परंतु कालांतराने हे नक्षत्र क्रांतिवृत्तावरून बाजूला सरकले म्हणूनच आज केवळ २७ नक्षत्रे मानली जातात. अभिजित नक्षत्र हे उत्तराषाढा आणि श्रवण नक्षत्र यांच्यादरम्यान आहे. उत्तराषाढा शेवटचा एक चरण व श्रवणाचा आरंभीचा एक चरण मिळून अभिजित नक्षत्र होते. ==पुस्तके== * नक्षत्रकथा ([[लीना दामले]]) [[वर्ग:नक्षत्र|*]] [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:आकाश]] [[वर्ग:खगोलशास्त्र]] [[वर्ग:फलज्योतिष]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] f5kndihnide03lmkl825sekc40pl4m2 2150046 2150043 2022-08-23T13:40:21Z Dharmadhyaksha 28394 /* यादी */ wikitext text/x-wiki [[चित्र:Nakshatras.jpg|अल्ट=सूर्यसिद्धांतानुसार नक्षत्रांची मांडणी|इवलेसे|सूर्यसिद्धांतानुसार नक्षत्रांची मांडणी]] आकाशातले काही विशिष्ट तारकासमूह '''नक्षत्र''' ह्या नावाने ओळखले जातात. नक्षत्रांची यादी [[अथर्ववेद]], [[तैत्तरीय संहिता]], [[शतपथ ब्राह्मण]] यांत दिली आहे. [[सूर्य (ज्योतिष)|चंद्र]] आकाशात ज्या दीर्घ वर्तुळ मार्गातून भ्रमण करताना दिसतो त्या मार्गाला क्रांतिवृत्त म्हणतात. क्रांतिवृत्ताचे सत्तावीस समान भाग कल्पिले आहेत. त्यांतील प्रत्येकात येणाऱ्या एकेका तारकापुंजाला नक्षत्र म्हणतात. अशी एकूण २७ नक्षत्रे आहेत. म्हणून प्रत्येक नक्षत्राने क्रांतिवृत्तावर व्यापलेली जागा (३६० अंश भागिले २७ = १३° २०′) १३ अंश २० कला असते. प्रत्येक नक्षत्र हा परत ४ पदां मध्ये भागला गेला आहे. आकाशात नक्षत्रांशिवाय इतरही अनेक तारकासमूह आहेत. == यादी == {| class="wikitable" align="center" cellspacing="2" cellpadding="" |- bgcolor=#cccccc ! rowspan="2" | # ! rowspan="2" | नाव ! rowspan="2" | फलज्योतिष्यान्वये देवता ! rowspan="2" | पाश्चात्त्य नाव ! rowspan="2" | मानचित्र ! rowspan="2" | स्थिति ! colspan="4" | पद |- ! पद १ || पद २ || पद ३ || पद ४ |- | १ || [[अश्विनी (नक्षत्र)|अश्विनी]] <br> (Ashvinī) || [[केतू (ज्योतिष)|केतू]] || β (बिटा) आणी γ (गामा) मेष तारामंडल || [[Image:Aries constellation map.svg|100px]] || ०° – १३° २०′ मेष || चु Chu || चे Che || चो Cho || ला La |- | २ || [[भरणी (नक्षत्र)|भरणी]] <br> (Bharanī)|| [[शुक्र]] || [[35 Arietis|35]], [[39 Arietis|39]], and [[41 Arietis|41]] [[Aries (constellation)|Arietis]] || [[Image:Aries constellation map.svg|100px]] || 13AR20-26AR40 || ली Li || लू Lu || ले Le || लो Lo |- | ३ || [[कृत्तिका]] (Krittikā)|| [[रवी]] ||[[Pleiades (star cluster)|Pleiades]] || [[Image:Taurus constellation map.png|100px]] || 26AR40-10TA00 || अ A || ई I || उ U || ए E |- | ४ || [[रोहिणी]] (Rohinī)|| [[चंद्र]] || [[Aldebaran]] || [[Image:Taurus constellation map.png|100px]] || 10TA00-23TA20 || ओ O || वा Va/Ba || वी Vi/Bi || वु Vu/Bu |- | ५ || [[मृग]]/[[म्रृगशीर्ष]] (Mrigashīrsha)|| [[मंगळ]] || [[Lambda Orionis|λ]], φ [[Orion (constellation)|Orionis]] ||[[Image:Orion constellation map.png|100px]] || 23TA40-06GE40 |- | ६ || [[आर्द्रा]] (Ārdrā)|| [[राहू (ज्योतिष)|राहू]] || [[Betelgeuse]] || [[Image:Orion constellation map.png|100px]] || 06GE40-20GE00 |- | ७ || [[पुनर्वसु]] (Punarvasu)|| [[गुरू (ज्योतिष)|गुरू/बृहस्पति]] ||[[Castor]] and [[Pollux]] || [[Image:Gemini constellation map.png|100px]] || 20GE00-03CA20 |- | ८ || [[पुष्य]] (Pushya)||[[शनी]] || [[Gamma Cancri|γ]], [[Delta Cancri|δ]] and [[Theta Cancri|θ]] [[Cancer (constellation)|Cancri]] || [[Image:Cancer constellation map.png|100px]] || 03CA20-16CA40 |- | ९ || [[आश्लेषा]] (Āshleshā)||[[बुध ग्रह|बुध]] || δ, ε, η, ρ, and [[Sigma Hydrae|σ]] [[Hydra (constellation)|Hydrae]] || [[Image:Hydra constellation map.png|100px]] ||16CA40-30CA500 |- | १० || [[मघा]] (Maghā) || [[केतू (ज्योतिष)|केतू]] || [[Regulus]] || [[Image:Leo constellation map.png|100px]] || 00LE00-13LE20 |- | ११ (11) || [[पूर्वा फाल्गुनी]] (Pūrva Phalgunī)|| [[शुक्र]] || [[Delta Leonis|δ]] and [[Theta Leonis|θ]] [[Leo (constellation)|Leonis]] || [[Image:Leo constellation map.png|100px]] || 13LE20-26LE40 |- | १२ (12) || [[उत्तराफाल्गुनी|उत्तरा फाल्गुनी]] (Uttara Phalgunī)|| [[रवी]]|| [[Denebola]] || [[Image:Leo constellation map.png|100px]] || 26LE40-10VI00 |- | १३ (13) || [[हस्त]] (Hasta)||[[चंद्र]]|| [[Alpha Corvi|α]], [[Beta Corvi|β]], [[Gamma Corvi|γ]], [[Delta Corvi|δ]] and [[Epsilon Corvi|ε]] [[Corvus (constellation)|Corvi]] ||[[Image:Corvus constellation map.png|100px]] || 10VI00-23VI20 |- | १४ (14) || [[चित्रा]] (Chitrā) ||[[मंगळ]] || [[Spica]] || [[Image:Virgo constellation map.png|100px]] || 23VI20-06LI40 |- | १५ (15) || [[स्वाती]] (Svātī) ||[[राहू (ज्योतिष)|राहू]]|| [[Arcturus]] || [[Image:Bootes constellation map.png|100px]] || 06LI40-20LI00 |- | १६ (16) || [[विशाखा]] (Vishākhā)||[[गुरू (ज्योतिष)|गुरू/बृहस्पति]]|| [[Alpha Librae|α]], [[Beta Librae|β]], [[Gamma Librae|γ]] and ι [[Libra (constellation)|Librae]] ||[[Image:Libra constellation map.png|100px]] || 20LI00-03SC20 |- | १७ (17) || [[अनुराधा]] (Anurādhā) ||[[शनी]]|| [[Beta Scorpii|β]], [[Delta Scorpii|δ]] and [[Pi Scorpii|π]] [[Scorpius (constellation)|Scorpionis]] || [[Image:Scorpius constellation map.png|100px]] || 03SC20-16SC40 |- | १८ (18) || [[ज्येष्ठा]] (Jyeshtha)||[[बुध ग्रह|बुध]]|| [[Alpha Scorpii|α]], [[Sigma Scorpii|σ]], and [[Tau Scorpii|τ]] [[Scorpius (constellation)|Scorpionis]] || [[Image:Scorpius constellation map.png|100px]] || 16SC40-30SC00 |- | १९ (19) || [[मूळ]] (Mūla)||[[केतू (ज्योतिष)|केतू]] || [[Epsilon Scorpii|ε]], ζ, [[Eta Scorpii|η]], [[Theta Scorpii|θ]], ι, [[Kappa Scorpii|κ]], [[Lambda Scorpii|λ]], [[Mu Scorpii|μ]] and [[Nu Scorpii|ν]] [[Scorpius (constellation)|Scorpionis]] || [[Image:Scorpius constellation map.png|100px]] || 00SG00-13SG20 |- | २० (20) || [[पूर्वाषाढा]] (Pūrva Ashādhā)||[[शुक्र]]|| [[Delta Sagittarii|δ]] and [[Epsilon Sagittarii|ε]] [[Sagittarius (constellation)|Sagittarii]] || [[Image:Sagittarius constellation map.png|100px]]|| 13SG20-26SG40 |- | २१ (21) || [[उत्तराषाढा]] (Uttara Ashādhā)||[[रवी]]|| [[Zeta Sagittarii|ζ]] and [[Sigma Sagittarii|σ]] [[Sagittarius (constellation)|Sagittarii]] || [[Image:Sagittarius constellation map.png|100px]] || 26SG40-10CP00 |- | २२ (22) || [[श्रवण]] (Shravana)||[[चंद्र]]|| [[Alpha Aquilae|α]], [[Beta Aquilae|β]] and [[Gamma Aquilae|γ]] [[Aquila (constellation)|Aquilae]] || [[Image:Aquila constellation map.png|100px]] || 10CP00-23CP20 |- | २३ (23) || [[धनिष्ठा]]/[[श्रविष्ठा]] (Shravishthā) or [[Dhanisthā]]||[[मंगळ]]|| [[Alpha Delphini|α]] to δ [[Delphinus]] || [[Image:Delphinus constellation map.png|100px]]|| 23CP20-06AQ40 |- | २४ (24) || [[शततारका]]/[[शतभिषज]] (Shatabhishaj)||[[राहू (ज्योतिष)|राहू]]|| [[Gamma Aquarii|γ]] [[Aquarii]] || [[Image:Aquarius constellation map.png|100px]]|| 06AQ40-20AQ00 |- | २५ (25) || [[पूर्वाभाद्रपदा]] (Pūrva Bhādrapadā)||[[गुरू (ज्योतिष)|गुरू/बृहस्पति]]|| [[Alpha Pegasi|α]] and [[Beta Pegasi|β]] [[Pegasus (constellation)|Pegasi]] || [[Image:Pegasus constellation map.png|100px]]|| 20AQ00-03PI20 |- | २६ (26) || [[उत्तराभाद्रपदा]] (Uttara Bhādrapadā)||[[शनी]]|| [[Gamma Pegasi|γ]] [[Pegasus (constellation)|Pegasi]] and [[Alpha Andromedae|α]] [[Andromeda (constellation)|Andromedae]] || [[Image:Andromeda constellation map.png|100px]] || 03PI20-16PI40 |- | २७ (27) || [[रेवती]] (Revatī)||[[बुध ग्रह|बुध]]|| ζ [[Pisces (constellation)|Piscium]] || [[Image:Pisces constellation map.png|100px]] || 16PI40-30PI00 |} पुण्यामधे "नक्षत्र उद्यान" नावाचे एक उद्यान कोथरूडमध्ये आहे. == २८वे नक्षत्र == तैत्तिरीय संहितेत आणि अथर्ववेदात में २८ नक्षत्रांचा उल्लेख आहे. त्यांमध्ये अभिजित हेहे आहे. अभिजित हे ते २८ वे नक्षत्र आहे. परंतु कालांतराने हे नक्षत्र क्रांतिवृत्तावरून बाजूला सरकले म्हणूनच आज केवळ २७ नक्षत्रे मानली जातात. अभिजित नक्षत्र हे उत्तराषाढा आणि श्रवण नक्षत्र यांच्यादरम्यान आहे. उत्तराषाढा शेवटचा एक चरण व श्रवणाचा आरंभीचा एक चरण मिळून अभिजित नक्षत्र होते. ==पुस्तके== * नक्षत्रकथा ([[लीना दामले]]) [[वर्ग:नक्षत्र|*]] [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:आकाश]] [[वर्ग:खगोलशास्त्र]] [[वर्ग:फलज्योतिष]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] q6wnt9jggf3mmq0nbuyszt9l1gng0tf 2150098 2150046 2022-08-23T18:17:14Z 43.242.226.27 /* यादी */ wikitext text/x-wiki [[चित्र:Nakshatras.jpg|अल्ट=सूर्यसिद्धांतानुसार नक्षत्रांची मांडणी|इवलेसे|सूर्यसिद्धांतानुसार नक्षत्रांची मांडणी]] आकाशातले काही विशिष्ट तारकासमूह '''नक्षत्र''' ह्या नावाने ओळखले जातात. नक्षत्रांची यादी [[अथर्ववेद]], [[तैत्तरीय संहिता]], [[शतपथ ब्राह्मण]] यांत दिली आहे. [[सूर्य (ज्योतिष)|चंद्र]] आकाशात ज्या दीर्घ वर्तुळ मार्गातून भ्रमण करताना दिसतो त्या मार्गाला क्रांतिवृत्त म्हणतात. क्रांतिवृत्ताचे सत्तावीस समान भाग कल्पिले आहेत. त्यांतील प्रत्येकात येणाऱ्या एकेका तारकापुंजाला नक्षत्र म्हणतात. अशी एकूण २७ नक्षत्रे आहेत. म्हणून प्रत्येक नक्षत्राने क्रांतिवृत्तावर व्यापलेली जागा (३६० अंश भागिले २७ = १३° २०′) १३ अंश २० कला असते. प्रत्येक नक्षत्र हा परत ४ पदां मध्ये भागला गेला आहे. आकाशात नक्षत्रांशिवाय इतरही अनेक तारकासमूह आहेत. == यादी == {| class="wikitable" align="center" cellspacing="2" cellpadding="" |- bgcolor=#cccccc ! rowspan="2" | # ! rowspan="2" | नाव ! rowspan="2" | फलज्योतिष्यान्वये देवता ! rowspan="2" | पाश्चात्त्य नाव ! rowspan="2" | मानचित्र ! rowspan="2" | स्थिती ! colspan="4" | पद |- ! पद १ || पद २ || पद ३ || पद ४ |- | १ || [[अश्विनी (नक्षत्र)|अश्विनी]] <br> (Ashvinī) || [[केतू (ज्योतिष)|केतू]]|| β (बिटा) आणी γ (गामा) मेष तारामंडल || [[Image:Aries constellation map.svg|100px]] || ०° – १३° २०′ मेष || चु Chu || चे Che || चो Cho || ला La |- | २ || [[भरणी (नक्षत्र)|भरणी]] <br> (Bharanī)|| [[शुक्र]]|| [[35 Arietis|35]], [[39 Arietis|39]], and [[41 Arietis|41]] [[Aries (constellation)|Arietis]] || [[Image:Aries constellation map.svg|100px]] || 13AR20-26AR40 || ली Li || लू Lu || ले Le || लो Lo |- | ३ || [[कृत्तिका (नक्षत्र)|कृत्तिका]] (Krittikā)|| [[रवी]]||[[Pleiades (star cluster)|Pleiades]] || [[Image:Taurus constellation map.png|100px]] || 26AR40-10TA00 || अ A || ई I || उ U || ए E |- | ४ || [[रोहिणी (नक्षत्र)|रोहिणी]] (Rohinī)|| [[चंद्र]]|| [[Aldebaran]] || [[Image:Taurus constellation map.png|100px]] || 10TA00-23TA20 || ओ O || वा Va/Ba || वी Vi/Bi || वु Vu/Bu |- | ५ || [[मृग (नक्षत्र)|मृगशीर्ष]] (Mrigashīrsha)|| [[मंगळ]]|| [[Lambda Orionis|λ]], φ [[Orion (constellation)|Orionis]] ||[[Image:Orion constellation map.png|100px]] || 23TA40-06GE40 |- | ६ || [[आर्द्रा (नक्षत्र)|आर्द्रा]] (Ārdrā)|| [[राहू (ज्योतिष)|राहू]]|| [[Betelgeuse]] || [[Image:Orion constellation map.png|100px]] || 06GE40-20GE00 |- | ७ || [[पुनर्वसु (नक्षत्र)|पुनर्वसु]] (Punarvasu)|| [[गुरू (ज्योतिष)|गुरू/बृहस्पति]]||[[Castor]] and [[Pollux]] || [[Image:Gemini constellation map.png|100px]] || 20GE00-03CA20 |- | ८ || [[पुष्य (नक्षत्र)|पुष्य]] (Pushya)||[[शनी]] || [[Gamma Cancri|γ]], [[Delta Cancri|δ]] and [[Theta Cancri|θ]] [[Cancer (constellation)|Cancri]] || [[Image:Cancer constellation map.png|100px]] || 03CA20-16CA40 |- | ९ || [[आश्लेषा (नक्षत्र)|आश्लेषा]] (Āshleshā)|| [[बुध ग्रह|बुध]]|| δ, ε, η, ρ, and [[Sigma Hydrae|σ]] [[Hydra (constellation)|Hydrae]] || [[Image:Hydra constellation map.png|100px]] ||16CA40-30CA500 |- | १० || [[मघा (नक्षत्र)|मघा]] (Maghā) || [[केतू (ज्योतिष)|केतू]]|| [[Regulus]] || [[Image:Leo constellation map.png|100px]] || 00LE00-13LE20 |- | ११ (11) || [[पूर्वाफाल्गुनी]] (Pūrva Phalgunī)|| [[शुक्र]]|| [[Delta Leonis|δ]] and [[Theta Leonis|θ]] [[Leo (constellation)|Leonis]] || [[Image:Leo constellation map.png|100px]] || 13LE20-26LE40 |- | १२ (12) || [[उत्तराफाल्गुनी]] (Uttara Phalgunī)|| [[रवी]]|| [[Denebola]] || [[Image:Leo constellation map.png|100px]] || 26LE40-10VI00 |- | १३ (13) || [[हस्त (नक्षत्र)|हस्त]] (Hasta)|| [[चंद्र]]|| [[Alpha Corvi|α]], [[Beta Corvi|β]], [[Gamma Corvi|γ]], [[Delta Corvi|δ]] and [[Epsilon Corvi|ε]] [[Corvus (constellation)|Corvi]] ||[[Image:Corvus constellation map.png|100px]] || 10VI00-23VI20 |- | १४ (14) || [[चित्रा (नक्षत्र)|चित्रा]] (Chitrā) || [[मंगळ]]|| [[Spica]] || [[Image:Virgo constellation map.png|100px]] || 23VI20-06LI40 |- | १५ (15) || [[स्वाती (नक्षत्र)|स्वाती]] (Svātī) || [[राहू (ज्योतिष)|राहू]]|| [[Arcturus]] || [[Image:Bootes constellation map.png|100px]] || 06LI40-20LI00 |- | १६ (16) || [[विशाखा (नक्षत्र)|विशाखा]] (Vishākhā)|| [[गुरू (ज्योतिष)|गुरू/बृहस्पति]]|| [[Alpha Librae|α]], [[Beta Librae|β]], [[Gamma Librae|γ]] and ι [[Libra (constellation)|Librae]] ||[[Image:Libra constellation map.png|100px]] || 20LI00-03SC20 |- | १७ (17) || [[अनुराधा (नक्षत्र)|अनुराधा]] (Anurādhā) || [[शनी]]|| [[Beta Scorpii|β]], [[Delta Scorpii|δ]] and [[Pi Scorpii|π]] [[Scorpius (constellation)|Scorpionis]] || [[Image:Scorpius constellation map.png|100px]] || 03SC20-16SC40 |- | १८ (18) || [[ज्येष्ठा (नक्षत्र)|ज्येष्ठा]] (Jyeshtha)|| [[बुध ग्रह|बुध]]|| [[Alpha Scorpii|α]], [[Sigma Scorpii|σ]], and [[Tau Scorpii|τ]] [[Scorpius (constellation)|Scorpionis]] || [[Image:Scorpius constellation map.png|100px]] || 16SC40-30SC00 |- | १९ (19) || [[मूळ (नक्षत्र)|मूळ]] (Mūla)|| [[केतू (ज्योतिष)|केतू]]|| [[Epsilon Scorpii|ε]], ζ, [[Eta Scorpii|η]], [[Theta Scorpii|θ]], ι, [[Kappa Scorpii|κ]], [[Lambda Scorpii|λ]], [[Mu Scorpii|μ]] and [[Nu Scorpii|ν]] [[Scorpius (constellation)|Scorpionis]] || [[Image:Scorpius constellation map.png|100px]] || 00SG00-13SG20 |- | २० (20) || [[पूर्वाषाढा]] (Pūrva Ashādhā)|| [[शुक्र]]|| [[Delta Sagittarii|δ]] and [[Epsilon Sagittarii|ε]] [[Sagittarius (constellation)|Sagittarii]] || [[Image:Sagittarius constellation map.png|100px]]|| 13SG20-26SG40 |- | २१ (21) || [[उत्तराषाढा]] (Uttara Ashādhā)|| [[रवी]]|| [[Zeta Sagittarii|ζ]] and [[Sigma Sagittarii|σ]] [[Sagittarius (constellation)|Sagittarii]] || [[Image:Sagittarius constellation map.png|100px]] || 26SG40-10CP00 |- | २२ (22) || [[श्रवण (नक्षत्र)|श्रवण]] (Shravana)|| [[चंद्र]]|| [[Alpha Aquilae|α]], [[Beta Aquilae|β]] and [[Gamma Aquilae|γ]] [[Aquila (constellation)|Aquilae]] || [[Image:Aquila constellation map.png|100px]] || 10CP00-23CP20 |- | २३ (23) || [[धनिष्ठा (नक्षत्र)|धनिष्ठा]] (Shravishthā) or [[Dhanisthā]]||[[मंगळ]]|| [[Alpha Delphini|α]] to δ [[Delphinus]] || [[Image:Delphinus constellation map.png|100px]]|| 23CP20-06AQ40 |- | २४ (24) || [[शततारका (नक्षत्र)|शतभिषा]] (Shatabhisha)|| [[राहू (ज्योतिष)|राहू]]|| [[Gamma Aquarii|γ]] [[Aquarii]] || [[Image:Aquarius constellation map.png|100px]]|| 06AQ40-20AQ00 |- | २५ (25) || [[पूर्वाभाद्रपदा]] (Pūrva Bhādrapadā)|| [[गुरू (ज्योतिष)|गुरू/बृहस्पति]]|| [[Alpha Pegasi|α]] and [[Beta Pegasi|β]] [[Pegasus (constellation)|Pegasi]] || [[Image:Pegasus constellation map.png|100px]]|| 20AQ00-03PI20 |- | २६ (26) || [[उत्तराभाद्रपदा]] (Uttara Bhādrapadā)|| [[शनी]]|| [[Gamma Pegasi|γ]] [[Pegasus (constellation)|Pegasi]] and [[Alpha Andromedae|α]] [[Andromeda (constellation)|Andromedae]] || [[Image:Andromeda constellation map.png|100px]] || 03PI20-16PI40 |- | २७ (27) || [[रेवती (नक्षत्र)|रेवती]] (Revatī)|| [[बुध ग्रह|बुध]]|| ζ [[Pisces (constellation)|Piscium]] || [[Image:Pisces constellation map.png|100px]] || 16PI40-30PI00 |} पुण्यामधे "नक्षत्र उद्यान" नावाचे एक उद्यान कोथरूडमध्ये आहे. == २८वे नक्षत्र == तैत्तिरीय संहितेत आणि अथर्ववेदात में २८ नक्षत्रांचा उल्लेख आहे. त्यांमध्ये अभिजित हेहे आहे. अभिजित हे ते २८ वे नक्षत्र आहे. परंतु कालांतराने हे नक्षत्र क्रांतिवृत्तावरून बाजूला सरकले म्हणूनच आज केवळ २७ नक्षत्रे मानली जातात. अभिजित नक्षत्र हे उत्तराषाढा आणि श्रवण नक्षत्र यांच्यादरम्यान आहे. उत्तराषाढा शेवटचा एक चरण व श्रवणाचा आरंभीचा एक चरण मिळून अभिजित नक्षत्र होते. ==पुस्तके== * नक्षत्रकथा ([[लीना दामले]]) [[वर्ग:नक्षत्र|*]] [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:आकाश]] [[वर्ग:खगोलशास्त्र]] [[वर्ग:फलज्योतिष]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] ndjnssp16gn7kshvz0pnncgof82bqxj 4 27517 2150187 2148942 2022-08-24T06:53:38Z Dharmadhyaksha 28394 चुकीची माहिती wikitext text/x-wiki '''[[ऑगस्ट २३]]:''' [[File:62. armata a Stalingrado.jpg |100px|right]] * [[इ.स. १३०५|१३०५]] - देशद्रोहाच्या आरोपावरुन [[स्कॉटलंड]]च्या [[विल्यम वॉलेस]]चा वध. * [[इ.स. १९१४|१९१४]] - [[पहिले महायुद्ध]] - [[जपान]]ने [[जर्मनी]] विरुद्ध युद्ध पुकारले व [[चीन]]च्या [[किंग्दाओ]] शहरावर बॉम्बफेक केली. * [[इ.स. १९३९|१९३९]] - [[दुसरे महायुद्ध]]-[[मोलोटोव्ह-रिबेनट्रॉप करार]] - या कराराच्या गुप्त अटींनुसार [[जर्मनी]] व [[सोवियेत संघ|सोवियेत संघाने]] [[बाल्टिक देश]], [[फिनलंड]], [[रोमेनिया]] व [[पोलंड]]ची आपापसात वाटणी करून घेतली. * [[इ.स. १९४२|१९४२]] - दुसरे महायुद्ध-[[स्टालिनग्राडची लढाई]] सुरू. (''स्टॅलिनग्राडच्या खंदकांमधून धावणारे सोव्हिएत सैनिक चित्रीत.'') '''जन्म''': * [[इ.स. १८५२|१८५२]] - [[क्लिमाको काल्देरॉन]], [[:वर्ग:कोलंबियाचे राष्ट्राध्यक्ष|कोलंबियाचा राष्ट्राध्यक्ष]]. * [[इ.स. १९०९|१९०९]] - [[सिड बुलर]], [[:वर्ग:इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू|इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू]]. * [[इ.स. १९६३|१९६३]] - [[रिचर्ड इलिंगवर्थ]], [[:वर्ग:इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू|इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू]]. * [[इ.स. १९६७|१९६७]] - [[रिचर्ड पेट्री]], [[:वर्ग:न्यू झीलँडचे क्रिकेट खेळाडू|न्यू झीलँडचा क्रिकेट खेळाडू]]. * १९७३ - [[मलाइका अरोरा]], [[:वर्ग:हिंदी चित्रपट अभिनेत्री|हिंदी चित्रपट अभिनेत्री]]. '''मृत्यू''': * [[इ.स. ६३४|६३४]] - [[अबु बकर]], अरब खलीफा. * [[इ.स. १८०६|१८०६]] - [[चार्ल्स ऑगुस्तिन दि कूलंब]], [[:वर्ग:फ्रेंच भौतिकशास्त्रज्ञ|फ्रेंच भौतिकशास्त्रज्ञ]]. * [[इ.स. १८९२|१८९२]] - [[देओदोरो दा फॉन्सेका]], [[:वर्ग:ब्राझिलचे राष्ट्राध्यक्ष|ब्राझिलचा पहिला राष्ट्राध्यक्ष]]. मागील दिनविशेष: [[ऑगस्ट २२]] - [[ऑगस्ट २१]] - [[ऑगस्ट २०]] <div align="right"> [[विकिपीडिया:दिनविशेष/ऑगस्ट|संग्रह]] </div> [[वर्ग:विकिप्रकल्प दिनविशेष]] clna4uaxapvv1b2upjab9nj6z6apeek 4 28062 2150190 801676 2022-08-24T06:58:05Z Dharmadhyaksha 28394 wikitext text/x-wiki '''[[ऑगस्ट २८]]:''' [[File:SUHall2.jpg |100px|right]] * [[इ.स. १६०९|१६०९]] – [[हेन्री हडसन|हेन्री हडसनने]] मोहीमे मध्ये [[डेलावेअर बे]] शोधले. * [[इ.स. १९०१|१९०१]] – [[सिलिमन युनिव्हर्सिटी|सिलिमन युनिव्हर्सिटीची]] (''चित्रीत'') स्थापना [[फिलिपिन्स]]मध्ये झाली; जी देशातील पहिली अमेरिकन खाजगी शाळा आहे. जन्म: *[[इ.स. १०२५|१०२५]] - [[गो-राइझाइ]], [[:वर्ग:जपानी सम्राट|जपानी सम्राट]]. *[[इ.स. १५८२|१५८२]] - [[तैचांग]], [[:वर्ग:जपानी सम्राट|जपानी सम्राट]]. *[[इ.स. १७४९|१७४९]] - [[योहान वोल्फगांग फॉन ग्यॉटे]], [[:वर्ग:जर्मन साहित्यिक|जर्मन साहित्यिक]]. *[[इ.स. १८२८|१८२८]] - [[लिओ टॉल्स्टॉय]], [[:वर्ग:रशियन साहित्यिक|रशियन साहित्यिक]]. *[[इ.स. १८९६|१८९६]] - [[फिराक गोरखपुरी]], उर्दू कवी. *[[इ.स. १९३८|१९३८]] - [[पॉल मार्टिन]], [[:वर्ग:कॅनडाचे पंतप्रधान|कॅनडाचा पंतप्रधान]]. *[[इ.स. १९८३|१९८३]] - [[लसित मलिंगा]], [[:वर्ग:श्रीलंकेचे क्रिकेट खेळाडू|श्रीलंकेचा क्रिकेट खेळाडू]]. मृत्यू: * [[इ.स. १९६९|१९६९]] - [[रावसाहेब पटवर्धन]], भारतीय स्वातंत्र्यसैनिक, विचारवंत. * [[इ.स. २००१|२००१]] - [[व्यंकटेश माडगूळकर]], [[:वर्ग:मराठी लेखक|मराठी लेखक]], [[:वर्ग:मराठी चित्रकार|चित्रकार]], शिकारी, [[:वर्ग:मराठी पटकथाकार|पटकथाकार]]. मागील दिनविशेष: [[ऑगस्ट २७]] - [[ऑगस्ट २६]] - [[ऑगस्ट २५]] <div align="right"> [[विकिपीडिया:दिनविशेष/ऑगस्ट|संग्रह]] </div> [[वर्ग:विकिप्रकल्प दिनविशेष]] lsvfhvaxotprdde9ejwa9nlj7x73ouo 4 28063 2150234 802367 2022-08-24T10:36:08Z Dharmadhyaksha 28394 wikitext text/x-wiki '''[[ऑगस्ट २९]]:''' [[File:Dhyan Chand closeup.jpg|100px|right]] * [[राष्ट्रीय क्रीडा दिन|भारतीय राष्ट्रीय क्रीडा दिन]] * [[इ.स. १९४९|१९४९]] - [[सोव्हियेत संघ|सोव्हिएत युनियनने]] कझाकस्तान येथे ''[[फर्स्ट लाइटनिंग]]'' किंवा ''जो 1'' म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या पहिल्या अणुबॉम्बची चाचणी केली. * [[इ.स. १९९७|१९९७]] - [[नेटफ्लिक्स]] ही कंपनी इंटरनेटवरुन डीव्हीडी भाड्याने देण्याची सेवा म्हणून सुरू करण्यात आली. जन्म: * [[इ.स. १८४२|१८४२]] - [[आल्फ्रेड शॉ]], [[:वर्ग:इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू|इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू]]. * [[इ.स. १८६२|१८६२]] - [[अँड्रु फिशर]], [[:वर्ग:ऑस्ट्रेलियाचे पंतप्रधान|ऑस्ट्रेलियाचा पाचवा पंतप्रधान]]. * [[इ.स. १८८०|१८८०]] - [[लोकनायक बापूजी अणे]], भारतीय स्वातंत्र्यसैनिक. * [[इ.स. १९०१|१९०१]] - [[विठ्ठलराव विखे पाटील]], भारतातील सहकार चळवळीतील अग्रणी. * [[इ.स. १९०५|१९०५]] - [[ध्यानचंद]], (''चित्रीत'') भारतीय हॉकीपटू. * [[इ.स. १९३६|१९३६]] - [[जॉन मेककेन]], अमेरिकन राजकारणी. * [[इ.स. १९५८|१९५८]] - [[मायकेल जॅक्सन]], अमेरिकन गायक, संगीतकार. * [[इ.स. १९५९|१९५९]] - [[अक्किनेनी नागार्जुन]], दक्षिण भारतीय चित्रपट अभिनेता. मृत्यू: * [[इ.स. १५३३|१५३३]] - [[अताहुआल्पा]], [[पेरू देश|पेरू]]चा शेवटचा [[इंका]] राजा. * [[इ.स. १७९९|१७९९]] - [[पोप पायस सहावा]]. * [[इ.स. १९०४|१९०४]] - [[मुराद पाचवा, ओट्टोमन सम्राट]]. * [[इ.स. १९०६|१९०६]] - [[बाबा पदमनजी]], [[मराठी भाषा|मराठीतील]] ख्रिस्ती [[:वर्ग:मराठी साहित्यिक|साहित्यिक]]. * [[इ.स. १९५१|१९५१]] - [[अण्णासाहेब चिरमुले]], भारतीय विमा उद्योजक. * [[इ.स. १९६९|१९६९]] - [[शाहीर अमर शेख]], मराठी शाहीर. * [[इ.स. १९८२|१९८२]] - [[इंग्रीड बर्गमन]], स्वीडीश अभिनेत्री. मागील दिनविशेष: [[ऑगस्ट २८]] - [[ऑगस्ट २७]] - [[ऑगस्ट २६]] <div align="right"> [[विकिपीडिया:दिनविशेष/ऑगस्ट|संग्रह]] </div> [[वर्ग:विकिप्रकल्प दिनविशेष]] a5vx09ibekh9fdxc2eoemf6yhunphve 0 30881 2150248 2077017 2022-08-24T11:47:44Z 2409:4040:E8D:3B27:F707:BAB0:362F:6518 wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतरउपयोग४|कऱ्हाड तालुका|कऱ्हाड शहर|कऱ्हाड}} {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार =शहर |प्रकार_२ = तालुका |स्थानिक_नाव = कऱ्हाड |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |आकाशदेखावा = |आकाशदेखावा_शीर्षक = [[प्रीतिसंगम]] |मूळ_नकाशा = Maharashtra locator map.svg |मूळ_नकाशा_पट्टी = होय. |अक्षांश = 17.28 |रेखांश=74.18 |क्षेत्रफळ_आकारमान = |शोधक_स्थान = right |क्षेत्रफळ_एकूण = |उंची = |जिल्हा = [[सातारा जिल्हा]] |लोकसंख्या_एकूण = ५६,१४९. |लोकसंख्या_घनता = |लोकसंख्या_क्रमांक = |लोकसंख्या_वर्ष = २००१ |लोकसंख्या_मेट्रो = |लोकसंख्या_मेट्रो_क्रमांक = |लोकसंख्या_मेट्रो_वर्ष = |नेता_पद_१ = {{AutoLink|कऱ्हाडचे माजी नगराध्यक्ष|नगराध्यक्ष}} |नेता_नाव_१ = सौ.शारदा जाधव. |नेता_पद_२ = {{AutoLink|कऱ्हाडचे आमदार|आमदार}} |नेता_नाव_२ = श्री.बाळासाहेब पाटील. |नेता_पद_3 = {{AutoLink|कऱ्हाडचे मुख्याधिकारी|मुख्याधिकारी}} |नेता_नाव_3 = श्री.के.एन.कुंभार. |एसटीडी_कोड = ०२१६४ |पिन_कोड = ४१५११० |unlocode = |आरटीओ_कोड = MH-५० |संकेतस्थळ = www.karadnagarparishad.org/karadnagarparishad.htm |संकेतस्थळ_नाव = कऱ्हाड नगरपरिषद संकेतस्थळ |तळटिपा = <small><references/></small> |गुणक_शीर्षक = हो |स्वयंवर्गित = हो }} '''कऱ्हाड तालुका''' किंवा कराड तालुका हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[सातारा जिल्हा|सातारा जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. [[कऱ्हाड]] शहर या तालुक्याचे मुख्य ठिकाण आहे. सातारा जिल्ह्याचे ६०% उत्पन्न या शहरातून येते. ==गावे किरपे== कऱ्हाड तालुक्यात २८८ गावे आहेत. [[Image:satara.gif|left|thumb|350px]] {| class="wikitable" |- | [[मसूर (गांव)]] || [[किवळ]]|| [[चिखली (मसूर)]]|| [[शामगाव]] || [[निगडी]]|| [[अंतवडी]] || [[घोलपवाडी]] || [[रिसवड]] || [[कवठे]]|| [[पाडळी]]|| [[हेळगाव]] || [[वडोली भिकेश्वर]] || [[खराडे]]|| [[खोडजाईवाडी]] |- |[[शाहपूर]] || [[माजगाव]] || [[उंब्रज]] || [[हजारमाची]]|| [[कोपर्डे]] || |[[पाल]] || [[तारळे]]|| [[राहुडे]]|| [[अंबवडे]] || [[आवार्डे]]|| [[कडवे बुद्रुक]]|| [[मुरूड]]|| [[जळव]]|| [[ढोरोशी]] |- | [[खोडशी]]|| [[मुंढे]] || [[घोटे]]|| [[वारुंजी]]|| [[केसे]] ||[[पाडळी]],|| [[विजयनगर]]||[[अभयनगर, सातारा जिल्हा]]|| [[आगाशिवनगर]]|| [[आटके]] || [[बेलवडे बुद्रुक]] || [[कालावडे]] || [[कासारशीरंबे]] || [[कोणेगाव]] |- |[[कऱ्हाड]]|| [[मलकापपूर]] || [[नांदलापोपूर]] || [[वाठार]] || [[किरपे]], ||[[वराडे]], || [[आणे]] || [[आंबवडे]] || [[पोतले]]|| [[वसंतगड]] || [[गोळेश्वर]] || [[वहागांव]]|| [[तांबवे]] || [[घोगाव]] |- |[[जिंती]] || [[म्हासोली]] || [[ओंड]] || [[साळशिरंबे]] || [[तुळसन]] || [[येळगाव]] || [[येणके]] || [[येवती]]|| [[वनवासमाची]] || [[चोरमारवाडी]] || [[पेरले]]|| [[शिरगाव]]|| [[उरुल]] || |- | [[तांबवे]] || [[सुपने]] || [[साकुर्डी]] || [[वसंतगड]] || [[मोप्रे]] || [[गमेवाडी]] || [[बेलदरे]] || [[आरेवाडी]] || [[कोळे]], || [[विंग]] || [[येरावळे]] || [[चचेगाव]] || [[सैदापूर]] || [[शेरे]] |- |[[शिवनगर]] || [[शेणोली]] || [[खुबी]] || [[रेठरे बु.]] || [[बेलवडे हवेली]] ||[[वडोली निळेश्वर]],|| [[यशवंतनगर]] || [[गोवारे]]|| [[वाघेरी]] || [[शिरवडे]] || [[घोनशी]] || [[तासवडे]] || [[महारुगडे वाडी]] || [[करवडी]] |- | [[ओगलेवाडी]] || [[सुरूली]] || [[टेंभू]] || [[विरवडे]] || [[हजारमाची]]|| [[वडगाव]] ||[[नडशी]] || [[इंदोली]]|| [[चरेगाव]] || [[तळबीड]] || [[चोरजवाडी]] ||[[सदाशिवगड (कऱ्हाड)]] || [[मस्करवाडी]] || [[भगतवाडी]] |- | [[चोरे]] || [[मरळी]] || [[धावरवाडी]] || [[डफळवाडी]] || [[हिंगणोळे]] || [[पाल]] || [[काशीळ]] || [[पेरले]] || ‍‍‍‍[[भुयाचीवाडी]] || [[आदर्शनगर]] || [[शिरगाव]] || [[वडगाव]] || [[वनवासमाची]] || [[काले]] |} ==चतुःसीमा== क्ऱ्हाड तालुका पश्चिम महाराष्ट्रात येतो. कऱ्हाड तालुक्याच्या पूर्वेला [[सोलापूर]], पश्चिमेला [[रत्‍नागिरी]], वायव्येला [[रायगड]], उत्तरेला [[पुणे]] व दक्षिणेकडे [[सांगली]] जिल्हा आहे. ==विमानतळ== सातारा जिल्ह्याचा ब्रिटिशकालीन विमानतळ क्ऱ्हाड येथे आहे. त्याचे नूतनीकरण कै.[[यशवंतराव चव्हाण]] यांनी त्यांच्या हातात भारताचे [[संरक्षणमंत्री]] हे पद आल्यावर केले. ==किल्ले== * [[वसंतगड]] * [[सदाशिवगड (कऱ्हाड)]] ==लेणी== * [[जखीणवाडी लेणी]] ==प्रसिद्ध व्यक्ती== * [[यशवंतराव चव्हाण]] * [[भाऊराव पाटील]] * [[नाना पाटील]] * [[खाशाबा जाधव]] * [[गोपाळ गणेश आगरकर]] * [[हंबीरराव मोहिते]] * [[सोयराबाई]] * [[संत नावजीनाथ]] किवळकर * [[भिकोबा आप्पाजी साळुंखे, किवळकर]] ==पाहण्यासारखी ठिकाणे== * [[प्रीतिसंगम]] * [[सागरेश्वर अभयारण्य]] ==संदर्भ== <references/> == बाह्य दुवे == * [http://www.santoshdahiwal.in/2017/04/karhad.html कऱ्हाड तालुक्याचा नकाशा] * [http://www.karadnagarparishad.org/karadnagarparishad.htm क्ऱ्हाड नगरपरिषद संकेतस्थळ] {{सातारा जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:सातारा जिल्हा]] [[वर्ग:सातारा जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] 5y4ph35p8m8zd08p3399xv4twr66bw1 0 32013 2150180 2102682 2022-08-24T06:36:09Z 2409:4042:4CBC:A88F:EB84:2B79:A35D:96EE wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = तासगाव |इतर_नाव = |टोपणनाव = द्राक्षाचं शहर |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश = |अक्षांशमिनिटे = |अक्षांशसेकंद = |रेखांश= |रेखांशमिनिटे= |रेखांशसेकंद= |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = <!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = <!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = 560 |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = 37945 |लोकसंख्या_वर्ष = 2011 |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = <ref>http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=602930</ref> |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = |विधानसभा_मतदारसं = |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = बोली भाषा |कोरे_उत्तर_१ = मराठी |एसटीडी_कोड = |पिन_कोड = 416312 |आरटीओ_कोड = MH-10 |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = <!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = <!-- हो/नाही --> }} '''तासगाव''' {{audio|Tasgaon.ogg|उच्चारण}} महाराष्ट्र राज्यातील सांगली जिल्ह्यातील एक शहर आणि नगरपालिका परिषद आहे. 1774 मध्ये नारायण बल्लाल पेशवे यांनी परशुराम भाऊ पटवर्धन यांना तासगाव बक्षीस म्हणून दिले होती. श्रीमंत गणपतराव पटवर्धन यांच्या शासनकाळात तासगाव संस्थानाची स्थापना करण्यात आली होता. तासगाव शहरातील द्राक्षे महाराष्ट्रातील अतिशय प्रसिद्ध द्राक्षे आहेत. शहर म्हणून तासगाव वेगाने विकसीत होत आहे. तासगांवचे बेदाणा मार्केट प्रसिद्ध आहे. ==भूगोल== तासगाव हे द्राक्षांसाठी महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध ठिकाणांपैकी एक आहे. येथे शेतकरी अनेक प्रकारचे द्राक्षे विकसित करतात. तासगाव {{Coord|17.03|N|74.6|E|}} येथे स्थित आहे.<ref>[http://www.fallingrain.com/world/IN/16/Tasgaon.html Falling Rain Genomics, Inc - Tasgaon]</ref> त्याची सरासरी उंची 560 मीटर आहे (1837&nbsp;फुट). तासगांवमध्ये SW मान्सूनमधून 450 मिमी सरासरी पाऊस पडतो. '''लोकसंख्याशास्त्र:''' 2001च्या भारतीय जनगणनेनुसार, तासगावची लोकसंख्या सुमारे 300000 उपनगरीय 33,435 आहे. पुरुषांची संख्या 52% आणि महिलांची 48% आहे. तासगावचा सरासरी साक्षरता दर 74% आहे, जो राष्ट्रीय सरासरी 5 9 .5% पेक्षा अधिक आहे: पुरुष साक्षरता 80% आणि महिला साक्षरता 68% आहे. तासगावमध्ये 13% लोक 6 वर्षाखालील आहेत. शहर त्याच्या जागतिक दर्जाच्या द्राक्षांसाठी प्रसिद्ध आहे. द्राक्षे मुख्यत: यूके, यूएई, सिंगापूर, हाँगकाँग, श्रीलंका, बांग्लादेश इत्यादी आशियाई तसेच यूरोपीय देशांमध्ये निर्यात केली जातात. उत्तम दर्जाचे द्राक्ष उत्पादन तासगाव मध्ये होते, जसे कधीकधी द्राक्षांचा आकार 3.5 इंच इतका असतो. द्राक्षे उत्पादन दर नाशिक पेक्षा दुप्पट आहे. तासगांवमधील गणपती मंदिर 225 वर्षांपेक्षा जुने आहे, कारण गणेश मूर्तीची सोंड उजव्या दिशेने वाकलेली आहे आणि हे '''जागृत देवस्थान''' आहे. गणेश मूर्ति सोन्यामध्ये आणि 125 किलो वजन असलेली आहे. गणेश मंदिराचे गोपुर (मंदिरासाठी प्रवेश म्हणून 5 स्टोरी प्राचीन बांधकाम) महाराष्ट्रात सर्वात उंच (96 फूट) आहे कारण अशा प्रकारचे गोपुर सामान्यतः दक्षिण भारतामध्ये दिसते. गणेश उत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. गणेश चतुर्थीच्या एक दिवसानंतर होणारा गणेश रथोत्सव प्रसिद्ध आहे. विठ्ठल सखाराम पान, विधान परिषदेचे माजी अध्यक्ष आणि रोजगार हमी योजनेचे संस्थापक तासगाव जवळच्या विसापूर नावाच्या गावातील आहेत. '''कवठे-एकंद:''' दशहरा (दशरा) (भारतातील सांगली रोडवरील तासगावपासून 7 कि. मी.) वर भारतातील सर्वात मोठा आतिशबाजी महोत्सव '''सावळजः''' सावळसिद्ध मंदिर '''मणेराजुरी:'''(तासगावपासून अंतर 11किमी) लोकसंख्या 14,204 असल्यामुळे महत्त्वाचे गाव. द्राक्ष उत्पादनात तासगाव तसेच संपूर्ण भारतात अग्रगन्य.शिकोबा डोंगर प्रसिद्ध आहे. '''सिद्धेवाडी (सावळजः):''' पाणी टँकरच्या मदतीने द्राक्षे उत्पादन (तासगांव शहरापासून 10 किमी) '''चिंचणी:''' (तासगावपासून 5 किमी) जागृत यल्लमादेवी मंदिर. दर वर्षी जानेवारी महिन्यात जत्रा भरते. माजी आमदार दिनकर (आबा) पाटील आणि खासदार संजयकाका पाटील यांचे गाव. चिंचणी हे गांव उत्कृष्ट द्राक्षासाठी प्रसिद्ध आहे. सुमारे 30% शेतकरी या गावात द्राक्ष पीकाचे उत्पादन घेतात. येथील पटवर्धन राजवंशाचा राजवाडा प्रसिद्ध आहे. ''' तुरची : एकाच नारळाची दोन भकले व्हावी तशी तुरची - ढवळी दोन गावे येरळा नदीच्या तीरावर आहेत. येरळा नदी तीरावर प्रसिद्ध श्री. सिद्धनाथ मंदिर आहे. आणि संत श्री. गुंडूबुवा महाराज यांचे जन्म गाव आहे तसेच त्यांच्या नावाने दरवर्षी चैत्र महिन्यात तुरची ते पंढरपूर पायी वारी जाते व दिंडी सोहळा पार पडतो. तुरची हे गाव स्वामी रामानंद भारती यांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेलं गाव आहे, गावात त्याची समाधी स्थळ व सुंदर मठ आहे. पश्चिम दिशेला तासगाव सहकारी साखर कारखाना आहे आणि स्वतंत्रसैनिकाच गाव म्हणून महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध पोलीस ट्रेनिंग सेंटर हे हणमंतपूर विभागात आहे. गावात हुतात्मा राजाराम पाटील वाचनालय आहे. == पर्यटन == * इस्कॉन मंदिर आरवडे, तासगांव * श्री गणपती मंदिर, तासगांव == पोलीस प्रशिक्षण शाळा == * पोलीस प्रशिक्षण शाळा तुर्ची, ता. तासगांव, जि. सांगली नाशिक पोलीस प्रशिक्षण शाळेनंतर महाराष्ट्र पोलिसांची ही दुसरी क्रमांक आहे. == शिक्षण संस्था == {{बदल}} {{col-float}}; '''शाळा:''' * स्वामी रामानंद भारती विद्यामंदिर, तासगांव. * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव. * चंपाबेन वाडीलाल ज्ञानमंदिर, तासगांव. * गुरुवर्य दाडोजी कोंडदेव मिलिटरी स्कूल, तासगांव. * आदर्श इंग्रजी शाळा * के आर एस माने पाटील विद्यामंदिर, विसापूर * महावीर पांडुरंग साळुंखे हायस्कुल, मणेराजुरी * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय, सिद्धेवाडी * श्रीमंत विनायकराव उर्फ बाबासाहेब पटवर्धन कन्या प्रशाला, तासगांव * वसंतराव पाटील हायस्कूल व महाविद्यालय, मांजर्डे * यशवंत हायस्कूल * महाराष्ट्र रत्न व्ही. एस. पागे विद्यानिकेतन कृषि माध्यमिक विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय तासगांव * बॅरिस्टर टी के शेंडगे विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, पेड * श्री सिद्धेश्वर हायस्कूल तुरची * प्राथमिक आश्रमशाळा तुरची * भारती विद्यापीठ प्रशाला तुरची फाटा * पंचक्रोशी विद्यानिकेतन निमणी {{col-float-break}}; '''शैक्षणिक महाविद्यालयेः''' * पद्मभूषण डॉ वसंतरावदा पाटील महाविद्यालय, तासगांव * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव * एकलव्य कॉलेज ऑफ फार्मसी, वासुंबे, तासगांव * सरकारी आयटीआय कॉलेज, तासगांव * सरकारी निवासी महिला पॉलिटेक्निक, तासगांव * महावीर पांडुरंग साळुंखे ज्युनि.कोलेज, मणेराजुरी * इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट कॉम्प्यूटर रिसर्च डेव्हलपमेंट, वासुंबे * लोकनेट आर. आर. (आबा) पाटील एज्युकेशन सोसायटीज आर्ट कॉमर्स सायन्स (एग्री) ज्युनियर कॉलेज, सिद्धेवाडी * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज ऑफ आर्ट्स ॲण्ड सायन्स, सावळज * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज, सावळज * महिला महाविद्यालय, तासगांव * आर. पाटील महाविद्यालय, सिद्धेवाडी, सावळज * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय सिद्धेवाडी (एसव्हीकेव्हीएस) * विद्यानिकेत कृषी माध्यमिक विद्यालय आणि ज्युनियर कॉलेज, तासगांव{{col-float-end}} == वाहतूक == * राज्य मुख्यालय मुंबई रस्त्याने 400 किमी आहे *जिल्हा मुख्यालय सांगली 22 किमी रस्त्याने आहे *जवळचे रेल्वे जंक्शन मिरज 25 किमी आहे *किर्लोस्करवाडी भिलावाडी सांगली कराड जवळील रेल्वे स्थानक आहेत. *कराड / इस्लामपूर मार्गे पुणे 250 किमी आहे *सांगली-कोल्हापूर महामार्ग मार्गे कोल्हापूर 70 किमी आहे *कोल्हापूर मार्गे तटीय शहर मालवण 230 किलोमीटर आहे *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग - मनमाड-अहमदनगर-दौंड-बारामती-फलतान-विता-तसगाव-काकाडवाडी-बेळगाव (570 किमी) *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग NH266 कराड-पलुस-तासगाव-मणेराजुरी-क.महांकाळ-जत(380किमी) == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} Translated By [https://www.linkedin.com/in/parikshit-patil/ Parikshit Patil] from Original Page [https://en.wikipedia.org/wiki/Tasgaon Tasgaon] 78fo85hep0qnzu5edc5uu0jxnywxadz 2150181 2150180 2022-08-24T06:37:09Z 2409:4042:4CBC:A88F:EB84:2B79:A35D:96EE /* पोलीस प्रशिक्षण शाळा */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = तासगाव |इतर_नाव = |टोपणनाव = द्राक्षाचं शहर |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश = |अक्षांशमिनिटे = |अक्षांशसेकंद = |रेखांश= |रेखांशमिनिटे= |रेखांशसेकंद= |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = <!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = <!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = 560 |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = 37945 |लोकसंख्या_वर्ष = 2011 |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = <ref>http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=602930</ref> |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = |विधानसभा_मतदारसं = |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = बोली भाषा |कोरे_उत्तर_१ = मराठी |एसटीडी_कोड = |पिन_कोड = 416312 |आरटीओ_कोड = MH-10 |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = <!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = <!-- हो/नाही --> }} '''तासगाव''' {{audio|Tasgaon.ogg|उच्चारण}} महाराष्ट्र राज्यातील सांगली जिल्ह्यातील एक शहर आणि नगरपालिका परिषद आहे. 1774 मध्ये नारायण बल्लाल पेशवे यांनी परशुराम भाऊ पटवर्धन यांना तासगाव बक्षीस म्हणून दिले होती. श्रीमंत गणपतराव पटवर्धन यांच्या शासनकाळात तासगाव संस्थानाची स्थापना करण्यात आली होता. तासगाव शहरातील द्राक्षे महाराष्ट्रातील अतिशय प्रसिद्ध द्राक्षे आहेत. शहर म्हणून तासगाव वेगाने विकसीत होत आहे. तासगांवचे बेदाणा मार्केट प्रसिद्ध आहे. ==भूगोल== तासगाव हे द्राक्षांसाठी महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध ठिकाणांपैकी एक आहे. येथे शेतकरी अनेक प्रकारचे द्राक्षे विकसित करतात. तासगाव {{Coord|17.03|N|74.6|E|}} येथे स्थित आहे.<ref>[http://www.fallingrain.com/world/IN/16/Tasgaon.html Falling Rain Genomics, Inc - Tasgaon]</ref> त्याची सरासरी उंची 560 मीटर आहे (1837&nbsp;फुट). तासगांवमध्ये SW मान्सूनमधून 450 मिमी सरासरी पाऊस पडतो. '''लोकसंख्याशास्त्र:''' 2001च्या भारतीय जनगणनेनुसार, तासगावची लोकसंख्या सुमारे 300000 उपनगरीय 33,435 आहे. पुरुषांची संख्या 52% आणि महिलांची 48% आहे. तासगावचा सरासरी साक्षरता दर 74% आहे, जो राष्ट्रीय सरासरी 5 9 .5% पेक्षा अधिक आहे: पुरुष साक्षरता 80% आणि महिला साक्षरता 68% आहे. तासगावमध्ये 13% लोक 6 वर्षाखालील आहेत. शहर त्याच्या जागतिक दर्जाच्या द्राक्षांसाठी प्रसिद्ध आहे. द्राक्षे मुख्यत: यूके, यूएई, सिंगापूर, हाँगकाँग, श्रीलंका, बांग्लादेश इत्यादी आशियाई तसेच यूरोपीय देशांमध्ये निर्यात केली जातात. उत्तम दर्जाचे द्राक्ष उत्पादन तासगाव मध्ये होते, जसे कधीकधी द्राक्षांचा आकार 3.5 इंच इतका असतो. द्राक्षे उत्पादन दर नाशिक पेक्षा दुप्पट आहे. तासगांवमधील गणपती मंदिर 225 वर्षांपेक्षा जुने आहे, कारण गणेश मूर्तीची सोंड उजव्या दिशेने वाकलेली आहे आणि हे '''जागृत देवस्थान''' आहे. गणेश मूर्ति सोन्यामध्ये आणि 125 किलो वजन असलेली आहे. गणेश मंदिराचे गोपुर (मंदिरासाठी प्रवेश म्हणून 5 स्टोरी प्राचीन बांधकाम) महाराष्ट्रात सर्वात उंच (96 फूट) आहे कारण अशा प्रकारचे गोपुर सामान्यतः दक्षिण भारतामध्ये दिसते. गणेश उत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. गणेश चतुर्थीच्या एक दिवसानंतर होणारा गणेश रथोत्सव प्रसिद्ध आहे. विठ्ठल सखाराम पान, विधान परिषदेचे माजी अध्यक्ष आणि रोजगार हमी योजनेचे संस्थापक तासगाव जवळच्या विसापूर नावाच्या गावातील आहेत. '''कवठे-एकंद:''' दशहरा (दशरा) (भारतातील सांगली रोडवरील तासगावपासून 7 कि. मी.) वर भारतातील सर्वात मोठा आतिशबाजी महोत्सव '''सावळजः''' सावळसिद्ध मंदिर '''मणेराजुरी:'''(तासगावपासून अंतर 11किमी) लोकसंख्या 14,204 असल्यामुळे महत्त्वाचे गाव. द्राक्ष उत्पादनात तासगाव तसेच संपूर्ण भारतात अग्रगन्य.शिकोबा डोंगर प्रसिद्ध आहे. '''सिद्धेवाडी (सावळजः):''' पाणी टँकरच्या मदतीने द्राक्षे उत्पादन (तासगांव शहरापासून 10 किमी) '''चिंचणी:''' (तासगावपासून 5 किमी) जागृत यल्लमादेवी मंदिर. दर वर्षी जानेवारी महिन्यात जत्रा भरते. माजी आमदार दिनकर (आबा) पाटील आणि खासदार संजयकाका पाटील यांचे गाव. चिंचणी हे गांव उत्कृष्ट द्राक्षासाठी प्रसिद्ध आहे. सुमारे 30% शेतकरी या गावात द्राक्ष पीकाचे उत्पादन घेतात. येथील पटवर्धन राजवंशाचा राजवाडा प्रसिद्ध आहे. ''' तुरची : एकाच नारळाची दोन भकले व्हावी तशी तुरची - ढवळी दोन गावे येरळा नदीच्या तीरावर आहेत. येरळा नदी तीरावर प्रसिद्ध श्री. सिद्धनाथ मंदिर आहे. आणि संत श्री. गुंडूबुवा महाराज यांचे जन्म गाव आहे तसेच त्यांच्या नावाने दरवर्षी चैत्र महिन्यात तुरची ते पंढरपूर पायी वारी जाते व दिंडी सोहळा पार पडतो. तुरची हे गाव स्वामी रामानंद भारती यांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेलं गाव आहे, गावात त्याची समाधी स्थळ व सुंदर मठ आहे. पश्चिम दिशेला तासगाव सहकारी साखर कारखाना आहे आणि स्वतंत्रसैनिकाच गाव म्हणून महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध पोलीस ट्रेनिंग सेंटर हे हणमंतपूर विभागात आहे. गावात हुतात्मा राजाराम पाटील वाचनालय आहे. == पर्यटन == * इस्कॉन मंदिर आरवडे, तासगांव * श्री गणपती मंदिर, तासगांव == पोलीस प्रशिक्षण शाळा == * पोलीस प्रशिक्षण शाळा तुर्ची,तासगाव ता. तासगांव, जि. सांगली नाशिक पोलीस प्रशिक्षण शाळेनंतर महाराष्ट्र पोलिसांची ही दुसरी क्रमांक आहे. == शिक्षण संस्था == {{बदल}} {{col-float}}; '''शाळा:''' * स्वामी रामानंद भारती विद्यामंदिर, तासगांव. * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव. * चंपाबेन वाडीलाल ज्ञानमंदिर, तासगांव. * गुरुवर्य दाडोजी कोंडदेव मिलिटरी स्कूल, तासगांव. * आदर्श इंग्रजी शाळा * के आर एस माने पाटील विद्यामंदिर, विसापूर * महावीर पांडुरंग साळुंखे हायस्कुल, मणेराजुरी * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय, सिद्धेवाडी * श्रीमंत विनायकराव उर्फ बाबासाहेब पटवर्धन कन्या प्रशाला, तासगांव * वसंतराव पाटील हायस्कूल व महाविद्यालय, मांजर्डे * यशवंत हायस्कूल * महाराष्ट्र रत्न व्ही. एस. पागे विद्यानिकेतन कृषि माध्यमिक विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय तासगांव * बॅरिस्टर टी के शेंडगे विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, पेड * श्री सिद्धेश्वर हायस्कूल तुरची * प्राथमिक आश्रमशाळा तुरची * भारती विद्यापीठ प्रशाला तुरची फाटा * पंचक्रोशी विद्यानिकेतन निमणी {{col-float-break}}; '''शैक्षणिक महाविद्यालयेः''' * पद्मभूषण डॉ वसंतरावदा पाटील महाविद्यालय, तासगांव * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव * एकलव्य कॉलेज ऑफ फार्मसी, वासुंबे, तासगांव * सरकारी आयटीआय कॉलेज, तासगांव * सरकारी निवासी महिला पॉलिटेक्निक, तासगांव * महावीर पांडुरंग साळुंखे ज्युनि.कोलेज, मणेराजुरी * इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट कॉम्प्यूटर रिसर्च डेव्हलपमेंट, वासुंबे * लोकनेट आर. आर. (आबा) पाटील एज्युकेशन सोसायटीज आर्ट कॉमर्स सायन्स (एग्री) ज्युनियर कॉलेज, सिद्धेवाडी * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज ऑफ आर्ट्स ॲण्ड सायन्स, सावळज * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज, सावळज * महिला महाविद्यालय, तासगांव * आर. पाटील महाविद्यालय, सिद्धेवाडी, सावळज * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय सिद्धेवाडी (एसव्हीकेव्हीएस) * विद्यानिकेत कृषी माध्यमिक विद्यालय आणि ज्युनियर कॉलेज, तासगांव{{col-float-end}} == वाहतूक == * राज्य मुख्यालय मुंबई रस्त्याने 400 किमी आहे *जिल्हा मुख्यालय सांगली 22 किमी रस्त्याने आहे *जवळचे रेल्वे जंक्शन मिरज 25 किमी आहे *किर्लोस्करवाडी भिलावाडी सांगली कराड जवळील रेल्वे स्थानक आहेत. *कराड / इस्लामपूर मार्गे पुणे 250 किमी आहे *सांगली-कोल्हापूर महामार्ग मार्गे कोल्हापूर 70 किमी आहे *कोल्हापूर मार्गे तटीय शहर मालवण 230 किलोमीटर आहे *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग - मनमाड-अहमदनगर-दौंड-बारामती-फलतान-विता-तसगाव-काकाडवाडी-बेळगाव (570 किमी) *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग NH266 कराड-पलुस-तासगाव-मणेराजुरी-क.महांकाळ-जत(380किमी) == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} Translated By [https://www.linkedin.com/in/parikshit-patil/ Parikshit Patil] from Original Page [https://en.wikipedia.org/wiki/Tasgaon Tasgaon] es3rjf5y7nslcvtu4ncdrpctsuzjxye 2150182 2150181 2022-08-24T06:37:35Z 2409:4042:4CBC:A88F:EB84:2B79:A35D:96EE /* वाहतूक */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = तासगाव |इतर_नाव = |टोपणनाव = द्राक्षाचं शहर |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश = |अक्षांशमिनिटे = |अक्षांशसेकंद = |रेखांश= |रेखांशमिनिटे= |रेखांशसेकंद= |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = <!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = <!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = 560 |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = 37945 |लोकसंख्या_वर्ष = 2011 |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = <ref>http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=602930</ref> |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = |विधानसभा_मतदारसं = |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = बोली भाषा |कोरे_उत्तर_१ = मराठी |एसटीडी_कोड = |पिन_कोड = 416312 |आरटीओ_कोड = MH-10 |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = <!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = <!-- हो/नाही --> }} '''तासगाव''' {{audio|Tasgaon.ogg|उच्चारण}} महाराष्ट्र राज्यातील सांगली जिल्ह्यातील एक शहर आणि नगरपालिका परिषद आहे. 1774 मध्ये नारायण बल्लाल पेशवे यांनी परशुराम भाऊ पटवर्धन यांना तासगाव बक्षीस म्हणून दिले होती. श्रीमंत गणपतराव पटवर्धन यांच्या शासनकाळात तासगाव संस्थानाची स्थापना करण्यात आली होता. तासगाव शहरातील द्राक्षे महाराष्ट्रातील अतिशय प्रसिद्ध द्राक्षे आहेत. शहर म्हणून तासगाव वेगाने विकसीत होत आहे. तासगांवचे बेदाणा मार्केट प्रसिद्ध आहे. ==भूगोल== तासगाव हे द्राक्षांसाठी महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध ठिकाणांपैकी एक आहे. येथे शेतकरी अनेक प्रकारचे द्राक्षे विकसित करतात. तासगाव {{Coord|17.03|N|74.6|E|}} येथे स्थित आहे.<ref>[http://www.fallingrain.com/world/IN/16/Tasgaon.html Falling Rain Genomics, Inc - Tasgaon]</ref> त्याची सरासरी उंची 560 मीटर आहे (1837&nbsp;फुट). तासगांवमध्ये SW मान्सूनमधून 450 मिमी सरासरी पाऊस पडतो. '''लोकसंख्याशास्त्र:''' 2001च्या भारतीय जनगणनेनुसार, तासगावची लोकसंख्या सुमारे 300000 उपनगरीय 33,435 आहे. पुरुषांची संख्या 52% आणि महिलांची 48% आहे. तासगावचा सरासरी साक्षरता दर 74% आहे, जो राष्ट्रीय सरासरी 5 9 .5% पेक्षा अधिक आहे: पुरुष साक्षरता 80% आणि महिला साक्षरता 68% आहे. तासगावमध्ये 13% लोक 6 वर्षाखालील आहेत. शहर त्याच्या जागतिक दर्जाच्या द्राक्षांसाठी प्रसिद्ध आहे. द्राक्षे मुख्यत: यूके, यूएई, सिंगापूर, हाँगकाँग, श्रीलंका, बांग्लादेश इत्यादी आशियाई तसेच यूरोपीय देशांमध्ये निर्यात केली जातात. उत्तम दर्जाचे द्राक्ष उत्पादन तासगाव मध्ये होते, जसे कधीकधी द्राक्षांचा आकार 3.5 इंच इतका असतो. द्राक्षे उत्पादन दर नाशिक पेक्षा दुप्पट आहे. तासगांवमधील गणपती मंदिर 225 वर्षांपेक्षा जुने आहे, कारण गणेश मूर्तीची सोंड उजव्या दिशेने वाकलेली आहे आणि हे '''जागृत देवस्थान''' आहे. गणेश मूर्ति सोन्यामध्ये आणि 125 किलो वजन असलेली आहे. गणेश मंदिराचे गोपुर (मंदिरासाठी प्रवेश म्हणून 5 स्टोरी प्राचीन बांधकाम) महाराष्ट्रात सर्वात उंच (96 फूट) आहे कारण अशा प्रकारचे गोपुर सामान्यतः दक्षिण भारतामध्ये दिसते. गणेश उत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. गणेश चतुर्थीच्या एक दिवसानंतर होणारा गणेश रथोत्सव प्रसिद्ध आहे. विठ्ठल सखाराम पान, विधान परिषदेचे माजी अध्यक्ष आणि रोजगार हमी योजनेचे संस्थापक तासगाव जवळच्या विसापूर नावाच्या गावातील आहेत. '''कवठे-एकंद:''' दशहरा (दशरा) (भारतातील सांगली रोडवरील तासगावपासून 7 कि. मी.) वर भारतातील सर्वात मोठा आतिशबाजी महोत्सव '''सावळजः''' सावळसिद्ध मंदिर '''मणेराजुरी:'''(तासगावपासून अंतर 11किमी) लोकसंख्या 14,204 असल्यामुळे महत्त्वाचे गाव. द्राक्ष उत्पादनात तासगाव तसेच संपूर्ण भारतात अग्रगन्य.शिकोबा डोंगर प्रसिद्ध आहे. '''सिद्धेवाडी (सावळजः):''' पाणी टँकरच्या मदतीने द्राक्षे उत्पादन (तासगांव शहरापासून 10 किमी) '''चिंचणी:''' (तासगावपासून 5 किमी) जागृत यल्लमादेवी मंदिर. दर वर्षी जानेवारी महिन्यात जत्रा भरते. माजी आमदार दिनकर (आबा) पाटील आणि खासदार संजयकाका पाटील यांचे गाव. चिंचणी हे गांव उत्कृष्ट द्राक्षासाठी प्रसिद्ध आहे. सुमारे 30% शेतकरी या गावात द्राक्ष पीकाचे उत्पादन घेतात. येथील पटवर्धन राजवंशाचा राजवाडा प्रसिद्ध आहे. ''' तुरची : एकाच नारळाची दोन भकले व्हावी तशी तुरची - ढवळी दोन गावे येरळा नदीच्या तीरावर आहेत. येरळा नदी तीरावर प्रसिद्ध श्री. सिद्धनाथ मंदिर आहे. आणि संत श्री. गुंडूबुवा महाराज यांचे जन्म गाव आहे तसेच त्यांच्या नावाने दरवर्षी चैत्र महिन्यात तुरची ते पंढरपूर पायी वारी जाते व दिंडी सोहळा पार पडतो. तुरची हे गाव स्वामी रामानंद भारती यांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेलं गाव आहे, गावात त्याची समाधी स्थळ व सुंदर मठ आहे. पश्चिम दिशेला तासगाव सहकारी साखर कारखाना आहे आणि स्वतंत्रसैनिकाच गाव म्हणून महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध पोलीस ट्रेनिंग सेंटर हे हणमंतपूर विभागात आहे. गावात हुतात्मा राजाराम पाटील वाचनालय आहे. == पर्यटन == * इस्कॉन मंदिर आरवडे, तासगांव * श्री गणपती मंदिर, तासगांव == पोलीस प्रशिक्षण शाळा == * पोलीस प्रशिक्षण शाळा तुर्ची,तासगाव ता. तासगांव, जि. सांगली नाशिक पोलीस प्रशिक्षण शाळेनंतर महाराष्ट्र पोलिसांची ही दुसरी क्रमांक आहे. == शिक्षण संस्था == {{बदल}} {{col-float}}; '''शाळा:''' * स्वामी रामानंद भारती विद्यामंदिर, तासगांव. * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव. * चंपाबेन वाडीलाल ज्ञानमंदिर, तासगांव. * गुरुवर्य दाडोजी कोंडदेव मिलिटरी स्कूल, तासगांव. * आदर्श इंग्रजी शाळा * के आर एस माने पाटील विद्यामंदिर, विसापूर * महावीर पांडुरंग साळुंखे हायस्कुल, मणेराजुरी * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय, सिद्धेवाडी * श्रीमंत विनायकराव उर्फ बाबासाहेब पटवर्धन कन्या प्रशाला, तासगांव * वसंतराव पाटील हायस्कूल व महाविद्यालय, मांजर्डे * यशवंत हायस्कूल * महाराष्ट्र रत्न व्ही. एस. पागे विद्यानिकेतन कृषि माध्यमिक विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय तासगांव * बॅरिस्टर टी के शेंडगे विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, पेड * श्री सिद्धेश्वर हायस्कूल तुरची * प्राथमिक आश्रमशाळा तुरची * भारती विद्यापीठ प्रशाला तुरची फाटा * पंचक्रोशी विद्यानिकेतन निमणी {{col-float-break}}; '''शैक्षणिक महाविद्यालयेः''' * पद्मभूषण डॉ वसंतरावदा पाटील महाविद्यालय, तासगांव * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव * एकलव्य कॉलेज ऑफ फार्मसी, वासुंबे, तासगांव * सरकारी आयटीआय कॉलेज, तासगांव * सरकारी निवासी महिला पॉलिटेक्निक, तासगांव * महावीर पांडुरंग साळुंखे ज्युनि.कोलेज, मणेराजुरी * इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट कॉम्प्यूटर रिसर्च डेव्हलपमेंट, वासुंबे * लोकनेट आर. आर. (आबा) पाटील एज्युकेशन सोसायटीज आर्ट कॉमर्स सायन्स (एग्री) ज्युनियर कॉलेज, सिद्धेवाडी * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज ऑफ आर्ट्स ॲण्ड सायन्स, सावळज * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज, सावळज * महिला महाविद्यालय, तासगांव * आर. पाटील महाविद्यालय, सिद्धेवाडी, सावळज * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय सिद्धेवाडी (एसव्हीकेव्हीएस) * विद्यानिकेत कृषी माध्यमिक विद्यालय आणि ज्युनियर कॉलेज, तासगांव{{col-float-end}} == वाहतूक == * राज्य मुख्यालय मुंबई रस्त्याने 400 किमी आहे *जिल्हा मुख्यालय सांगली 24 किमी रस्त्याने आहे *जवळचे रेल्वे जंक्शन मिरज 25 किमी आहे *किर्लोस्करवाडी भिलावाडी सांगली कराड जवळील रेल्वे स्थानक आहेत. *कराड / इस्लामपूर मार्गे पुणे 250 किमी आहे *सांगली-कोल्हापूर महामार्ग मार्गे कोल्हापूर 70 किमी आहे *कोल्हापूर मार्गे तटीय शहर मालवण 230 किलोमीटर आहे *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग - मनमाड-अहमदनगर-दौंड-बारामती-फलतान-विता-तसगाव-काकाडवाडी-बेळगाव (570 किमी) *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग NH266 कराड-पलुस-तासगाव-मणेराजुरी-क.महांकाळ-जत(380किमी) == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} Translated By [https://www.linkedin.com/in/parikshit-patil/ Parikshit Patil] from Original Page [https://en.wikipedia.org/wiki/Tasgaon Tasgaon] n8lvqbb2dq7qmvmgfw9g3j4ivxbwodj 2150184 2150182 2022-08-24T06:43:57Z 2409:4042:4CBC:A88F:EB84:2B79:A35D:96EE wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = तासगाव |इतर_नाव = |टोपणनाव = द्राक्षाचं शहर |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश = |अक्षांशमिनिटे = |अक्षांशसेकंद = |रेखांश= |रेखांशमिनिटे= |रेखांशसेकंद= |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = <!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = <!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = 560 |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = 37945 |लोकसंख्या_वर्ष = 2011 |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = <ref>http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=602930</ref> |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = |विधानसभा_मतदारसं = |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = बोली भाषा |कोरे_उत्तर_१ = मराठी |एसटीडी_कोड = |पिन_कोड = 416312 |आरटीओ_कोड = MH-10 |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = <!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = <!-- हो/नाही --> }} '''तासगाव''' {{audio|Tasgaon.ogg|उच्चारण}}भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील तासगाव एक शहर आहे.तासगावला नगरपालिका परिषद आहे.तासगांव ची नगरपालिका 1858 साली स्थापन झाली आहे.1774 मध्ये नारायण बल्लाल पेशवे यांनी परशुराम भाऊ पटवर्धन यांना तासगाव बक्षीस म्हणून दिले होती. श्रीमंत गणपतराव पटवर्धन यांच्या शासनकाळात तासगाव संस्थानाची स्थापना करण्यात आली होता. तासगाव शहरातील द्राक्षे महाराष्ट्रातील अतिशय प्रसिद्ध द्राक्षे आहेत. शहर म्हणून तासगाव वेगाने विकसीत होत आहे. तासगांवचे बेदाणा मार्केट प्रसिद्ध आहे. ==भूगोल== तासगाव हे द्राक्षांसाठी महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध ठिकाणांपैकी एक आहे. येथे शेतकरी अनेक प्रकारचे द्राक्षे विकसित करतात. तासगाव {{Coord|17.03|N|74.6|E|}} येथे स्थित आहे.<ref>[http://www.fallingrain.com/world/IN/16/Tasgaon.html Falling Rain Genomics, Inc - Tasgaon]</ref> त्याची सरासरी उंची 560 मीटर आहे (1837&nbsp;फुट). तासगांवमध्ये SW मान्सूनमधून 450 मिमी सरासरी पाऊस पडतो. '''लोकसंख्याशास्त्र:''' 2001च्या भारतीय जनगणनेनुसार, तासगावची लोकसंख्या सुमारे 300000 उपनगरीय 33,435 आहे. पुरुषांची संख्या 52% आणि महिलांची 48% आहे. तासगावचा सरासरी साक्षरता दर 74% आहे, जो राष्ट्रीय सरासरी 5 9 .5% पेक्षा अधिक आहे: पुरुष साक्षरता 80% आणि महिला साक्षरता 68% आहे. तासगावमध्ये 13% लोक 6 वर्षाखालील आहेत. शहर त्याच्या जागतिक दर्जाच्या द्राक्षांसाठी प्रसिद्ध आहे. द्राक्षे मुख्यत: यूके, यूएई, सिंगापूर, हाँगकाँग, श्रीलंका, बांग्लादेश इत्यादी आशियाई तसेच यूरोपीय देशांमध्ये निर्यात केली जातात. उत्तम दर्जाचे द्राक्ष उत्पादन तासगाव मध्ये होते, जसे कधीकधी द्राक्षांचा आकार 3.5 इंच इतका असतो. द्राक्षे उत्पादन दर नाशिक पेक्षा दुप्पट आहे. तासगांवमधील गणपती मंदिर 225 वर्षांपेक्षा जुने आहे, कारण गणेश मूर्तीची सोंड उजव्या दिशेने वाकलेली आहे आणि हे '''जागृत देवस्थान''' आहे. गणेश मूर्ति सोन्यामध्ये आणि 125 किलो वजन असलेली आहे. गणेश मंदिराचे गोपुर (मंदिरासाठी प्रवेश म्हणून 5 स्टोरी प्राचीन बांधकाम) महाराष्ट्रात सर्वात उंच (96 फूट) आहे कारण अशा प्रकारचे गोपुर सामान्यतः दक्षिण भारतामध्ये दिसते. गणेश उत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. गणेश चतुर्थीच्या एक दिवसानंतर होणारा गणेश रथोत्सव प्रसिद्ध आहे. विठ्ठल सखाराम पान, विधान परिषदेचे माजी अध्यक्ष आणि रोजगार हमी योजनेचे संस्थापक तासगाव जवळच्या विसापूर नावाच्या गावातील आहेत. '''कवठे-एकंद:''' दशहरा (दशरा) (भारतातील सांगली रोडवरील तासगावपासून 7 कि. मी.) वर भारतातील सर्वात मोठा आतिशबाजी महोत्सव '''सावळजः''' सावळसिद्ध मंदिर '''मणेराजुरी:'''(तासगावपासून अंतर 11किमी) लोकसंख्या 14,204 असल्यामुळे महत्त्वाचे गाव. द्राक्ष उत्पादनात तासगाव तसेच संपूर्ण भारतात अग्रगन्य.शिकोबा डोंगर प्रसिद्ध आहे. '''सिद्धेवाडी (सावळजः):''' पाणी टँकरच्या मदतीने द्राक्षे उत्पादन (तासगांव शहरापासून 10 किमी) '''चिंचणी:''' (तासगावपासून 5 किमी) जागृत यल्लमादेवी मंदिर. दर वर्षी जानेवारी महिन्यात जत्रा भरते. माजी आमदार दिनकर (आबा) पाटील आणि खासदार संजयकाका पाटील यांचे गाव. चिंचणी हे गांव उत्कृष्ट द्राक्षासाठी प्रसिद्ध आहे. सुमारे 30% शेतकरी या गावात द्राक्ष पीकाचे उत्पादन घेतात. येथील पटवर्धन राजवंशाचा राजवाडा प्रसिद्ध आहे. ''' तुरची : एकाच नारळाची दोन भकले व्हावी तशी तुरची - ढवळी दोन गावे येरळा नदीच्या तीरावर आहेत. येरळा नदी तीरावर प्रसिद्ध श्री. सिद्धनाथ मंदिर आहे. आणि संत श्री. गुंडूबुवा महाराज यांचे जन्म गाव आहे तसेच त्यांच्या नावाने दरवर्षी चैत्र महिन्यात तुरची ते पंढरपूर पायी वारी जाते व दिंडी सोहळा पार पडतो. तुरची हे गाव स्वामी रामानंद भारती यांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेलं गाव आहे, गावात त्याची समाधी स्थळ व सुंदर मठ आहे. पश्चिम दिशेला तासगाव सहकारी साखर कारखाना आहे आणि स्वतंत्रसैनिकाच गाव म्हणून महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध पोलीस ट्रेनिंग सेंटर हे हणमंतपूर विभागात आहे. गावात हुतात्मा राजाराम पाटील वाचनालय आहे. == पर्यटन == * इस्कॉन मंदिर आरवडे, तासगांव * श्री गणपती मंदिर, तासगांव == पोलीस प्रशिक्षण शाळा == * पोलीस प्रशिक्षण शाळा तुर्ची,तासगाव ता. तासगांव, जि. सांगली नाशिक पोलीस प्रशिक्षण शाळेनंतर महाराष्ट्र पोलिसांची ही दुसरी क्रमांक आहे. == शिक्षण संस्था == {{बदल}} {{col-float}}; '''शाळा:''' * स्वामी रामानंद भारती विद्यामंदिर, तासगांव. * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव. * चंपाबेन वाडीलाल ज्ञानमंदिर, तासगांव. * गुरुवर्य दाडोजी कोंडदेव मिलिटरी स्कूल, तासगांव. * आदर्श इंग्रजी शाळा * के आर एस माने पाटील विद्यामंदिर, विसापूर * महावीर पांडुरंग साळुंखे हायस्कुल, मणेराजुरी * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय, सिद्धेवाडी * श्रीमंत विनायकराव उर्फ बाबासाहेब पटवर्धन कन्या प्रशाला, तासगांव * वसंतराव पाटील हायस्कूल व महाविद्यालय, मांजर्डे * यशवंत हायस्कूल * महाराष्ट्र रत्न व्ही. एस. पागे विद्यानिकेतन कृषि माध्यमिक विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय तासगांव * बॅरिस्टर टी के शेंडगे विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, पेड * श्री सिद्धेश्वर हायस्कूल तुरची * प्राथमिक आश्रमशाळा तुरची * भारती विद्यापीठ प्रशाला तुरची फाटा * पंचक्रोशी विद्यानिकेतन निमणी {{col-float-break}}; '''शैक्षणिक महाविद्यालयेः''' * पद्मभूषण डॉ वसंतरावदा पाटील महाविद्यालय, तासगांव * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव * एकलव्य कॉलेज ऑफ फार्मसी, वासुंबे, तासगांव * सरकारी आयटीआय कॉलेज, तासगांव * सरकारी निवासी महिला पॉलिटेक्निक, तासगांव * महावीर पांडुरंग साळुंखे ज्युनि.कोलेज, मणेराजुरी * इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट कॉम्प्यूटर रिसर्च डेव्हलपमेंट, वासुंबे * लोकनेट आर. आर. (आबा) पाटील एज्युकेशन सोसायटीज आर्ट कॉमर्स सायन्स (एग्री) ज्युनियर कॉलेज, सिद्धेवाडी * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज ऑफ आर्ट्स ॲण्ड सायन्स, सावळज * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज, सावळज * महिला महाविद्यालय, तासगांव * आर. पाटील महाविद्यालय, सिद्धेवाडी, सावळज * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय सिद्धेवाडी (एसव्हीकेव्हीएस) * विद्यानिकेत कृषी माध्यमिक विद्यालय आणि ज्युनियर कॉलेज, तासगांव{{col-float-end}} == वाहतूक == * राज्य मुख्यालय मुंबई रस्त्याने 400 किमी आहे *जिल्हा मुख्यालय सांगली 24 किमी रस्त्याने आहे *जवळचे रेल्वे जंक्शन मिरज 25 किमी आहे *किर्लोस्करवाडी भिलावाडी सांगली कराड जवळील रेल्वे स्थानक आहेत. *कराड / इस्लामपूर मार्गे पुणे 250 किमी आहे *सांगली-कोल्हापूर महामार्ग मार्गे कोल्हापूर 70 किमी आहे *कोल्हापूर मार्गे तटीय शहर मालवण 230 किलोमीटर आहे *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग - मनमाड-अहमदनगर-दौंड-बारामती-फलतान-विता-तसगाव-काकाडवाडी-बेळगाव (570 किमी) *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग NH266 कराड-पलुस-तासगाव-मणेराजुरी-क.महांकाळ-जत(380किमी) == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} Translated By [https://www.linkedin.com/in/parikshit-patil/ Parikshit Patil] from Original Page [https://en.wikipedia.org/wiki/Tasgaon Tasgaon] 2gzsrpajjqpmxr5zltza6d01j1f3cji 2150185 2150184 2022-08-24T06:45:59Z 2409:4042:4CBC:A88F:EB84:2B79:A35D:96EE /* वाहतूक */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = तासगाव |इतर_नाव = |टोपणनाव = द्राक्षाचं शहर |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश = |अक्षांशमिनिटे = |अक्षांशसेकंद = |रेखांश= |रेखांशमिनिटे= |रेखांशसेकंद= |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = <!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = <!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = 560 |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = 37945 |लोकसंख्या_वर्ष = 2011 |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = <ref>http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=602930</ref> |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = |विधानसभा_मतदारसं = |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = बोली भाषा |कोरे_उत्तर_१ = मराठी |एसटीडी_कोड = |पिन_कोड = 416312 |आरटीओ_कोड = MH-10 |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = <!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = <!-- हो/नाही --> }} '''तासगाव''' {{audio|Tasgaon.ogg|उच्चारण}}भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील तासगाव एक शहर आहे.तासगावला नगरपालिका परिषद आहे.तासगांव ची नगरपालिका 1858 साली स्थापन झाली आहे.1774 मध्ये नारायण बल्लाल पेशवे यांनी परशुराम भाऊ पटवर्धन यांना तासगाव बक्षीस म्हणून दिले होती. श्रीमंत गणपतराव पटवर्धन यांच्या शासनकाळात तासगाव संस्थानाची स्थापना करण्यात आली होता. तासगाव शहरातील द्राक्षे महाराष्ट्रातील अतिशय प्रसिद्ध द्राक्षे आहेत. शहर म्हणून तासगाव वेगाने विकसीत होत आहे. तासगांवचे बेदाणा मार्केट प्रसिद्ध आहे. ==भूगोल== तासगाव हे द्राक्षांसाठी महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध ठिकाणांपैकी एक आहे. येथे शेतकरी अनेक प्रकारचे द्राक्षे विकसित करतात. तासगाव {{Coord|17.03|N|74.6|E|}} येथे स्थित आहे.<ref>[http://www.fallingrain.com/world/IN/16/Tasgaon.html Falling Rain Genomics, Inc - Tasgaon]</ref> त्याची सरासरी उंची 560 मीटर आहे (1837&nbsp;फुट). तासगांवमध्ये SW मान्सूनमधून 450 मिमी सरासरी पाऊस पडतो. '''लोकसंख्याशास्त्र:''' 2001च्या भारतीय जनगणनेनुसार, तासगावची लोकसंख्या सुमारे 300000 उपनगरीय 33,435 आहे. पुरुषांची संख्या 52% आणि महिलांची 48% आहे. तासगावचा सरासरी साक्षरता दर 74% आहे, जो राष्ट्रीय सरासरी 5 9 .5% पेक्षा अधिक आहे: पुरुष साक्षरता 80% आणि महिला साक्षरता 68% आहे. तासगावमध्ये 13% लोक 6 वर्षाखालील आहेत. शहर त्याच्या जागतिक दर्जाच्या द्राक्षांसाठी प्रसिद्ध आहे. द्राक्षे मुख्यत: यूके, यूएई, सिंगापूर, हाँगकाँग, श्रीलंका, बांग्लादेश इत्यादी आशियाई तसेच यूरोपीय देशांमध्ये निर्यात केली जातात. उत्तम दर्जाचे द्राक्ष उत्पादन तासगाव मध्ये होते, जसे कधीकधी द्राक्षांचा आकार 3.5 इंच इतका असतो. द्राक्षे उत्पादन दर नाशिक पेक्षा दुप्पट आहे. तासगांवमधील गणपती मंदिर 225 वर्षांपेक्षा जुने आहे, कारण गणेश मूर्तीची सोंड उजव्या दिशेने वाकलेली आहे आणि हे '''जागृत देवस्थान''' आहे. गणेश मूर्ति सोन्यामध्ये आणि 125 किलो वजन असलेली आहे. गणेश मंदिराचे गोपुर (मंदिरासाठी प्रवेश म्हणून 5 स्टोरी प्राचीन बांधकाम) महाराष्ट्रात सर्वात उंच (96 फूट) आहे कारण अशा प्रकारचे गोपुर सामान्यतः दक्षिण भारतामध्ये दिसते. गणेश उत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. गणेश चतुर्थीच्या एक दिवसानंतर होणारा गणेश रथोत्सव प्रसिद्ध आहे. विठ्ठल सखाराम पान, विधान परिषदेचे माजी अध्यक्ष आणि रोजगार हमी योजनेचे संस्थापक तासगाव जवळच्या विसापूर नावाच्या गावातील आहेत. '''कवठे-एकंद:''' दशहरा (दशरा) (भारतातील सांगली रोडवरील तासगावपासून 7 कि. मी.) वर भारतातील सर्वात मोठा आतिशबाजी महोत्सव '''सावळजः''' सावळसिद्ध मंदिर '''मणेराजुरी:'''(तासगावपासून अंतर 11किमी) लोकसंख्या 14,204 असल्यामुळे महत्त्वाचे गाव. द्राक्ष उत्पादनात तासगाव तसेच संपूर्ण भारतात अग्रगन्य.शिकोबा डोंगर प्रसिद्ध आहे. '''सिद्धेवाडी (सावळजः):''' पाणी टँकरच्या मदतीने द्राक्षे उत्पादन (तासगांव शहरापासून 10 किमी) '''चिंचणी:''' (तासगावपासून 5 किमी) जागृत यल्लमादेवी मंदिर. दर वर्षी जानेवारी महिन्यात जत्रा भरते. माजी आमदार दिनकर (आबा) पाटील आणि खासदार संजयकाका पाटील यांचे गाव. चिंचणी हे गांव उत्कृष्ट द्राक्षासाठी प्रसिद्ध आहे. सुमारे 30% शेतकरी या गावात द्राक्ष पीकाचे उत्पादन घेतात. येथील पटवर्धन राजवंशाचा राजवाडा प्रसिद्ध आहे. ''' तुरची : एकाच नारळाची दोन भकले व्हावी तशी तुरची - ढवळी दोन गावे येरळा नदीच्या तीरावर आहेत. येरळा नदी तीरावर प्रसिद्ध श्री. सिद्धनाथ मंदिर आहे. आणि संत श्री. गुंडूबुवा महाराज यांचे जन्म गाव आहे तसेच त्यांच्या नावाने दरवर्षी चैत्र महिन्यात तुरची ते पंढरपूर पायी वारी जाते व दिंडी सोहळा पार पडतो. तुरची हे गाव स्वामी रामानंद भारती यांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेलं गाव आहे, गावात त्याची समाधी स्थळ व सुंदर मठ आहे. पश्चिम दिशेला तासगाव सहकारी साखर कारखाना आहे आणि स्वतंत्रसैनिकाच गाव म्हणून महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध पोलीस ट्रेनिंग सेंटर हे हणमंतपूर विभागात आहे. गावात हुतात्मा राजाराम पाटील वाचनालय आहे. == पर्यटन == * इस्कॉन मंदिर आरवडे, तासगांव * श्री गणपती मंदिर, तासगांव == पोलीस प्रशिक्षण शाळा == * पोलीस प्रशिक्षण शाळा तुर्ची,तासगाव ता. तासगांव, जि. सांगली नाशिक पोलीस प्रशिक्षण शाळेनंतर महाराष्ट्र पोलिसांची ही दुसरी क्रमांक आहे. == शिक्षण संस्था == {{बदल}} {{col-float}}; '''शाळा:''' * स्वामी रामानंद भारती विद्यामंदिर, तासगांव. * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव. * चंपाबेन वाडीलाल ज्ञानमंदिर, तासगांव. * गुरुवर्य दाडोजी कोंडदेव मिलिटरी स्कूल, तासगांव. * आदर्श इंग्रजी शाळा * के आर एस माने पाटील विद्यामंदिर, विसापूर * महावीर पांडुरंग साळुंखे हायस्कुल, मणेराजुरी * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय, सिद्धेवाडी * श्रीमंत विनायकराव उर्फ बाबासाहेब पटवर्धन कन्या प्रशाला, तासगांव * वसंतराव पाटील हायस्कूल व महाविद्यालय, मांजर्डे * यशवंत हायस्कूल * महाराष्ट्र रत्न व्ही. एस. पागे विद्यानिकेतन कृषि माध्यमिक विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय तासगांव * बॅरिस्टर टी के शेंडगे विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, पेड * श्री सिद्धेश्वर हायस्कूल तुरची * प्राथमिक आश्रमशाळा तुरची * भारती विद्यापीठ प्रशाला तुरची फाटा * पंचक्रोशी विद्यानिकेतन निमणी {{col-float-break}}; '''शैक्षणिक महाविद्यालयेः''' * पद्मभूषण डॉ वसंतरावदा पाटील महाविद्यालय, तासगांव * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव * एकलव्य कॉलेज ऑफ फार्मसी, वासुंबे, तासगांव * सरकारी आयटीआय कॉलेज, तासगांव * सरकारी निवासी महिला पॉलिटेक्निक, तासगांव * महावीर पांडुरंग साळुंखे ज्युनि.कोलेज, मणेराजुरी * इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट कॉम्प्यूटर रिसर्च डेव्हलपमेंट, वासुंबे * लोकनेट आर. आर. (आबा) पाटील एज्युकेशन सोसायटीज आर्ट कॉमर्स सायन्स (एग्री) ज्युनियर कॉलेज, सिद्धेवाडी * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज ऑफ आर्ट्स ॲण्ड सायन्स, सावळज * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज, सावळज * महिला महाविद्यालय, तासगांव * आर. पाटील महाविद्यालय, सिद्धेवाडी, सावळज * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय सिद्धेवाडी (एसव्हीकेव्हीएस) * विद्यानिकेत कृषी माध्यमिक विद्यालय आणि ज्युनियर कॉलेज, तासगांव{{col-float-end}} == वाहतूक == * राज्य मुख्यालय मुंबई रस्त्याने 400 किमी आहे *जिल्हा मुख्यालय सांगली 24 किमी रस्त्याने आहे *जवळचे रेल्वे जंक्शन मिरज 25 किमी आहे *किर्लोस्करवाडी भिलावाडी सांगली कराड जवळील रेल्वे स्थानक आहेत. *कराड / इस्लामपूर मार्गे पुणे 250 किमी आहे *सांगली-कोल्हापूर महामार्ग मार्गे कोल्हापूर 70 किमी आहे *कोल्हापूर मार्गे तटीय शहर मालवण 230 किलोमीटर आहे *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग - मनमाड-अहमदनगर-दौंड-बारामती-फलतान-विता-तसगाव-काकाडवाडी-बेळगाव (570 किमी) *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग NH266 कराड-तासगाव-मणेराजुरी-क.महांकाळ-जत(380किमी) == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} Translated By [https://www.linkedin.com/in/parikshit-patil/ Parikshit Patil] from Original Page [https://en.wikipedia.org/wiki/Tasgaon Tasgaon] 15v8kkaa4bud0172cu63pw4r0ar9359 2150186 2150185 2022-08-24T06:49:58Z 2409:4042:4CBC:A88F:EB84:2B79:A35D:96EE wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = तासगाव |इतर_नाव = |टोपणनाव = द्राक्षाचं शहर |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश = |अक्षांशमिनिटे = |अक्षांशसेकंद = |रेखांश= |रेखांशमिनिटे= |रेखांशसेकंद= |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = <!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = <!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = 560 |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = 37945 |लोकसंख्या_वर्ष = 2011 |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = <ref>http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=602930</ref> |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = |विधानसभा_मतदारसं = |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = बोली भाषा |कोरे_उत्तर_१ = मराठी |एसटीडी_कोड = |पिन_कोड = 416312 |आरटीओ_कोड = MH-10 |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = <!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = <!-- हो/नाही --> }} '''तासगाव''' {{audio|Tasgaon.ogg|उच्चारण}}भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील तासगाव एक शहर आहे.तासगावला नगरपालिका परिषद आहे.तासगांव ची नगरपालिका 1858 साली स्थापन झाली आहे.1774 मध्ये नारायण बल्लाल पेशवे यांनी परशुराम भाऊ पटवर्धन यांना तासगाव बक्षीस म्हणून दिले होती. श्रीमंत गणपतराव पटवर्धन यांच्या शासनकाळात तासगाव संस्थानाची स्थापना करण्यात आली होता. तासगाव शहरातील द्राक्षे महाराष्ट्रातील अतिशय प्रसिद्ध द्राक्षे आहेत. शहर म्हणून तासगाव वेगाने विकसीत होत आहे. तासगांवचे बेदाणा मार्केट प्रसिद्ध आहे. ==भूगोल== तासगाव हे द्राक्षांसाठी महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध ठिकाणांपैकी एक आहे. येथे शेतकरी अनेक प्रकारचे द्राक्षे विकसित करतात. तासगाव {{Coord|17.03|N|74.6|E|}} येथे स्थित आहे.<ref>[http://www.fallingrain.com/world/IN/16/Tasgaon.html Falling Rain Genomics, Inc - Tasgaon]</ref> त्याची सरासरी उंची 560 मीटर आहे (1837&nbsp;फुट). तासगांवमध्ये SW मान्सूनमधून 450 मिमी सरासरी पाऊस पडतो. '''लोकसंख्याशास्त्र:''' 2001च्या भारतीय जनगणनेनुसार, तासगावची लोकसंख्या सुमारे 300000 उपनगरीय 33,435 आहे. पुरुषांची संख्या 52% आणि महिलांची 48% आहे. तासगावचा सरासरी साक्षरता दर 74% आहे, जो राष्ट्रीय सरासरी 5 9 .5% पेक्षा अधिक आहे: पुरुष साक्षरता 80% आणि महिला साक्षरता 68% आहे. तासगावमध्ये 13% लोक 6 वर्षाखालील आहेत. शहर त्याच्या जागतिक दर्जाच्या द्राक्षांसाठी प्रसिद्ध आहे. द्राक्षे मुख्यत: यूके, यूएई, सिंगापूर, हाँगकाँग, श्रीलंका, बांग्लादेश इत्यादी आशियाई तसेच यूरोपीय देशांमध्ये निर्यात केली जातात. उत्तम दर्जाचे द्राक्ष उत्पादन तासगाव मध्ये होते, जसे कधीकधी द्राक्षांचा आकार 3.5 इंच इतका असतो. द्राक्षे उत्पादन दर नाशिक पेक्षा दुप्पट आहे. तासगांवमधील गणपती मंदिर 225 वर्षांपेक्षा जुने आहे, कारण गणेश मूर्तीची सोंड उजव्या दिशेने वाकलेली आहे आणि हे '''जागृत देवस्थान''' आहे. गणेश मूर्ति सोन्यामध्ये आणि 125 किलो वजन असलेली आहे. गणेश मंदिराचे गोपुर (मंदिरासाठी प्रवेश म्हणून 5 स्टोरी प्राचीन बांधकाम) महाराष्ट्रात सर्वात उंच (96 फूट) आहे कारण अशा प्रकारचे गोपुर सामान्यतः दक्षिण भारतामध्ये दिसते. गणेश उत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. गणेश चतुर्थीच्या एक दिवसानंतर होणारा गणेश रथोत्सव प्रसिद्ध आहे. विठ्ठल सखाराम पान, विधान परिषदेचे माजी अध्यक्ष आणि रोजगार हमी योजनेचे संस्थापक तासगाव जवळच्या विसापूर नावाच्या गावातील आहेत. '''कवठे-एकंद:''' दशहरा (दशरा) (भारतातील सांगली रोडवरील तासगावपासून 7 कि. मी.) वर भारतातील सर्वात मोठा आतिशबाजी महोत्सव '''सावळजः''' सावळसिद्ध मंदिर '''मणेराजुरी:'''(तासगावपासून अंतर 11किमी) लोकसंख्या 14,204 असल्यामुळे महत्त्वाचे गाव. द्राक्ष उत्पादनात तासगाव तसेच संपूर्ण भारतात अग्रगन्य.शिकोबा डोंगर प्रसिद्ध आहे. '''सिद्धेवाडी (सावळजः):''' पाणी टँकरच्या मदतीने द्राक्षे उत्पादन (तासगांव शहरापासून 10 किमी) '''चिंचणी:''' (तासगावपासून 5 किमी) जागृत यल्लमादेवी मंदिर. दर वर्षी जानेवारी महिन्यात जत्रा भरते. माजी आमदार दिनकर (आबा) पाटील आणि खासदार संजयकाका पाटील यांचे गाव. चिंचणी हे गांव उत्कृष्ट द्राक्षासाठी प्रसिद्ध आहे. सुमारे 30% शेतकरी या गावात द्राक्ष पीकाचे उत्पादन घेतात. येथील पटवर्धन राजवंशाचा राजवाडा प्रसिद्ध आहे. ''' तुरची : एकाच नारळाची दोन भकले व्हावी तशी तुरची - ढवळी दोन गावे येरळा नदीच्या तीरावर आहेत. येरळा नदी तीरावर प्रसिद्ध श्री. सिद्धनाथ मंदिर आहे. आणि संत श्री. गुंडूबुवा महाराज यांचे जन्म गाव आहे तसेच त्यांच्या नावाने दरवर्षी चैत्र महिन्यात तुरची ते पंढरपूर पायी वारी जाते व दिंडी सोहळा पार पडतो. तुरची हे गाव स्वामी रामानंद भारती यांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेलं गाव आहे, गावात त्याची समाधी स्थळ व सुंदर मठ आहे. पश्चिम दिशेला तासगाव सहकारी साखर कारखाना आहे आणि स्वतंत्रसैनिकाच गाव म्हणून महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध पोलीस ट्रेनिंग सेंटर हे हणमंतपूर विभागात आहे. गावात हुतात्मा राजाराम पाटील वाचनालय आहे. == पर्यटन == * इस्कॉन मंदिर आरवडे, तासगांव * श्री गणपती मंदिर, तासगांव == पोलीस प्रशिक्षण शाळा == * पोलीस प्रशिक्षण शाळा तुर्ची,तासगाव ता. तासगांव, जि. सांगली नाशिक पोलीस प्रशिक्षण शाळेनंतर महाराष्ट्र पोलिसांची ही दुसरी क्रमांक आहे. == शिक्षण संस्था == {{बदल}} {{col-float}}; '''शाळा:''' * स्वामी रामानंद भारती विद्यामंदिर, तासगांव. * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव. * चंपाबेन वाडीलाल ज्ञानमंदिर, तासगांव. * गुरुवर्य दाडोजी कोंडदेव मिलिटरी स्कूल, तासगांव. * आदर्श इंग्रजी शाळा * के आर एस माने पाटील विद्यामंदिर, विसापूर * महावीर पांडुरंग साळुंखे हायस्कुल, मणेराजुरी * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय, सिद्धेवाडी * श्रीमंत विनायकराव उर्फ बाबासाहेब पटवर्धन कन्या प्रशाला, तासगांव * वसंतराव पाटील हायस्कूल व महाविद्यालय, मांजर्डे * यशवंत हायस्कूल * महाराष्ट्र रत्न व्ही. एस. पागे विद्यानिकेतन कृषि माध्यमिक विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय तासगांव * बॅरिस्टर टी के शेंडगे विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, पेड * श्री सिद्धेश्वर हायस्कूल तुरची * प्राथमिक आश्रमशाळा तुरची * भारती विद्यापीठ प्रशाला तुरची फाटा * पंचक्रोशी विद्यानिकेतन निमणी {{col-float-break}}; '''शैक्षणिक महाविद्यालयेः''' * पद्मभूषण डॉ वसंतरावदा पाटील महाविद्यालय, तासगांव * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव * एकलव्य कॉलेज ऑफ फार्मसी, वासुंबे, तासगांव * सरकारी आयटीआय कॉलेज, तासगांव * सरकारी निवासी महिला पॉलिटेक्निक, तासगांव * महावीर पांडुरंग साळुंखे ज्युनि.कोलेज, मणेराजुरी * इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट कॉम्प्यूटर रिसर्च डेव्हलपमेंट, वासुंबे * लोकनेट आर. आर. (आबा) पाटील एज्युकेशन सोसायटीज आर्ट कॉमर्स सायन्स (एग्री) ज्युनियर कॉलेज, सिद्धेवाडी * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज ऑफ आर्ट्स ॲण्ड सायन्स, सावळज * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज, सावळज * महिला महाविद्यालय, तासगांव * आर. पाटील महाविद्यालय, सिद्धेवाडी, सावळज * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय सिद्धेवाडी (एसव्हीकेव्हीएस) * विद्यानिकेत कृषी माध्यमिक विद्यालय आणि ज्युनियर कॉलेज, तासगांव{{col-float-end}} == वाहतूक == * राज्य मुख्यालय मुंबई रस्त्याने 400 किमी आहे *जिल्हा मुख्यालय सांगली 24 किमी रस्त्याने आहे *जवळचे रेल्वे जंक्शन मिरज 25 किमी आहे *किर्लोस्करवाडी भिलावाडी सांगली कराड जवळील रेल्वे स्थानक आहेत. *कराड / इस्लामपूर मार्गे पुणे 250 किमी आहे *तासगांवला कोल्हापूर अंतर 70 किमी आहे *कोल्हापूर मार्गे तटीय शहर मालवण 230 किलोमीटर आहे *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग - मनमाड-अहमदनगर-दौंड-बारामती-फलतान-विता-तसगाव-काकाडवाडी-बेळगाव (570 किमी) *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग NH266 कराड-तासगाव-मणेराजुरी-क.महांकाळ-जत(380किमी) == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} Translated By [https://www.linkedin.com/in/parikshit-patil/ Parikshit Patil] from Original Page [https://en.wikipedia.org/wiki/Tasgaon Tasgaon] s0mh1bsbhqwdih7n9psmrobhcyzbqxf 2150229 2150186 2022-08-24T09:57:05Z 210.16.94.15 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = तासगाव |इतर_नाव = |टोपणनाव = द्राक्षाचं शहर |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश = |अक्षांशमिनिटे = |अक्षांशसेकंद = |रेखांश= |रेखांशमिनिटे= |रेखांशसेकंद= |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = <!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = <!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = 560 |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = 37945 |लोकसंख्या_वर्ष = 2011 |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = <ref>http://www.censusindia.gov.in/pca/SearchDetails.aspx?Id=602930</ref> |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = |विधानसभा_मतदारसं = |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = तासगाव |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = बोली भाषा |कोरे_उत्तर_१ = मराठी |एसटीडी_कोड = |पिन_कोड = 416312 |आरटीओ_कोड = MH-10 |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = <!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = <!-- हो/नाही --> }} '''तासगाव''' {{audio|Tasgaon.ogg|उच्चारण}}भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील तासगाव एक शहर आहे.तासगावला नगरपालिका परिषद आहे.तासगांव ची नगरपालिका 1858 साली स्थापन झाली आहे.1774 मध्ये नारायण बल्लाल पेशवे यांनी परशुराम भाऊ पटवर्धन यांना तासगाव बक्षीस म्हणून दिले होती. श्रीमंत गणपतराव पटवर्धन यांच्या शासनकाळात तासगाव संस्थानाची स्थापना करण्यात आली होता. तासगाव शहरातील द्राक्षे महाराष्ट्रातील अतिशय प्रसिद्ध द्राक्षे आहेत. शहर म्हणून तासगाव वेगाने विकसीत होत आहे. तासगांवचे बेदाणा मार्केट प्रसिद्ध आहे.तसेच तासगाव हे जिल्ह्याचे मध्यवर्ती ठिकाण आहे ==भूगोल== तासगाव हे द्राक्षांसाठी महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध ठिकाणांपैकी एक आहे. येथे शेतकरी अनेक प्रकारचे द्राक्षे विकसित करतात. तासगाव {{Coord|17.03|N|74.6|E|}} येथे स्थित आहे.<ref>[http://www.fallingrain.com/world/IN/16/Tasgaon.html Falling Rain Genomics, Inc - Tasgaon]</ref> त्याची सरासरी उंची 560 मीटर आहे (1837&nbsp;फुट). तासगांवमध्ये SW मान्सूनमधून 450 मिमी सरासरी पाऊस पडतो. '''लोकसंख्याशास्त्र:''' 2001च्या भारतीय जनगणनेनुसार, तासगावची लोकसंख्या सुमारे 300000 उपनगरीय 33,435 आहे. पुरुषांची संख्या 52% आणि महिलांची 48% आहे. तासगावचा सरासरी साक्षरता दर 74% आहे, जो राष्ट्रीय सरासरी 5 9 .5% पेक्षा अधिक आहे: पुरुष साक्षरता 80% आणि महिला साक्षरता 68% आहे. तासगावमध्ये 13% लोक 6 वर्षाखालील आहेत. शहर त्याच्या जागतिक दर्जाच्या द्राक्षांसाठी प्रसिद्ध आहे. द्राक्षे मुख्यत: यूके, यूएई, सिंगापूर, हाँगकाँग, श्रीलंका, बांग्लादेश इत्यादी आशियाई तसेच यूरोपीय देशांमध्ये निर्यात केली जातात. उत्तम दर्जाचे द्राक्ष उत्पादन तासगाव मध्ये होते, जसे कधीकधी द्राक्षांचा आकार 3.5 इंच इतका असतो. द्राक्षे उत्पादन दर नाशिक पेक्षा दुप्पट आहे. तासगांवमधील गणपती मंदिर 225 वर्षांपेक्षा जुने आहे, कारण गणेश मूर्तीची सोंड उजव्या दिशेने वाकलेली आहे आणि हे '''जागृत देवस्थान''' आहे. गणेश मूर्ति सोन्यामध्ये आणि 125 किलो वजन असलेली आहे. गणेश मंदिराचे गोपुर (मंदिरासाठी प्रवेश म्हणून 5 स्टोरी प्राचीन बांधकाम) महाराष्ट्रात सर्वात उंच (96 फूट) आहे कारण अशा प्रकारचे गोपुर सामान्यतः दक्षिण भारतामध्ये दिसते. गणेश उत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. गणेश चतुर्थीच्या एक दिवसानंतर होणारा गणेश रथोत्सव प्रसिद्ध आहे. विठ्ठल सखाराम पान, विधान परिषदेचे माजी अध्यक्ष आणि रोजगार हमी योजनेचे संस्थापक तासगाव जवळच्या विसापूर नावाच्या गावातील आहेत. '''कवठे-एकंद:''' दशहरा (दशरा) (भारतातील सांगली रोडवरील तासगावपासून 7 कि. मी.) वर भारतातील सर्वात मोठा आतिशबाजी महोत्सव '''सावळजः''' सावळसिद्ध मंदिर '''मणेराजुरी:'''(तासगावपासून अंतर 11किमी) लोकसंख्या 14,204 असल्यामुळे महत्त्वाचे गाव. द्राक्ष उत्पादनात तासगाव तसेच संपूर्ण भारतात अग्रगन्य.शिकोबा डोंगर प्रसिद्ध आहे. '''सिद्धेवाडी (सावळजः):''' पाणी टँकरच्या मदतीने द्राक्षे उत्पादन (तासगांव शहरापासून 10 किमी) '''चिंचणी:''' (तासगावपासून 5 किमी) जागृत यल्लमादेवी मंदिर. दर वर्षी जानेवारी महिन्यात जत्रा भरते. माजी आमदार दिनकर (आबा) पाटील आणि खासदार संजयकाका पाटील यांचे गाव. चिंचणी हे गांव उत्कृष्ट द्राक्षासाठी प्रसिद्ध आहे. सुमारे 30% शेतकरी या गावात द्राक्ष पीकाचे उत्पादन घेतात. येथील पटवर्धन राजवंशाचा राजवाडा प्रसिद्ध आहे. ''' तुरची : एकाच नारळाची दोन भकले व्हावी तशी तुरची - ढवळी दोन गावे येरळा नदीच्या तीरावर आहेत. येरळा नदी तीरावर प्रसिद्ध श्री. सिद्धनाथ मंदिर आहे. आणि संत श्री. गुंडूबुवा महाराज यांचे जन्म गाव आहे तसेच त्यांच्या नावाने दरवर्षी चैत्र महिन्यात तुरची ते पंढरपूर पायी वारी जाते व दिंडी सोहळा पार पडतो. तुरची हे गाव स्वामी रामानंद भारती यांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेलं गाव आहे, गावात त्याची समाधी स्थळ व सुंदर मठ आहे. पश्चिम दिशेला तासगाव सहकारी साखर कारखाना आहे आणि स्वतंत्रसैनिकाच गाव म्हणून महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध पोलीस ट्रेनिंग सेंटर हे हणमंतपूर विभागात आहे. गावात हुतात्मा राजाराम पाटील वाचनालय आहे. == पर्यटन == * इस्कॉन मंदिर आरवडे, तासगांव * श्री गणपती मंदिर, तासगांव == पोलीस प्रशिक्षण शाळा == * पोलीस प्रशिक्षण शाळा तुर्ची,तासगाव ता. तासगांव, जि. सांगली नाशिक पोलीस प्रशिक्षण शाळेनंतर महाराष्ट्र पोलिसांची ही दुसरी क्रमांक आहे. == शिक्षण संस्था == {{बदल}} {{col-float}}; '''शाळा:''' * स्वामी रामानंद भारती विद्यामंदिर, तासगांव. * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव. * चंपाबेन वाडीलाल ज्ञानमंदिर, तासगांव. * गुरुवर्य दाडोजी कोंडदेव मिलिटरी स्कूल, तासगांव. * आदर्श इंग्रजी शाळा * के आर एस माने पाटील विद्यामंदिर, विसापूर * महावीर पांडुरंग साळुंखे हायस्कुल, मणेराजुरी * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय, सिद्धेवाडी * श्रीमंत विनायकराव उर्फ बाबासाहेब पटवर्धन कन्या प्रशाला, तासगांव * वसंतराव पाटील हायस्कूल व महाविद्यालय, मांजर्डे * यशवंत हायस्कूल * महाराष्ट्र रत्न व्ही. एस. पागे विद्यानिकेतन कृषि माध्यमिक विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय तासगांव * बॅरिस्टर टी के शेंडगे विद्यालय आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, पेड * श्री सिद्धेश्वर हायस्कूल तुरची * प्राथमिक आश्रमशाळा तुरची * भारती विद्यापीठ प्रशाला तुरची फाटा * पंचक्रोशी विद्यानिकेतन निमणी {{col-float-break}}; '''शैक्षणिक महाविद्यालयेः''' * पद्मभूषण डॉ वसंतरावदा पाटील महाविद्यालय, तासगांव * आनंदसागर पब्लिक स्कूल आणि कनिष्ठ महाविद्यालय, तासगांव * एकलव्य कॉलेज ऑफ फार्मसी, वासुंबे, तासगांव * सरकारी आयटीआय कॉलेज, तासगांव * सरकारी निवासी महिला पॉलिटेक्निक, तासगांव * महावीर पांडुरंग साळुंखे ज्युनि.कोलेज, मणेराजुरी * इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट कॉम्प्यूटर रिसर्च डेव्हलपमेंट, वासुंबे * लोकनेट आर. आर. (आबा) पाटील एज्युकेशन सोसायटीज आर्ट कॉमर्स सायन्स (एग्री) ज्युनियर कॉलेज, सिद्धेवाडी * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज ऑफ आर्ट्स ॲण्ड सायन्स, सावळज * महात्मा गांधी ज्युनियर कॉलेज, सावळज * महिला महाविद्यालय, तासगांव * आर. पाटील महाविद्यालय, सिद्धेवाडी, सावळज * श्री वीरभद्र कृष्णा विद्यालय सिद्धेवाडी (एसव्हीकेव्हीएस) * विद्यानिकेत कृषी माध्यमिक विद्यालय आणि ज्युनियर कॉलेज, तासगांव{{col-float-end}} == वाहतूक == * राज्य मुख्यालय मुंबई रस्त्याने 400 किमी आहे *जिल्हा मुख्यालय सांगली 24 किमी रस्त्याने आहे *जवळचे रेल्वे जंक्शन मिरज 25 किमी आहे *किर्लोस्करवाडी भिलावाडी सांगली कराड जवळील रेल्वे स्थानक आहेत. *कराड / इस्लामपूर मार्गे पुणे 250 किमी आहे *तासगांवला कोल्हापूर अंतर 70 किमी आहे *कोल्हापूर मार्गे तटीय शहर मालवण 230 किलोमीटर आहे *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग - मनमाड-अहमदनगर-दौंड-बारामती-फलतान-विता-तसगाव-काकाडवाडी-बेळगाव (570 किमी) *नवीन प्रस्तावित राष्ट्रीय महामार्ग NH266 कराड-तासगाव-मणेराजुरी-क.महांकाळ-जत(380किमी) == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} Translated By [https://www.linkedin.com/in/parikshit-patil/ Parikshit Patil] from Original Page [https://en.wikipedia.org/wiki/Tasgaon Tasgaon] rwz6tlp5licodanex1729zyxru1k01h 0 41523 2150149 1401494 2022-08-24T04:47:38Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} '''श्रीविल्लीपुत्तुर अभयारण्य'''हे [[तामिळनाडू]] राज्यातील [[विरुधुनगर]] जिल्ह्यात आहे. याची स्थापना १९८९ मध्ये झाली असून एकूण क्षेत्रफळ ४८० चौ.किमी. आहे. {{भारतातील अभयारण्ये}} [[वर्ग:भारतातील अभयारण्ये]] [[वर्ग:पश्चिम घाट]] [[वर्ग:पश्चिम घाटातील अभयारण्ये]] [[वर्ग:विरुधु नगर जिल्हा]] s2w51yv2fyitcuyzaelkitphr0do42z 0 42220 2150116 1360368 2022-08-24T01:29:07Z अभय नातू 206 साचा wikitext text/x-wiki {{हा लेख|इस्लाम धर्मातील व्यक्ती हुसेन|हुसेन (नाव)}} {{विस्तार}} [[वर्ग:इस्लाम धर्म]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] th0hqkv7ierh7ycqhip35evd0pk3w9u 0 43998 2150040 2149261 2022-08-23T13:17:27Z 2402:8100:3000:FDA0:AD7F:AAE6:42E9:5665 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Seal of Maharashtra.svg|इवलेसे|महाराष्ट्रा शासनाची मुद्रा]] {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''महाराष्ट्र सरकार''' किंवा '''महाराष्ट्र शासन ('''[[:en:Government_of_Maharashtra|Government of Maharashtra]]''')''' हे [[महाराष्ट्र]] राज्यासाठी घटनात्मक राज्य शासित प्राधिकरण आहे. महाराष्ट्र राज्याच्या [[१ मे]] [[इ.स. १९६०]] रोजीच्या स्थापनेपासूनच येथे स्वतंत्र राज्य सरकार अस्तित्वात आहे. हे एक [[लोकशाही]] पद्धतीने निवडून चालणारे सरकार आहे, ज्यामध्ये दर ५ वर्षांनी २८८ [[आमदार]] [[विधानसभा|विधानसभेवर]] निवडून जातात. महाराष्ट्राच्या [[विधिमंडळ|विधिमंडळात]] दोन सभागृहे आहेत [[महाराष्ट्र विधानसभा|विधानसभा]] (कनिष्ट सभागृह) आणि [[महाराष्ट्र विधान परिषद|विधान परिषद]] (वरिष्ट सभागृह). महाराष्ट्राच्या विधानपरिषदेमध्ये एकूण ७८ आमदार आहेत, त्यापैकी ६६ आमदार हे निवडून तर १२ आमदार नामनिर्देशित असतात.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.bbc.com/marathi/india-61853116|title=विधान परिषद निवडणूक कशी होते? महाराष्ट्र विधान परिषदेचं स्वरुप नेमकं कसं आहे?|language=mr}}</ref> भारताच्या [[संसदीय लोकशाही पद्धत|संसदीय]] व्यवस्थेप्रमाणेच कनिष्ट सभागृहात म्हणजेच विधानसभेत बहुमत असणारा पक्ष किंवा पक्षांचा गटच सरकार स्थापन करु शकतो. विधानसभेत बहुमताचे नेतृत्व करणारा नेताच [[मुख्यमंत्री]] बनतो आणि दोन्ही सभागृहाच्या सदस्यामधून मंत्रीमंडळाची नियुक्ती केली जाते आणि विविध मंत्रालयाचा कारोभार या मंत्र्यांकडे सोपवला जातो. निवडून न आलेली व्यक्ती मुख्यमंत्री झाल्यास, त्यांना पुढील ६ महिन्यांच्या आत कोणत्याही सभागृहात निवडून येणे बंधनकारक असते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/mumbai/uddhav-thackeray-without-mla-post-is-the-seventh-maharashtra-chief-minister-2024807/|title=आमदार नसलेले उद्धव हे सातवे मुख्यमंत्री !|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-06}}</ref> [[भारताचे संविधान|भारतीय राज्यघटने]]<nowiki/>नुसार, [[राज्यपाल]] हा राज्याचा प्रमुख असतो, परंतु वास्तविक कार्यकारी अधिकार मुख्यमंत्र्यांकडे असतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.yashacharajmarg.com/2020_07_28_archive.html|title=यशाचा राजमार्ग|last=राजमार्ग|first=यशाचा|language=en-GB|access-date=2022-07-06}}</ref> [[एकनाथ शिंदे]] हे महाराष्ट्राचे सध्याचे [[मुख्यमंत्री]] आहेत.<ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/politics/eknath-shinde-takes-oath-as-new-chief-minister-30th-chief-minister-of-maharashtra-au130-749025.html|title=Eknath Shinde : एकनाथ शिंदे राज्याचे नवे 'ठाणे'दार, 30 वे मुख्यमंत्री म्हणून घेतली पद आणि गोपनीयतेची शपथ|last=Marathi|first=TV9|date=2022-06-30|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-06}}</ref> == प्रमुख घटनात्मक पदे == {| class="wikitable" style="text-align:center" !अनुक्रम ! style="background-color:साचा:Party color;color:black" |पद ! style="background-color:साचा:Party color;color:black" |पदस्थ ! style="background-color:साचा:Party color;color:black" |चित्र ! style="background-color:साचा:Party color;color:black" |पासून |- |१. |[[महाराष्ट्राचे राज्यपाल|'''राज्यपाल''']] |[[भगतसिंग कोश्यारी]] |[[चित्र:Governor_of_Maharashtra_Shri_B_S_Koshyari.jpg|97x97अंश]] |५ सप्टेंबर २०१९ |- |२. |[[महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|'''मुख्यमंत्री''']] |[[एकनाथ शिंदे]] <ref name=":0" /> |[[चित्र:Eknath_Sambhaji_Shinde.jpg|92x92अंश]] |३० जुन २०२२ |- |३. |[[महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्री|'''उपमुख्यमंत्री''']] |[[देवेंद्र फडणवीस]] |[[चित्र:Devendra_Fadnavis_@Vidhan_Sabha_04-03-2021.jpg|100x100अंश]] |३० जुन २०२२ |- |४. |'''सभापती महाराष्ट्र विधान परिषद''' | रामराजे प्रतापसिंह नाईक-निंबाळकर | - | ८ जुलै २०१६ |- |५. |[[महाराष्ट्र विधानसभा|'''अध्यक्ष महाराष्ट्र विधानसभा''']] |[[राहुल नार्वेकर]] <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.bbc.com/marathi/india-62026276|title=शिवसेनेचे वकील ते 'शिंदे' सरकारचे विधानसभा अध्यक्ष, असा आहे राहुल नार्वेकरांचा राजकीय प्रवास...|language=mr}}</ref> |[[चित्र:RahulNarwekar.png|90x90अंश]] | ३ जुलै २०२२ |- |६. |'''उपसभापती महाराष्ट्र विधान परिषद''' |[[नीलम गोऱ्हे]] | - | ८ सप्टेंबर २०२० |- |७. |[[महाराष्ट्र विधानसभा|'''उपाध्यक्ष महाराष्ट्र विधानसभा''']] |नरहरी सिताराम झिरवाळ | - | १४ मार्च २०२० |- |८. |'''महाराष्ट्र विधानसभा सभागृहाचे नेते''' |[[एकनाथ शिंदे]] |[[चित्र:Eknath_Sambhaji_Shinde.jpg|92x92अंश]] | ३ जुलै २०२२ |- |९. |'''महाराष्ट्र विधानपरिषद सभागृहाचे नेते''' |''रिक्त'' | - | - |- |१०. |'''महाराष्ट्र विधानसभा सभागृहाचे उपनेते''' |[[देवेंद्र फडणवीस]] | [[चित्र:Devendra_Fadnavis_@Vidhan_Sabha_04-03-2021.jpg|100x100अंश]] | ३ जुलै २०२२ |- |११. |'''महाराष्ट्र विधानपरिषद सभागृहाचे उपनेते''' |''रिक्त'' | - | - |- |१२. |[[महाराष्ट्र विधानसभा|'''विरोधी पक्षनेता विधानसभा''']] |[[अजित पवार]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/maharashtra/ajit-pawar-will-be-opposition-leader-in-maharashtra-assembly-eknath-shinde-and-devendra-fadanvis-reacts-scsg-91-3004392/|title=अजित पवार विरोधी पक्षनेते; फडणवीसांना आठवलं ७२ तासांचं सरकार, म्हणाले “आम्ही ७२ तासांच्या मंत्रीमंडळाचे…”|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-06}}</ref> |[[चित्र:Ajit_Pawar_During_Speech.jpg|90x90अंश]] | ४ जुलै २०२२ |- |१३. |[[महाराष्ट्र विधान परिषद|'''विरोधी पक्षनेता विधान परिषद''']] |''रिक्त'' | - | - |- |१४. |[[मुंबई उच्च न्यायालय|मुंबई उच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश]] |मा. सरन्यायाधीश दीपांकर दत्ता <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/vidarbha/nagpur/justice-datta-will-be-chief-justice-bombay-high-court-284755|title=मुंबई उच्च न्यायालयाच्या मुख्य न्यायमूर्तिपदी न्यायमूर्ती दत्ता|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-06-17}}</ref> | - |२८ एप्रिल २०२० |- |१५. |महाराष्ट्राचे मुख्य सचिव | मनुकुमार श्रीवास्तव <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://gad.maharashtra.gov.in/sites/default/files/whoswho.pdf|title=सामान्य प्रशासन विभागातील सविि/ प्रधान सविि/अ.मु.स|url-status=live}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/maharashtra-mumbai-manu-kumar-srivastava-new-chief-secretory-of-maharashtra/articleshow/89901248.cms|title=राज्याला गोड गळ्याचे मुख्य सचिव मिळाले, मनुकुमार श्रीवास्तव नवे बॉस|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-06-17}}</ref> | - |२८ फेब्रुवारी २०२२ |- |१६. |[[पोलीस महासंचालक|पोलिस महासंचालक]], [[महाराष्ट्र पोलीस]] | रजनीश सेठ <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://lokmat.news18.com/maharashtra/maharashtra-government-big-decision-rajnish-sheth-new-maharashtra-dgp-mhcp-670120.html|title=मोठी बातमी! शांत, संयमी आणि डॅशिंग, रजनीश शेठ महाराष्ट्राचे नवे पोलीस महासंचालक|date=2022-02-18|website=News18 Lokmat|language=mr|access-date=2022-06-17}}</ref> | - |१८ फेब्रुवारी २०२२ |- |१७ |[[महाराष्ट्र राज्य निवडणूक आयोग|आयुक्त, महाराष्ट्र राज्य निवडणूक आयोग]] | उर्विंदर पाल सिंग मदान <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/ex-bureaucrat-ups-madan-is-new-maharashtra-poll-chief/articleshow/70995864.cms|title=मदान राज्याचे नवे मुख्य निवडणूक आयुक्त|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-06-17}}</ref> | - |२६ मे २०२० |- |१८ |[[महाराष्ट्र लोकसेवा आयोग|अध्यक्ष, महाराष्ट्र लोकसेवा आयोग]] | किशोर दत्तात्रय राजे-निंबाळकर <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/maharashtra/kishor-raje-nimbalkar-appointed-as-chairman-of-maharashtra-public-service-commission-mpsc-585369.html|title=MPSC Chairman {{!}} महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाच्या अध्यक्षपदी किशोर राजे-निंबाळकर यांची नियुक्ती|last=Marathi|first=TV9|date=2021-11-26|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-06-17}}</ref> | - |२६ नोव्हेंबर २०२१ |- |१९ |[[महाराष्ट्र राज्य महिला आयोग|अध्यक्ष, महाराष्ट्र राज्य महिला आयोग]] | रुपाली चाकणकर <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/maharashtra/appointment-of-rupali-chakankar-as-chairperson-of-womens-commission-msr-87-2640215/|title=रूपाली चाकणकर यांची महिला आयोगाच्या अध्यक्षपदी नियुक्ती ; उद्या पदभार स्वीकारणार!|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-06-17}}</ref> | - |२१ ऑक्टोबर २०२१ |- |} <section end="Parties and leaders" /> == मंत्री मंडळ == [[मंत्रीमंडळ|मंत्री मंडळाला]] इंग्लिश मध्ये कॅबिनेट म्हणतात. ह्या मंत्रीमंडळात जो सहभागी असतो तो मंत्री होय. मंत्री मंडळातील मंत्री हा त्याला मिळालेल्या विभागाचा प्रमुख असतो आणि ह्या खात्यांशी संबंधित निर्णय घेण्याचा अंतिम अधिकार त्याच्याकडे असतो. त्याच्या हाताखाली राज्यमंत्री, उपमंत्री असू शकतात. राज्यमंत्री मंत्री मंडळातील बैठकींमध्ये सहभाग नाही घेऊ शकत. स्वतंत्र प्रभार असणारा राज्य मंत्री हा एक प्रकारे कॅबिनेट मंत्र्यांसारखाच असतो, संबंधित खात्यांशी अंतिम निर्णय घेण्याचा अधिकार त्याच्याकडे असतो. पण हा देखील मंत्रीमंडळाच्या बैठकीत केवळ त्याच्या खात्याचा चर्चेपुरताच सहभाग घेऊ शकतो.<ref name=":2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://bolbhidu.com/bacchu-kadus-statement-on-role-of-mos/|title=राज्यमंत्री आता मंत्रिमंडळाचा भाग राहिलाच नाही ! खरंच काय?|date=2021-06-23|website=BolBhidu.com|language=en-GB|access-date=2022-06-18}}</ref> मंत्रीमंडळातील मुख्यमंत्र्या सहित एकूण मंत्र्यांची संख्या विधानसभेतील एकूण सदस्यांच्या १५ टक्क्यांपेक्षा अधिक असणार नाही अशी तरतूद आहे. महाराष्ट्राच्या विधानसभेत २८८ आमदार आहेत. म्हणजेच २८८ च्या १५ % संख्या ४३, मग मंत्रीमंडळात जास्तीत जास्त ४३ मंत्री होऊ शकतात. त्यातले किती कॅबिनेट मंत्री व किती राज्यमंत्री करायचे हे मुख्यमंत्र्यांच्या हाती असते.<ref name=":2" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://pudhari.news/editorial/182129/cabinet-extension-on-monday/ar|title=मंत्रिमंडळ विस्तार {{!}} पुढारी|date=2019-12-30|website=पुढारी|language=mr-IN|access-date=2022-06-18}}</ref> महाराष्ट्रात १४ व्या विधानसभा निवडणुकीनंतर १२ नोव्हेंबर ते २३ नोव्हेंबर २०१९ महाराष्ट्रात [[राष्ट्रपती शासन]] लागू करण्यात आले होते. त्यानंतर देवेंद्र फडणविस यांनी मुख्यमंत्री म्हणून शपथ घेतली पण बहुमत नसल्यामुळे मुख्यमंत्री पदाचा राजीनामा दिला.<ref>{{Cite web|url=http://www.everlastingcelebrations.com/politics/devendra-fadnavis-sworn-cm-maharashtra-ajit-pawar-deputy/|title=Amid Speculations, Devendra Fadnavis Sworn in as the CM of Maharashtra, Ajit Pawar to remain his Deputy|last=Creative Desk|first=ELC|date=2019-11-23|website=Everlasting Celebrations|language=en-US|url-status=live|archive-url=|archive-date=|access-date=2019-11-23}}</ref> दोन दिवसांनंतर, २८ नोव्हेंबर २०१९ रोजी [[महाविकास आघाडी]]चे नेते [[उद्धव ठाकरे]] यांनी मुख्यमंत्री पदाची शपथ घेतली. शिवसेनेतील अंतर्गत बंडामुळे उद्धव ठाकरेंनी २९ जून २०२२ रोजी मुख्यमंत्री पदाचा राजीनामा द्यावा लागला. त्यानंतर एकनाथ शिंदेंनी भाजपच्या सहाय्याने मुख्यमंत्री पदाची शपथ घेतली, तर भाजपचे देवेंद्र फडणविस यांनी उपमुख्यमंत्री म्हणून शपथ घेतली. === मंत्री === {| class="wikitable sortable" ! rowspan="2" |अनुक्रम ! rowspan="2" |नाव ! rowspan="2" |[[मतदारसंघ]] ! rowspan="2" |विभाग<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/1129/Directory|title=निर्देशिका|url-status=live}}</ref> ! colspan="2" rowspan="2" scope="col" |[[राजकीय पक्ष|पक्ष]] ! colspan="2" |कार्यकाळ |- !पासून !कालावधी |- |१. | [[एकनाथ संभाजी शिंदे]] , [[मुख्यमंत्री]] |[[कोपरी-पाचपाखाडी विधानसभा मतदारसंघ|कोपरी-पाचपाखाडी]] |[[सामान्य प्रशासन विभाग, महाराष्ट्र शासन|सामान्य प्राशासन]], नगर विकास, माहिती व तंत्रज्ञान, माहिती व जनसंपर्क, सार्वजनिक बांधकाम(सार्वजनिक प्रकल्प), परिवहन, पणन, सामाजिक न्याय व विशेष सहाय्य, मदत व पुनर्वसन, आपत्ती व्यवस्थापन, मृद व जलसंधारण, पर्यावरण व वातावरणीय बदल, अल्पसंख्याक व औकाफ आणि इतर कोणत्याही मंत्र्यांना विवक्षितपणे नेमून न दिलेले विभाग किंवा विषय | width="4px" bgcolor="{{शिवसेना/meta/color}}" | |[[शिवसेना]] |३० जुन २०२२ |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |२. | [[देवेंद्र फडणवीस]], उप मुख्यमंत्री |[[नैर्ऋत्य नागपूर विधानसभा मतदारसंघ|नैर्ऋत्य नागपूर]] |[[गृह विभाग, महाराष्ट्र शासन|गृह]], [[वित्त विभाग, महाराष्ट्र शासन|वित्त]], [[नियोजन विभाग, महाराष्ट्र शासन|नियोजन]], राज्य उत्पादन शुल्क, [[विधी व न्याय विभाग, महाराष्ट्र शासन|विधी व न्याय]], [[जलसंपदा विभाग, महाराष्ट्र शासन|जलसंपदा]] व लाभक्षेत्र विकास, [[गृहनिर्माण विभाग, महाराष्ट्र शासन|गृहनिर्माण]], ऊर्जा, राजशिष्टाचार | width="4px" bgcolor="{{भारतीय जनता पक्ष/meta/color}}" | |[[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] |३० जुन २०२२ |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |३. |''[[राधाकृष्ण विखे-पाटील]]'' | - |महसूल, पशुसंवर्धन आणि दुग्धविकास | width="4px" bgcolor="{{शिवसेना/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |४. |''[[सुधीर मुनगंटीवार]]'' | - |वने, सांस्कृतिक कार्य, व मत्स्य व्यवसाय | width="4px" bgcolor="{{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |५. |''[[रविंद्र चव्हाण]]'' | - |सार्वजनिक बांधकाम (सार्वजनिक उपक्रम वगळून), [[अन्न, नागरी पुरवठा व ग्राहक संरक्षण विभाग, महाराष्ट्र शासन|अन्न, नागरी पुरवठा व ग्राहक संरक्षण]] | width="4px" bgcolor="{{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |६. |''[[चंद्रकांत बच्चू पाटील|चंद्रकांत पाटील]]'' | - |उच्च व तंत्रशिक्षण, वस्त्रोद्योग आणि संसदीय कार्य | width="4px" bgcolor="{{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |७. |''[[विजयकुमार गावित]]'' | - |आदिवासी विकास | width="4px" bgcolor="{{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |८. |''[[गिरीश महाजन|गिरीष महाजन]]'' | - |ग्राम विकास आणि पंचायती राज, वैद्यकीय शिक्षण, क्रीडा व युवक कल्याण | width="4px" bgcolor="{{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |९. |''[[गुलाबराव रघुनाथ पाटील|गुलाबराव पाटील]]'' | - |पाणीपुरवठा व स्वच्छता | width="4px" bgcolor="{{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |१०. |''[[दादा भुसे]]'' | - |बंदरे व खनिकर्म | rowspan="3" width="4px" bgcolor="{{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |११. |''[[संजय राठोड]]'' | - |अन्न व औषध प्रशासन | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |१२. |''संदीपान भुमरे'' | - |रोजगार हमी योजना व फलोत्पादन | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |१३. |''उदय सामंत'' | - |उद्योग | rowspan="2" width="4px" bgcolor="{{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |१४. |''तानाजी सावंत'' | - |''सार्वजनिक आरोग्य व कुटुंब कल्याण'' | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |१५. |''अब्दुल सत्तार'' | - |''कृषी'' | width="4px" bgcolor="{{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |१६. |''दीपक केसरकर'' | - |शालेय शिक्षण व [[मराठी भाषा]] | width="4px" bgcolor="{{शिवसेना/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |१७. |''अतुल सावे'' | - |सहकार, इतर मागास व बहुजन कल्याण | rowspan="3" width="4px" bgcolor="{{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |१८. |''शंभूराज देसाई'' | - |राज्य उत्पादन शुल्क | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |१९. |''मंगलप्रभात लोढा'' | - |पर्यटन, कौशल्य विकास व उद्योजकता, महिला व बालविकास | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |} === राज्यमंत्री === {| class="wikitable sortable" ! rowspan="2" |अनुक्रम ! rowspan="2" |नाव ! rowspan="2" |मतदारसंघ ! rowspan="2" |विभाग ! colspan="2" rowspan="2" scope="col" |पक्ष ! colspan="2" |कार्यकाळ |- !पासून !कालावधी |- |१. |''रिक्त'' | - |महसूल , ग्रामविकास , बंदरे , खार जमिनी विकास , विशेष सहाय्य | width="4px" bgcolor="{{शिवसेना/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |२. |''रिक्त'' | - |गृह (शहरे), गृहनिर्माण, परिवहन, माहिती तंत्रज्ञान, संसदीय कार्ये, माजी सैनिक कल्याण | width="4px" bgcolor="{{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |३. |''रिक्त'' | - |गृह (ग्रामीण) , वित्त , नियोजन , राज्य उत्पादन शुल्क , कौशल्य विकास व उद्योजकता , पणन | width="4px" bgcolor="{{शिवसेना/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |४. |''रिक्त'' | - |जलसंपदा व लाभक्षेत्र विकास , शालेय शिक्षण , महिला व बालविकास , इतर मागासवर्ग , सामाजिक व शैक्षणिक मागास प्रवर्ग , विमुक्त जाती , भटक्या जमाती आणि विशेष मागास प्रवर्ग कल्याण, कामगार | width="4px" bgcolor="{{शिवसेना/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |५. |''रिक्त'' | - |सार्वजनिक बांधकाम (सार्वजनिक उपक्रम वगळून), मृद व जलसंधारण, वने, पशुसंवर्धन, दुग्धव्यवसाय विकास व मत्स्यव्यवसाय, सामान्य प्रशासन | width="4px" bgcolor="{{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |६. |''रिक्त'' | - |सहकार, कृषी, सामाजिक न्याय, अन्न, नागरी पुरवठा व ग्राहक संरक्षण, अल्पसंख्यांक विकास व औकाफ, मराठी भाषा | width="4px" bgcolor="{{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |७. |''रिक्त'' | - |सार्वजनिक आरोग्य व कुटुंब कल्याण, वैद्यकीय शिक्षण, अन्न व औषध प्रशासन, वस्त्रोद्योग, सांस्कृतिक कार्य | width="4px" bgcolor="{{शिवसेना/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |८. |''रिक्त'' | - |पर्यावरण, पाणी पुरवठा व स्वच्छता, सार्वजनिक बांधकाम (सार्वजनिक उपक्रम), रोजगार हमी, भूकंप पुनर्वसन, संसदीय कार्ये | rowspan="3" width="4px" bgcolor="{{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |९. |''रिक्त'' | - |नगर विकास, उर्जा, आदिवासी विकास, उच्च व तंत्र शिक्षण, आपत्ती व्यवस्थापन, मदत व पुनर्वसन | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |- |१०. |''रिक्त'' | - |उद्योग, खनिकर्म, पर्यटन, फलोत्पादन, क्रिडा व युवक कल्याण, राजशिष्टाचार, माहिती व जनसंपर्क | - | - |({{age in years and days|2022|6|30}}) |} == पालकमंत्री == पालकमंत्री हे [[मुख्यमंत्री]] यांच्या कडून प्रत्येक जिल्ह्यासाठी नियुक्त केले जातात. जिल्हा प्रशासन व राज्य सरकार मधील एक महत्वाचा दुवा म्हणून ते काम करतात. सध्याच्या महाराष्ट्राच्या वर्तमान पालकमंत्र्यांची यादी खालीलप्रमाणे आहे: {| class="wikitable sortable" !अनुक्रम ![[जिल्हा]] ![[पालकमंत्री]] ! colspan="2" scope="col" |पक्ष ! scope="col" |पासून |- |०१ |[[अहमदनगर जिल्हा|अहमदनगर]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |०२ |[[अकोला जिल्हा|अकोला]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: yellow" | | style="text-align:center;" | - |- |०३ |[[अमरावती जिल्हा|अमरावती]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |०४ |[[औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{शिवसेना/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |०५ |[[बीड जिल्हा|बीड]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |०६ |[[भंडारा जिल्हा|भंडारा]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |०७ |[[बुलढाणा जिल्हा|बुलढाणा]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |०८ |[[चंद्रपूर जिल्हा|चंद्रपूर]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |०९ |[[धुळे जिल्हा|धुळे]] |''रिक्त'' | - | rowspan="2" style="width:1px; background-color: {{शिवसेना/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |१० |[[गडचिरोली जिल्हा|गडचिरोली]] |''रिक्त'' | - | style="text-align:center;" | - |- |११ |[[गोंदिया जिल्हा|गोंदिया]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |१२ |[[हिंगोली जिल्हा|हिंगोली]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color:{{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |१३ |[[जळगाव जिल्हा|जळगाव]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{शिवसेना/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |१४ |[[जालना जिल्हा|जालना]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |१५ |[[कोल्हापूर जिल्हा|कोल्हापूर]] |''रिक्त'' | - | rowspan="3" style="width:1px; background-color: {{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |१६ |[[लातूर जिल्हा|लातूर]] |''रिक्त'' | - | style="text-align:center;" | - |- |१७ |[[मुंबई जिल्हा|मुंबई शहर]] |''रिक्त'' | - | style="text-align:center;" | - |- |१८ |[[मुंबई उपनगर जिल्हा|मुंबई उपनगर]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{शिवसेना/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |१९ |[[नागपूर जिल्हा|नागपूर]] |''रिक्त'' | - | rowspan="3" style="width:1px; background-color: {{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |२० |[[नांदेड जिल्हा|नांदेड]] |''रिक्त'' | - | style="text-align:center;" | - |- |२१ |[[नंदुरबार जिल्हा|नंदुरबार]] |''रिक्त'' | - | style="text-align:center;" | - |- |२२ |[[नाशिक जिल्हा|नाशिक]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |२३ |[[उस्मानाबाद जिल्हा|उस्मानाबाद]] |''रिक्त'' | - | rowspan="2" style="width:1px; background-color: {{शिवसेना/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |२४ |[[पालघर जिल्हा|पालघर]] |''रिक्त'' | - | style="text-align:center;" | - |- |२५ |[[परभणी जिल्हा|परभणी]] |''रिक्त'' | - | rowspan="3" style="width:1px; background-color: {{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |२६ |[[पुणे जिल्हा|पुणे]] |''रिक्त'' | - | style="text-align:center;" | - |- |२७ |[[रायगड जिल्हा|रायगड]] |''रिक्त'' | - | style="text-align:center;" | - |- |२८ |[[रत्‍नागिरी जिल्हा|रत्‍नागिरी]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{शिवसेना/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |२९ |[[सांगली जिल्हा|सांगली]] |''रिक्त'' | - | rowspan="2" style="width:1px; background-color: {{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |३० |[[सातारा जिल्हा|सातारा]] |''रिक्त'' | - | style="text-align:center;" | - |- |३१ |[[सिंधुदुर्ग जिल्हा|सिंधुदुर्ग]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{शिवसेना/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |३२ |[[सोलापूर जिल्हा|सोलापूर]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |३३ |[[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{शिवसेना/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |३४ |[[वर्धा जिल्हा|वर्धा]] |''रिक्त'' | rowspan="1" | - | rowspan="1" style="width:1px; background-color: {{भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |३५ |[[वाशिम जिल्हा|वाशिम]] |''रिक्त'' | - | rowspan="2" style="width:1px; background-color: {{शिवसेना/meta/color}}" | | style="text-align:center;" | - |- |३६ |[[यवतमाळ]] |''रिक्त'' | - | style="text-align:center;" | - |- |} == हे सुद्धा पहा == * [[महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]] * [[महाराष्ट्राचे राज्यपाल]] * [[महाराष्ट्र शासनाचे विभाग]] * [[:दालन:महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाबद्दलचे दालन]] * [[महाराष्ट्र विधानसभा निवडणूक २०१९]] == बाह्य दुवे == * [http://www.maharashtra.gov.in/ महाराष्ट्र राज्य सरकारचे अधिकृत संकेतस्थळ] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:महाराष्ट्र शासन|*]] dpnta0wwtpmtase46a31vory08k8o6z 0 51712 2150121 1847075 2022-08-24T01:38:33Z अभय नातू 206 पहिले वाक्य wikitext text/x-wiki {{ऑलिंपिक खेळात दक्षिण कोरिया |games=२००८ उन्हाळी |competitors=२६७ |sports=२५ |flagbearer=[[जँग संग-हो]] (उद्घाटन समारंभ)<br>[[जँग मि-रन]] (सांगता समारंभ) |gold=१३ |silver=१० |bronze=८ |total=३१ |rank=७ }} २००८ उन्हाळी ऑलिंपिक खेळात दक्षिण कोरियाच्या २६७ खेळाडूंनी २५ स्पर्धांमध्ये भाग घेतला होता. त्यांनी १३ सुवर्ण, १० रजत आणि ८ कांस्य अशी एकूण ३१ पदके मिळवली. {{expand}} {{सहभागीदेश२००८उन्हाळीऑलिंपिक}} [[वर्ग:२००८ उन्हाळी ऑलिंपिक खेळातील सहभागी देश]] [[वर्ग:दक्षिण कोरियामधील खेळ]] g4eaqkqxgsjrrnrwvp5jxas412ndxxb 2150122 2150121 2022-08-24T01:38:58Z अभय नातू 206 प्रस्तावना wikitext text/x-wiki {{ऑलिंपिक खेळात दक्षिण कोरिया |games=२००८ उन्हाळी |competitors=२६७ |sports=२५ |flagbearer=[[जँग संग-हो]] (उद्घाटन समारंभ)<br>[[जँग मि-रन]] (सांगता समारंभ) |gold=१३ |silver=१० |bronze=८ |total=३१ |rank=७ }} '''२००८ उन्हाळी ऑलिंपिक खेळात [[दक्षिण कोरिया]]'''च्या २६७ खेळाडूंनी २५ स्पर्धांमध्ये भाग घेतला होता. त्यांनी १३ सुवर्ण, १० रजत आणि ८ कांस्य अशी एकूण ३१ पदके मिळवली. {{expand}} {{सहभागीदेश२००८उन्हाळीऑलिंपिक}} [[वर्ग:२००८ उन्हाळी ऑलिंपिक खेळातील सहभागी देश]] [[वर्ग:दक्षिण कोरियामधील खेळ]] 819cb6umvqbud5q3xpf432tlznubr3j 0 57544 2150236 1155706 2022-08-24T11:03:00Z Dharmadhyaksha 28394 wikitext text/x-wiki {{इतरउपयोग४|||डायना (निःसंदिग्धीकरण)}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} वेल्सची राजकुमारी '''डायना''' ([[जुलै १]],[[इ.स. १९६१|१९६१]] - [[ऑगस्ट ३१]],[[इ.स. १९९७|१९९७]]) (लग्नापूर्वीची डायना स्पेन्सर) ही वेल्सचा राजकुमार [[चार्ल्स (वेल्सचा राजकुमार)|चार्ल्सची]] पहिली पत्नी होती. {{विस्तार}} [[वर्ग:इ.स. १९६१ मधील जन्म|डायना]] [[वर्ग:इ.स. १९९७ मधील मृत्यू|डायना]] [[वर्ग:इंग्लंडचे राजघराणे|डायना]] ff25x096jv00z2w4tqhxkc5z6a4fal7 0 58951 2150218 2050814 2022-08-24T09:23:49Z अमर राऊत 140696 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1098000043|Guru-shishya tradition]]" wikitext text/x-wiki == गुरु-शिष्य परंपरा == [[File:Guru_and_DiscipleI.jpg|इवलेसे|पारंपारिक गुरु-शिष्य संबंध. वॉटर कलर, पंजाब हिल्स, भारत, १७४०.]] '''''गुरु-शिष्य''''' '''''परंपरा''''' ही [[हिंदू धर्म|हिंदू]], [[जैन धर्म|जैन]], [[शीख धर्म|शीख]] आणि [[बौद्ध धर्म|बौद्ध]] ( [[तिबेटी बौद्ध धर्म|तिबेटी]] आणि [[झेन]] परंपरांसह) या [[भारतीय धर्म|मूळ भारतीय धर्मां]]<nowiki/>मधील गुरु आणि शिष्यांची परंपरा आहे. प्रत्येक ''परंपरा'' एका विशिष्ट ''संप्रदायाशी'' संबंधित आहे, आणि शिकवण्यासाठी त्यांचे स्वतःचे ''[[गुरुकुल शिक्षण|गुरुकुल]]'' असू शकतात, जे ''आखाडे'', ''गोम्पा'', ''मठ'', ''[[विहार]]'' किंवा मंदिरांवर आधारित असू शकतात. ही आध्यात्मिक संबंध आणि मार्गदर्शनाची परंपरा आहे जिथे शिकवणी ''गुरु'', शिक्षक किंवा ''[[लामा]] यांच्याकडून शिष्य,'' ''श्रमण'' (साधक) किंवा''चेला'' (अनुयायी) यांना औपचारिक ''[[दीक्षा|दीक्षे]]''नंतर दिली जाते. असे ज्ञान, मग [[आगम (हिंदू धर्म)|ते अगामिक]], [[अध्यात्म|अध्यात्मिक]], शास्त्रोक्त, [[वास्तुशास्त्र|स्थापत्य]], [[संगीत]], [[भारतीय कला|कला]] किंवा मार्शल आर्ट्स असो, हे गुरु आणि शिष्य यांच्यातील विकसित नातेसंबंधातून दिले जाते. असे मानले जाते की गुरूंच्या प्रामाणिकपणावर आणि विद्यार्थ्याचा आदर, बांधिलकी, भक्ती आणि आज्ञाधारकतेवर आधारित हे नाते सूक्ष्म किंवा प्रगत ज्ञान पोहोचवण्याचा सर्वोत्तम मार्ग आहे. विद्यार्थ्याला अखेरीस गुरूंनी मूर्त स्वरूप दिलेले ज्ञान प्राप्त होते. == संदर्भ == ==मुख्य विचार== {{हिंदू धर्म}} {{विस्तार}} [[वर्ग:अध्यात्म]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] eaorzrvzyzfeq75m35ra5u8dot2t15f 2150219 2150218 2022-08-24T09:25:04Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki [[File:Guru_and_DiscipleI.jpg|इवलेसे|पारंपारिक गुरु-शिष्य संबंध. वॉटर कलर, पंजाब हिल्स, भारत, १७४०.]] '''''गुरु-शिष्य''''' '''''परंपरा''''' ही [[हिंदू धर्म|हिंदू]], [[जैन धर्म|जैन]], [[शीख धर्म|शीख]] आणि [[बौद्ध धर्म|बौद्ध]] ( [[तिबेटी बौद्ध धर्म|तिबेटी]] आणि [[झेन]] परंपरांसह) या [[भारतीय धर्म|मूळ भारतीय धर्मां]]<nowiki/>मधील गुरु आणि शिष्यांची परंपरा आहे. प्रत्येक ''परंपरा'' एका विशिष्ट ''संप्रदायाशी'' संबंधित आहे, आणि शिकवण्यासाठी त्यांचे स्वतःचे ''[[गुरुकुल शिक्षण|गुरुकुल]]'' असू शकतात, जे ''आखाडे'', ''गोम्पा'', ''मठ'', ''[[विहार]]'' किंवा मंदिरांवर आधारित असू शकतात. ही आध्यात्मिक संबंध आणि मार्गदर्शनाची परंपरा आहे जिथे शिकवणी ''गुरु'', शिक्षक किंवा ''[[लामा]] यांच्याकडून शिष्य,'' ''श्रमण'' (साधक) किंवा''चेला'' (अनुयायी) यांना औपचारिक ''[[दीक्षा|दीक्षे]]''नंतर दिली जाते. असे ज्ञान, मग [[आगम (हिंदू धर्म)|ते अगामिक]], [[अध्यात्म|अध्यात्मिक]], शास्त्रोक्त, [[वास्तुशास्त्र|स्थापत्य]], [[संगीत]], [[भारतीय कला|कला]] किंवा मार्शल आर्ट्स असो, हे गुरु आणि शिष्य यांच्यातील विकसित नातेसंबंधातून दिले जाते. असे मानले जाते की गुरूंच्या प्रामाणिकपणावर आणि विद्यार्थ्याचा आदर, बांधिलकी, भक्ती आणि आज्ञाधारकतेवर आधारित हे नाते सूक्ष्म किंवा प्रगत ज्ञान पोहोचवण्याचा सर्वोत्तम मार्ग आहे. विद्यार्थ्याला अखेरीस गुरूंनी मूर्त स्वरूप दिलेले ज्ञान प्राप्त होते. == संदर्भ == ==मुख्य विचार== {{हिंदू धर्म}} {{विस्तार}} [[वर्ग:अध्यात्म]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] fvp71jj78tqkw027zjqdbi6ldyv1exb 2150220 2150219 2022-08-24T09:25:28Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki [[File:Guru_and_DiscipleI.jpg|इवलेसे|पारंपारिक गुरु-शिष्य संबंध. वॉटर कलर, पंजाब हिल्स, भारत, १७४०.]] '''''गुरु-शिष्य''''' '''''परंपरा''''' ही [[हिंदू धर्म|हिंदू]], [[जैन धर्म|जैन]], [[शीख धर्म|शीख]] आणि [[बौद्ध धर्म|बौद्ध]] ( [[तिबेटी बौद्ध धर्म|तिबेटी]] आणि [[झेन]] परंपरांसह) या [[भारतीय धर्म|मूळ भारतीय धर्मां]]<nowiki/>मधील गुरु आणि शिष्यांची परंपरा आहे. प्रत्येक ''परंपरा'' एका विशिष्ट ''संप्रदायाशी'' संबंधित आहे, आणि शिकवण्यासाठी त्यांचे स्वतःचे ''[[गुरुकुल शिक्षण|गुरुकुल]]'' असू शकतात, जे ''आखाडे'', ''गोम्पा'', ''मठ'', ''[[विहार]]'' किंवा मंदिरांवर आधारित असू शकतात. ही आध्यात्मिक संबंध आणि मार्गदर्शनाची परंपरा आहे जिथे शिकवणी ''गुरु'', शिक्षक किंवा ''[[लामा]] यांच्याकडून शिष्य,'' ''श्रमण'' (साधक) किंवा''चेला'' (अनुयायी) यांना औपचारिक ''[[दीक्षा|दीक्षे]]''नंतर दिली जाते. असे ज्ञान, मग [[आगम (हिंदू धर्म)|ते अगामिक]], [[अध्यात्म|अध्यात्मिक]], शास्त्रोक्त, [[वास्तुशास्त्र|स्थापत्य]], [[संगीत]], [[भारतीय कला|कला]] किंवा मार्शल आर्ट्स असो, हे गुरु आणि शिष्य यांच्यातील विकसित नातेसंबंधातून दिले जाते. असे मानले जाते की गुरूंच्या प्रामाणिकपणावर आणि विद्यार्थ्याचा आदर, बांधिलकी, भक्ती आणि आज्ञाधारकतेवर आधारित हे नाते सूक्ष्म किंवा प्रगत ज्ञान पोहोचवण्याचा सर्वोत्तम मार्ग आहे. विद्यार्थ्याला अखेरीस गुरूंनी मूर्त स्वरूप दिलेले ज्ञान प्राप्त होते. == संदर्भ == {{हिंदू धर्म}} [[वर्ग:अध्यात्म]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] bql03jj02ottu10mvjwyjhrgmnltqzu 0 60160 2150065 1998581 2022-08-23T16:08:45Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[फ्रांक अर्नाऊ]] वरुन [[फ्रँक अर्नाऊ]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = {{लेखनाव}} | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = हाइनरिश श्मिट | टोपण_नाव = फ्रांक अर्नाऊ | जन्म_दिनांक = ९ मार्च, इ.स. १८९४ | जन्म_स्थान = [[व्हिएन्ना]] | मृत्यू_दिनांक = ११ फेब्रुवारी, इ.स. १९७६ | मृत्यू_स्थान = [[म्युन्शेन]], [[जर्मनी]] | कार्यक्षेत्र = साहित्य | राष्ट्रीयत्व = जर्मनी | भाषा = [[जर्मन भाषा|जर्मन]] | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = ललित साहित्य | विषय = गुन्हेअन्वेषण | चळवळ = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''हाइनरिश श्मिट''' ([[जर्मन भाषा|जर्मन]]: ''Heinrich Schmitt''), टोपणनाव '''फ्रांक अर्नाऊ''' ([[जर्मन भाषा|जर्मन]]: ''Frank Arnau''), (९ मार्च, इ.स. १८९४; [[व्हिएन्ना]] - ११ फेब्रुवारी, इ.स. १९७६; [[म्युन्शेन]], [[जर्मनी]]) हा [[जर्मन भाषा|जर्मन भाषेतील]] कादंबरीकार, लेखक, पत्रकार होता. गुन्हे व गुन्हेअन्वेषण यांविषयी लिहिलेल्या ललित साहित्यासाठी तो ख्यातनाम होता. == बाह्य दुवे == * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://d-nb.info/gnd/118504061 | title = {{लेखनाव}} | प्रकाशक = दॉयचे नात्सिओनाल बिब्लिओथेक (''जर्मन राष्ट्रीय ग्रंथालय'') संस्थेचा कॅटलॉग | भाषा = जर्मन }} {{विस्तार}} {{DEFAULTSORT:अर्नाऊ,फ्रांक}} [[वर्ग:जर्मन लेखक]] [[वर्ग:इ.स. १८९४ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९७६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] crgir17nwaqsoh5fa3v7oekaec13nv0 0 60487 2150056 2138099 2022-08-23T15:04:33Z 2409:4042:4CBB:A428:0:0:7B48:390B /* राजकीय कारकीर्द */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट विधानसभा सदस्य | नाव = उद्धव ठाकरे | चित्र = Uddhav Thackeray.png | चित्र आकारमान = 250px | चित्रtitle = इ.स. २००९ सालच्या [[फिलाडेल्फिया]], [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] येथील बृहन्महाराष्ट्र मंडळ अधिवेशनाच्या प्रसंगी उद्धव ठाकरे | चित्रशीर्षक_पर्याय = | पद= [[महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]] | कार्यकाळ_आरंभ = २८ नोव्हेंबर २०१९ | कार्यकाळ_समाप्ती =२९ जून २०२२ | राज्यपाल = [[भगतसिंग कोश्यारी]] | मागील = [[देवेंद्र फडणवीस]] | पुढील = [[एकनाथ शिंदे]] | जन्मनाव = उद्धव ठाकरे | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1960|7|27}} | जन्मस्थान = [[मुंबई]], महाराष्ट्र | मृत्यूदिनांक = | मृत्यूस्थान = | निवासस्थान = मातोश्री, मुंबई | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय]] | टोपणनावे = | वांशिकत्व = | नागरिकत्व = | शिक्षण = | प्रशिक्षणसंस्था = | पेशा = [[राजकारण]], [[छायाचित्रण]] | कारकीर्द_काळ = | मालक = | प्रसिद्ध_कामे = | मूळ_गाव = | पगार = | निव्वळ_मालमत्ता = | उंची = | वजन = | ख्याती = | पदवी_हुद्दा = | कार्यकाळ = | पूर्ववर्ती = | परवर्ती = | राजकीय_पक्ष = [[शिवसेना]] | विरोधक = | संचालकमंडळ = | धर्म = [[हिंदू धर्म]] | जोडीदार = रश्मी ठाकरे | अपत्ये = [[आदित्य ठाकरे]], [[तेजस ठाकरे]] | वडील = [[बाळ ठाकरे]] | आई = [[मीना ठाकरे]] | नाते = [[ ठाकरे कुटुंब]] | पुरस्कार = | स्वाक्षरी = | स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय = | संकेतस्थळ = [http://uddhavthackeray.com/ अधिकृत संकेतस्थळ] | तळटिपा = | संकीर्ण = }} '''उद्धव बाळासाहेब ठाकरे''' (जन्म : २७ जुलै १९६०) हे [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] [[शिवसेना]] पक्षाचे पक्षप्रमुख व महाराष्ट्राचे माजी मुख्यमंत्री आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/shiv-sena-chief-uddhav-thackeray-take-oath-as-chief-minister-of-maharashtra/articleshow/72279514.cms|title='मी उद्धव बाळासाहेब ठाकरे मुख्यमंत्रिपदाची शपथ घेतो की...'|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-01-18}}</ref> इ.स. २००३ साली शिवसेनाप्रमुख [[बाळासाहेब ठाकरे]] व तत्कालीन शिवसेना नेते [[राज ठाकरे]] यांस कडून शिवसेनेच्या कार्याध्यक्षपदाची सूत्रे उद्धव ठाकरे यांच्या कडे देण्यात आली. ठाकरे यांनी २८ नोव्हेंबर २०१९ रोजी महाराष्ट्र राज्याचे १९वे मुख्यमंत्री म्हणून शपथ घेतली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://ndtv.in/india-news/maharashtra-news-swearing-in-ceremony-of-uddhav-thackeray-as-maharashtra-cm-preponed-to-28th-novembe-2139155|title=Maharashtra News: उद्धव ठाकरे के शपथ ग्रहण समारोह का बदला समय, रविवार को नहीं अब इस दिन लेंगे शपथ|website=NDTVIndia|access-date=2022-01-18}}</ref> १४ मे २०२० उद्धव ठाकरे यांची [[महाराष्ट्र विधान परिषद|विधानपरिषदेवर]] बिनविरोध निवड झाली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://ndtv.in/india-news/maharashtra-uddhav-thackeray-8-others-take-oath-as-mlc-2230821|title=महाराष्‍ट्र: उद्धव ठाकरे ने विधान परिषद सदस्‍य के रूप में शपथ ली, सीएम बने रहने को लेकर रास्‍ता साफ|website=NDTVIndia|access-date=2022-01-18}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.aajtak.in/india/story/uddhav-thackeray-declared-elected-unopposed-as-member-of-maharashtra-legislative-council-1067708-2020-05-14|title=उद्धव ठाकरे निर्विरोध चुने गए महाराष्ट्र विधान परिषद के सदस्य|website=आज तक|language=hi|access-date=2022-01-18}}</ref> २९ जून २०२२ रोजी आघाडी सरकार अल्पमतात गेल्याने त्यांनी मुख्यमंत्री पदाचा तसेच आमदारकीचा राजीनामा दिला. शिवसेनेची हिंसक संघटना अशी प्रतिमा बदलून सुसंघटित पक्ष अशी नवीन ओळख देण्यात उद्धव ठाकरे यशस्वी झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.elections.in/political-leaders/uddhav-thackeray%20.html/|title=Uddhav Thackeray Biography - About family, political life, awards won, history|website=Elections in India|access-date=2022-01-18}}</ref> एक उत्तम संघटित आणि सुसज्ज राजकीय पक्ष निर्माण करण्यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले. उद्धव ठाकरे हे निपुण [[छायाचित्रकार]] देखील आहेत. त्यांच्याकडे महाराष्ट्रातील अनेक किल्ल्यांची यशस्वी छायाचित्र प्रदर्शने आहेत. त्यांनी "महाराष्ट्र देशा" (2010) आणि "पहावा विठ्ठल" (2011) नावाची दोन छायाचित्रांची पुस्तके देखील प्रकाशित केली आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.oneindia.com/politicians/uddhav-thackeray-71733.html|title=Uddhav Thackeray: Age, Biography, Education, Wife, Caste, Net Worth & More - Oneindia|website=www.oneindia.com|language=en|access-date=2022-01-18}}</ref> ==जन्म आणि सुरुवातीचे जीवन== उद्धव यांचा जन्म 27 जुलै 1960 रोजी [[चांद्रसेनीय कायस्थ प्रभू]] कुटुंबात झाला होता. ते [[बाळ ठाकरे]] आणि त्यांची पत्नी मीना ठाकरे यांचे पुत्र आहेत.<ref>{{cite news |title=Uddhav Thackeray Oath Ceremony : उद्धव ठाकरे बने महाराष्ट्र के CM, छह कैबिनेट मंत्रियों ने भी ली शपथ |url=https://khabar.ndtv.com/news/india/maharashtra-government-oath-ceremony-live-updates-uddhav-thackeray-sharad-pawar-ajit-pawar-balasaheb-2139806 |access-date=8 December 2019 |work=NDTVIndia |date=28 November 2019}}</ref> उद्वव ठाकरे यांनी आपले शिक्षण [[बालमोहन विद्यामंदिर]] मधून केले. पुढे मुंबईतील [[सर जे.जे. इन्स्टिट्यूट ऑफ अप्लाइड आर्ट]] मधून पदवी मिळवली <ref>{{cite news | url=https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/uddhav-thackeray-sworn-in-19th-chief-minister-of-maharashtra/articleshow/72280087.cms?from=mdr | title=Uddhav Thackeray sworn in as the 18th chief minister of Maharashtra | newspaper=[[The Economic Times]] | date=28 November 2019 | access-date=16 March 2020}}</ref> == राजकीय कारकीर्द == आरंभीच्या काळात उद्धव ठाकरे शिवसेनेचे मुखपत्र असलेल्या [[सामना (वृत्तपत्र)|सामना]] या वृत्तपत्राच्या कामकाजात सक्रिय होते. निवडणुकांच्या काळात शिवसेनेच्या प्रचारयंत्रणेतही त्यांचा सहभाग असे. इ.स. २००२ साली [[बृहन्मुंबई महानगरपालिका|बृहन्मुंबई महानगरपालिकेच्या]] निवडणुकांत शिवसेनेला विजयश्री व त्यासह सत्ताही लाभली. पुढील वर्षी इ.स. २००३ साली त्यांच्याकडे शिवसेनेच्या कार्याध्यक्षपदाची सूत्रे सोपवण्यात आली. मात्र या काळात तत्कालीन शिवसेनेतील प्रमुख नेते [[नारायण राणे]] व उद्धव ठाकरे यांच्यादरम्यान मतभेद वाढत राहिले आणि अखेरीस नारायण राणे यांची पक्षातून हकालपट्टी झाली{{संदर्भ हवा}}. उद्धव ठाकरे व त्यांचे चुलतभाऊ [[राज ठाकरे]] यांच्यातील दरीही रुंदावत गेली; परिणामी इ.स. २००६ साली राज ठाकरे यांनी शिवसेना नेते पदाचा राजीनामा दिला व [[महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना]] या नव्या पक्षाची स्थापना केली {{संदर्भ हवा}}. २०१४ साली झालेल्या विधानसभा निवडणुकीमध्ये कोणत्याही राजकीय पक्षाशी युती न करता उद्धव ठाकरे यांनी शिवसेनेचे ६३ आमदार निवडून आणले.२०१९ साली झालेल्या विधानसभा निवडणुकीत उद्धव ठाकरे यांनी पुन्हा भाजप बरोबर युती करून निवडणूक लढवली व ५६: आमदार निवडून आणले! पण सत्ता वाटप करण्यात वाद निर्माण झाल्यामुळे युती तुटली व उद्धव ठाकरे यांनी राष्ट्रवादी काँग्रेस, काँग्रेस आय सोबत महाराष्ट्र विकास आघाडीचे सरकार स्थापन केले व राज्याच्या १९ व्या मुख्यमंत्री पदाची जबाबदारी स्वीकारली. २१ जून २०२२ रोजी शिवसेनेतील [[एकनाथ शिंदे]] सह 40 आमदारांनी केलेल्या बंडाची परिणीती म्हणून २९ जून २०२२ रोजी त्यांनी मुख्यमंत्री पदाचा राजीनामा दिला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/shivsena-more-than-13-mla-may-leave-party-with-eknath-shinde-aurangabad-6-mlas-are-not-reachabel/amp_articleshow/92351363.cms?utm_source=orionnews&utm_medium=referral&utm_campaign=news1 |title= बापरे! शिवसेनेचे १३ नव्हे जास्त आमदार फुटणार? आता 'या' आमदाराच्या व्हॉटसअ‍ॅप डीपीवर एकनाथ शिंदेंचा फोटो |लेखक= |दिनांक= |प्रकाशक= | संकेतस्थळ= |अ‍ॅक्सेसदिनांक= |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> ==कौटुंबिक== उद्धव ठाकरे यांच्या पत्नीचे नाव रश्मी आणि पुत्रांची नावे आदित्य व तेजस आहेत. == छायाचित्रण == उद्धव ठाकरे हे निपुण [[छायाचित्रकार]] देखील आहेत. त्यांच्याकडे महाराष्ट्रातील अनेक किल्ल्यांची यशस्वी छायाचित्र प्रदर्शने आहेत. त्यांनी "महाराष्ट्र देशा" (2010) आणि "पहावा विठ्ठल" (2011) नावाची दोन छायाचित्रांची पुस्तके देखील प्रकाशित केली आहेत. या पुस्तकांमध्ये महाराष्ट्राचे पैलू आणि पंढरपूर यात्रेतील वारकऱ्यांचे चित्रण आहे. ==पुस्तके== === ठाकरेंवरील पुस्तके=== * ठाकरे विरुद्ध ठाकरे : उद्धव, राज आणि त्यांच्या सेनांच्या सावल्या (मूळ इंग्रजी लेखक - धवल कुलकर्णी, मराठी भाषांतर - डॉ. सदानंद बोरसे, शिरीष सहस्रबुद्धे) === ठाकरेंची ग्रंथ संपदा=== * महाराष्ट्र देशा * पहावा विठ्ठल हे दोन्ही छायाचित्र संग्रह आहेत. महाराष्ट्र देशामध्ये उद्धव ठाकरे यांनी शिवाजी महाराजांचे गड किल्ले आणि त्यांच्याही शेकडो वर्षे आधीच्या किल्ल्यांची एरियल फोटोग्राफी केली आहे. स्वतःचा जीव धोक्यात घालून त्यांनी हे फोटो घेतले असून या दरम्यान एकदा त्यांचा सेफ्टी बेल्टही निसटला होता मात्र सुरक्षितपने त्यांनी फोटोग्राफी केली. पहावा विठ्ठल मध्ये महाराष्ट्राची सर्व धर्म जातींना एकत्र घेऊन जाणारी, सर्वांना समतेचे तत्त्वज्ञान शिववणारी भागवत धर्माची सांस्कृतिक परंपरा असलेली विठ्ठलाच्या वारीचे छायाचित्रण आहे. यामध्येही ठाकरे यांनी एरियल फोटोग्राफीला प्राधान्य दिले आहे. पुणे जिल्ह्यात दिवाघाटात जगतगुरू तुकोबा महाराज यांच्या पालखी सोबतच्या लाखो भाविकांचे छायाचित्र घेताना भारताच्या नकाशाची आठवण होईल असे छायाचित्र घेतले आहे.{{संदर्भ}} == बाह्य दुवे == * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://uddhavthackeray.com/ | शीर्षक = अधिकृत संकेतस्थळ | ॲक्सेसदिनांक = १७ नोव्हेंबर २०१२ | भाषा = इंग्रजी व मराठी}} {{महाराष्ट्र मुख्यमंत्री}} {{DEFAULTSORT:ठाकरे,उद्धव}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील राजकारणी]] [[वर्ग:शिवसेनेतील राजकारणी]] [[वर्ग:इ.स. १९६० मधील जन्म]] [[वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]] [[वर्ग:महाराष्ट्राचे विद्यमान मंत्री]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:ठाकरे कुटुंब]] knajfr8478hajo8b4dielq3exm39pxy 0 63227 2150069 2130698 2022-08-23T16:22:12Z 2409:4042:4E86:54E5:E63B:C68A:3F23:C125 wikitext text/x-wiki {{संदर्भहीन लेख}} मावळ प्रांत : नदी डोंगरातून खाली उतरली की जो विस्तीर्ण प्रांत नदीभोवती तयार होतो, त्याला मावळ म्हणतात असा स.आ.जोगळेकर ह्यांच्या 'सह्याद्री' ह्या पुस्तकांत संदर्भ आहे. अर्वाचीन मराठीत ह्याच भूरचनेला खोरे, दरा (=पर्वतामधले खोरे) किंवा दरी (=लहान दरा) म्हणतात. सह्याद्रीच्या दोन डोंगररांगांच्या मधल्या खोऱ्याला "मावळ" म्हणतात. पुण्याखाली एकूण १२ मावळ आहेत. काही ठिकाणी असेही वाचायला मिळते की शिवाजी राजांचे मावळे म्हणजे सैनिक हे पुणे जिल्ह्याच्या ज्या भागातून आले त्या भागाला मावळ प्रांत असे म्हटले जाई, पण त्याला भक्कम पुरावा नाही, तसेच स्वराज्यात पश्चिमेकडे असलेला हा प्रदेश म्हणजेच सूर्याच्या मावळतीची दिशा म्हणून त्याला ‘मावळ’ म्हणतात, अशीही कथा सांगितली जाते. हेही बरोबर नाही. हा मावळ प्रांत विस्तीर्ण असल्यामुळे त्याचे बारा भाग करण्यात आले. बारा मावळ प्रांताची नावे पुढीलप्रमाणे :    १. आंदर मावळ २. कानद खोरे ३. कोरबारसे मावळ ४. गुंजन मावळ ५. नाणे मावळ ६. पवन मावळ ७. पौड खोरे ८. मुठा खोरे ९. मुसे खोरे १०. रोहिड खोरे ११. वळवंड खोरे १२. हिरडस मावळ (सर्व माहिती ही online आणि offline पद्धतीने जमा करून एकत्रित रित्या मांडलेली आहे.) १. [[:en:Andra_Valley_Dam|आंदर मावळ]] : या भागातून आंध्र नदी उगम पावते व वाहते, म्हणून या प्रदेशाला आंदर मावळ म्हणतात. आंदर मावळातली गावे : आंबळे, इंगळूण, उकसाण, कचरेवाडी, करंजगाव, कल्हाट, कशाळ, कांब्रे, कांब्रेनामा, किवळे, कुणे-अनसुटे, कुसवली, कुसूर, कोंडिवडे अमा, कोंडिवडे नामा, खांड(खांडी), गोवित्री, घोणशेत, जाधववाडी, जांभवली, टाकवे बुद्रुक, डाहूली, थोराण, नवलाख उंबरे, नागाथली, नाणे, निगडे, निळशी, पवळेवाडी, पाले, पिंपरी, फळणे, बधलवाडी, बेलज, बोरवली, ब्राम्हणवाडी, भाजगाव, भोयरे, मंगरूळ, माऊ, माळेगाव खुर्द, माळेगाव बुद्रुक, मिंडेवाडी, मोरमारवाडी(मोरमारेवाडी), राकसगाव, वडिवळे, वडेश्वर, वहाणगाव, वळवंती, वाउंड, शिरदे, शिरे, सावळा, सोमवडी, वगैरे. २. कानद खोरे : या भागातून कानंदी नदी उगम पावते आणि वाहते म्हणून त्याला कानंद मावळ म्हणतात. कानंद मावळाच्या सीमेवर तोरणा हा किल्ला आहे. कादवे व भट्टीची ह्या खिंड, तर देवराई अशी ठिकाणे आहेत. ३. कोरबारसे मावळ : मुळशी नदीच्या खोऱ्याला कोरबारसे मावळ नाव होतं, मुळशी नदी आताच्या नकाशावर बिलकुल सापडणार नाही. तैलबैला, घनगड, कोरीगड, सुधागड हे किल्ले त्या प्रांतामधले आहेत. ४. [[गुंजन मावळ]] :  हा गुंजवणी नदीच्या खोऱ्याचा प्रदेश म्हणून गुंजन मावळ.या मावळात 84 गावे होती. याच्या उत्तरेस कानद खोरे, ईशान्येस खेडबारे, पूर्वेस शिवगंगा नदी, आग्नेयेस वेळवंड खोरे, दक्षिणेस हिरडस मावळ, नैर्ऋत्य व पश्चिमेस कोकण आणि वायव्येस मोसे खोरे आहे. ह्या मावळची देशमुखी सरदार शिळीमकर देशमुख या घराण्याकडे होती. ५. [[नाणे मावळ]] : हा मध्ययुगीन काळातील प्रशासकीय विभाग होता. सध्याच्या भाषेत सांगायचे तर हा मध्ययुगातील एक तालुका होता. नाणे मावळ हा भाग सध्याच्या मावळ तालुक्यात येतो. मध्ययुगीन तर्फे नाणे मावळात एकूण ८८ गावे होती. ह्या तर्फेचे मुख्य गाव कसबे नाणे होते व ह्या गावावरूनच नाणे मावळ हे नाव ह्या तर्फेस मिळाले आहे. लोहगड , विसापूर , राजमाची हे किल्ले ह्या मावळात मोडत. लोहगड-विसापूर ज्या डोंगर रांगेवर आहेत, ती रांग नाणे मावळची दक्षिण सीमा होती. तर जांभिवली, उकसान, माऊ ही उत्तर सीमेवरील गावे. खंडाळा, कुरवंडे ही गावे पश्चिम सीमेवर व मंगरूळ, वडगाव ही गावे पूर्व सीमेवर होती. नाणे मावळात इंद्रायणी व कुंडलिका ह्या मुख्य नद्या आहेत. देशमुख हे तत्कालीन तालुक्यांचे प्रमुख असत. नाणे मावळचा कारभार दोन देशमुख पाहत असत. गरुड देशमुख ४४ गावांचा व दळवी देशमुख ४४ गावांचा कारभार पाहत असत. तसेच देशमुखांच्या मदतीसाठी देशपांडे किंवा देशकुलकर्णी हे वतनदार असत. नाणे मावळात दळवी देशमुखांचे दोन व गरुड देशमुखांचे दोन असे चार देशपांडे प्रत्येकी २२ गावांचा कारभार पाहत असत. ६. [[पवन मावळ]] : पवन मावळ किंवा पौन मावळ हा मध्ययुगीन काळातील प्रशासकीय विभाग होता. सध्याच्या भाषेत सांगायचे तर हा मध्ययुगातील एक तालुका होता. तत्कालिन पौन मावळात ८० गावे होती. पवना ही ह्या भागातील मुख्य नदी. ह्या नदीवरूनच ह्या भागास पवन किंवा पौन मावळ हे नाव पडले आहे. पौन मावळातील गावे ही सध्याच्या मावळ तालुक्यात व काही थोडी गावे पौड तालुक्यात मोडतात. उत्तरेला लोहगड विसापूरची डोंगर रांग; पश्चिमेला आतवण, मोरवे ही गावे; पूर्वेला चांदखेड, बेबडवोहोळ तर दक्षिणेला दखणे, सावरगाव ह्या पवन मावळच्या सीमा होत्या. शिंदे देशमुख व भोपतराव घारे देशमुख हे पौनमावळचा कारभार पाहणारे वतनदार होते. तुंग उर्फ कठीणगड व तिकोणा उर्फ वितंडगड हे ह्या मावळातील किल्ले. सतराव्या शतकाचा शेवट ते १९४७ सालापर्यंत पौन मावळातील हे दोन किल्ले व बरीच गावे पंतसचिवांच्या भोर संस्थानात होती. या मावळांचे रक्षण करण्यासाठी उत्तुंग असे लोहगड, विसापुर, तुंग, तिकोणा इ. गडकिल्ले सीमेवर छातीचा कोट करून उभे ठाकले आहेत. या पवन मावळात येण्यासाठी चौफेर बाजूला तळेगाव, उर्से, बऊर, आपटी व दुधिवरे खिंड येणाऱ्याचे स्वागत करतात. निसर्गाने संरक्षित केलेल्या या पवन मावळाला छत्रपती शिवाजी महाराजांनी साद घातली, त्याचे नैसर्गिकदृष्ट्या वेगळेपण ओळखले आणि म्हणूनच सुरतेच्या पहिल्या लुटीतील संपूर्ण खजिना लोहगडावर संरक्षित ठेवला. ही या मावळाची खासियत आहे. या मावळातील भाजे, कार्ले आणि बेडसे लेणी म्हणजे सह्याद्रीची आभूषणे होत. ७. [[पौड खोरे]] : यामध्ये पौड गाव, बावधन, पाषाण, कोथरूड, लवळे गाव, पिरंगुट, भूगांव, मुळशी गाव, ताम्हिणी घाटाचा भाग, दिसली गाव, चाचीवली गाव, अंबडवेट गाव इ. गावांचा समावेश होतो. ८. [[मुठा खोरे]] : हे [[मुळा नदी (पुणे जिल्हा)|मुठा नदी]]<nowiki/>च्या उगमापासून पुढील काही भागात वसलेले आहे. मुठा खोरे हे शिवकाळातील बारा मावळातील एक मावळ आहे. शिवकालीन पत्रात मुठा खोऱ्याचा बऱ्याच वेळा उल्लेख आलेला आहे. पुण्याच्या नैर्ऋत्य दिशेने वाहत येणारी ही पुण्याची जीवनगंगा मुळशी तालुक्यात वेगरे या गावी उगम पावते आणि खाली वाहत येऊन सांगरून डावजे या गावाजवळ तिला मोशी आणि आंबी या तिच्या दोन उपनद्या मिळतात. मुठा खोऱ्यात ऐकून १९ गावे आहेत. वेगरे, भोडे, वेडे, आंदगाव, लव्हर्डे, कोळवडे, खारवडे, माळेगाव, मुठा, भरेकरवाडी, दिघेवाडी, जातेडे, कोंधूर, बहुली ही त्यातील काही गावे होत. बहुलीच्या पुढे कर्यात मावळ सुरू होते. मुठा खोऱ्याची देशमुखी मारणे घराण्याला होती. त्यांचा किताब गंभीरराव हा आहे. ९. [[:en:Varasgaon_Dam|मुसे खोरे]] : हा प्रांत वेल्हे तालुक्यात मोसे / मुसे नदी जवळ येतो. सरसेनापती यशवंराव (बाजी) पासलकरांकडे या प्रांताची देशमुखी होती, निगडे-मुसे गावापासून ते सांगरून-डावजेपासून, धामन-ओव्होळपर्यंतची ८४ खेडी त्यांच्या अखत्यारीत होती. १०. [https://m.dailyhunt.in/news/india/marathi/mpc+news-epaper-mpcnews/bhor+shivarayanchya+svarajyatil+kille+rohida+vichitragad-newsid-137976848 रोहिड खोरे] : रोहीड खोरे हे [[नीरा नदी]]<nowiki/>च्या खोऱ्यात वसलेले आहे. या खोऱ्यात ४२ गावे होती. त्यापैकी ४१ गावे सध्याच्या पुणे जिल्ह्याच्या [[भोर]] तालुक्यात मोडतात. ११. [[वेळवंडी नदी|वळवंड खोरे]] : हे [[वेळवंडी नदी]]<nowiki/>च्या खोऱ्यात वसलेले आहे, याच नदीला येळवंती (Yelwanti), [[येलवंती नदी|येलवंती]], किंवा येळवंडी म्हणतात. वळवंड धरण आणि भोर तालुक्यातले [[भाटघर धरण|भाटघर धरणही]] याच नदीवर आहे. <ref>{{जर्नल स्रोत|date=2019-03-06|title=येलवंती नदी|url=https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80&oldid=1670896|journal=विकिपीडिया|language=mr}}</ref> १२. हिरडस मावळ : भोर तालुक्यातील आळंदे ते उंबर्डे या 53 गावच्या भागाला हिर्डस मावळ म्हणून ओळखले जाते. या 53 गावाच्या देशमुखीचा कारभार बांदल नाईक देशमुख यांच्याकडे होता. [[वर्ग:महाराष्ट्र]] [[वर्ग:बारा मावळ]] 4b1mqsqlh7pdv39qciv3wukh0xy33s2 2150070 2150069 2022-08-23T16:36:27Z सुरज शिळीमकर 107895 wikitext text/x-wiki {{संदर्भहीन लेख}} मावळ प्रांत : नदी डोंगरातून खाली उतरली की जो विस्तीर्ण प्रांत नदीभोवती तयार होतो, त्याला मावळ म्हणतात असा स.आ.जोगळेकर ह्यांच्या 'सह्याद्री' ह्या पुस्तकांत संदर्भ आहे. अर्वाचीन मराठीत ह्याच भूरचनेला खोरे, दरा (=पर्वतामधले खोरे) किंवा दरी (=लहान दरा) म्हणतात. सह्याद्रीच्या दोन डोंगररांगांच्या मधल्या खोऱ्याला "मावळ" म्हणतात. पुण्याखाली एकूण १२ मावळ आहेत. काही ठिकाणी असेही वाचायला मिळते की शिवाजी राजांचे मावळे म्हणजे सैनिक हे पुणे जिल्ह्याच्या ज्या भागातून आले त्या भागाला मावळ प्रांत असे म्हटले जाई, पण त्याला भक्कम पुरावा नाही, तसेच स्वराज्यात पश्चिमेकडे असलेला हा प्रदेश म्हणजेच सूर्याच्या मावळतीची दिशा म्हणून त्याला ‘मावळ’ म्हणतात, अशीही कथा सांगितली जाते. हेही बरोबर नाही. हा मावळ प्रांत विस्तीर्ण असल्यामुळे त्याचे बारा भाग करण्यात आले. बारा मावळ प्रांताची नावे पुढीलप्रमाणे :    १. आंदर मावळ २. कानद खोरे ३. कोरबारसे मावळ ४. गुंजन मावळ ५. नाणे मावळ ६. पवन मावळ ७. पौड खोरे ८. मुठा खोरे ९. मुसे खोरे १०. रोहिड खोरे ११. वळवंड खोरे १२. हिरडस मावळ (सर्व माहिती ही online आणि offline पद्धतीने जमा करून एकत्रित रित्या मांडलेली आहे.) १. [[:en:Andra_Valley_Dam|आंदर मावळ]] : या भागातून आंध्र नदी उगम पावते व वाहते, म्हणून या प्रदेशाला आंदर मावळ म्हणतात. आंदर मावळातली गावे : आंबळे, इंगळूण, उकसाण, कचरेवाडी, करंजगाव, कल्हाट, कशाळ, कांब्रे, कांब्रेनामा, किवळे, कुणे-अनसुटे, कुसवली, कुसूर, कोंडिवडे अमा, कोंडिवडे नामा, खांड(खांडी), गोवित्री, घोणशेत, जाधववाडी, जांभवली, टाकवे बुद्रुक, डाहूली, थोराण, नवलाख उंबरे, नागाथली, नाणे, निगडे, निळशी, पवळेवाडी, पाले, पिंपरी, फळणे, बधलवाडी, बेलज, बोरवली, ब्राम्हणवाडी, भाजगाव, भोयरे, मंगरूळ, माऊ, माळेगाव खुर्द, माळेगाव बुद्रुक, मिंडेवाडी, मोरमारवाडी(मोरमारेवाडी), राकसगाव, वडिवळे, वडेश्वर, वहाणगाव, वळवंती, वाउंड, शिरदे, शिरे, सावळा, सोमवडी, वगैरे. २. कानद खोरे : या भागातून कानंदी नदी उगम पावते आणि वाहते म्हणून त्याला कानंद मावळ म्हणतात. कानंद मावळाच्या सीमेवर तोरणा हा किल्ला आहे. कादवे व भट्टीची ह्या खिंड, तर देवराई अशी ठिकाणे आहेत. ३. कोरबारसे मावळ : मुळशी नदीच्या खोऱ्याला कोरबारसे मावळ नाव होतं, मुळशी नदी आताच्या नकाशावर बिलकुल सापडणार नाही. तैलबैला, घनगड, कोरीगड, सुधागड हे किल्ले त्या प्रांतामधले आहेत. ४. [[गुंजन मावळ]] :  हा गुंजवणी नदीच्या खोऱ्याचा प्रदेश म्हणून गुंजन मावळ.या मावळात 84 गावे होती. याच्या उत्तरेस कानद खोरे, ईशान्येस खेडबारे, पूर्वेस शिवगंगा नदी, आग्नेयेस वेळवंड खोरे, दक्षिणेस हिरडस मावळ, नैर्ऋत्य व पश्चिमेस कोकण आणि वायव्येस मोसे खोरे आहे. ह्या मावळची देशमुखी [सरसेनापती हैबतराव शिळीमकर] या घराण्याकडे होती.त्यांचा 'किताब हैबतराव असा आहे. ५. [[नाणे मावळ]] : हा मध्ययुगीन काळातील प्रशासकीय विभाग होता. सध्याच्या भाषेत सांगायचे तर हा मध्ययुगातील एक तालुका होता. नाणे मावळ हा भाग सध्याच्या मावळ तालुक्यात येतो. मध्ययुगीन तर्फे नाणे मावळात एकूण ८८ गावे होती. ह्या तर्फेचे मुख्य गाव कसबे नाणे होते व ह्या गावावरूनच नाणे मावळ हे नाव ह्या तर्फेस मिळाले आहे. लोहगड , विसापूर , राजमाची हे किल्ले ह्या मावळात मोडत. लोहगड-विसापूर ज्या डोंगर रांगेवर आहेत, ती रांग नाणे मावळची दक्षिण सीमा होती. तर जांभिवली, उकसान, माऊ ही उत्तर सीमेवरील गावे. खंडाळा, कुरवंडे ही गावे पश्चिम सीमेवर व मंगरूळ, वडगाव ही गावे पूर्व सीमेवर होती. नाणे मावळात इंद्रायणी व कुंडलिका ह्या मुख्य नद्या आहेत. देशमुख हे तत्कालीन तालुक्यांचे प्रमुख असत. नाणे मावळचा कारभार दोन देशमुख पाहत असत. गरुड देशमुख ४४ गावांचा व दळवी देशमुख ४४ गावांचा कारभार पाहत असत. तसेच देशमुखांच्या मदतीसाठी देशपांडे किंवा देशकुलकर्णी हे वतनदार असत. नाणे मावळात दळवी देशमुखांचे दोन व गरुड देशमुखांचे दोन असे चार देशपांडे प्रत्येकी २२ गावांचा कारभार पाहत असत. ६. [[पवन मावळ]] : पवन मावळ किंवा पौन मावळ हा मध्ययुगीन काळातील प्रशासकीय विभाग होता. सध्याच्या भाषेत सांगायचे तर हा मध्ययुगातील एक तालुका होता. तत्कालिन पौन मावळात ८० गावे होती. पवना ही ह्या भागातील मुख्य नदी. ह्या नदीवरूनच ह्या भागास पवन किंवा पौन मावळ हे नाव पडले आहे. पौन मावळातील गावे ही सध्याच्या मावळ तालुक्यात व काही थोडी गावे पौड तालुक्यात मोडतात. उत्तरेला लोहगड विसापूरची डोंगर रांग; पश्चिमेला आतवण, मोरवे ही गावे; पूर्वेला चांदखेड, बेबडवोहोळ तर दक्षिणेला दखणे, सावरगाव ह्या पवन मावळच्या सीमा होत्या. शिंदे देशमुख व भोपतराव घारे देशमुख हे पौनमावळचा कारभार पाहणारे वतनदार होते. तुंग उर्फ कठीणगड व तिकोणा उर्फ वितंडगड हे ह्या मावळातील किल्ले. सतराव्या शतकाचा शेवट ते १९४७ सालापर्यंत पौन मावळातील हे दोन किल्ले व बरीच गावे पंतसचिवांच्या भोर संस्थानात होती. या मावळांचे रक्षण करण्यासाठी उत्तुंग असे लोहगड, विसापुर, तुंग, तिकोणा इ. गडकिल्ले सीमेवर छातीचा कोट करून उभे ठाकले आहेत. या पवन मावळात येण्यासाठी चौफेर बाजूला तळेगाव, उर्से, बऊर, आपटी व दुधिवरे खिंड येणाऱ्याचे स्वागत करतात. निसर्गाने संरक्षित केलेल्या या पवन मावळाला छत्रपती शिवाजी महाराजांनी साद घातली, त्याचे नैसर्गिकदृष्ट्या वेगळेपण ओळखले आणि म्हणूनच सुरतेच्या पहिल्या लुटीतील संपूर्ण खजिना लोहगडावर संरक्षित ठेवला. ही या मावळाची खासियत आहे. या मावळातील भाजे, कार्ले आणि बेडसे लेणी म्हणजे सह्याद्रीची आभूषणे होत. ७. [[पौड खोरे]] : यामध्ये पौड गाव, बावधन, पाषाण, कोथरूड, लवळे गाव, पिरंगुट, भूगांव, मुळशी गाव, ताम्हिणी घाटाचा भाग, दिसली गाव, चाचीवली गाव, अंबडवेट गाव इ. गावांचा समावेश होतो. ८. [[मुठा खोरे]] : हे [[मुळा नदी (पुणे जिल्हा)|मुठा नदी]]<nowiki/>च्या उगमापासून पुढील काही भागात वसलेले आहे. मुठा खोरे हे शिवकाळातील बारा मावळातील एक मावळ आहे. शिवकालीन पत्रात मुठा खोऱ्याचा बऱ्याच वेळा उल्लेख आलेला आहे. पुण्याच्या नैर्ऋत्य दिशेने वाहत येणारी ही पुण्याची जीवनगंगा मुळशी तालुक्यात वेगरे या गावी उगम पावते आणि खाली वाहत येऊन सांगरून डावजे या गावाजवळ तिला मोशी आणि आंबी या तिच्या दोन उपनद्या मिळतात. मुठा खोऱ्यात ऐकून १९ गावे आहेत. वेगरे, भोडे, वेडे, आंदगाव, लव्हर्डे, कोळवडे, खारवडे, माळेगाव, मुठा, भरेकरवाडी, दिघेवाडी, जातेडे, कोंधूर, बहुली ही त्यातील काही गावे होत. बहुलीच्या पुढे कर्यात मावळ सुरू होते. मुठा खोऱ्याची देशमुखी मारणे घराण्याला होती. त्यांचा किताब गंभीरराव हा आहे. ९. [[:en:Varasgaon_Dam|मुसे खोरे]] : हा प्रांत वेल्हे तालुक्यात मोसे / मुसे नदी जवळ येतो. सरसेनापती यशवंराव (बाजी) पासलकरांकडे या प्रांताची देशमुखी होती, निगडे-मुसे गावापासून ते सांगरून-डावजेपासून, धामन-ओव्होळपर्यंतची ८४ खेडी त्यांच्या अखत्यारीत होती. १०. [https://m.dailyhunt.in/news/india/marathi/mpc+news-epaper-mpcnews/bhor+shivarayanchya+svarajyatil+kille+rohida+vichitragad-newsid-137976848 रोहिड खोरे] : रोहीड खोरे हे [[नीरा नदी]]<nowiki/>च्या खोऱ्यात वसलेले आहे. या खोऱ्यात ४२ गावे होती. त्यापैकी ४१ गावे सध्याच्या पुणे जिल्ह्याच्या [[भोर]] तालुक्यात मोडतात. ११. [[वेळवंडी नदी|वळवंड खोरे]] : हे [[वेळवंडी नदी]]<nowiki/>च्या खोऱ्यात वसलेले आहे, याच नदीला येळवंती (Yelwanti), [[येलवंती नदी|येलवंती]], किंवा येळवंडी म्हणतात. वळवंड धरण आणि भोर तालुक्यातले [[भाटघर धरण|भाटघर धरणही]] याच नदीवर आहे. <ref>{{जर्नल स्रोत|date=2019-03-06|title=येलवंती नदी|url=https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80&oldid=1670896|journal=विकिपीडिया|language=mr}}</ref> १२.[[हिरडस मावळ]] : भोर तालुक्यातील आळंदे ते उंबर्डे या 53 गावच्या भागाला हिर्डस मावळ म्हणून ओळखले जाते. या 53 गावाच्या देशमुखीचा कारभार बांदल नाईक देशमुख यांच्याकडे होता. [[वर्ग:महाराष्ट्र]] [[वर्ग:बारा मावळ]] 0rae2srcrmuu9ojqbtqmb73m8vytmcf 2150072 2150070 2022-08-23T16:37:29Z सुरज शिळीमकर 107895 wikitext text/x-wiki {{संदर्भहीन लेख}} मावळ प्रांत : नदी डोंगरातून खाली उतरली की जो विस्तीर्ण प्रांत नदीभोवती तयार होतो, त्याला मावळ म्हणतात असा स.आ.जोगळेकर ह्यांच्या 'सह्याद्री' ह्या पुस्तकांत संदर्भ आहे. अर्वाचीन मराठीत ह्याच भूरचनेला खोरे, दरा (=पर्वतामधले खोरे) किंवा दरी (=लहान दरा) म्हणतात. सह्याद्रीच्या दोन डोंगररांगांच्या मधल्या खोऱ्याला "मावळ" म्हणतात. पुण्याखाली एकूण १२ मावळ आहेत. काही ठिकाणी असेही वाचायला मिळते की शिवाजी राजांचे मावळे म्हणजे सैनिक हे पुणे जिल्ह्याच्या ज्या भागातून आले त्या भागाला मावळ प्रांत असे म्हटले जाई, पण त्याला भक्कम पुरावा नाही, तसेच स्वराज्यात पश्चिमेकडे असलेला हा प्रदेश म्हणजेच सूर्याच्या मावळतीची दिशा म्हणून त्याला ‘मावळ’ म्हणतात, अशीही कथा सांगितली जाते. हेही बरोबर नाही. हा मावळ प्रांत विस्तीर्ण असल्यामुळे त्याचे बारा भाग करण्यात आले. बारा मावळ प्रांताची नावे पुढीलप्रमाणे :    १. आंदर मावळ २. कानद खोरे ३. कोरबारसे मावळ ४. गुंजन मावळ ५. नाणे मावळ ६. पवन मावळ ७. पौड खोरे ८. मुठा खोरे ९. मुसे खोरे १०. रोहिड खोरे ११. वळवंड खोरे १२. हिरडस मावळ (सर्व माहिती ही online आणि offline पद्धतीने जमा करून एकत्रित रित्या मांडलेली आहे.) १. [[:en:Andra_Valley_Dam|आंदर मावळ]] : या भागातून आंध्र नदी उगम पावते व वाहते, म्हणून या प्रदेशाला आंदर मावळ म्हणतात. आंदर मावळातली गावे : आंबळे, इंगळूण, उकसाण, कचरेवाडी, करंजगाव, कल्हाट, कशाळ, कांब्रे, कांब्रेनामा, किवळे, कुणे-अनसुटे, कुसवली, कुसूर, कोंडिवडे अमा, कोंडिवडे नामा, खांड(खांडी), गोवित्री, घोणशेत, जाधववाडी, जांभवली, टाकवे बुद्रुक, डाहूली, थोराण, नवलाख उंबरे, नागाथली, नाणे, निगडे, निळशी, पवळेवाडी, पाले, पिंपरी, फळणे, बधलवाडी, बेलज, बोरवली, ब्राम्हणवाडी, भाजगाव, भोयरे, मंगरूळ, माऊ, माळेगाव खुर्द, माळेगाव बुद्रुक, मिंडेवाडी, मोरमारवाडी(मोरमारेवाडी), राकसगाव, वडिवळे, वडेश्वर, वहाणगाव, वळवंती, वाउंड, शिरदे, शिरे, सावळा, सोमवडी, वगैरे. २. कानद खोरे : या भागातून कानंदी नदी उगम पावते आणि वाहते म्हणून त्याला कानंद मावळ म्हणतात. कानंद मावळाच्या सीमेवर तोरणा हा किल्ला आहे. कादवे व भट्टीची ह्या खिंड, तर देवराई अशी ठिकाणे आहेत. ३. कोरबारसे मावळ : मुळशी नदीच्या खोऱ्याला कोरबारसे मावळ नाव होतं, मुळशी नदी आताच्या नकाशावर बिलकुल सापडणार नाही. तैलबैला, घनगड, कोरीगड, सुधागड हे किल्ले त्या प्रांतामधले आहेत. ४. [[गुंजन मावळ]] :  हा गुंजवणी नदीच्या खोऱ्याचा प्रदेश म्हणून गुंजन मावळ.या मावळात 84 गावे होती. याच्या उत्तरेस कानद खोरे, ईशान्येस खेडबारे, पूर्वेस शिवगंगा नदी, आग्नेयेस वेळवंड खोरे, दक्षिणेस हिरडस मावळ, नैर्ऋत्य व पश्चिमेस कोकण आणि वायव्येस मोसे खोरे आहे. ह्या मावळची देशमुखी ((सरसेनापती)) हैबतराव शिळीमकर या घराण्याकडे होती.त्यांचा 'किताब हैबतराव असा आहे. ५. [[नाणे मावळ]] : हा मध्ययुगीन काळातील प्रशासकीय विभाग होता. सध्याच्या भाषेत सांगायचे तर हा मध्ययुगातील एक तालुका होता. नाणे मावळ हा भाग सध्याच्या मावळ तालुक्यात येतो. मध्ययुगीन तर्फे नाणे मावळात एकूण ८८ गावे होती. ह्या तर्फेचे मुख्य गाव कसबे नाणे होते व ह्या गावावरूनच नाणे मावळ हे नाव ह्या तर्फेस मिळाले आहे. लोहगड , विसापूर , राजमाची हे किल्ले ह्या मावळात मोडत. लोहगड-विसापूर ज्या डोंगर रांगेवर आहेत, ती रांग नाणे मावळची दक्षिण सीमा होती. तर जांभिवली, उकसान, माऊ ही उत्तर सीमेवरील गावे. खंडाळा, कुरवंडे ही गावे पश्चिम सीमेवर व मंगरूळ, वडगाव ही गावे पूर्व सीमेवर होती. नाणे मावळात इंद्रायणी व कुंडलिका ह्या मुख्य नद्या आहेत. देशमुख हे तत्कालीन तालुक्यांचे प्रमुख असत. नाणे मावळचा कारभार दोन देशमुख पाहत असत. गरुड देशमुख ४४ गावांचा व दळवी देशमुख ४४ गावांचा कारभार पाहत असत. तसेच देशमुखांच्या मदतीसाठी देशपांडे किंवा देशकुलकर्णी हे वतनदार असत. नाणे मावळात दळवी देशमुखांचे दोन व गरुड देशमुखांचे दोन असे चार देशपांडे प्रत्येकी २२ गावांचा कारभार पाहत असत. ६. [[पवन मावळ]] : पवन मावळ किंवा पौन मावळ हा मध्ययुगीन काळातील प्रशासकीय विभाग होता. सध्याच्या भाषेत सांगायचे तर हा मध्ययुगातील एक तालुका होता. तत्कालिन पौन मावळात ८० गावे होती. पवना ही ह्या भागातील मुख्य नदी. ह्या नदीवरूनच ह्या भागास पवन किंवा पौन मावळ हे नाव पडले आहे. पौन मावळातील गावे ही सध्याच्या मावळ तालुक्यात व काही थोडी गावे पौड तालुक्यात मोडतात. उत्तरेला लोहगड विसापूरची डोंगर रांग; पश्चिमेला आतवण, मोरवे ही गावे; पूर्वेला चांदखेड, बेबडवोहोळ तर दक्षिणेला दखणे, सावरगाव ह्या पवन मावळच्या सीमा होत्या. शिंदे देशमुख व भोपतराव घारे देशमुख हे पौनमावळचा कारभार पाहणारे वतनदार होते. तुंग उर्फ कठीणगड व तिकोणा उर्फ वितंडगड हे ह्या मावळातील किल्ले. सतराव्या शतकाचा शेवट ते १९४७ सालापर्यंत पौन मावळातील हे दोन किल्ले व बरीच गावे पंतसचिवांच्या भोर संस्थानात होती. या मावळांचे रक्षण करण्यासाठी उत्तुंग असे लोहगड, विसापुर, तुंग, तिकोणा इ. गडकिल्ले सीमेवर छातीचा कोट करून उभे ठाकले आहेत. या पवन मावळात येण्यासाठी चौफेर बाजूला तळेगाव, उर्से, बऊर, आपटी व दुधिवरे खिंड येणाऱ्याचे स्वागत करतात. निसर्गाने संरक्षित केलेल्या या पवन मावळाला छत्रपती शिवाजी महाराजांनी साद घातली, त्याचे नैसर्गिकदृष्ट्या वेगळेपण ओळखले आणि म्हणूनच सुरतेच्या पहिल्या लुटीतील संपूर्ण खजिना लोहगडावर संरक्षित ठेवला. ही या मावळाची खासियत आहे. या मावळातील भाजे, कार्ले आणि बेडसे लेणी म्हणजे सह्याद्रीची आभूषणे होत. ७. [[पौड खोरे]] : यामध्ये पौड गाव, बावधन, पाषाण, कोथरूड, लवळे गाव, पिरंगुट, भूगांव, मुळशी गाव, ताम्हिणी घाटाचा भाग, दिसली गाव, चाचीवली गाव, अंबडवेट गाव इ. गावांचा समावेश होतो. ८. [[मुठा खोरे]] : हे [[मुळा नदी (पुणे जिल्हा)|मुठा नदी]]<nowiki/>च्या उगमापासून पुढील काही भागात वसलेले आहे. मुठा खोरे हे शिवकाळातील बारा मावळातील एक मावळ आहे. शिवकालीन पत्रात मुठा खोऱ्याचा बऱ्याच वेळा उल्लेख आलेला आहे. पुण्याच्या नैर्ऋत्य दिशेने वाहत येणारी ही पुण्याची जीवनगंगा मुळशी तालुक्यात वेगरे या गावी उगम पावते आणि खाली वाहत येऊन सांगरून डावजे या गावाजवळ तिला मोशी आणि आंबी या तिच्या दोन उपनद्या मिळतात. मुठा खोऱ्यात ऐकून १९ गावे आहेत. वेगरे, भोडे, वेडे, आंदगाव, लव्हर्डे, कोळवडे, खारवडे, माळेगाव, मुठा, भरेकरवाडी, दिघेवाडी, जातेडे, कोंधूर, बहुली ही त्यातील काही गावे होत. बहुलीच्या पुढे कर्यात मावळ सुरू होते. मुठा खोऱ्याची देशमुखी मारणे घराण्याला होती. त्यांचा किताब गंभीरराव हा आहे. ९. [[:en:Varasgaon_Dam|मुसे खोरे]] : हा प्रांत वेल्हे तालुक्यात मोसे / मुसे नदी जवळ येतो. सरसेनापती यशवंराव (बाजी) पासलकरांकडे या प्रांताची देशमुखी होती, निगडे-मुसे गावापासून ते सांगरून-डावजेपासून, धामन-ओव्होळपर्यंतची ८४ खेडी त्यांच्या अखत्यारीत होती. १०. [https://m.dailyhunt.in/news/india/marathi/mpc+news-epaper-mpcnews/bhor+shivarayanchya+svarajyatil+kille+rohida+vichitragad-newsid-137976848 रोहिड खोरे] : रोहीड खोरे हे [[नीरा नदी]]<nowiki/>च्या खोऱ्यात वसलेले आहे. या खोऱ्यात ४२ गावे होती. त्यापैकी ४१ गावे सध्याच्या पुणे जिल्ह्याच्या [[भोर]] तालुक्यात मोडतात. ११. [[वेळवंडी नदी|वळवंड खोरे]] : हे [[वेळवंडी नदी]]<nowiki/>च्या खोऱ्यात वसलेले आहे, याच नदीला येळवंती (Yelwanti), [[येलवंती नदी|येलवंती]], किंवा येळवंडी म्हणतात. वळवंड धरण आणि भोर तालुक्यातले [[भाटघर धरण|भाटघर धरणही]] याच नदीवर आहे. <ref>{{जर्नल स्रोत|date=2019-03-06|title=येलवंती नदी|url=https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80&oldid=1670896|journal=विकिपीडिया|language=mr}}</ref> १२.[[हिरडस मावळ]] : भोर तालुक्यातील आळंदे ते उंबर्डे या 53 गावच्या भागाला हिर्डस मावळ म्हणून ओळखले जाते. या 53 गावाच्या देशमुखीचा कारभार बांदल नाईक देशमुख यांच्याकडे होता. [[वर्ग:महाराष्ट्र]] [[वर्ग:बारा मावळ]] bqik72xyhjo5lqx01drtwfqzffsfia8 2150074 2150072 2022-08-23T16:40:23Z सुरज शिळीमकर 107895 wikitext text/x-wiki {{संदर्भहीन लेख}} मावळ प्रांत : नदी डोंगरातून खाली उतरली की जो विस्तीर्ण प्रांत नदीभोवती तयार होतो, त्याला मावळ म्हणतात असा स.आ.जोगळेकर ह्यांच्या 'सह्याद्री' ह्या पुस्तकांत संदर्भ आहे. अर्वाचीन मराठीत ह्याच भूरचनेला खोरे, दरा (=पर्वतामधले खोरे) किंवा दरी (=लहान दरा) म्हणतात. सह्याद्रीच्या दोन डोंगररांगांच्या मधल्या खोऱ्याला "मावळ" म्हणतात. पुण्याखाली एकूण १२ मावळ आहेत. काही ठिकाणी असेही वाचायला मिळते की शिवाजी राजांचे मावळे म्हणजे सैनिक हे पुणे जिल्ह्याच्या ज्या भागातून आले त्या भागाला मावळ प्रांत असे म्हटले जाई, पण त्याला भक्कम पुरावा नाही, तसेच स्वराज्यात पश्चिमेकडे असलेला हा प्रदेश म्हणजेच सूर्याच्या मावळतीची दिशा म्हणून त्याला ‘मावळ’ म्हणतात, अशीही कथा सांगितली जाते. हेही बरोबर नाही. हा मावळ प्रांत विस्तीर्ण असल्यामुळे त्याचे बारा भाग करण्यात आले. बारा मावळ प्रांताची नावे पुढीलप्रमाणे :    १. आंदर मावळ २. कानद खोरे ३. कोरबारसे मावळ ४. गुंजन मावळ ५. नाणे मावळ ६. पवन मावळ ७. पौड खोरे ८. मुठा खोरे ९. मुसे खोरे १०. रोहिड खोरे ११. वळवंड खोरे १२. हिरडस मावळ (सर्व माहिती ही online आणि offline पद्धतीने जमा करून एकत्रित रित्या मांडलेली आहे.) १. [[:en:Andra_Valley_Dam|आंदर मावळ]] : या भागातून आंध्र नदी उगम पावते व वाहते, म्हणून या प्रदेशाला आंदर मावळ म्हणतात. आंदर मावळातली गावे : आंबळे, इंगळूण, उकसाण, कचरेवाडी, करंजगाव, कल्हाट, कशाळ, कांब्रे, कांब्रेनामा, किवळे, कुणे-अनसुटे, कुसवली, कुसूर, कोंडिवडे अमा, कोंडिवडे नामा, खांड(खांडी), गोवित्री, घोणशेत, जाधववाडी, जांभवली, टाकवे बुद्रुक, डाहूली, थोराण, नवलाख उंबरे, नागाथली, नाणे, निगडे, निळशी, पवळेवाडी, पाले, पिंपरी, फळणे, बधलवाडी, बेलज, बोरवली, ब्राम्हणवाडी, भाजगाव, भोयरे, मंगरूळ, माऊ, माळेगाव खुर्द, माळेगाव बुद्रुक, मिंडेवाडी, मोरमारवाडी(मोरमारेवाडी), राकसगाव, वडिवळे, वडेश्वर, वहाणगाव, वळवंती, वाउंड, शिरदे, शिरे, सावळा, सोमवडी, वगैरे. २. कानद खोरे : या भागातून कानंदी नदी उगम पावते आणि वाहते म्हणून त्याला कानंद मावळ म्हणतात. कानंद मावळाच्या सीमेवर तोरणा हा किल्ला आहे. कादवे व भट्टीची ह्या खिंड, तर देवराई अशी ठिकाणे आहेत. ३. कोरबारसे मावळ : मुळशी नदीच्या खोऱ्याला कोरबारसे मावळ नाव होतं, मुळशी नदी आताच्या नकाशावर बिलकुल सापडणार नाही. तैलबैला, घनगड, कोरीगड, सुधागड हे किल्ले त्या प्रांतामधले आहेत. ४. [[गुंजन मावळ]] :  हा गुंजवणी नदीच्या खोऱ्याचा प्रदेश म्हणून गुंजन मावळ.या मावळात 84 गावे होती. याच्या उत्तरेस कानद खोरे, ईशान्येस खेडबारे, पूर्वेस शिवगंगा नदी, आग्नेयेस वेळवंड खोरे, दक्षिणेस हिरडस मावळ, नैर्ऋत्य व पश्चिमेस कोकण आणि वायव्येस मोसे खोरे आहे. ह्या मावळ प्रांताची देशमुखी सरसेनापती(बाबाजी)हैबतराव शिळीमकर यांच्या घराण्याकडे होती.त्यांचा 'किताब हैबतराव असा आहे. ५. [[नाणे मावळ]] : हा मध्ययुगीन काळातील प्रशासकीय विभाग होता. सध्याच्या भाषेत सांगायचे तर हा मध्ययुगातील एक तालुका होता. नाणे मावळ हा भाग सध्याच्या मावळ तालुक्यात येतो. मध्ययुगीन तर्फे नाणे मावळात एकूण ८८ गावे होती. ह्या तर्फेचे मुख्य गाव कसबे नाणे होते व ह्या गावावरूनच नाणे मावळ हे नाव ह्या तर्फेस मिळाले आहे. लोहगड , विसापूर , राजमाची हे किल्ले ह्या मावळात मोडत. लोहगड-विसापूर ज्या डोंगर रांगेवर आहेत, ती रांग नाणे मावळची दक्षिण सीमा होती. तर जांभिवली, उकसान, माऊ ही उत्तर सीमेवरील गावे. खंडाळा, कुरवंडे ही गावे पश्चिम सीमेवर व मंगरूळ, वडगाव ही गावे पूर्व सीमेवर होती. नाणे मावळात इंद्रायणी व कुंडलिका ह्या मुख्य नद्या आहेत. देशमुख हे तत्कालीन तालुक्यांचे प्रमुख असत. नाणे मावळचा कारभार दोन देशमुख पाहत असत. गरुड देशमुख ४४ गावांचा व दळवी देशमुख ४४ गावांचा कारभार पाहत असत. तसेच देशमुखांच्या मदतीसाठी देशपांडे किंवा देशकुलकर्णी हे वतनदार असत. नाणे मावळात दळवी देशमुखांचे दोन व गरुड देशमुखांचे दोन असे चार देशपांडे प्रत्येकी २२ गावांचा कारभार पाहत असत. ६. [[पवन मावळ]] : पवन मावळ किंवा पौन मावळ हा मध्ययुगीन काळातील प्रशासकीय विभाग होता. सध्याच्या भाषेत सांगायचे तर हा मध्ययुगातील एक तालुका होता. तत्कालिन पौन मावळात ८० गावे होती. पवना ही ह्या भागातील मुख्य नदी. ह्या नदीवरूनच ह्या भागास पवन किंवा पौन मावळ हे नाव पडले आहे. पौन मावळातील गावे ही सध्याच्या मावळ तालुक्यात व काही थोडी गावे पौड तालुक्यात मोडतात. उत्तरेला लोहगड विसापूरची डोंगर रांग; पश्चिमेला आतवण, मोरवे ही गावे; पूर्वेला चांदखेड, बेबडवोहोळ तर दक्षिणेला दखणे, सावरगाव ह्या पवन मावळच्या सीमा होत्या. शिंदे देशमुख व भोपतराव घारे देशमुख हे पौनमावळचा कारभार पाहणारे वतनदार होते. तुंग उर्फ कठीणगड व तिकोणा उर्फ वितंडगड हे ह्या मावळातील किल्ले. सतराव्या शतकाचा शेवट ते १९४७ सालापर्यंत पौन मावळातील हे दोन किल्ले व बरीच गावे पंतसचिवांच्या भोर संस्थानात होती. या मावळांचे रक्षण करण्यासाठी उत्तुंग असे लोहगड, विसापुर, तुंग, तिकोणा इ. गडकिल्ले सीमेवर छातीचा कोट करून उभे ठाकले आहेत. या पवन मावळात येण्यासाठी चौफेर बाजूला तळेगाव, उर्से, बऊर, आपटी व दुधिवरे खिंड येणाऱ्याचे स्वागत करतात. निसर्गाने संरक्षित केलेल्या या पवन मावळाला छत्रपती शिवाजी महाराजांनी साद घातली, त्याचे नैसर्गिकदृष्ट्या वेगळेपण ओळखले आणि म्हणूनच सुरतेच्या पहिल्या लुटीतील संपूर्ण खजिना लोहगडावर संरक्षित ठेवला. ही या मावळाची खासियत आहे. या मावळातील भाजे, कार्ले आणि बेडसे लेणी म्हणजे सह्याद्रीची आभूषणे होत. ७. [[पौड खोरे]] : यामध्ये पौड गाव, बावधन, पाषाण, कोथरूड, लवळे गाव, पिरंगुट, भूगांव, मुळशी गाव, ताम्हिणी घाटाचा भाग, दिसली गाव, चाचीवली गाव, अंबडवेट गाव इ. गावांचा समावेश होतो. ८. [[मुठा खोरे]] : हे [[मुळा नदी (पुणे जिल्हा)|मुठा नदी]]<nowiki/>च्या उगमापासून पुढील काही भागात वसलेले आहे. मुठा खोरे हे शिवकाळातील बारा मावळातील एक मावळ आहे. शिवकालीन पत्रात मुठा खोऱ्याचा बऱ्याच वेळा उल्लेख आलेला आहे. पुण्याच्या नैर्ऋत्य दिशेने वाहत येणारी ही पुण्याची जीवनगंगा मुळशी तालुक्यात वेगरे या गावी उगम पावते आणि खाली वाहत येऊन सांगरून डावजे या गावाजवळ तिला मोशी आणि आंबी या तिच्या दोन उपनद्या मिळतात. मुठा खोऱ्यात ऐकून १९ गावे आहेत. वेगरे, भोडे, वेडे, आंदगाव, लव्हर्डे, कोळवडे, खारवडे, माळेगाव, मुठा, भरेकरवाडी, दिघेवाडी, जातेडे, कोंधूर, बहुली ही त्यातील काही गावे होत. बहुलीच्या पुढे कर्यात मावळ सुरू होते. मुठा खोऱ्याची देशमुखी मारणे घराण्याला होती. त्यांचा किताब गंभीरराव हा आहे. ९. [[:en:Varasgaon_Dam|मुसे खोरे]] : हा प्रांत वेल्हे तालुक्यात मोसे / मुसे नदी जवळ येतो. सरसेनापती यशवंराव (बाजी) पासलकरांकडे या प्रांताची देशमुखी होती, निगडे-मुसे गावापासून ते सांगरून-डावजेपासून, धामन-ओव्होळपर्यंतची ८४ खेडी त्यांच्या अखत्यारीत होती. १०. [https://m.dailyhunt.in/news/india/marathi/mpc+news-epaper-mpcnews/bhor+shivarayanchya+svarajyatil+kille+rohida+vichitragad-newsid-137976848 रोहिड खोरे] : रोहीड खोरे हे [[नीरा नदी]]<nowiki/>च्या खोऱ्यात वसलेले आहे. या खोऱ्यात ४२ गावे होती. त्यापैकी ४१ गावे सध्याच्या पुणे जिल्ह्याच्या [[भोर]] तालुक्यात मोडतात. ११. [[वेळवंडी नदी|वळवंड खोरे]] : हे [[वेळवंडी नदी]]<nowiki/>च्या खोऱ्यात वसलेले आहे, याच नदीला येळवंती (Yelwanti), [[येलवंती नदी|येलवंती]], किंवा येळवंडी म्हणतात. वळवंड धरण आणि भोर तालुक्यातले [[भाटघर धरण|भाटघर धरणही]] याच नदीवर आहे. <ref>{{जर्नल स्रोत|date=2019-03-06|title=येलवंती नदी|url=https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80&oldid=1670896|journal=विकिपीडिया|language=mr}}</ref> १२.[[हिरडस मावळ]] : भोर तालुक्यातील आळंदे ते उंबर्डे या 53 गावच्या भागाला हिर्डस मावळ म्हणून ओळखले जाते. या 53 गावाच्या देशमुखीचा कारभार बांदल नाईक देशमुख यांच्याकडे होता. [[वर्ग:महाराष्ट्र]] [[वर्ग:बारा मावळ]] anzlo0yg4489oblwuf22p4yh09pkjg1 2150089 2150074 2022-08-23T17:30:53Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{संदर्भहीन लेख}} नदी डोंगरातून खाली उतरली की जो विस्तीर्ण प्रांत नदीभोवती तयार होतो, त्याला मावळ म्हणतात असा स.आ.जोगळेकर ह्यांच्या 'सह्याद्री' ह्या पुस्तकांत संदर्भ आहे. अर्वाचीन मराठीत ह्याच भूरचनेला खोरे, दरा (=पर्वतामधले खोरे) किंवा दरी (=लहान दरा) म्हणतात. सह्याद्रीच्या दोन डोंगररांगांच्या मधल्या खोऱ्याला "मावळ" म्हणतात. पुण्याखाली एकूण १२ मावळ आहेत. काही ठिकाणी असेही वाचायला मिळते की शिवाजी राजांचे मावळे म्हणजे सैनिक हे पुणे जिल्ह्याच्या ज्या भागातून आले त्या भागाला मावळ प्रांत असे म्हटले जाई, पण त्याला भक्कम पुरावा नाही, तसेच स्वराज्यात पश्चिमेकडे असलेला हा प्रदेश म्हणजेच सूर्याच्या मावळतीची दिशा म्हणून त्याला ‘मावळ’ म्हणतात, अशीही कथा सांगितली जाते. हेही बरोबर नाही. हा मावळ प्रांत विस्तीर्ण असल्यामुळे त्याचे बारा भाग करण्यात आले. :बारा मावळ प्रांताची नावे पुढीलप्रमाणे :    # आंदर मावळ # कानद खोरे # कोरबारसे मावळ # गुंजन मावळ # नाणे मावळ # पवन मावळ # पौड खोरे # मुठा खोरे # मुसे खोरे # रोहिड खोरे # वळवंड खोरे # हिरडस मावळ १. [[:en:Andra_Valley_Dam|आंदर मावळ]] : या भागातून आंध्र नदी उगम पावते व वाहते, म्हणून या प्रदेशाला आंदर मावळ म्हणतात. आंदर मावळातली गावे : आंबळे, इंगळूण, उकसाण, कचरेवाडी, करंजगाव, कल्हाट, कशाळ, कांब्रे, कांब्रेनामा, किवळे, कुणे-अनसुटे, कुसवली, कुसूर, कोंडिवडे अमा, कोंडिवडे नामा, खांड(खांडी), गोवित्री, घोणशेत, जाधववाडी, जांभवली, टाकवे बुद्रुक, डाहूली, थोराण, नवलाख उंबरे, नागाथली, नाणे, निगडे, निळशी, पवळेवाडी, पाले, पिंपरी, फळणे, बधलवाडी, बेलज, बोरवली, ब्राम्हणवाडी, भाजगाव, भोयरे, मंगरूळ, माऊ, माळेगाव खुर्द, माळेगाव बुद्रुक, मिंडेवाडी, मोरमारवाडी(मोरमारेवाडी), राकसगाव, वडिवळे, वडेश्वर, वहाणगाव, वळवंती, वाउंड, शिरदे, शिरे, सावळा, सोमवडी, वगैरे. २. कानद खोरे : या भागातून कानंदी नदी उगम पावते आणि वाहते म्हणून त्याला कानंद मावळ म्हणतात. कानंद मावळाच्या सीमेवर तोरणा हा किल्ला आहे. कादवे व भट्टीची ह्या खिंड, तर देवराई अशी ठिकाणे आहेत. ३. कोरबारसे मावळ : मुळशी नदीच्या खोऱ्याला कोरबारसे मावळ नाव होतं, मुळशी नदी आताच्या नकाशावर बिलकुल सापडणार नाही. तैलबैला, घनगड, कोरीगड, सुधागड हे किल्ले त्या प्रांतामधले आहेत. ४. [[गुंजन मावळ]] : हा गुंजवणी नदीच्या खोऱ्याचा प्रदेश म्हणून गुंजन मावळ.या मावळात 84 गावे होती. याच्या उत्तरेस कानद खोरे, ईशान्येस खेडबारे, पूर्वेस शिवगंगा नदी, आग्नेयेस वेळवंड खोरे, दक्षिणेस हिरडस मावळ, नैर्ऋत्य व पश्चिमेस कोकण आणि वायव्येस मोसे खोरे आहे. ह्या मावळ प्रांताची देशमुखी सरसेनापती हैबतराव शिळीमकर यांच्या घराण्याकडे होती. त्यांचा किताब हैबतराव असा आहे. ५. [[नाणे मावळ]] : हा मध्ययुगीन काळातील प्रशासकीय विभाग होता. सध्याच्या भाषेत सांगायचे तर हा मध्ययुगातील एक तालुका होता. नाणे मावळ हा भाग सध्याच्या मावळ तालुक्यात येतो. मध्ययुगीन तर्फे नाणे मावळात एकूण ८८ गावे होती. ह्या तर्फेचे मुख्य गाव कसबे नाणे होते व ह्या गावावरूनच नाणे मावळ हे नाव ह्या तर्फेस मिळाले आहे. लोहगड, विसापूर, राजमाची हे किल्ले ह्या मावळात मोडत. लोहगड-विसापूर ज्या डोंगर रांगेवर आहेत, ती रांग नाणे मावळची दक्षिण सीमा होती. तर जांभिवली, उकसान, माऊ ही उत्तर सीमेवरील गावे. खंडाळा, कुरवंडे ही गावे पश्चिम सीमेवर व मंगरूळ, वडगाव ही गावे पूर्व सीमेवर होती. नाणे मावळात इंद्रायणी व कुंडलिका ह्या मुख्य नद्या आहेत. देशमुख हे तत्कालीन तालुक्यांचे प्रमुख असत. नाणे मावळचा कारभार दोन देशमुख पाहत असत. गरुड देशमुख ४४ गावांचा व दळवी देशमुख ४४ गावांचा कारभार पाहत असत. तसेच देशमुखांच्या मदतीसाठी देशपांडे किंवा देशकुलकर्णी हे वतनदार असत. नाणे मावळात दळवी देशमुखांचे दोन व गरुड देशमुखांचे दोन असे चार देशपांडे प्रत्येकी २२ गावांचा कारभार पाहत असत. ६. [[पवन मावळ]] : पवन मावळ किंवा पौन मावळ हा मध्ययुगीन काळातील प्रशासकीय विभाग होता. सध्याच्या भाषेत सांगायचे तर हा मध्ययुगातील एक तालुका होता. तत्कालिन पौन मावळात ८० गावे होती. पवना ही ह्या भागातील मुख्य नदी. ह्या नदीवरूनच ह्या भागास पवन किंवा पौन मावळ हे नाव पडले आहे. पौन मावळातील गावे ही सध्याच्या मावळ तालुक्यात व काही थोडी गावे पौड तालुक्यात मोडतात. उत्तरेला लोहगड विसापूरची डोंगर रांग; पश्चिमेला आतवण, मोरवे ही गावे; पूर्वेला चांदखेड, बेबडवोहोळ तर दक्षिणेला दखणे, सावरगाव ह्या पवन मावळच्या सीमा होत्या. शिंदे देशमुख व भोपतराव घारे देशमुख हे पौनमावळचा कारभार पाहणारे वतनदार होते. तुंग उर्फ कठीणगड व तिकोणा उर्फ वितंडगड हे ह्या मावळातील किल्ले. सतराव्या शतकाचा शेवट ते १९४७ सालापर्यंत पौन मावळातील हे दोन किल्ले व बरीच गावे पंतसचिवांच्या भोर संस्थानात होती. या मावळांचे रक्षण करण्यासाठी उत्तुंग असे लोहगड, विसापुर, तुंग, तिकोणा इ. गडकिल्ले सीमेवर छातीचा कोट करून उभे ठाकले आहेत. या पवन मावळात येण्यासाठी चौफेर बाजूला तळेगाव, उर्से, बऊर, आपटी व दुधिवरे खिंड येणाऱ्याचे स्वागत करतात. निसर्गाने संरक्षित केलेल्या या पवन मावळाला छत्रपती शिवाजी महाराजांनी साद घातली, त्याचे नैसर्गिकदृष्ट्या वेगळेपण ओळखले आणि म्हणूनच सुरतेच्या पहिल्या लुटीतील संपूर्ण खजिना लोहगडावर संरक्षित ठेवला. ही या मावळाची खासियत आहे. या मावळातील भाजे, कार्ले आणि बेडसे लेणी म्हणजे सह्याद्रीची आभूषणे होत. ७. [[पौड खोरे]] : यामध्ये पौड गाव, बावधन, पाषाण, कोथरूड, लवळे गाव, पिरंगुट, भूगांव, मुळशी गाव, ताम्हिणी घाटाचा भाग, दिसली गाव, चाचीवली गाव, अंबडवेट गाव इ. गावांचा समावेश होतो. ८. [[मुठा खोरे]] : हे [[मुळा नदी (पुणे जिल्हा)|मुठा नदी]]<nowiki/>च्या उगमापासून पुढील काही भागात वसलेले आहे. मुठा खोरे हे शिवकाळातील बारा मावळातील एक मावळ आहे. शिवकालीन पत्रात मुठा खोऱ्याचा बऱ्याच वेळा उल्लेख आलेला आहे. पुण्याच्या नैर्ऋत्य दिशेने वाहत येणारी ही पुण्याची जीवनगंगा मुळशी तालुक्यात वेगरे या गावी उगम पावते आणि खाली वाहत येऊन सांगरून डावजे या गावाजवळ तिला मोशी आणि आंबी या तिच्या दोन उपनद्या मिळतात. मुठा खोऱ्यात ऐकून १९ गावे आहेत. वेगरे, भोडे, वेडे, आंदगाव, लव्हर्डे, कोळवडे, खारवडे, माळेगाव, मुठा, भरेकरवाडी, दिघेवाडी, जातेडे, कोंधूर, बहुली ही त्यातील काही गावे होत. बहुलीच्या पुढे कर्यात मावळ सुरू होते. मुठा खोऱ्याची देशमुखी मारणे घराण्याला होती. त्यांचा किताब गंभीरराव हा आहे. ९. [[:en:Varasgaon_Dam|मुसे खोरे]] : हा प्रांत वेल्हे तालुक्यात मोसे / मुसे नदी जवळ येतो. सरसेनापती यशवंराव (बाजी) पासलकरांकडे या प्रांताची देशमुखी होती, निगडे-मुसे गावापासून ते सांगरून-डावजेपासून, धामन-ओव्होळपर्यंतची ८४ खेडी त्यांच्या अखत्यारीत होती. १०. रोहिड खोरे : रोहीड खोरे हे [[नीरा नदी]]<nowiki/>च्या खोऱ्यात वसलेले आहे. या खोऱ्यात ४२ गावे होती. त्यापैकी ४१ गावे सध्याच्या पुणे जिल्ह्याच्या [[भोर]] तालुक्यात मोडतात. ११. [[वेळवंडी नदी|वळवंड खोरे]] : हे [[वेळवंडी नदी]]<nowiki/>च्या खोऱ्यात वसलेले आहे, याच नदीला येळवंती (Yelwanti), [[येलवंती नदी|येलवंती]], किंवा येळवंडी म्हणतात. वळवंड धरण आणि भोर तालुक्यातले [[भाटघर धरण|भाटघर धरणही]] याच नदीवर आहे. १२.[[हिरडस मावळ]] : भोर तालुक्यातील आळंदे ते उंबर्डे या 53 गावच्या भागाला हिर्डस मावळ म्हणून ओळखले जाते. या 53 गावाच्या देशमुखीचा कारभार बांदल नाईक देशमुख यांच्याकडे होता. [[वर्ग:महाराष्ट्र]] [[वर्ग:बारा मावळ]] q6gjs164z2j5vkjyscccjwa87gpbce8 0 64186 2150052 1991748 2022-08-23T13:55:56Z PRAFULL RAHUL THORAT 147546 वृत्तपत्र विषयी माहिती दिली wikitext text/x-wiki {{गल्लत|बदलापूर (चित्रपट)}} {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र | स्थानिक_नाव = बदलापूर | टोपणनाव = | प्रकार = शहर | अक्षांश = 19.166867 | रेखांश = 73.239391 | शोधक_स्थान = right | राज्य_नाव = महाराष्ट्र | प्रांत = | जिल्हा = [[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] | उंची = | स्थापित_शीर्षक = | स्थापित_दिनांक = | लोकसंख्या_वर्ष = २००४ | लोकसंख्या_एकूण = १,४०,९१७ | लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ= | अधिकृत_भाषा = [[मराठी]] | नेता_पद_१ = | नेता_नाव_१ = | नेता_पद_२ = | नेता_नाव_२ = | क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = ३५.६८ | एसटीडी_कोड = ९१-२५१ | पिन_कोड = ४२१५०३ | आरटीओ_कोड = एम.एच.-०५ | संकेतस्थळ = www.badlapur.info | चिन्ह = Badlogo.jpg | चिन्ह_आकारमान = 50px }} [[File:Barvi_Dam_Badlapur,_Thane_District_3.jpg|thumb|बदलापूर येथील बरवी धरण]] '''बदलापूर''' हे [[महाराष्ट्र]] राज्यातील एक निसर्गसौंदर्याने नटलेले शहर आहे. [[ठाणे जिल्हा|ठाणे जिल्ह्यातील]] [[उल्हास नदी]] किनारी वसलेल्या या शहराला '''कुळगाव-बदलापूर''' या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. [[मुंबई]] शहराशी बदलापूर शहर [[मध्य रेल्वे|मध्य उपनगरीय रेल्वे]]सेवेने जोडलेले असून, दक्षिणेस [[वांगणी]] तर उत्तरेस [[अंबरनाथ]] स्थानक आहे. मुळातले बदलापूर गाव हे बदलापूर रेल्वे स्थानकापासून जवळपास ५ किलोमीटर अंतरावर आहे. आज बदलापूर शहरात जुने बदलापूर गाव, कुळगाव, मांजर्ली, बेलवली, वालवली, वडावाली, कात्रप,खरवई अशा अनेक छोट्या गावांचा समावेश आहे.तसेच बदलापुरात अनेक वृत्तपत्रे हवं आहे, त्यात प्रसिद्ध म्हणून सा.शिव दरबार,बदलापूर नामा, आदर्श बदलापुर,उल्हास विकास,विधान परिवार,विधान मित्र,असे वृत्तपत्रे आहे,शहरातील भ्रष्टाचार उघड करण्यास व त्यांना वाचा फोडण्यासाठी महत्वाची भूमिका घेतली आहे == इतिहास == [[छत्रपती शिवाजीराजे भोसले|शिवाजी महाराजांच्या]] काळात बदलापूर-[[सुरत]] मार्गे [[कोकण]] आणि [[गुजरात]] दरम्यान दळणवळणाचा रस्ता होता. उत्तम प्रजातींच्या घोड्यांसाठी हे शहर प्रसिद्ध होते. [[कोकण]] प्रदेशातल्या कठीण चढाईसाठी शिवाजी महाराजांचे योद्धे येथे घोडे बदलायचे. यावरूनच हे शहर बदलापूर या नावाने ओळखले जाऊ लागले. १९७१ साली अंबरनाथ तालुक्यातील बदलापूर या शहरात नगरपालिकेची स्थापना करण्यात आली. == आकर्षणे == बदलापूर परीसरातील ६५.१५ मीटर उंचीचे बारवी धरण हे बदलापूर स्थानकापासून सुमारे १६ किलोमीटर अंतरावर असलेले एक विशाल जलाशय स्रोत आहे. बदलापूर, अंबरनाथ, उल्हासनगर, मुरबाड येथील औद्योगिक वसाहतींना या धरणातून पाणीपुरवठा केला जातो. दरवर्षी बारवी धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रात २८०० ते ३००० मिमी. पावसाची नोंद होते. बारवी, ब्यारेज आणि कोंडेश्वर येथील भोज धरणांव्यतिरिक्त बदलापूर स्थानकापासून सुमारे ८ किलोमीटर अंतरावर चिखलोली धरण आहे, या धरणांच्या परिसरातील निसर्गामुळे छोट्या सहलीसाठी जवळपासच्या शहरांतून पर्यटक येथे येतात. ==प्रमुख मंदिरे== शिवमंदिर (शांतिनगर), गणपती मंदिर (बदलापूर गांव), गांवदेवी मंदिर, महालक्ष्मी मंदिर, दत्तमंदिर, श्रीराम मंदिर, वडवली शिवमंदिर हनुमान मंदिर (गांधी चौक ) मारुती मंदिर (मांजर्ली गाव ), राम मंदिर (बेलवली गाव ) गावदेवी मंदिर (खरवई) ==हॉस्पिटले== दुबे हॉस्पिटल, धन्वंतरी हॉस्पिटल, भगवती हॉस्पिटल, साईंकृपा हॉस्पिटल,माने हॉस्पिटल == हे सुद्धा पहा == * [[बदलापूर रेल्वे स्थानक]] {{मुंबई महानगर क्षेत्र}} [[वर्ग:ठाणे जिल्हा]] [[वर्ग:ठाणे जिल्ह्यातील गावे]] pe91bsuonm35dsevji47xa8phecbacq 2150053 2150052 2022-08-23T13:57:20Z PRAFULL RAHUL THORAT 147546 /* प्रमुख मंदिरे */नवीन मंदिर समाविष्ट केले wikitext text/x-wiki {{गल्लत|बदलापूर (चित्रपट)}} {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र | स्थानिक_नाव = बदलापूर | टोपणनाव = | प्रकार = शहर | अक्षांश = 19.166867 | रेखांश = 73.239391 | शोधक_स्थान = right | राज्य_नाव = महाराष्ट्र | प्रांत = | जिल्हा = [[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] | उंची = | स्थापित_शीर्षक = | स्थापित_दिनांक = | लोकसंख्या_वर्ष = २००४ | लोकसंख्या_एकूण = १,४०,९१७ | लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ= | अधिकृत_भाषा = [[मराठी]] | नेता_पद_१ = | नेता_नाव_१ = | नेता_पद_२ = | नेता_नाव_२ = | क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = ३५.६८ | एसटीडी_कोड = ९१-२५१ | पिन_कोड = ४२१५०३ | आरटीओ_कोड = एम.एच.-०५ | संकेतस्थळ = www.badlapur.info | चिन्ह = Badlogo.jpg | चिन्ह_आकारमान = 50px }} [[File:Barvi_Dam_Badlapur,_Thane_District_3.jpg|thumb|बदलापूर येथील बरवी धरण]] '''बदलापूर''' हे [[महाराष्ट्र]] राज्यातील एक निसर्गसौंदर्याने नटलेले शहर आहे. [[ठाणे जिल्हा|ठाणे जिल्ह्यातील]] [[उल्हास नदी]] किनारी वसलेल्या या शहराला '''कुळगाव-बदलापूर''' या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. [[मुंबई]] शहराशी बदलापूर शहर [[मध्य रेल्वे|मध्य उपनगरीय रेल्वे]]सेवेने जोडलेले असून, दक्षिणेस [[वांगणी]] तर उत्तरेस [[अंबरनाथ]] स्थानक आहे. मुळातले बदलापूर गाव हे बदलापूर रेल्वे स्थानकापासून जवळपास ५ किलोमीटर अंतरावर आहे. आज बदलापूर शहरात जुने बदलापूर गाव, कुळगाव, मांजर्ली, बेलवली, वालवली, वडावाली, कात्रप,खरवई अशा अनेक छोट्या गावांचा समावेश आहे.तसेच बदलापुरात अनेक वृत्तपत्रे हवं आहे, त्यात प्रसिद्ध म्हणून सा.शिव दरबार,बदलापूर नामा, आदर्श बदलापुर,उल्हास विकास,विधान परिवार,विधान मित्र,असे वृत्तपत्रे आहे,शहरातील भ्रष्टाचार उघड करण्यास व त्यांना वाचा फोडण्यासाठी महत्वाची भूमिका घेतली आहे == इतिहास == [[छत्रपती शिवाजीराजे भोसले|शिवाजी महाराजांच्या]] काळात बदलापूर-[[सुरत]] मार्गे [[कोकण]] आणि [[गुजरात]] दरम्यान दळणवळणाचा रस्ता होता. उत्तम प्रजातींच्या घोड्यांसाठी हे शहर प्रसिद्ध होते. [[कोकण]] प्रदेशातल्या कठीण चढाईसाठी शिवाजी महाराजांचे योद्धे येथे घोडे बदलायचे. यावरूनच हे शहर बदलापूर या नावाने ओळखले जाऊ लागले. १९७१ साली अंबरनाथ तालुक्यातील बदलापूर या शहरात नगरपालिकेची स्थापना करण्यात आली. == आकर्षणे == बदलापूर परीसरातील ६५.१५ मीटर उंचीचे बारवी धरण हे बदलापूर स्थानकापासून सुमारे १६ किलोमीटर अंतरावर असलेले एक विशाल जलाशय स्रोत आहे. बदलापूर, अंबरनाथ, उल्हासनगर, मुरबाड येथील औद्योगिक वसाहतींना या धरणातून पाणीपुरवठा केला जातो. दरवर्षी बारवी धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रात २८०० ते ३००० मिमी. पावसाची नोंद होते. बारवी, ब्यारेज आणि कोंडेश्वर येथील भोज धरणांव्यतिरिक्त बदलापूर स्थानकापासून सुमारे ८ किलोमीटर अंतरावर चिखलोली धरण आहे, या धरणांच्या परिसरातील निसर्गामुळे छोट्या सहलीसाठी जवळपासच्या शहरांतून पर्यटक येथे येतात. ==प्रमुख मंदिरे== शिवमंदिर (शांतिनगर),शनी मंदिर(शनिनगर मांजर्ली) गणपती मंदिर (बदलापूर गांव), गांवदेवी मंदिर, महालक्ष्मी मंदिर, दत्तमंदिर, श्रीराम मंदिर, वडवली शिवमंदिर हनुमान मंदिर (गांधी चौक ) मारुती मंदिर (मांजर्ली गाव ), राम मंदिर (बेलवली गाव ) गावदेवी मंदिर (खरवई) ==हॉस्पिटले== दुबे हॉस्पिटल, धन्वंतरी हॉस्पिटल, भगवती हॉस्पिटल, साईंकृपा हॉस्पिटल,माने हॉस्पिटल == हे सुद्धा पहा == * [[बदलापूर रेल्वे स्थानक]] {{मुंबई महानगर क्षेत्र}} [[वर्ग:ठाणे जिल्हा]] [[वर्ग:ठाणे जिल्ह्यातील गावे]] pir52ecfnn62s0a2v7wbi8ob5wcz6oq 2150054 2150053 2022-08-23T14:06:51Z PRAFULL RAHUL THORAT 147546 /* आकर्षणे */बारवी पाणी वितरण माहिती wikitext text/x-wiki {{गल्लत|बदलापूर (चित्रपट)}} {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र | स्थानिक_नाव = बदलापूर | टोपणनाव = | प्रकार = शहर | अक्षांश = 19.166867 | रेखांश = 73.239391 | शोधक_स्थान = right | राज्य_नाव = महाराष्ट्र | प्रांत = | जिल्हा = [[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] | उंची = | स्थापित_शीर्षक = | स्थापित_दिनांक = | लोकसंख्या_वर्ष = २००४ | लोकसंख्या_एकूण = १,४०,९१७ | लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ= | अधिकृत_भाषा = [[मराठी]] | नेता_पद_१ = | नेता_नाव_१ = | नेता_पद_२ = | नेता_नाव_२ = | क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = ३५.६८ | एसटीडी_कोड = ९१-२५१ | पिन_कोड = ४२१५०३ | आरटीओ_कोड = एम.एच.-०५ | संकेतस्थळ = www.badlapur.info | चिन्ह = Badlogo.jpg | चिन्ह_आकारमान = 50px }} [[File:Barvi_Dam_Badlapur,_Thane_District_3.jpg|thumb|बदलापूर येथील बरवी धरण]] '''बदलापूर''' हे [[महाराष्ट्र]] राज्यातील एक निसर्गसौंदर्याने नटलेले शहर आहे. [[ठाणे जिल्हा|ठाणे जिल्ह्यातील]] [[उल्हास नदी]] किनारी वसलेल्या या शहराला '''कुळगाव-बदलापूर''' या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. [[मुंबई]] शहराशी बदलापूर शहर [[मध्य रेल्वे|मध्य उपनगरीय रेल्वे]]सेवेने जोडलेले असून, दक्षिणेस [[वांगणी]] तर उत्तरेस [[अंबरनाथ]] स्थानक आहे. मुळातले बदलापूर गाव हे बदलापूर रेल्वे स्थानकापासून जवळपास ५ किलोमीटर अंतरावर आहे. आज बदलापूर शहरात जुने बदलापूर गाव, कुळगाव, मांजर्ली, बेलवली, वालवली, वडावाली, कात्रप,खरवई अशा अनेक छोट्या गावांचा समावेश आहे.तसेच बदलापुरात अनेक वृत्तपत्रे हवं आहे, त्यात प्रसिद्ध म्हणून सा.शिव दरबार,बदलापूर नामा, आदर्श बदलापुर,उल्हास विकास,विधान परिवार,विधान मित्र,असे वृत्तपत्रे आहे,शहरातील भ्रष्टाचार उघड करण्यास व त्यांना वाचा फोडण्यासाठी महत्वाची भूमिका घेतली आहे == इतिहास == [[छत्रपती शिवाजीराजे भोसले|शिवाजी महाराजांच्या]] काळात बदलापूर-[[सुरत]] मार्गे [[कोकण]] आणि [[गुजरात]] दरम्यान दळणवळणाचा रस्ता होता. उत्तम प्रजातींच्या घोड्यांसाठी हे शहर प्रसिद्ध होते. [[कोकण]] प्रदेशातल्या कठीण चढाईसाठी शिवाजी महाराजांचे योद्धे येथे घोडे बदलायचे. यावरूनच हे शहर बदलापूर या नावाने ओळखले जाऊ लागले. १९७१ साली अंबरनाथ तालुक्यातील बदलापूर या शहरात नगरपालिकेची स्थापना करण्यात आली. == आकर्षणे == बदलापूर परीसरातील ६५.१५ मीटर उंचीचे बारवी धरण हे बदलापूर स्थानकापासून सुमारे १६ किलोमीटर अंतरावर असलेले एक विशाल जलाशय स्रोत आहे. बदलापूर, अंबरनाथ, उल्हासनगर, मुरबाड येथील औद्योगिक वसाहतींना या धरणातून पाणीपुरवठा केला जातो. दरवर्षी बारवी धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रात २८०० ते ३००० मिमी. पावसाची नोंद होते. बारवी, ब्यारेज आणि कोंडेश्वर येथील भोज धरणांव्यतिरिक्त बदलापूर स्थानकापासून सुमारे ८ किलोमीटर अंतरावर चिखलोली धरण आहे, या धरणांच्या परिसरातील निसर्गामुळे छोट्या सहलीसाठी जवळपासच्या शहरांतून पर्यटक येथे येतात.233,070 दशलक्ष लिटरच्या थेट संचयन क्षमतेच्या 100.00% वर,बारवी धरणातून ठाणे, कल्याण-डोंबिवली, उल्हासनगर, मीरा-भाईंदर, भिवंडी आणि नवी मुंबईला पाणीपुरवठा केला जातो. ==प्रमुख मंदिरे== शिवमंदिर (शांतिनगर),शनी मंदिर(शनिनगर मांजर्ली) गणपती मंदिर (बदलापूर गांव), गांवदेवी मंदिर, महालक्ष्मी मंदिर, दत्तमंदिर, श्रीराम मंदिर, वडवली शिवमंदिर हनुमान मंदिर (गांधी चौक ) मारुती मंदिर (मांजर्ली गाव ), राम मंदिर (बेलवली गाव ) गावदेवी मंदिर (खरवई) ==हॉस्पिटले== दुबे हॉस्पिटल, धन्वंतरी हॉस्पिटल, भगवती हॉस्पिटल, साईंकृपा हॉस्पिटल,माने हॉस्पिटल == हे सुद्धा पहा == * [[बदलापूर रेल्वे स्थानक]] {{मुंबई महानगर क्षेत्र}} [[वर्ग:ठाणे जिल्हा]] [[वर्ग:ठाणे जिल्ह्यातील गावे]] 5y9r8wqxnrrsybn20fi6aaszkqxye1u 2150055 2150054 2022-08-23T14:11:42Z PRAFULL RAHUL THORAT 147546 /* आकर्षणे */स्थलांतर माहिती wikitext text/x-wiki {{गल्लत|बदलापूर (चित्रपट)}} {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र | स्थानिक_नाव = बदलापूर | टोपणनाव = | प्रकार = शहर | अक्षांश = 19.166867 | रेखांश = 73.239391 | शोधक_स्थान = right | राज्य_नाव = महाराष्ट्र | प्रांत = | जिल्हा = [[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] | उंची = | स्थापित_शीर्षक = | स्थापित_दिनांक = | लोकसंख्या_वर्ष = २००४ | लोकसंख्या_एकूण = १,४०,९१७ | लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ= | अधिकृत_भाषा = [[मराठी]] | नेता_पद_१ = | नेता_नाव_१ = | नेता_पद_२ = | नेता_नाव_२ = | क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = ३५.६८ | एसटीडी_कोड = ९१-२५१ | पिन_कोड = ४२१५०३ | आरटीओ_कोड = एम.एच.-०५ | संकेतस्थळ = www.badlapur.info | चिन्ह = Badlogo.jpg | चिन्ह_आकारमान = 50px }} [[File:Barvi_Dam_Badlapur,_Thane_District_3.jpg|thumb|बदलापूर येथील बरवी धरण]] '''बदलापूर''' हे [[महाराष्ट्र]] राज्यातील एक निसर्गसौंदर्याने नटलेले शहर आहे. [[ठाणे जिल्हा|ठाणे जिल्ह्यातील]] [[उल्हास नदी]] किनारी वसलेल्या या शहराला '''कुळगाव-बदलापूर''' या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. [[मुंबई]] शहराशी बदलापूर शहर [[मध्य रेल्वे|मध्य उपनगरीय रेल्वे]]सेवेने जोडलेले असून, दक्षिणेस [[वांगणी]] तर उत्तरेस [[अंबरनाथ]] स्थानक आहे. मुळातले बदलापूर गाव हे बदलापूर रेल्वे स्थानकापासून जवळपास ५ किलोमीटर अंतरावर आहे. आज बदलापूर शहरात जुने बदलापूर गाव, कुळगाव, मांजर्ली, बेलवली, वालवली, वडावाली, कात्रप,खरवई अशा अनेक छोट्या गावांचा समावेश आहे.तसेच बदलापुरात अनेक वृत्तपत्रे हवं आहे, त्यात प्रसिद्ध म्हणून सा.शिव दरबार,बदलापूर नामा, आदर्श बदलापुर,उल्हास विकास,विधान परिवार,विधान मित्र,असे वृत्तपत्रे आहे,शहरातील भ्रष्टाचार उघड करण्यास व त्यांना वाचा फोडण्यासाठी महत्वाची भूमिका घेतली आहे == इतिहास == [[छत्रपती शिवाजीराजे भोसले|शिवाजी महाराजांच्या]] काळात बदलापूर-[[सुरत]] मार्गे [[कोकण]] आणि [[गुजरात]] दरम्यान दळणवळणाचा रस्ता होता. उत्तम प्रजातींच्या घोड्यांसाठी हे शहर प्रसिद्ध होते. [[कोकण]] प्रदेशातल्या कठीण चढाईसाठी शिवाजी महाराजांचे योद्धे येथे घोडे बदलायचे. यावरूनच हे शहर बदलापूर या नावाने ओळखले जाऊ लागले. १९७१ साली अंबरनाथ तालुक्यातील बदलापूर या शहरात नगरपालिकेची स्थापना करण्यात आली. == आकर्षणे == बदलापूर परीसरातील ६५.१५ मीटर उंचीचे होते मात्र आता उंची वाढवून ७३ मीटर उंच केले आहे,त्यामुळे अनेक वाड्या,पाडे यातील बाधित आदीवासी बांधवाना स्थलांतर करून सरकारी,नोकऱ्या देण्यात आले आहे,बारवी धरण हे बदलापूर स्थानकापासून सुमारे १६ किलोमीटर अंतरावर असलेले एक विशाल जलाशय स्रोत आहे. बदलापूर, अंबरनाथ, उल्हासनगर, मुरबाड येथील औद्योगिक वसाहतींना या धरणातून पाणीपुरवठा केला जातो. दरवर्षी बारवी धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रात २८०० ते ३००० मिमी. पावसाची नोंद होते. बारवी, ब्यारेज आणि कोंडेश्वर येथील भोज धरणांव्यतिरिक्त बदलापूर स्थानकापासून सुमारे ८ किलोमीटर अंतरावर चिखलोली धरण आहे, या धरणांच्या परिसरातील निसर्गामुळे छोट्या सहलीसाठी जवळपासच्या शहरांतून पर्यटक येथे येतात.233,070 दशलक्ष लिटरच्या थेट संचयन क्षमतेच्या 100.00% वर,बारवी धरणातून ठाणे, कल्याण-डोंबिवली, उल्हासनगर, मीरा-भाईंदर, भिवंडी आणि नवी मुंबईला पाणीपुरवठा केला जातो. ==प्रमुख मंदिरे== शिवमंदिर (शांतिनगर),शनी मंदिर(शनिनगर मांजर्ली) गणपती मंदिर (बदलापूर गांव), गांवदेवी मंदिर, महालक्ष्मी मंदिर, दत्तमंदिर, श्रीराम मंदिर, वडवली शिवमंदिर हनुमान मंदिर (गांधी चौक ) मारुती मंदिर (मांजर्ली गाव ), राम मंदिर (बेलवली गाव ) गावदेवी मंदिर (खरवई) ==हॉस्पिटले== दुबे हॉस्पिटल, धन्वंतरी हॉस्पिटल, भगवती हॉस्पिटल, साईंकृपा हॉस्पिटल,माने हॉस्पिटल == हे सुद्धा पहा == * [[बदलापूर रेल्वे स्थानक]] {{मुंबई महानगर क्षेत्र}} [[वर्ग:ठाणे जिल्हा]] [[वर्ग:ठाणे जिल्ह्यातील गावे]] 06l6o3kf7ire01r9qum6p4zro421ixn 2150091 2150055 2022-08-23T17:35:23Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{गल्लत|बदलापूर (चित्रपट)}} {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र | स्थानिक_नाव = बदलापूर | टोपणनाव = | प्रकार = शहर | अक्षांश = 19.166867 | रेखांश = 73.239391 | शोधक_स्थान = right | राज्य_नाव = महाराष्ट्र | प्रांत = | जिल्हा = [[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] | उंची = | स्थापित_शीर्षक = | स्थापित_दिनांक = | लोकसंख्या_वर्ष = २००४ | लोकसंख्या_एकूण = १,४०,९१७ | लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ= | अधिकृत_भाषा = [[मराठी]] | नेता_पद_१ = | नेता_नाव_१ = | नेता_पद_२ = | नेता_नाव_२ = | क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = ३५.६८ | एसटीडी_कोड = ९१-२५१ | पिन_कोड = ४२१५०३ | आरटीओ_कोड = एम.एच.-०५ | संकेतस्थळ = www.badlapur.info | चिन्ह = Badlogo.jpg | चिन्ह_आकारमान = 50px }} [[File:Barvi_Dam_Badlapur,_Thane_District_3.jpg|thumb|बदलापूर येथील बरवी धरण]] '''बदलापूर''' हे [[महाराष्ट्र]] राज्यातील एक निसर्गसौंदर्याने नटलेले शहर आहे. [[ठाणे जिल्हा|ठाणे जिल्ह्यातील]] [[उल्हास नदी]] किनारी वसलेल्या या शहराला '''कुळगाव-बदलापूर''' या नावाने सुद्धा ओळखले जाते. [[मुंबई]] शहराशी बदलापूर शहर [[मध्य रेल्वे|मध्य उपनगरीय रेल्वे]]सेवेने जोडलेले असून, दक्षिणेस [[वांगणी]] तर उत्तरेस [[अंबरनाथ]] स्थानक आहे. मुळातले बदलापूर गाव हे बदलापूर रेल्वे स्थानकापासून जवळपास ५ किलोमीटर अंतरावर आहे. आज बदलापूर शहरात जुने बदलापूर गाव, कुळगाव, मांजर्ली, बेलवली, वालवली, वडावाली, कात्रप,खरवई अशा अनेक छोट्या गावांचा समावेश आहे.तसेच बदलापुरात अनेक वृत्तपत्रे हवं आहे, त्यात प्रसिद्ध म्हणून सा.शिव दरबार,बदलापूर नामा, आदर्श बदलापुर,उल्हास विकास,विधान परिवार,विधान मित्र,असे वृत्तपत्रे आहे,शहरातील भ्रष्टाचार उघड करण्यास व त्यांना वाचा फोडण्यासाठी महत्वाची भूमिका घेतली आहे == इतिहास == [[छत्रपती शिवाजीराजे भोसले|शिवाजी महाराजांच्या]] काळात बदलापूर-[[सुरत]] मार्गे [[कोकण]] आणि [[गुजरात]] दरम्यान दळणवळणाचा रस्ता होता. उत्तम प्रजातींच्या घोड्यांसाठी हे शहर प्रसिद्ध होते. [[कोकण]] प्रदेशातल्या कठीण चढाईसाठी शिवाजी महाराजांचे योद्धे येथे घोडे बदलायचे. यावरूनच हे शहर बदलापूर या नावाने ओळखले जाऊ लागले. १९७१ साली अंबरनाथ तालुक्यातील बदलापूर या शहरात नगरपालिकेची स्थापना करण्यात आली. == आकर्षणे == बदलापूर परीसरातील ६५.१५ मीटर उंचीचे होते मात्र आता उंची वाढवून ७३ मीटर उंच केले आहे,त्यामुळे अनेक वाड्या,पाडे यातील बाधित आदीवासी बांधवाना स्थलांतर करून सरकारी,नोकऱ्या देण्यात आले आहे,बारवी धरण हे बदलापूर स्थानकापासून सुमारे १६ किलोमीटर अंतरावर असलेले एक विशाल जलाशय स्रोत आहे. बदलापूर, अंबरनाथ, उल्हासनगर, मुरबाड येथील औद्योगिक वसाहतींना या धरणातून पाणीपुरवठा केला जातो. दरवर्षी बारवी धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रात २८०० ते ३००० मिमी. पावसाची नोंद होते. बारवी, ब्यारेज आणि कोंडेश्वर येथील भोज धरणांव्यतिरिक्त बदलापूर स्थानकापासून सुमारे ८ किलोमीटर अंतरावर चिखलोली धरण आहे, या धरणांच्या परिसरातील निसर्गामुळे छोट्या सहलीसाठी जवळपासच्या शहरांतून पर्यटक येथे येतात.233,070 दशलक्ष लिटरच्या थेट संचयन क्षमतेच्या 100.00% वर,बारवी धरणातून ठाणे, कल्याण-डोंबिवली, उल्हासनगर, मीरा-भाईंदर, भिवंडी आणि नवी मुंबईला पाणीपुरवठा केला जातो. ==प्रमुख मंदिरे== शिवमंदिर (शांतिनगर),शनी मंदिर(शनिनगर मांजर्ली) गणपती मंदिर (बदलापूर गांव), गांवदेवी मंदिर, महालक्ष्मी मंदिर, दत्तमंदिर, श्रीराम मंदिर, वडवली शिवमंदिर हनुमान मंदिर (गांधी चौक ) मारुती मंदिर (मांजर्ली गाव ), राम मंदिर (बेलवली गाव ) गावदेवी मंदिर (खरवई) == हे सुद्धा पहा == * [[बदलापूर रेल्वे स्थानक]] {{मुंबई महानगर क्षेत्र}} [[वर्ग:ठाणे जिल्हा]] [[वर्ग:ठाणे जिल्ह्यातील गावे]] h7y5kc1bagp62oormlc9f0fvnuk4kr5 0 64621 2150111 2112837 2022-08-24T00:14:43Z Katyare 1186 wikitext text/x-wiki [[चित्र:SungaEmpireMap.jpg|thumb|right|300 px|शुंग साम्राज्याचा विस्तार]]'''पुष्यमित्र शुंग''' हा प्राचीन उत्तर भारतातील एक हिंदू सम्राट होता व शुंग साम्राज्याचा संस्थापक होता. [[मगध साम्राज्य|मगध साम्राज्याचा]] [[मौर्य|मौर्यांच्या]] पाडावानंतरचा शासक होता. पुष्यमित्र शुंग हा सुरुवातीला मौर्य साम्राज्याचा सेनापती होता. [[सम्राट अशोक|अशोकानंतर]] ५० ते ६० वर्षातच मौर्य साम्राज्य लयाला गेले. अशोकानंतर कोणताही मौर्य शासक प्रभावी नव्हता. पुष्यमित्र शुंगने शेवटचा मौर्य सम्राट [[बृहद्रथ मौर्य|बृहद्रथ]] हा दुर्बल आणि अहिंसक असल्यामुळे त्याची हत्या केली व तो स्वतः मगध साम्राज्याचा शासक बनला. अशा प्रकारे [[शुंग |शुंग वंशाची]] स्थापना झाली. शुंग वंशाने [[मगध|मगधवर]] व उत्तर भारतावर पुढील दीड शतक राज्य केले. पुष्यमित्र शुंग हा एक महान सेनानी होता. त्याने डेमेट्रियसचे या ग्रीक राजाचे आक्रमण परतवून लावले, तसेच शक राज्यकर्ते व [[सातवाहन|सातवाहनांबरोबर]] युद्धे करून शुंग साम्राज्य वाढवले. तसेच पुष्पमित्र शुंगाच्या शासनकाळात लयास जाणाऱ्या हिंदू धर्माचे संवर्धन झाले आणि बौद्ध धर्माचा जनसामान्यांवर असणारा प्रभाव कमी होण्यास सुरुवात झाली. हिंदू धर्माला अस्तंगत होण्यासून वाचविण्याचे महान कार्य पुष्पमित्र शुंगाने केले आहे त्यामुळे पुष्पमित्र शुंग राजाचा हिंदू लोक सन्मान करतात. तसेच १४ एप्रिलला पुष्पमित्र शुंगाची जयंती साजरी करतात. ==आक्रमण परिस्थिती== चंद्रगुप्ताचा मुलगा बिंदुसार याने स्वतः [[जैन धर्म|जैन]] अजीविका पंथातून [[दीक्षा]] घेतली. यानंतर सम्राट बिंदुसारांचा मुलगा अशोक गादीवर बसला. भयंकर हिंसा करून आपल्या साम्राज्याचा विस्तार करणारे [[सम्राट अशोक]] अहिंसक बनले. त्यांनी बौद्ध धर्माची दीक्षा घेतली. यानंतर अशोकाचे संपूर्ण आयुष्य बौद्ध धर्माच्या प्रचारात गेले. भारत अहिंसेच्या कचाट्यात पडत होता. [[बृहद्रथ राजा]]च्या काळात ग्रीक राज्यकर्ते भारतावर हल्ले करत होते. ग्रीकांचे हे आक्रमण डेमेट्रियस (दिमित्र) च्या नेतृत्वाखाली झाले असावे. प्रसिद्ध व्याकरणकार पतंजली सम्राट पुष्यमित्रांचे समकालीन होते. त्यांनी 'अरुणत यवनः साकेतम्, अरुणत यवनः माध्यमिकम्' (यवनाने साकेतवर हल्ला केला, यवनाने मध्यमिकावर हल्ला केला) लिहून ठेवले आहे. त्यामुळे पतंजली आणि पुष्यमित्र यांच्या काळातही भारतावर यवनांनी आक्रमण केले होते आणि यावेळी यवनांचे सैन्य साकेत येथे होते हे स्पष्ट होते. मौर्य साम्राज्य अधिकाधिक कमकुवत होत चालले होते आणि बृहद्रथाच्या कारकिर्दीत ही अहिंसा शिगेला पोहोचली होती. याच बृहद्रथ राजाचा सेनापती होता पुष्यमित्र शुंग! एकीकडे शत्रू आपल्या देशावर हल्ला करण्यासाठी पुढे सरकत होता आणि दुसरीकडे त्याचा बृहद्रथ राजा कोणत्याही प्रकारची हालचाल करत नव्हता. जनतेवर आक्रमकांचे अनाचार चालले होते हे पाहून पुष्यमित्र शुंग अस्वस्थ होता. राजाचे सैन्य पण अस्वस्थ होते. त्याच्या हेरांकडून माहिती मिळाली की ग्रीक सैनिक बौद्ध भिक्षूंच्या वेशात मठांमध्ये लपले आहेत आणि काही बौद्ध धर्मगुरूही त्यांना मदत करत आहेत. या माहितीने व्यथित होऊन पुष्यमित्राने कारवाई केली. या कारवाईदरम्यान पुष्यमित्र आणि त्याच्या सैनिकांची मठांमध्ये लपलेल्या शत्रूंच्या सैनिकांशी चकमक झाली. अनेक शत्रू सैनिकांना ठार मारण्यात आले. ==राजकारण== पुष्यमित्राच्या या कृतीने अहिंसक असलेला [[बृहद्रथ राजा]] संतापला, त्याने पुष्यमित्राला सर्व चकमकी थांबवायला सांगितले. भारतावरच हल्ला होत असतांना असे करणे सेनापती पुष्यमित्राला शक्य झाले नाही. आणि सेनापती विरुद्ध राजा असाच संघर्ष उभा राहिला. त्यात राज अहिंसक असल्याने सैन्य पुष्यमित्राकडे आले आणि त्यांनी पुष्यमित्राला राजा घोषीत केले. ==कर्तृत्व== राजा झाल्यानंतर भारताच्या सीमेकडे जाणाऱ्या ग्रीक आक्रमकांना हुसकावून लावले. हे सैन्य आजचे अश्वगणस्थान म्हणजेच [[अफगाणिस्तान]] आणि [[इराण]]चा काही भाग हे भारताचा भाग होते ते गिळंकृत करून [[पंजाब]]च्या पुढे आले होते. पुष्यमित्राने आक्रमकपणे ग्रीक सैन्याचा प्रतिकार सुरू केला आणि त्यांना रेटत परत इराणच्या पल्याड हुसकावले आणि भारताचा भाग परत मिळवला. भारतातून पूर्णपणे आक्रमकांचा नायनाट केला. अशा प्रकारे पुष्यमित्र शुंगाने पुन्हा नव्या अखंड भारताचा पाया घातला. राज्यव्यवस्था सुव्यवस्थित करण्याचे उत्तम काम केले. यामुळेच पुष्यमित्राचे साम्राज्य उत्तरेकडील हिमालयापासून दक्षिणेकडील [[वऱ्हाड|बेरार]]पर्यंत आणि पश्चिमेला [[सियालकोट]]पासून पूर्वेला [[मगध साम्राज्य|मगध]]पर्यंत पसरले होते. पुष्यमित्राच्या कारकीर्दीत [[राज्यपाल]] व सह-शासक नेमण्याची पद्धत सुरू झाली. अर्थातच ज्या बौद्ध भिक्षूंवर पुष्यमित्राच्या हत्येचा आरोप आहे ते दुसरे तिसरे कोणी नसून वर नमूद केल्याप्रमाणे भिक्षूंचा पोशाख घातलेले [[ग्रीस|ग्रीक]] सैनिक होते. पुष्यमित्र शुंग हा बौद्धविरोधी नव्हता किंवा बौद्धांचा मारेकरीही नव्हता. सांची आणि भरहुत सारखे बौद्ध स्तूप सम्राट पुष्यमित्र शुंगाच्या काळात बांधले गेले. जर पुष्यमित्र इतका बौद्धविरोधी असता तर आज तुम्हाला सांचीमध्ये बौद्ध स्तूप दिसला नसता, तर भगवान विष्णूचे मंदिर दिसले असते. भारताला सुवर्णकाळ मिळवून देणारा शूर राजा. ब्राह्मण असणार पण पुढे तलवार हात घेऊन क्षत्रिय झालेला हा सम्राट आहे. ==इतिहासकार मते== भारतातील मार्क्सवादी इतिहासकारांना मात्र निराळे वाटते. जी. चक्रवर्ती यांनी पुष्यमित्र शुंग यांच्याबद्दल अजेंडा बनवला आहे असे त्यांच्या लिखाणातून दिसून् येते. डावे आणि मार्क्सवादी हे प्राचीन भारतीय व्यवस्थेचे आणि प्रतिकांचे विरोधक आहेत हे सर्वश्रुत आहे. अशा स्थितीत त्यांच्याकडून भारतीय शासकाचे निःपक्षपाती व्यक्तिरेखा साकारण्याची अपेक्षा करता येत नाही. त्यांनी दिव्यवदन या संहितेवरून पुष्यमित्रला धर्मांध करून टाकले. पण राजा कडक असल्या शिवाय साम्राज्य उभे राहात नाही. मात्र याच वेळी इतिहासात पुष्यमित्राने बौद्धांच्या हत्याकांड केल्याचा कोणताही ठोस पुरावा नाही. आता सम्राट पुष्यमित्रांच्या कारकिर्दीची तुलना मुघलांच्या कारकिर्दीशी केली असता चित्र निराळे दिसून् येते. मुसलमान राजवटींनी भारतातील हिंदू मंदिरे नष्ट केली. त्यांनी हिंदूंच्या सर्वात प्रमुख धार्मिक स्थळांना लक्ष्य केले. ज्यामध्ये [[अयोध्या]], [[वाराणसी|काशी]] आणि [[मथुरा]] प्रमुख आहेत. मुघलांनी ही सनातन केंद्रे तर उध्वस्त केलीच हिंदूंच्या इतक्या कत्तली केल्या की दिल्लीच्या वेशीवर ५ मजली इमारतींइतके उंच प्रेतांचे ढीग होते. एक लाख हिंदू गुलाम झाला. भारतातील हिंदू मंदिरे नष्ट केली तिथे मशिदीही बांधल्या. याउलट पुष्यमित्रासारखा धर्मांध ठरवलेला राजा एकही स्तूप उध्वस्त करू शकला नाही, तर मंदिर बांधले नाही. भारतातील इतिहासकार मात्र मत मांडतात हजारो मंदिरे तोडणारे मुघल महान आहे आणि केवळ सनातन धर्माचे पालन करणारे शासक धर्मांध आहेत. मिळमिळीत अहिंसेने भारतीय लोक आधी ग्रीक गुलाम झाले असते आणि नंतर मुसलमान झाले असते. पण राष्ट्रेप्रेमाची आणि लढण्याची क्षात्रचेतना जागवणारा सम्राट पुष्यमित्र आहे हे लक्षात ठेवले पाहिजे. भारतीय इतिहासात सम्राट पुष्यमित्रांचा गुन्हा इतकाच आहे की ते एक महान हिंदू सम्राट होते. त्यामुले त्यांचा इतिहास शाळेत शिकवला जात नाही असे दिसून येते. ==वंश== पुष्यमित्र शुंगानंतर या वंशात आणखी नऊ राज्यकर्ते होते, त्यांची नावे पुढीलप्रमाणे- अग्निमित्र वसुज्येष्ठ वसुमित्रा गडद तीन अज्ञात शासक (कारण मधल्या काळात मुस्लिम आक्रमकांनी ग्रंथ जाळून टाकले लोक मारून टाकले आणि आपला इतिहास मिटवला) भागवत देवभूती ==पुष्यमित्र शुंगावरील पुस्तके== * भारतीय इतिहासातील पडद्याआड गेलेले वीरपुरुष : धोधा बाप्पा, पुष्यमित्र शुंग, पौरस, बख्तार खान, विक्रमादित्य, हरिहर बुक्क ([[जनार्दन ओक]]) [[वर्ग:शुंग साम्राज्य]] [[वर्ग:भारतातील प्राचीन राज्यकर्ते]] 8tl5waqhln0626fq2qgqt27sb2jy203 2150112 2150111 2022-08-24T01:14:23Z Katyare 1186 wikitext text/x-wiki [[चित्र:सम्राट पुष्यमित्र शुंग.jpg|अल्ट=सम्राट पुष्यमित्र शुंग|इवलेसे|सम्राट पुष्यमित्र शुंग]]'''पुष्यमित्र शुंग''' हा प्राचीन उत्तर भारतातील एक हिंदू सम्राट होता व शुंग साम्राज्याचा संस्थापक होता. [[मगध साम्राज्य|मगध साम्राज्याचा]] [[मौर्य|मौर्यांच्या]] पाडावानंतरचा शासक होता. पुष्यमित्र शुंग हा सुरुवातीला मौर्य साम्राज्याचा सेनापती होता. [[सम्राट अशोक|अशोकानंतर]] ५० ते ६० वर्षातच मौर्य साम्राज्य लयाला गेले. अशोकानंतर कोणताही मौर्य शासक प्रभावी नव्हता. पुष्यमित्र शुंगने शेवटचा मौर्य सम्राट [[बृहद्रथ मौर्य|बृहद्रथ]] हा दुर्बल आणि अहिंसक असल्यामुळे त्याची हत्या केली व तो स्वतः मगध साम्राज्याचा शासक बनला. अशा प्रकारे [[शुंग |शुंग वंशाची]] स्थापना झाली. शुंग वंशाने [[मगध|मगधवर]] व उत्तर भारतावर पुढील दीड शतक राज्य केले. पुष्यमित्र शुंग हा एक महान सेनानी होता. त्याने डेमेट्रियसचे या ग्रीक राजाचे आक्रमण परतवून लावले, तसेच शक राज्यकर्ते व [[सातवाहन|सातवाहनांबरोबर]] युद्धे करून शुंग साम्राज्य वाढवले. तसेच पुष्पमित्र शुंगाच्या शासनकाळात लयास जाणाऱ्या हिंदू धर्माचे संवर्धन झाले आणि बौद्ध धर्माचा जनसामान्यांवर असणारा प्रभाव कमी होण्यास सुरुवात झाली. हिंदू धर्माला अस्तंगत होण्यासून वाचविण्याचे महान कार्य पुष्पमित्र शुंगाने केले आहे त्यामुळे पुष्पमित्र शुंग राजाचा हिंदू लोक सन्मान करतात. तसेच १४ एप्रिलला पुष्पमित्र शुंगाची जयंती साजरी करतात. ==आक्रमण परिस्थिती== चंद्रगुप्ताचा मुलगा बिंदुसार याने स्वतः [[जैन धर्म|जैन]] अजीविका पंथातून [[दीक्षा]] घेतली. यानंतर सम्राट बिंदुसारांचा मुलगा अशोक गादीवर बसला. भयंकर हिंसा करून आपल्या साम्राज्याचा विस्तार करणारे [[सम्राट अशोक]] अहिंसक बनले. त्यांनी बौद्ध धर्माची दीक्षा घेतली. यानंतर अशोकाचे संपूर्ण आयुष्य बौद्ध धर्माच्या प्रचारात गेले. भारत अहिंसेच्या कचाट्यात पडत होता. [[बृहद्रथ राजा]]च्या काळात ग्रीक राज्यकर्ते भारतावर हल्ले करत होते. ग्रीकांचे हे आक्रमण डेमेट्रियस (दिमित्र) च्या नेतृत्वाखाली झाले असावे. प्रसिद्ध व्याकरणकार पतंजली सम्राट पुष्यमित्रांचे समकालीन होते. त्यांनी 'अरुणत यवनः साकेतम्, अरुणत यवनः माध्यमिकम्' (यवनाने साकेतवर हल्ला केला, यवनाने मध्यमिकावर हल्ला केला) लिहून ठेवले आहे. त्यामुळे पतंजली आणि पुष्यमित्र यांच्या काळातही भारतावर यवनांनी आक्रमण केले होते आणि यावेळी यवनांचे सैन्य साकेत येथे होते हे स्पष्ट होते. मौर्य साम्राज्य अधिकाधिक कमकुवत होत चालले होते आणि बृहद्रथाच्या कारकिर्दीत ही अहिंसा शिगेला पोहोचली होती. याच बृहद्रथ राजाचा सेनापती होता पुष्यमित्र शुंग! एकीकडे शत्रू आपल्या देशावर हल्ला करण्यासाठी पुढे सरकत होता आणि दुसरीकडे त्याचा बृहद्रथ राजा कोणत्याही प्रकारची हालचाल करत नव्हता. जनतेवर आक्रमकांचे अनाचार चालले होते हे पाहून पुष्यमित्र शुंग अस्वस्थ होता. राजाचे सैन्य पण अस्वस्थ होते. त्याच्या हेरांकडून माहिती मिळाली की ग्रीक सैनिक बौद्ध भिक्षूंच्या वेशात मठांमध्ये लपले आहेत आणि काही बौद्ध धर्मगुरूही त्यांना मदत करत आहेत. या माहितीने व्यथित होऊन पुष्यमित्राने कारवाई केली. या कारवाईदरम्यान पुष्यमित्र आणि त्याच्या सैनिकांची मठांमध्ये लपलेल्या शत्रूंच्या सैनिकांशी चकमक झाली. अनेक शत्रू सैनिकांना ठार मारण्यात आले. ==राजकारण== पुष्यमित्राच्या या कृतीने अहिंसक असलेला [[बृहद्रथ राजा]] संतापला, त्याने पुष्यमित्राला सर्व चकमकी थांबवायला सांगितले. भारतावरच हल्ला होत असतांना असे करणे सेनापती पुष्यमित्राला शक्य झाले नाही. आणि सेनापती विरुद्ध राजा असाच संघर्ष उभा राहिला. त्यात राज अहिंसक असल्याने सैन्य पुष्यमित्राकडे आले आणि त्यांनी पुष्यमित्राला राजा घोषीत केले. ==कर्तृत्व== [[चित्र:SungaEmpireMap.jpg|thumb|right|300 px|शुंग साम्राज्याचा विस्तार]]'राजा झाल्यानंतर भारताच्या सीमेकडे जाणाऱ्या ग्रीक आक्रमकांना हुसकावून लावले. हे सैन्य आजचे अश्वगणस्थान म्हणजेच [[अफगाणिस्तान]] आणि [[इराण]]चा काही भाग हे भारताचा भाग होते ते गिळंकृत करून [[पंजाब]]च्या पुढे आले होते. पुष्यमित्राने आक्रमकपणे ग्रीक सैन्याचा प्रतिकार सुरू केला आणि त्यांना रेटत परत इराणच्या पल्याड हुसकावले आणि भारताचा भाग परत मिळवला. भारतातून पूर्णपणे आक्रमकांचा नायनाट केला. अशा प्रकारे पुष्यमित्र शुंगाने पुन्हा नव्या अखंड भारताचा पाया घातला. राज्यव्यवस्था सुव्यवस्थित करण्याचे उत्तम काम केले. यामुळेच पुष्यमित्राचे साम्राज्य उत्तरेकडील हिमालयापासून दक्षिणेकडील [[वऱ्हाड|बेरार]]पर्यंत आणि पश्चिमेला [[सियालकोट]]पासून पूर्वेला [[मगध साम्राज्य|मगध]]पर्यंत पसरले होते. पुष्यमित्राच्या कारकीर्दीत [[राज्यपाल]] व सह-शासक नेमण्याची पद्धत सुरू झाली. अर्थातच ज्या बौद्ध भिक्षूंवर पुष्यमित्राच्या हत्येचा आरोप आहे ते दुसरे तिसरे कोणी नसून वर नमूद केल्याप्रमाणे भिक्षूंचा पोशाख घातलेले [[ग्रीस|ग्रीक]] सैनिक होते. पुष्यमित्र शुंग हा बौद्धविरोधी नव्हता किंवा बौद्धांचा मारेकरीही नव्हता. सांची आणि भरहुत सारखे बौद्ध स्तूप सम्राट पुष्यमित्र शुंगाच्या काळात बांधले गेले. जर पुष्यमित्र इतका बौद्धविरोधी असता तर आज तुम्हाला सांचीमध्ये बौद्ध स्तूप दिसला नसता, तर भगवान विष्णूचे मंदिर दिसले असते. भारताला सुवर्णकाळ मिळवून देणारा शूर राजा. ब्राह्मण असणार पण पुढे तलवार हात घेऊन क्षत्रिय झालेला हा सम्राट आहे. ==इतिहासकार मते== भारतातील मार्क्सवादी इतिहासकारांना मात्र निराळे वाटते. जी. चक्रवर्ती यांनी पुष्यमित्र शुंग यांच्याबद्दल अजेंडा बनवला आहे असे त्यांच्या लिखाणातून दिसून् येते. डावे आणि मार्क्सवादी हे प्राचीन भारतीय व्यवस्थेचे आणि प्रतिकांचे विरोधक आहेत हे सर्वश्रुत आहे. अशा स्थितीत त्यांच्याकडून भारतीय शासकाचे निःपक्षपाती व्यक्तिरेखा साकारण्याची अपेक्षा करता येत नाही. त्यांनी दिव्यवदन या संहितेवरून पुष्यमित्रला धर्मांध करून टाकले. पण राजा कडक असल्या शिवाय साम्राज्य उभे राहात नाही. मात्र याच वेळी इतिहासात पुष्यमित्राने बौद्धांच्या हत्याकांड केल्याचा कोणताही ठोस पुरावा नाही. आता सम्राट पुष्यमित्रांच्या कारकिर्दीची तुलना मुघलांच्या कारकिर्दीशी केली असता चित्र निराळे दिसून् येते. मुसलमान राजवटींनी भारतातील हिंदू मंदिरे नष्ट केली. त्यांनी हिंदूंच्या सर्वात प्रमुख धार्मिक स्थळांना लक्ष्य केले. ज्यामध्ये [[अयोध्या]], [[वाराणसी|काशी]] आणि [[मथुरा]] प्रमुख आहेत. मुघलांनी ही सनातन केंद्रे तर उध्वस्त केलीच हिंदूंच्या इतक्या कत्तली केल्या की दिल्लीच्या वेशीवर ५ मजली इमारतींइतके उंच प्रेतांचे ढीग होते. एक लाख हिंदू गुलाम झाला. भारतातील हिंदू मंदिरे नष्ट केली तिथे मशिदीही बांधल्या. याउलट पुष्यमित्रासारखा धर्मांध ठरवलेला राजा एकही स्तूप उध्वस्त करू शकला नाही, तर मंदिर बांधले नाही. भारतातील इतिहासकार मात्र मत मांडतात हजारो मंदिरे तोडणारे मुघल महान आहे आणि केवळ सनातन धर्माचे पालन करणारे शासक धर्मांध आहेत. मिळमिळीत अहिंसेने भारतीय लोक आधी ग्रीक गुलाम झाले असते आणि नंतर मुसलमान झाले असते. पण राष्ट्रेप्रेमाची आणि लढण्याची क्षात्रचेतना जागवणारा सम्राट पुष्यमित्र आहे हे लक्षात ठेवले पाहिजे. भारतीय इतिहासात सम्राट पुष्यमित्रांचा गुन्हा इतकाच आहे की ते एक महान हिंदू सम्राट होते. त्यामुले त्यांचा इतिहास शाळेत शिकवला जात नाही असे दिसून येते. ==वंश== पुष्यमित्र शुंगानंतर या वंशात आणखी नऊ राज्यकर्ते होते, त्यांची नावे पुढीलप्रमाणे- अग्निमित्र वसुज्येष्ठ वसुमित्रा गडद तीन अज्ञात शासक (कारण मधल्या काळात मुस्लिम आक्रमकांनी ग्रंथ जाळून टाकले लोक मारून टाकले आणि आपला इतिहास मिटवला) भागवत देवभूती ==पुष्यमित्र शुंगावरील पुस्तके== * भारतीय इतिहासातील पडद्याआड गेलेले वीरपुरुष : धोधा बाप्पा, पुष्यमित्र शुंग, पौरस, बख्तार खान, विक्रमादित्य, हरिहर बुक्क ([[जनार्दन ओक]]) [[वर्ग:शुंग साम्राज्य]] [[वर्ग:भारतातील प्राचीन राज्यकर्ते]] ro1jdld53fbguf794x88wfz0ytg2i1c 2150113 2150112 2022-08-24T01:15:30Z Katyare 1186 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki [[चित्र:सम्राट पुष्यमित्र शुंग.jpg|अल्ट=सम्राट पुष्यमित्र शुंग|इवलेसे|सम्राट पुष्यमित्र शुंग]]'''पुष्यमित्र शुंग''' हा प्राचीन उत्तर भारतातील एक हिंदू सम्राट होता व शुंग साम्राज्याचा संस्थापक होता. [[मगध साम्राज्य|मगध साम्राज्याचा]] [[मौर्य|मौर्यांच्या]] पाडावानंतरचा शासक होता. पुष्यमित्र शुंग हा सुरुवातीला मौर्य साम्राज्याचा सेनापती होता. [[सम्राट अशोक|अशोकानंतर]] ५० ते ६० वर्षातच मौर्य साम्राज्य लयाला गेले. अशोकानंतर कोणताही मौर्य शासक प्रभावी नव्हता. पुष्यमित्र शुंगने शेवटचा मौर्य सम्राट [[बृहद्रथ मौर्य|बृहद्रथ]] हा दुर्बल आणि अहिंसक असल्यामुळे त्याची हत्या केली व तो स्वतः मगध साम्राज्याचा शासक बनला. अशा प्रकारे [[शुंग |शुंग वंशाची]] स्थापना झाली. शुंग वंशाने [[मगध|मगधवर]] व उत्तर भारतावर पुढील दीड शतक राज्य केले. पुष्यमित्र शुंग हा एक महान सेनानी होता. त्याने डेमेट्रियसचे या ग्रीक राजाचे आक्रमण परतवून लावले, तसेच शक राज्यकर्ते व [[सातवाहन|सातवाहनांबरोबर]] युद्धे करून शुंग साम्राज्य वाढवले. तसेच पुष्पमित्र शुंगाच्या शासनकाळात लयास जाणाऱ्या हिंदू धर्माचे संवर्धन झाले आणि बौद्ध धर्माचा जनसामान्यांवर असणारा प्रभाव कमी होण्यास सुरुवात झाली. हिंदू धर्माला अस्तंगत होण्यासून वाचविण्याचे महान कार्य पुष्पमित्र शुंगाने केले आहे त्यामुळे पुष्पमित्र शुंग राजाचा हिंदू लोक सन्मान करतात. तसेच १४ एप्रिलला पुष्पमित्र शुंगाची जयंती साजरी करतात. ==आक्रमण परिस्थिती== चंद्रगुप्ताचा मुलगा बिंदुसार याने स्वतः [[जैन धर्म|जैन]] अजीविका पंथातून [[दीक्षा]] घेतली. यानंतर सम्राट बिंदुसारांचा मुलगा अशोक गादीवर बसला. भयंकर हिंसा करून आपल्या साम्राज्याचा विस्तार करणारे [[सम्राट अशोक]] अहिंसक बनले. त्यांनी बौद्ध धर्माची दीक्षा घेतली. यानंतर अशोकाचे संपूर्ण आयुष्य बौद्ध धर्माच्या प्रचारात गेले. भारत अहिंसेच्या कचाट्यात पडत होता. [[बृहद्रथ राजा]]च्या काळात ग्रीक राज्यकर्ते भारतावर हल्ले करत होते. ग्रीकांचे हे आक्रमण डेमेट्रियस (दिमित्र) च्या नेतृत्वाखाली झाले असावे. प्रसिद्ध व्याकरणकार पतंजली सम्राट पुष्यमित्रांचे समकालीन होते. त्यांनी 'अरुणत यवनः साकेतम्, अरुणत यवनः माध्यमिकम्' (यवनाने साकेतवर हल्ला केला, यवनाने मध्यमिकावर हल्ला केला) लिहून ठेवले आहे. त्यामुळे पतंजली आणि पुष्यमित्र यांच्या काळातही भारतावर यवनांनी आक्रमण केले होते आणि यावेळी यवनांचे सैन्य साकेत येथे होते हे स्पष्ट होते. मौर्य साम्राज्य अधिकाधिक कमकुवत होत चालले होते आणि बृहद्रथाच्या कारकिर्दीत ही अहिंसा शिगेला पोहोचली होती. याच बृहद्रथ राजाचा सेनापती होता पुष्यमित्र शुंग! एकीकडे शत्रू आपल्या देशावर हल्ला करण्यासाठी पुढे सरकत होता आणि दुसरीकडे त्याचा बृहद्रथ राजा कोणत्याही प्रकारची हालचाल करत नव्हता. जनतेवर आक्रमकांचे अनाचार चालले होते हे पाहून पुष्यमित्र शुंग अस्वस्थ होता. राजाचे सैन्य पण अस्वस्थ होते. त्याच्या हेरांकडून माहिती मिळाली की ग्रीक सैनिक बौद्ध भिक्षूंच्या वेशात मठांमध्ये लपले आहेत आणि काही बौद्ध धर्मगुरूही त्यांना मदत करत आहेत. या माहितीने व्यथित होऊन पुष्यमित्राने कारवाई केली. या कारवाईदरम्यान पुष्यमित्र आणि त्याच्या सैनिकांची मठांमध्ये लपलेल्या शत्रूंच्या सैनिकांशी चकमक झाली. अनेक शत्रू सैनिकांना ठार मारण्यात आले. ==राजकारण== पुष्यमित्राच्या या कृतीने अहिंसक असलेला [[बृहद्रथ राजा]] संतापला, त्याने पुष्यमित्राला सर्व चकमकी थांबवायला सांगितले. भारतावरच हल्ला होत असतांना असे करणे सेनापती पुष्यमित्राला शक्य झाले नाही. आणि सेनापती विरुद्ध राजा असाच संघर्ष उभा राहिला. त्यात राज अहिंसक असल्याने सैन्य पुष्यमित्राकडे आले आणि त्यांनी पुष्यमित्राला राजा घोषीत केले. ==कर्तृत्व== [[चित्र:SungaEmpireMap.jpg|thumb|right|300 px|शुंग साम्राज्याचा विस्तार]]'राजा झाल्यानंतर भारताच्या सीमेकडे जाणाऱ्या ग्रीक आक्रमकांना हुसकावून लावले. हे सैन्य आजचे अश्वगणस्थान म्हणजेच [[अफगाणिस्तान]] आणि [[इराण]]चा काही भाग हे भारताचा भाग होते ते गिळंकृत करून [[पंजाब]]च्या पुढे आले होते. पुष्यमित्राने आक्रमकपणे ग्रीक सैन्याचा प्रतिकार सुरू केला आणि त्यांना रेटत परत इराणच्या पल्याड हुसकावले आणि भारताचा भाग परत मिळवला. भारतातून पूर्णपणे आक्रमकांचा नायनाट केला. अशा प्रकारे पुष्यमित्र शुंगाने पुन्हा नव्या अखंड भारताचा पाया घातला. राज्यव्यवस्था सुव्यवस्थित करण्याचे उत्तम काम केले. यामुळेच पुष्यमित्राचे साम्राज्य उत्तरेकडील हिमालयापासून दक्षिणेकडील [[वऱ्हाड|बेरार]]पर्यंत आणि पश्चिमेला [[सियालकोट]]पासून पूर्वेला [[मगध साम्राज्य|मगध]]पर्यंत पसरले होते. पुष्यमित्राच्या कारकीर्दीत [[राज्यपाल]] व सह-शासक नेमण्याची पद्धत सुरू झाली. अर्थातच ज्या बौद्ध भिक्षूंवर पुष्यमित्राच्या हत्येचा आरोप आहे ते दुसरे तिसरे कोणी नसून वर नमूद केल्याप्रमाणे भिक्षूंचा पोशाख घातलेले [[ग्रीस|ग्रीक]] सैनिक होते. पुष्यमित्र शुंग हा बौद्धविरोधी नव्हता किंवा बौद्धांचा मारेकरीही नव्हता. सांची आणि भरहुत सारखे बौद्ध स्तूप सम्राट पुष्यमित्र शुंगाच्या काळात बांधले गेले. जर पुष्यमित्र इतका बौद्धविरोधी असता तर आज तुम्हाला सांचीमध्ये बौद्ध स्तूप दिसला नसता, तर भगवान विष्णूचे मंदिर दिसले असते. भारताला सुवर्णकाळ मिळवून देणारा शूर राजा. ब्राह्मण असणार पण पुढे तलवार हात घेऊन क्षत्रिय झालेला हा सम्राट आहे. ==इतिहासकार मते== भारतातील मार्क्सवादी इतिहासकारांना मात्र निराळे वाटते. जी. चक्रवर्ती यांनी पुष्यमित्र शुंग यांच्याबद्दल अजेंडा बनवला आहे असे त्यांच्या लिखाणातून दिसून् येते. डावे आणि मार्क्सवादी हे प्राचीन भारतीय व्यवस्थेचे आणि प्रतिकांचे विरोधक आहेत हे सर्वश्रुत आहे. अशा स्थितीत त्यांच्याकडून भारतीय शासकाचे निःपक्षपाती व्यक्तिरेखा साकारण्याची अपेक्षा करता येत नाही. त्यांनी दिव्यवदन या संहितेवरून पुष्यमित्रला धर्मांध करून टाकले. पण राजा कडक असल्या शिवाय साम्राज्य उभे राहात नाही. मात्र याच वेळी इतिहासात पुष्यमित्राने बौद्धांच्या हत्याकांड केल्याचा कोणताही ठोस पुरावा नाही. आता सम्राट पुष्यमित्रांच्या कारकिर्दीची तुलना मुघलांच्या कारकिर्दीशी केली असता चित्र निराळे दिसून् येते. मुसलमान राजवटींनी भारतातील हिंदू मंदिरे नष्ट केली. त्यांनी हिंदूंच्या सर्वात प्रमुख धार्मिक स्थळांना लक्ष्य केले. ज्यामध्ये [[अयोध्या]], [[वाराणसी|काशी]] आणि [[मथुरा]] प्रमुख आहेत. मुघलांनी ही सनातन केंद्रे तर उध्वस्त केलीच हिंदूंच्या इतक्या कत्तली केल्या की दिल्लीच्या वेशीवर ५ मजली इमारतींइतके उंच प्रेतांचे ढीग होते. एक लाख हिंदू गुलाम झाला. भारतातील हिंदू मंदिरे नष्ट केली तिथे मशिदीही बांधल्या. याउलट पुष्यमित्रासारखा धर्मांध ठरवलेला राजा एकही स्तूप उध्वस्त करू शकला नाही, तर मंदिर बांधले नाही. भारतातील इतिहासकार मात्र मत मांडतात हजारो मंदिरे तोडणारे मुघल महान आहे आणि केवळ सनातन धर्माचे पालन करणारे शासक धर्मांध आहेत. मिळमिळीत अहिंसेने भारतीय लोक आधी ग्रीक गुलाम झाले असते आणि नंतर मुसलमान झाले असते. पण राष्ट्रेप्रेमाची आणि लढण्याची क्षात्रचेतना जागवणारा सम्राट पुष्यमित्र आहे हे लक्षात ठेवले पाहिजे. भारतीय इतिहासात सम्राट पुष्यमित्रांचा गुन्हा इतकाच आहे की ते एक महान हिंदू सम्राट होते. त्यामुले त्यांचा इतिहास शाळेत शिकवला जात नाही असे दिसून येते. ==वंश== पुष्यमित्र शुंगानंतर या वंशात आणखी नऊ राज्यकर्ते होते, त्यांची नावे पुढीलप्रमाणे- अग्निमित्र वसुज्येष्ठ वसुमित्रा गडद तीन अज्ञात शासक (कारण मधल्या काळात मुस्लिम आक्रमकांनी ग्रंथ जाळून टाकले लोक मारून टाकले आणि आपला इतिहास मिटवला) भागवत देवभूती ==पुष्यमित्र शुंगावरील पुस्तके== * भारतीय इतिहासातील पडद्याआड गेलेले वीरपुरुष : धोधा बाप्पा, पुष्यमित्र शुंग, पौरस, बख्तार खान, विक्रमादित्य, हरिहर बुक्क ([[जनार्दन ओक]]) [[वर्ग:शुंग साम्राज्य]] [[वर्ग:भारतातील प्राचीन राज्यकर्ते]] [[वर्ग:हिंदू साम्राज्ये]] n3i5oc507fqnk5woft0kqaicbhm42mc 2150114 2150113 2022-08-24T01:23:15Z Katyare 1186 wikitext text/x-wiki [[चित्र:सम्राट पुष्यमित्र शुंग.jpg|अल्ट=सम्राट पुष्यमित्र शुंग|इवलेसे|सम्राट पुष्यमित्र शुंग]]'''पुष्यमित्र शुंग''' हा प्राचीन उत्तर भारतातील एक हिंदू सम्राट होता व शुंग साम्राज्याचा संस्थापक होता. [[मगध साम्राज्य|मगध साम्राज्याचा]] [[मौर्य|मौर्यांच्या]] पाडावानंतरचा शासक होता. पुष्यमित्र शुंग हा सुरुवातीला मौर्य साम्राज्याचा सेनापती होता. [[सम्राट अशोक|अशोकानंतर]] ५० ते ६० वर्षातच मौर्य साम्राज्य लयाला गेले. अशोकानंतर कोणताही मौर्य शासक प्रभावी नव्हता. पुष्यमित्र शुंगने शेवटचा मौर्य सम्राट [[बृहद्रथ मौर्य|बृहद्रथ]] हा दुर्बल आणि अहिंसक असल्यामुळे त्याची हत्या केली व तो स्वतः मगध साम्राज्याचा शासक बनला. अशा प्रकारे [[शुंग |शुंग वंशाची]] स्थापना झाली. शुंग वंशाने [[मगध|मगधवर]] व उत्तर भारतावर पुढील दीड शतक राज्य केले. पुष्यमित्र शुंग हा एक महान सेनानी होता. त्याने डेमेट्रियसचे या ग्रीक राजाचे आक्रमण परतवून लावले, तसेच शक राज्यकर्ते व [[सातवाहन|सातवाहनांबरोबर]] युद्धे करून शुंग साम्राज्य वाढवले. तसेच पुष्पमित्र शुंगाच्या शासनकाळात लयास जाणाऱ्या हिंदू धर्माचे संवर्धन झाले आणि बौद्ध धर्माचा जनसामान्यांवर असणारा प्रभाव कमी होण्यास सुरुवात झाली. हिंदू धर्माला अस्तंगत होण्यासून वाचविण्याचे महान कार्य पुष्पमित्र शुंगाने केले आहे त्यामुळे पुष्पमित्र शुंग राजाचा हिंदू लोक सन्मान करतात. तसेच १४ एप्रिलला पुष्पमित्र शुंगाची जयंती साजरी करतात. ==आक्रमण परिस्थिती== चंद्रगुप्ताचा मुलगा बिंदुसार याने स्वतः [[जैन धर्म|जैन]] अजीविका पंथातून [[दीक्षा]] घेतली. यानंतर सम्राट बिंदुसारांचा मुलगा अशोक गादीवर बसला. भयंकर हिंसा करून आपल्या साम्राज्याचा विस्तार करणारे [[सम्राट अशोक]] अहिंसक बनले. त्यांनी बौद्ध धर्माची दीक्षा घेतली. यानंतर अशोकाचे संपूर्ण आयुष्य बौद्ध धर्माच्या प्रचारात गेले. भारत अहिंसेच्या कचाट्यात पडत होता. [[बृहद्रथ राजा]]च्या काळात ग्रीक राज्यकर्ते भारतावर हल्ले करत होते. ग्रीकांचे हे आक्रमण डेमेट्रियस (दिमित्र) च्या नेतृत्वाखाली झाले असावे. प्रसिद्ध व्याकरणकार पतंजली सम्राट पुष्यमित्रांचे समकालीन होते. त्यांनी 'अरुणत यवनः साकेतम्, अरुणत यवनः माध्यमिकम्' (यवनाने साकेतवर हल्ला केला, यवनाने मध्यमिकावर हल्ला केला) लिहून ठेवले आहे. त्यामुळे पतंजली आणि पुष्यमित्र यांच्या काळातही भारतावर यवनांनी आक्रमण केले होते आणि यावेळी यवनांचे सैन्य साकेत येथे होते हे स्पष्ट होते. मौर्य साम्राज्य अधिकाधिक कमकुवत होत चालले होते आणि बृहद्रथाच्या कारकिर्दीत ही अहिंसा शिगेला पोहोचली होती. याच बृहद्रथ राजाचा सेनापती होता पुष्यमित्र शुंग! एकीकडे शत्रू आपल्या देशावर हल्ला करण्यासाठी पुढे सरकत होता आणि दुसरीकडे त्याचा बृहद्रथ राजा कोणत्याही प्रकारची हालचाल करत नव्हता. जनतेवर आक्रमकांचे अनाचार चालले होते हे पाहून पुष्यमित्र शुंग अस्वस्थ होता. राजाचे सैन्य पण अस्वस्थ होते. त्याच्या हेरांकडून माहिती मिळाली की ग्रीक सैनिक बौद्ध भिक्षूंच्या वेशात मठांमध्ये लपले आहेत आणि काही बौद्ध धर्मगुरूही त्यांना मदत करत आहेत. या माहितीने व्यथित होऊन पुष्यमित्राने कारवाई केली. या कारवाईदरम्यान पुष्यमित्र आणि त्याच्या सैनिकांची मठांमध्ये लपलेल्या शत्रूंच्या सैनिकांशी चकमक झाली. अनेक शत्रू सैनिकांना ठार मारण्यात आले. ==राजकारण== पुष्यमित्राच्या या कृतीने अहिंसक असलेला [[बृहद्रथ राजा]] संतापला, त्याने पुष्यमित्राला सर्व चकमकी थांबवायला सांगितले. भारतावरच हल्ला होत असतांना असे करणे सेनापती पुष्यमित्राला शक्य झाले नाही. आणि सेनापती विरुद्ध राजा असाच संघर्ष उभा राहिला. त्यात राज अहिंसक असल्याने सैन्य पुष्यमित्राकडे आले आणि त्यांनी पुष्यमित्राला राजा घोषीत केले. ==कर्तृत्व== [[चित्र:SungaEmpireMap.jpg|thumb|right|300 px|शुंग साम्राज्याचा विस्तार]]'राजा झाल्यानंतर भारताच्या सीमेकडे जाणाऱ्या ग्रीक आक्रमकांना हुसकावून लावले. हे सैन्य आजचे अश्वगणस्थान म्हणजेच [[अफगाणिस्तान]] आणि [[इराण]]चा काही भाग हे भारताचा भाग होते ते गिळंकृत करून [[पंजाब]]च्या पुढे आले होते. पुष्यमित्राने आक्रमकपणे ग्रीक सैन्याचा प्रतिकार सुरू केला आणि त्यांना रेटत परत इराणच्या पल्याड हुसकावले आणि भारताचा भाग परत मिळवला. भारतातून पूर्णपणे आक्रमकांचा नायनाट केला. अशा प्रकारे पुष्यमित्र शुंगाने पुन्हा नव्या अखंड भारताचा पाया घातला. राज्यव्यवस्था सुव्यवस्थित करण्याचे उत्तम काम केले. यामुळेच पुष्यमित्राचे साम्राज्य उत्तरेकडील हिमालयापासून दक्षिणेकडील [[वऱ्हाड|बेरार]]पर्यंत आणि पश्चिमेला [[सियालकोट]]पासून पूर्वेला [[मगध साम्राज्य|मगध]]पर्यंत पसरले होते. पुष्यमित्राच्या कारकीर्दीत [[राज्यपाल]] व सह-शासक नेमण्याची पद्धत सुरू झाली. अर्थातच ज्या बौद्ध भिक्षूंवर पुष्यमित्राच्या हत्येचा आरोप आहे ते दुसरे तिसरे कोणी नसून वर नमूद केल्याप्रमाणे भिक्षूंचा पोशाख घातलेले [[ग्रीस|ग्रीक]] सैनिक होते. पुष्यमित्र शुंग हा बौद्धविरोधी नव्हता किंवा बौद्धांचा मारेकरीही नव्हता. सांची आणि भरहुत सारखे बौद्ध स्तूप सम्राट पुष्यमित्र शुंगाच्या काळात बांधले गेले. जर पुष्यमित्र इतका बौद्धविरोधी असता तर आज तुम्हाला सांचीमध्ये बौद्ध स्तूप दिसला नसता, तर भगवान विष्णूचे मंदिर दिसले असते. भारताला सुवर्णकाळ मिळवून देणारा शूर राजा. ब्राह्मण असणार पण पुढे तलवार हात घेऊन क्षत्रिय झालेला हा सम्राट आहे. ==इतिहासकार मते== भारतातील मार्क्सवादी इतिहासकारांना मात्र निराळे वाटते. जी. चक्रवर्ती यांनी पुष्यमित्र शुंग यांच्याबद्दल अजेंडा बनवला आहे असे त्यांच्या लिखाणातून दिसून् येते. डावे आणि मार्क्सवादी हे प्राचीन भारतीय व्यवस्थेचे आणि प्रतिकांचे विरोधक आहेत हे सर्वश्रुत आहे. अशा स्थितीत त्यांच्याकडून भारतीय शासकाचे निःपक्षपाती व्यक्तिरेखा साकारण्याची अपेक्षा करता येत नाही. त्यांनी दिव्यवदन या संहितेवरून पुष्यमित्रला धर्मांध करून टाकले. पण राजा कडक असल्या शिवाय साम्राज्य उभे राहात नाही. मात्र याच वेळी इतिहासात पुष्यमित्राने बौद्धांच्या हत्याकांड केल्याचा कोणताही ठोस पुरावा नाही. आता सम्राट पुष्यमित्रांच्या कारकिर्दीची तुलना मुघलांच्या कारकिर्दीशी केली असता चित्र निराळे दिसून् येते. मुसलमान राजवटींनी भारतातील हिंदू मंदिरे नष्ट केली. त्यांनी हिंदूंच्या सर्वात प्रमुख धार्मिक स्थळांना लक्ष्य केले. ज्यामध्ये [[अयोध्या]], [[वाराणसी|काशी]] आणि [[मथुरा]] प्रमुख आहेत. मुघलांनी ही सनातन केंद्रे तर उध्वस्त केलीच हिंदूंच्या इतक्या कत्तली केल्या की दिल्लीच्या वेशीवर ५ मजली इमारतींइतके उंच प्रेतांचे ढीग होते. एक लाख हिंदू गुलाम झाला. भारतातील हिंदू मंदिरे नष्ट केली तिथे मशिदीही बांधल्या. याउलट पुष्यमित्रासारखा धर्मांध ठरवलेला राजा एकही स्तूप उध्वस्त करू शकला नाही, तर मंदिर बांधले नाही. भारतातील इतिहासकार मात्र मत मांडतात हजारो मंदिरे तोडणारे मुघल महान आहे आणि केवळ सनातन धर्माचे पालन करणारे शासक धर्मांध आहेत. मिळमिळीत अहिंसेने भारतीय लोक आधी ग्रीक गुलाम झाले असते आणि नंतर मुसलमान झाले असते. पण राष्ट्रेप्रेमाची आणि लढण्याची क्षात्रचेतना जागवणारा सम्राट पुष्यमित्र आहे हे लक्षात ठेवले पाहिजे. भारतीय इतिहासात सम्राट पुष्यमित्रांचा गुन्हा इतकाच आहे की ते एक महान हिंदू सम्राट होते. त्यामुले त्यांचा इतिहास शाळेत शिकवला जात नाही असे दिसून येते. ==वंश== पुष्यमित्र शुंगानंतर या वंशात आणखी नऊ राज्यकर्ते होते, त्यांची नावे पुढीलप्रमाणे- अग्निमित्र वसुज्येष्ठ वसुमित्रा गडद तीन अज्ञात शासक (कारण मधल्या काळात मुस्लिम आक्रमकांनी ग्रंथ जाळून टाकले लोक मारून टाकले आणि आपला इतिहास मिटवला) भागवत देवभूती ==पुष्यमित्र शुंगावरील पुस्तके== * भारतीय इतिहासातील पडद्याआड गेलेले वीरपुरुष : धोधा बाप्पा, पुष्यमित्र शुंग, पौरस, बख्तार खान, विक्रमादित्य, हरिहर बुक्क ([[जनार्दन ओक]]) * सेनानी पुष्यमित्र लेखक सत्यकेतु विद्यालंकार [[वर्ग:शुंग साम्राज्य]] [[वर्ग:भारतातील प्राचीन राज्यकर्ते]] [[वर्ग:हिंदू साम्राज्ये]] kn3qjf3w5ziirs96773zl2ciwjgdf3q 2150120 2150114 2022-08-24T01:37:17Z Katyare 1186 wikitext text/x-wiki [[चित्र:सम्राट पुष्यमित्र शुंग.jpg|अल्ट=सम्राट पुष्यमित्र शुंग|इवलेसे|सम्राट पुष्यमित्र शुंग]]'''पुष्यमित्र शुंग''' हा प्राचीन उत्तर भारतातील एक हिंदू सम्राट होता व शुंग साम्राज्याचा संस्थापक होता. [[मगध साम्राज्य|मगध साम्राज्याचा]] [[मौर्य|मौर्यांच्या]] पाडावानंतरचा शासक होता. पुष्यमित्र शुंग हा सुरुवातीला मौर्य साम्राज्याचा सेनापती होता. [[सम्राट अशोक|अशोकानंतर]] ५० ते ६० वर्षातच मौर्य साम्राज्य लयाला गेले. अशोकानंतर कोणताही मौर्य शासक प्रभावी नव्हता. पुष्यमित्र शुंगने शेवटचा मौर्य सम्राट [[बृहद्रथ मौर्य|बृहद्रथ]] हा दुर्बल आणि अहिंसक असल्यामुळे त्याची हत्या केली व तो स्वतः मगध साम्राज्याचा शासक बनला. अशा प्रकारे [[शुंग |शुंग वंशाची]] स्थापना झाली. शुंग वंशाने [[मगध|मगधवर]] व उत्तर भारतावर पुढील दीड शतक राज्य केले. पुष्यमित्र शुंग हा एक महान सेनानी होता. त्याने डेमेट्रियसचे या ग्रीक राजाचे आक्रमण परतवून लावले, तसेच शक राज्यकर्ते व [[सातवाहन|सातवाहनांबरोबर]] युद्धे करून शुंग साम्राज्य वाढवले. तसेच पुष्पमित्र शुंगाच्या शासनकाळात लयास जाणाऱ्या हिंदू धर्माचे संवर्धन झाले आणि बौद्ध धर्माचा जनसामान्यांवर असणारा प्रभाव कमी होण्यास सुरुवात झाली. हिंदू धर्माला अस्तंगत होण्यासून वाचविण्याचे महान कार्य पुष्पमित्र शुंगाने केले आहे त्यामुळे पुष्पमित्र शुंग राजाचा हिंदू लोक सन्मान करतात. तसेच १४ एप्रिलला पुष्पमित्र शुंगाची जयंती साजरी करतात. ==आक्रमण परिस्थिती== चंद्रगुप्ताचा मुलगा बिंदुसार याने स्वतः [[जैन धर्म|जैन]] अजीविका पंथातून [[दीक्षा]] घेतली. यानंतर सम्राट बिंदुसारांचा मुलगा अशोक गादीवर बसला. भयंकर हिंसा करून आपल्या साम्राज्याचा विस्तार करणारे [[सम्राट अशोक]] अहिंसक बनले. त्यांनी बौद्ध धर्माची दीक्षा घेतली. यानंतर अशोकाचे संपूर्ण आयुष्य बौद्ध धर्माच्या प्रचारात गेले. भारत अहिंसेच्या कचाट्यात पडत होता. [[बृहद्रथ राजा]]च्या काळात ग्रीक राज्यकर्ते भारतावर हल्ले करत होते. ग्रीकांचे हे आक्रमण डेमेट्रियस (दिमित्र) च्या नेतृत्वाखाली झाले असावे. प्रसिद्ध व्याकरणकार पतंजली सम्राट पुष्यमित्रांचे समकालीन होते. त्यांनी 'अरुणत यवनः साकेतम्, अरुणत यवनः माध्यमिकम्' (यवनाने साकेतवर हल्ला केला, यवनाने मध्यमिकावर हल्ला केला) लिहून ठेवले आहे. त्यामुळे पतंजली आणि पुष्यमित्र यांच्या काळातही भारतावर यवनांनी आक्रमण केले होते आणि यावेळी यवनांचे सैन्य साकेत येथे होते हे स्पष्ट होते. मौर्य साम्राज्य अधिकाधिक कमकुवत होत चालले होते आणि बृहद्रथाच्या कारकिर्दीत ही अहिंसा शिगेला पोहोचली होती. याच बृहद्रथ राजाचा सेनापती होता पुष्यमित्र शुंग! एकीकडे शत्रू आपल्या देशावर हल्ला करण्यासाठी पुढे सरकत होता आणि दुसरीकडे त्याचा बृहद्रथ राजा कोणत्याही प्रकारची हालचाल करत नव्हता. जनतेवर आक्रमकांचे अनाचार चालले होते हे पाहून पुष्यमित्र शुंग अस्वस्थ होता. राजाचे सैन्य पण अस्वस्थ होते. त्याच्या हेरांकडून माहिती मिळाली की ग्रीक सैनिक बौद्ध भिक्षूंच्या वेशात मठांमध्ये लपले आहेत आणि काही बौद्ध धर्मगुरूही त्यांना मदत करत आहेत. या माहितीने व्यथित होऊन पुष्यमित्राने कारवाई केली. या कारवाईदरम्यान पुष्यमित्र आणि त्याच्या सैनिकांची मठांमध्ये लपलेल्या शत्रूंच्या सैनिकांशी चकमक झाली. अनेक शत्रू सैनिकांना ठार मारण्यात आले. ==राजकारण== पुष्यमित्राच्या या कृतीने अहिंसक असलेला [[बृहद्रथ राजा]] संतापला, त्याने पुष्यमित्राला सर्व चकमकी थांबवायला सांगितले. भारतावरच हल्ला होत असतांना असे करणे सेनापती पुष्यमित्राला शक्य झाले नाही. आणि सेनापती विरुद्ध राजा असाच संघर्ष उभा राहिला. त्यात राज अहिंसक असल्याने सैन्य पुष्यमित्राकडे आले आणि त्यांनी पुष्यमित्राला राजा घोषीत केले. ==कर्तृत्व== [[चित्र:शुंग साम्राज्य.jpg|अल्ट=शुंग साम्राज्य|इवलेसे|शुंग साम्राज्य]]राजा झाल्यानंतर भारताच्या सीमेकडे जाणाऱ्या ग्रीक आक्रमकांना हुसकावून लावले. हे सैन्य आजचे अश्वगणस्थान म्हणजेच [[अफगाणिस्तान]] आणि [[इराण]]चा काही भाग हे भारताचा भाग होते ते गिळंकृत करून [[पंजाब]]च्या पुढे आले होते. पुष्यमित्राने आक्रमकपणे ग्रीक सैन्याचा प्रतिकार सुरू केला आणि त्यांना रेटत परत इराणच्या पल्याड हुसकावले आणि भारताचा भाग परत मिळवला. भारतातून पूर्णपणे आक्रमकांचा नायनाट केला. अशा प्रकारे पुष्यमित्र शुंगाने पुन्हा नव्या अखंड भारताचा पाया घातला. राज्यव्यवस्था सुव्यवस्थित करण्याचे उत्तम काम केले. यामुळेच पुष्यमित्राचे साम्राज्य उत्तरेकडील हिमालयापासून दक्षिणेकडील [[वऱ्हाड|बेरार]]पर्यंत आणि पश्चिमेला [[सियालकोट]]पासून पूर्वेला [[मगध साम्राज्य|मगध]]पर्यंत पसरले होते. पुष्यमित्राच्या कारकीर्दीत [[राज्यपाल]] व सह-शासक नेमण्याची पद्धत सुरू झाली. अर्थातच ज्या बौद्ध भिक्षूंवर पुष्यमित्राच्या हत्येचा आरोप आहे ते दुसरे तिसरे कोणी नसून वर नमूद केल्याप्रमाणे भिक्षूंचा पोशाख घातलेले [[ग्रीस|ग्रीक]] सैनिक होते. पुष्यमित्र शुंग हा बौद्धविरोधी नव्हता किंवा बौद्धांचा मारेकरीही नव्हता. सांची आणि भरहुत सारखे बौद्ध स्तूप सम्राट पुष्यमित्र शुंगाच्या काळात बांधले गेले. जर पुष्यमित्र इतका बौद्धविरोधी असता तर आज तुम्हाला सांचीमध्ये बौद्ध स्तूप दिसला नसता, तर भगवान विष्णूचे मंदिर दिसले असते. भारताला सुवर्णकाळ मिळवून देणारा शूर राजा. ब्राह्मण असणार पण पुढे तलवार हात घेऊन क्षत्रिय झालेला हा सम्राट आहे. ==इतिहासकार मते== भारतातील मार्क्सवादी इतिहासकारांना मात्र निराळे वाटते. जी. चक्रवर्ती यांनी पुष्यमित्र शुंग यांच्याबद्दल अजेंडा बनवला आहे असे त्यांच्या लिखाणातून दिसून् येते. डावे आणि मार्क्सवादी हे प्राचीन भारतीय व्यवस्थेचे आणि प्रतिकांचे विरोधक आहेत हे सर्वश्रुत आहे. अशा स्थितीत त्यांच्याकडून भारतीय शासकाचे निःपक्षपाती व्यक्तिरेखा साकारण्याची अपेक्षा करता येत नाही. त्यांनी दिव्यवदन या संहितेवरून पुष्यमित्रला धर्मांध करून टाकले. पण राजा कडक असल्या शिवाय साम्राज्य उभे राहात नाही. मात्र याच वेळी इतिहासात पुष्यमित्राने बौद्धांच्या हत्याकांड केल्याचा कोणताही ठोस पुरावा नाही. आता सम्राट पुष्यमित्रांच्या कारकिर्दीची तुलना मुघलांच्या कारकिर्दीशी केली असता चित्र निराळे दिसून् येते. मुसलमान राजवटींनी भारतातील हिंदू मंदिरे नष्ट केली. त्यांनी हिंदूंच्या सर्वात प्रमुख धार्मिक स्थळांना लक्ष्य केले. ज्यामध्ये [[अयोध्या]], [[वाराणसी|काशी]] आणि [[मथुरा]] प्रमुख आहेत. मुघलांनी ही सनातन केंद्रे तर उध्वस्त केलीच हिंदूंच्या इतक्या कत्तली केल्या की दिल्लीच्या वेशीवर ५ मजली इमारतींइतके उंच प्रेतांचे ढीग होते. एक लाख हिंदू गुलाम झाला. भारतातील हिंदू मंदिरे नष्ट केली तिथे मशिदीही बांधल्या. याउलट पुष्यमित्रासारखा धर्मांध ठरवलेला राजा एकही स्तूप उध्वस्त करू शकला नाही, तर मंदिर बांधले नाही. भारतातील इतिहासकार मात्र मत मांडतात हजारो मंदिरे तोडणारे मुघल महान आहे आणि केवळ सनातन धर्माचे पालन करणारे शासक धर्मांध आहेत. मिळमिळीत अहिंसेने भारतीय लोक आधी ग्रीक गुलाम झाले असते आणि नंतर मुसलमान झाले असते. पण राष्ट्रेप्रेमाची आणि लढण्याची क्षात्रचेतना जागवणारा सम्राट पुष्यमित्र आहे हे लक्षात ठेवले पाहिजे. भारतीय इतिहासात सम्राट पुष्यमित्रांचा गुन्हा इतकाच आहे की ते एक महान हिंदू सम्राट होते. त्यामुले त्यांचा इतिहास शाळेत शिकवला जात नाही असे दिसून येते. ==वंश== पुष्यमित्र शुंगानंतर या वंशात आणखी नऊ राज्यकर्ते होते, त्यांची नावे पुढीलप्रमाणे- अग्निमित्र वसुज्येष्ठ वसुमित्रा गडद तीन अज्ञात शासक (कारण मधल्या काळात मुस्लिम आक्रमकांनी ग्रंथ जाळून टाकले लोक मारून टाकले आणि आपला इतिहास मिटवला) भागवत देवभूती ==पुष्यमित्र शुंगावरील पुस्तके== * भारतीय इतिहासातील पडद्याआड गेलेले वीरपुरुष : धोधा बाप्पा, पुष्यमित्र शुंग, पौरस, बख्तार खान, विक्रमादित्य, हरिहर बुक्क ([[जनार्दन ओक]]) * सेनानी पुष्यमित्र लेखक सत्यकेतु विद्यालंकार [[वर्ग:शुंग साम्राज्य]] [[वर्ग:भारतातील प्राचीन राज्यकर्ते]] [[वर्ग:हिंदू साम्राज्ये]] aje3se0pfjp8vuqq4xccu1vy2424hs1 0 70232 2150071 2128352 2022-08-23T16:37:27Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[जॉर्ज फर्नान्डिस]] वरुन [[जॉर्ज फर्नांडिस]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''जॉर्ज मॅथ्यू फर्नांडिस''' ( ३ जून १९३०- २९ जानेवारी २०१९ ): कामगारनेते, पत्रकार आणि संसदपटू असलेले जॉर्ज फर्नांडिस भारताच्या समाजवादी चळवळीतील महत्त्वाचे नेते आहेत. ते जनता दल (संयुक्त) पक्षाचे ज्येष्ठ नेते आहेत. केंद्रीय मंत्री या नात्याने उद्योग, रेल्वे आणि संरक्षण या खात्यांसह अनेक खात्यांचा कार्यभार त्यांनी सांभाळला आहे. त्यांचा मृत्यू २९ जानेवारी २०१९ रोजी ८८ व्या वर्षी झाला.<ref>{{स्रोत बातमी|title=कामगार नेते व माजी संरक्षणमंत्री जॉर्ज फर्नांडिस यांचे निधन|दुवा=http://m.lokmat.com/national/former-defence-minister-george-fernandes-passes-away-88/|ॲक्सेसदिनांक=२९ जानेवारी २०१९|काम=लोकमत|दिनांक=२९ जानेवारी २०१९}}</ref> ==सुरुवातीचे आयुष्य == जॉर्ज फर्नांडिस यांचा जन्म ३ जून १९३०ला जॉन जोसेफ फर्नांडिस आणि एलिस मार्था फर्नांडिस या धार्मिक वृत्तीच्या मध्यमवर्गीय मंगलोरी कॅथॉलिक ख्रिश्चन दांपत्याच्या पोटी झाला. त्यांचे वडील एका खाजगी विमा कंपनीत अधिकारी होते. सहा भावंडांमध्ये जॉर्ज सर्वात मोठे होते. त्यांचे शालेय शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर सोळाव्या वर्षी त्यांना रोमन कॅथॉलिक धर्मगुरू होण्याचे शिक्षण घेण्यासाठी पाठविण्यात आले. मात्र जॉर्ज यांनी ते पूर्ण करण्याऐवजी, वयाच्या १९ व्या वर्षी मंगलोरमधील हॉटेल आणि वाहतूक व्यवसायातील कामगारांची संघटना बांधण्याचे काम केले. ही त्यांच्या सार्वजनिक जीवनाची सुरुवात होती. १९४९ मध्ये जॉर्ज नोकरीच्या शोधात मुंबईत आले. तेथे त्यांचे सुरुवातीचे दिवस अत्यंत खडतर गेले. पुढे कामगार नेते डिमेलो आणि समाजवादी विचारवंत राम मनोहर लोहिया यांच्या संपर्कात ते आले, त्यांचा जॉर्ज यांच्या विचारांवर आणि जीवनावर मोठा प्रभाव पडला ==राजकीय कारकीर्द== जॉर्ज फर्नांडिस सर्वप्रथम [[इ.स. १९६७]] मध्ये दक्षिण मुंबई लोकसभा मतदारसंघातून काँग्रेसचे पक्षाचे ज्येष्ठ नेते [[स.का.पाटिल]] यांचा पराभव करून लोकसभेत प्रवेश केला. मात्र [[इ.स. १९७१]]च्या लोकसभा निवडणुकीत त्यांना पराभव पत्करावा लागला. इंदिरा गांधी सरकारला त्यांनी कडाडून विरोध केला. स्वतंत्र भारताच्या इतिहासातील एकमेव रेल्वे कर्मचारी संपाचे त्यांनी [[इ.स. १९७४]] मध्ये नेतृत्व केले. आणीबाणीच्या कालावधीत एक आरोपी म्हणून त्यांनी तुरुंगवासही भोगला. [[इ.स. १९७७]] साली [[मोरारजी देसाई]] यांच्या नेतृत्वाखाली सत्तेत आलेल्या जनता सरकारमध्ये त्यांनी [[उद्योगमंत्री]] म्हणून काम बघितले. जुलै १९७९ मध्ये लोकसभेत काँग्रेस नेते [[यशवंतराव चव्हाण]] यांनी मांडलेल्या अविश्वास ठरावावर त्यांनी जनता सरकारच्या बाजूने प्रभावी भाषण केले पण दुसऱ्या दिवशीच पंतप्रधान मोरारजी देसाईंच्या नेतृत्वावर आपला विश्वास राहिला नाही असे जाहीर करून मंत्रीमंडळातून राजीनामा दिला. [[इ.स. १९८४]]च्या निवडणुकीत त्यांचा [[मंगलोर]] लोकसभा मतदारसंघातून पराभव झाला.पण [[इ.स. १९८९]] मध्ये ते [[बिहार]] राज्यातील [[मुझफ्फरपूर]] लोकसभा मतदारसंघातून जनता दलाच्या ति किटावर लोकसभेवर निवडून गेले.[[विश्वनाथ प्रताप सिंह]] यांच्या नेतृत्वाखाली केंद्रात स्थापन झालेल्या [[संयुक्त आघाडी]] सरकारमध्ये ते [[रेल्वेमंत्री]] होते. [[इ.स. १९९१]]च्या लोकसभा निवडणुकांतही त्यांनी [[मुझफ्फरपूर]] लोकसभा मतदारसंघातून जनता दलाचे उमेदवार म्हणून विजय मिळवला. [[इ.स. १९९४]] मध्ये [[बिहार]] राज्याचे मुख्यमंत्री [[लालू प्रसाद यादव]] यांच्याशी झालेल्या मतभेदांमुळे त्यांनी आणि जनता दलाच्या [[नितीश कुमार]] आणि [[रवी रे]] यांच्यासारख्या नेत्यांनी [[समता पक्ष]] या स्वतंत्र पक्षाची स्थापना केली.[[इ.स. १९९६]]च्या लोकसभा निवडणुकीसाठी समता पक्षाने भारतीय जनता पक्षाबरोबर युती केली. फर्नांडिस यांनी बिहारमधील [[नालंदा]] मतदारसंघातून विजय मिळवला.पुढे [[इ.स. १९९८]] आणि [[इ.स. १९९९]]च्या लोकसभा निवडणुकींत त्यांनी [[नालंदा]] मतदारसंघातूनच विजय मिळवला. [[इ.स. १९९९]]च्या लोकसभा निवडणुकीपूर्वी [[समता पक्ष]] आणि [[रामकृष्ण हेगडे]] यांचा [[लोकशक्ती]] या पक्षांचे विलीनीकरण होऊन [[जनता दल (संयुक्त)]] हा नवा पक्ष अस्तित्वात आला. [[इ.स. १९९८]] मध्ये [[अटलबिहारी वाजपेयी]] यांच्या नेतृत्वाखाली स्थापन झालेल्या भाजप आघाडी सरकारमध्ये त्यांनी [[संरक्षणमंत्री]] म्हणून काम बघितले. [[इ.स. २००१]] मध्ये त्यांच्यावर भ्रष्टाचाराचे आरोप झाले. त्यामुळे ते मार्च ते ऑक्टोबर २००१ मंत्रिमंडळाबाहेर होते.पण ऑक्टोबर २००१ मध्ये त्यांची परत संरक्षणमंत्रीपदी नेमणूक झाली. [[इ.स. २००४]]च्या लोकसभा निवडणुकीत जॉर्ज फर्नांडिस यांनी [[बिहार]] राज्यातील त्यांच्या पूर्वीच्या [[मुझफ्फरपूर]] मतदारसंघातून विजय मिळवला. नंतरच्या काळात ते आजारपणामुळे लोकसभेत फारसे सक्रीय राहिले नाहीत.त्यांना [[इ.स. २००९]]च्या लोकसभा निवडणुकीत [[जनता दल (संयुक्त)]] पक्षाने तिकीट नाकारले. त्यांनी अपक्ष म्हणून निवडणूक लढवली आणि त्यात त्यांचा पराभव झाला. त्यानंतर पक्षनेतृत्वाबरोबरचे त्यांचे मतभेद मिटले आणि ते राज्यसभेत पक्षातर्फे बिहारमधून निवडून गेले आहेत. == पुरस्कार == इ.स. २०२०चा मरणोत्तर पद्मविभूषण पुरस्कार दिनांक ८ नोव्हेंबर २०२१ रोजी भारताचे राष्ट्रपती [[रामनाथ कोविंद]] यांच्या हस्ते त्यांच्या कुटुंबियांना प्रदान करण्यात आला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://marathi.abplive.com/news/india/padma-awards-2020-this-year-s-padma-awards-ceremony-was-held-at-rashtrapati-bhavan-in-delhi-dignitaries-from-various-fields-were-honored-with-padma-awards-1011712 |title=Padma Awards 2020: यंदाचा पद्म पुरस्कारांचा वितरण सोहळा दिल्लीतील राष्ट्रपती भवनात संपन्न, विविध क्षेत्रातील मान्यवरांचा राष्ट्रपतींच्या हस्ते पद्म पुरस्कार देऊन गौरव |दिनांक=८ नोव्हेंबर २०२१ | संकेतस्थळ=एबीपी माझा |अ‍ॅक्सेसदिनांक=८ नोव्हेंबर २०२१ |विदा संकेतस्थळ दुवा=http://web.archive.org/web/20211108171440/https://marathi.abplive.com/news/india/padma-awards-2020-this-year-s-padma-awards-ceremony-was-held-at-rashtrapati-bhavan-in-delhi-dignitaries-from-various-fields-were-honored-with-padma-awards-1011712 |विदा दिनांक=८ नोव्हेंबर २०२१ }}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:भारतीय राजकारणी]] [[वर्ग:जनता दल (संयुक्त) पक्षाचे नेते]] [[वर्ग:भारतीय उद्योगमंत्री]] [[वर्ग:भारतीय रेल्वेमंत्री]] [[वर्ग:भारतीय संरक्षणमंत्री]] [[वर्ग:४ थी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:६ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:७ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:९ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१० वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:११ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१२ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१३ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१४ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:दक्षिण मुंबईचे खासदार]] [[वर्ग:मुझफ्फरपूरचे खासदार]] [[वर्ग:नालंदाचे खासदार]] [[वर्ग:इ.स. १९३० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. २०१९ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पद्मविभूषण पुरस्कारविजेते]] qumhg4336sxuind0v16l50yemfdm5j8 0 75014 2150115 1242428 2022-08-24T01:27:43Z अभय नातू 206 साचा wikitext text/x-wiki {{हा लेख|अस्त्र बाण|बाणभट्ट}} {{विस्तार}} [[वर्ग:शस्त्रे]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] doml1t2lkvjwctx638jyrq34emji7ae 0 85759 2150058 2025284 2022-08-23T15:25:54Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[जानकीवल्लभ पटनाईक]] वरुन [[जानकी बल्लभ पटनाईक]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट मुख्यमंत्री | नाव = जानकीवल्लभ पटनाईक | चित्र= J B Pattnaik, Governor of Assam.jpg | चित्र आकारमान= 250 px | क्रम = | पद = [[आसाम]]चे [[राज्यपाल]] | कार्यकाळ_आरंभ= ११ डिसेंबर २००९ | कार्यकाळ_समाप्ती = | मागील = [[सैय्यद सिब्‍टी रजी]] | पद2 = [[:वर्ग:ओडिशाचे मुख्यमंत्री|ओरिसाचे मुख्यमंत्री]] | कार्यकाळ_आरंभ2 = ९ जून १९८० | कार्यकाळ_समाप्ती2 = ७ डिसेंबर १९८९ | मागील2 = [[निलामणी रूत्रय]] | पुढील2 =[[हेमानंद बिस्वाल]] | कार्यकाळ_आरंभ3 = १५ मार्च १९९५ | कार्यकाळ_समाप्ती3 = १७ फेब्रुवारी १९९९ | मागील3 = [[बिजू पटनायक]] | पुढील3 =[[गिरीधर गामांग]] | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1927|1|3}} | जन्मस्थान = [[पुरी जिल्हा]], [[ब्रिटिश भारत]] | मृत्युदिनांक = २१ एप्रिल, २०१५ | मृत्युस्थान = तिरुपती | राष्ट्रीयत्व = | पक्ष =[[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] | इतरपक्ष = | पती = | पत्नी = जयंती पटनाईक | नाते = | अपत्ये = | निवास = | शाळा_महाविद्यालय =उत्कल, बनारस विद्यापीठे | व्यवसाय = राजकारण | धंदा = | धर्म = | सही = | संकेतस्थळ = [http://online.assam.gov.in/governors-page अधिकृत पान] | तळटीपा = }} '''जानकीवल्लभ पटनाईक''' ([[उडिया भाषा|उडिया]]: ଜାନକୀ ବଲ୍ଲଭ ପଟ୍ଟନାୟକ; ३ जानेवारी १९२७ - तिरुपती, २१ एप्रिल, २०१५) हे [[भारत|भारतातील]] [[आसाम]] राज्याचे माजी राज्यपाल होते. ते दोन वेळा [[ओरिसा]] राज्याचे [[मुख्यमंत्री]]ही होते. {{DEFAULTSORT:पटनाईक, जानकीवल्लभ}} [[वर्ग:भारतीय राजकारणी]] [[वर्ग:आसामचे राज्यपाल]] [[वर्ग:ओडिशाचे मुख्यमंत्री]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] s48l2atyr9d39aoz5yst71wlgqv7etx 0 85778 2150118 2000299 2022-08-24T01:33:48Z अभय नातू 206 पहिले वाक्य wikitext text/x-wiki '''डॉ. इक्बाल सिंह''' ([[४ जून]], [[इ.स. १९४५|१९४५]]:[[लाहोर]], [[पाकिस्तान]] - ) हे भारतीय राजकारणी आहेत. हे २००९ ते २०१३ दरम्यान [[पुडुचेरीचे लेफ्टनंट गव्हर्नर]] होते. हे [[राज्यसभा|राज्यसभेचे]] सभासदही होते. {{विस्तार}} [[वर्ग:पुडुचेरीचे राज्यपाल]] [[वर्ग:राज्यसभा सदस्य]] [[वर्ग:इ.स. १९४५ मधील जन्म]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] d3qi9i3cygp9dwmbhu605ifu5kd8foj 0 87241 2150144 1754640 2022-08-24T04:34:04Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki '''द शॉशॅंक रिडेम्शन''' {{lang-en|The Shawshank Redemption}}) हा [[इ.स. १९९४|१९९४]] साली प्रदर्शित झालेला एक [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकन]] [[चित्रपट]] आहे. ह्या चित्रपटात [[टिम रॉबिन्स]] व [[मॉर्गन फ्रीमन]] ह्या अभिनेत्यांच्या मुख्य भूमिका आहेत. या चित्रपटाला सात [[ऑस्कर पुरस्कार]] नामांकने मिळाली होती परंतु एकही पुरस्कार मिळाला नाही. [[वर्ग:इ.स. १९९४ मधील इंग्लिश चित्रपट|शॉशॅंक रिडेम्शन, द]] p5lj05csy9rje21qy9es27be9k327v2 0 92632 2150076 1475859 2022-08-23T16:47:28Z Omega45 127466 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Corazón Humano preparado para canular.JPG|300px|thumb|ह्रदय शस्त्रक्रिया]] '''ह्रदय शस्त्रक्रिया''' या [[ह्रदय|ह्रदयावर]] केल्या जाणाऱ्या शस्त्रक्रिया असतात. अतिशय गुंतागुतीची आणि धोकादायक असलेली ही शस्त्रक्रिया हृदयाच्या भागांतील दोष दूर करण्यासाठी केल्या जातात. ह्रदयाची शस्त्रक्रिया, किंवा हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी शस्त्रक्रिया, ह्रदयाच्या किंवा हृदयाच्या शल्यचिकित्सकांद्वारे केलेल्या महा वाहिन्यांवर शस्त्रक्रिया आहे. हे बर्याचदा इस्केमिक हृदयरोगाच्या गुंतागुंतांवर उपचार करण्यासाठी वापरले जाते (उदाहरणार्थ, कोरोनरी आर्टरी बायपास ग्राफ्टिंगसह); जन्मजात हृदयरोग सुधारण्यासाठी; किंवा एंडोकार्डिटिस, संधिवात हृदयरोग आणि एथेरोस्क्लेरोसिस यासह विविध कारणांमुळे वाल्वुलर हृदयरोगाचा उपचार करण्यासाठी. त्यात हृदय प्रत्यारोपणाचाही समावेश आहे. हृदय शस्त्रक्रियेची सुरुवात पूर्वीच्या काळात फक्त हृदयाच्या भागांना दुरुस्त करण्यासाठी केली जात होती. पण आता आपण हृदय बदलूही शकतो. हृदयावर पहिली शस्त्रक्रिया १९५२ साली अमेरिकेत हृदयाचं छिद्र बंद करण्यापासून सुरुवात झाली. जगातील पहिली बायपास सर्जरी १९६४ मध्ये अमेरीकेत यशस्वीरीत्या पार पडली. तर १९९० सालापासून हृदय चालू अवस्थेत शस्त्रक्रिया करण्याची सुरुवात झाली. १. बायपास सर्जरी २. हृदयाचे ड‌फिेक्टसवर शस्त्रक्रिया ३. हृदयाच्या झडपांचे आजार ४.कमकुवत काम करणाऱ्या हृदयावर शस्त्रक्रिया <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/editorial/column/health/how-heart-surgery-is-done/articleshow/55813690.cms|title=जाणा हृदयशस्त्रक्रियेबाबत|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-08-23}}</ref> [[वर्ग:शस्त्रक्रिया]] syt88q1ogpljnikk6uxh5hizxd5tg6u 2150078 2150076 2022-08-23T16:48:19Z Omega45 127466 Omega45 ने लेख [[ह्रदय शस्त्रक्रिया]] वरुन [[हृदय शस्त्रक्रिया]] ला हलविला wikitext text/x-wiki [[चित्र:Corazón Humano preparado para canular.JPG|300px|thumb|ह्रदय शस्त्रक्रिया]] '''ह्रदय शस्त्रक्रिया''' या [[ह्रदय|ह्रदयावर]] केल्या जाणाऱ्या शस्त्रक्रिया असतात. अतिशय गुंतागुतीची आणि धोकादायक असलेली ही शस्त्रक्रिया हृदयाच्या भागांतील दोष दूर करण्यासाठी केल्या जातात. ह्रदयाची शस्त्रक्रिया, किंवा हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी शस्त्रक्रिया, ह्रदयाच्या किंवा हृदयाच्या शल्यचिकित्सकांद्वारे केलेल्या महा वाहिन्यांवर शस्त्रक्रिया आहे. हे बर्याचदा इस्केमिक हृदयरोगाच्या गुंतागुंतांवर उपचार करण्यासाठी वापरले जाते (उदाहरणार्थ, कोरोनरी आर्टरी बायपास ग्राफ्टिंगसह); जन्मजात हृदयरोग सुधारण्यासाठी; किंवा एंडोकार्डिटिस, संधिवात हृदयरोग आणि एथेरोस्क्लेरोसिस यासह विविध कारणांमुळे वाल्वुलर हृदयरोगाचा उपचार करण्यासाठी. त्यात हृदय प्रत्यारोपणाचाही समावेश आहे. हृदय शस्त्रक्रियेची सुरुवात पूर्वीच्या काळात फक्त हृदयाच्या भागांना दुरुस्त करण्यासाठी केली जात होती. पण आता आपण हृदय बदलूही शकतो. हृदयावर पहिली शस्त्रक्रिया १९५२ साली अमेरिकेत हृदयाचं छिद्र बंद करण्यापासून सुरुवात झाली. जगातील पहिली बायपास सर्जरी १९६४ मध्ये अमेरीकेत यशस्वीरीत्या पार पडली. तर १९९० सालापासून हृदय चालू अवस्थेत शस्त्रक्रिया करण्याची सुरुवात झाली. १. बायपास सर्जरी २. हृदयाचे ड‌फिेक्टसवर शस्त्रक्रिया ३. हृदयाच्या झडपांचे आजार ४.कमकुवत काम करणाऱ्या हृदयावर शस्त्रक्रिया <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/editorial/column/health/how-heart-surgery-is-done/articleshow/55813690.cms|title=जाणा हृदयशस्त्रक्रियेबाबत|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-08-23}}</ref> [[वर्ग:शस्त्रक्रिया]] syt88q1ogpljnikk6uxh5hizxd5tg6u 2150217 2150078 2022-08-24T09:18:20Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki [[चित्र:Corazón Humano preparado para canular.JPG|300px|thumb|ह्रदय शस्त्रक्रिया]] '''ह्रदय शस्त्रक्रिया''' या [[ह्रदय|ह्रदयावर]] केल्या जाणाऱ्या शस्त्रक्रिया असतात. अतिशय गुंतागुतीची आणि धोकादायक असलेली ही शस्त्रक्रिया हृदयाच्या भागांतील दोष दूर करण्यासाठी केल्या जातात. ह्रदयाची शस्त्रक्रिया, किंवा हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी शस्त्रक्रिया, ह्रदयाच्या किंवा हृदयाच्या शल्यचिकित्सकांद्वारे केलेल्या महा वाहिन्यांवर शस्त्रक्रिया आहे. हे बऱ्याचदा इस्केमिक हृदयरोगाच्या गुंतागुंतांवर उपचार करण्यासाठी वापरले जाते (उदाहरणार्थ, कोरोनरी आर्टरी बायपास ग्राफ्टिंगसह); जन्मजात हृदयरोग सुधारण्यासाठी; किंवा एंडोकार्डिटिस, संधिवात हृदयरोग आणि एथेरोस्क्लेरोसिस यासह विविध कारणांमुळे वाल्वुलर हृदयरोगाचा उपचार करण्यासाठी. त्यात हृदय प्रत्यारोपणाचाही समावेश आहे. हृदय शस्त्रक्रियेची सुरुवात पूर्वीच्या काळात फक्त हृदयाच्या भागांना दुरुस्त करण्यासाठी केली जात होती. पण आता आपण हृदय बदलूही शकतो. हृदयावर पहिली शस्त्रक्रिया १९५२ साली अमेरिकेत हृदयाचं छिद्र बंद करण्यापासून सुरुवात झाली. जगातील पहिली बायपास सर्जरी १९६४ मध्ये अमेरीकेत यशस्वीरीत्या पार पडली. तर १९९० सालापासून हृदय चालू अवस्थेत शस्त्रक्रिया करण्याची सुरुवात झाली. १. बायपास सर्जरी २. हृदयाचे ड‌फिेक्टसवर शस्त्रक्रिया ३. हृदयाच्या झडपांचे आजार ४.कमकुवत काम करणाऱ्या हृदयावर शस्त्रक्रिया <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/editorial/column/health/how-heart-surgery-is-done/articleshow/55813690.cms|title=जाणा हृदयशस्त्रक्रियेबाबत|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-08-23}}</ref> [[वर्ग:शस्त्रक्रिया]] f407by6tg4pgyfrb78gt2xexvl1b5hf 0 93951 2150131 2115725 2022-08-24T03:02:04Z Info-farmer 11793 File:Gandhi museum, Madurai.jpg wikitext text/x-wiki [[चित्र:Gandhi Museum, Madurai.jpg|300px|right|thumb|गांधी संग्रहालय,मदुरै]] '''गांधी स्मारक संग्रहालय''' हे [[तमिळनाडू]] राज्यामधील [[मदुराई]] शहरातील संग्रहालय आहे. {{विस्तार}} [[वर्ग:मदुरै]] blex4ys00ui8t4ekf115vu1wczoo7ku 2150135 2150131 2022-08-24T03:27:04Z Info-farmer 11793 File:Gandhi museum, Madurai.jpg wikitext text/x-wiki [[चित्र:Gandhi museum, Madurai.jpg|300px|right|thumb|गांधी संग्रहालय,मदुरै]] '''गांधी स्मारक संग्रहालय''' हे [[तमिळनाडू]] राज्यामधील [[मदुराई]] शहरातील संग्रहालय आहे. {{विस्तार}} [[वर्ग:मदुरै]] ako4oe6v7j3r5vmnvnm4vuac27xj3ez 10 100990 2150062 2149761 2022-08-23T15:32:14Z CommonsDelinker 685 Languages_world_map,angola.png या चित्राऐवजी Languages_world_map_actual.png चित्र वापरले. wikitext text/x-wiki {{Navbox |name = जगातील सर्वाधिक बोलल्या जाणाऱ्या २० भाषा |title= [[जगातील भाषांची यादी|जगातील सर्वाधिक बोलल्या जाणाऱ्या २०]] [[भाषा]] |titlestyle=background:#cyycff; font- size: 100%; width: 70%; |style=border:1px solid |image = [[Image:Languages world map actual.png|150px|जगाचा नकाशा]] | list1 = [[मँडेरिन भाषा| मँडेरिन]] {{·}} [[हिंदी भाषा|हिंदी]]/[[उर्दू भाषा|उर्दू]] {{·}} {{nowrap|[[स्पॅनिश भाषा| स्पॅनिश]]}} {{·}} {{nowrap|[[इंग्लिश भाषा|इंग्लिश]]}} {{·}} {{nowrap|[[पोर्तुगीज भाषा|पोर्तुगीज]]}} {{·}} {{nowrap|[[अरबी भाषा|अरबी]]}} {{·}} {{nowrap|[[फ्रेंच भाषा|फ्रेंच]]}} {{·}} {{nowrap|[[बंगाली भाषा|बंगाली ]]}} {{·}} {{nowrap|[[रशियन भाषा|रशियन]]}} {{·}} {{nowrap|[[जपानी भाषा| जपानी]]}} {{·}} {{nowrap|[[जर्मन भाषा|जर्मन]]}} {{·}} {{nowrap|[[तेलुगू भाषा|तेलुगू]]}} {{·}} {{nowrap|[[पंजाबी भाषा|पंजाबी]]}} {{·}} {{nowrap|[[कोरियन भाषा|कोरियन]]}} {{·}} {{nowrap|[[वू चिनी|वू]]}} {{·}} {{nowrap|[[बासा जावा]]}} {{·}} {{nowrap|[[तमिळ भाषा|तमिळ]]}} {{·}} {{nowrap|[[फारसी भाषा|फारसी]]}} {{·}} {{nowrap|[[मराठी भाषा|मराठी]]}} {{·}} {{nowrap|[[व्हियेतनामी भाषा|व्हियेतनामी]]}} {{·}} {{nowrap|[[इटालियन भाषा|इटालियन]]}} }}<noinclude> [[वर्ग:भाषा|साचा,जगातील पहिल्या २० भाषा]] [[वर्ग:मार्गक्रमण साचे]] </noinclude> 9rvax5sj3w9mqsfc7fhervlx96zbvpn 0 123456 2150132 2148669 2022-08-24T03:06:03Z Bharatyede 122930 मी योग्य ती माहिती जोडली आहे wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{माहितीचौकट नदी | नदी_नाव = कऱ्हा नदी | नदी_चित्र = | नदी_चित्र_रुंदी = | नदी_चित्र_शीर्षक = | अन्य_नावे = कऱ्हामाई, कऱ्हाबाई | उगम_स्थान_नाव = [[चतुर्मुख मंदिर]] दरेवाडी गराडे ता. [[पुरंदर]] | उगम_उंची_मी = १०२० | मुख_स्थान_नाव = | लांबी_किमी = | देश_राज्ये_नाव = [[महाराष्ट्र]] | उपनदी_नाव = | मुख्यनदी_नाव = [[नीरा नदी]] | सरासरी_प्रवाह_घनमी_प्रतिसे = | पाणलोट_क्षेत्र_वर्ग_किमी = | धरण_नाव = नाझरे धरण [[मल्हारसागर]] | तळटिपा = }} '''कऱ्हा नदी''' [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] एक नदी आहे. ही [[नीरा नदी|नीरा नदीची]] उपनदी आहे. ही [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातून]] वाहते. पुणे जिल्ह्यातील [[सासवड]] हे तालुक्याचे ठिकाण या नदीकाठी वसले आहे. तिच्या काठावर जिल्ह्यातील [[सासवड]], [[जेजुरी]] [[मोरगाव]] आणि [[बारामती]] ही प्रमुख गावे आहेत. ==भौगोलिक== कऱ्हा नदीचा उगम पुरंदर तालुक्यातील [[सासवडच्या]] पश्चिमेकडे गराडे गावाजवळ [[चतुर्मुख]] येथे होतो. नंतर ती कोडित बुद्रुक, कोडित खुर्द, सासवड, खळद, बेलसर, धालेवाडी, नाझरें या गावातून वाहते, व मोरगाव येथून बारामती तालुक्यात नीरेला मिळते. कऱ्हा नदी ही पूर्व वाहिनी नदी आहे. कऱ्हा नदीवर [[जेजुरी]] जवळील नाझरे येथे [[मल्हारसागर]] नावाचे धरण बांधलेले आहे. कऱ्हा नदी पुणे जिल्ह्याच्या सीमेवर नीरा नदीला सोनगाव येथे मिळते आणि संपते. ==पौराणिक व ऐतिहासिक== संत [[ज्ञानेश्वर]] माऊलींचे धाकटे बंधू संत [[सोपानदेव]] यांनी कऱ्हा नदीच्या काठी संजीवन समाधी घेतली होती. अश्या या सासवडला वटेश्वर, संगमेश्वर, सिद्धेश्वर ही तीन पांडवकालीन शिवमंदिरे आहेत. मंदिरे खरंच पाहण्यासारखी आहेत. [[बाळाजी विश्वनाथ पेशवे]] यांची या ठिकाणी समाधी देखील आहे. कोटेश्वर,(कोडित) सिद्धेश्वर, वटेश्वर, संगमेश्वर, कमलेश्वर, लवथळेश्वर ([[जेजुरी]]), पांडेश्वर , नागेश्वर (नाझरे कडे पठार) ही कऱ्हेकाठची शिवमंदिरे प्रसिद्ध आहेत. कऱ्हानदी उगम आख्यायिका :- [[पांडेश्वर]] येथे [[द्रौपदी]] व कुंतीमातेसह [[पांडव]] वास्तव्य करून रहात असत, सदर भागात पाण्याचे दुर्भिक्ष होते. भगवान [[श्रीकृष्णाने]] पांडवांना या भागातील पाण्याची टंचाई दूर करण्यासंबंधी विनविले. त्याच वेळी भगवान श्रीकृष्णाने असेही सुचविले की, गराडे येथे [[ब्रह्मदेव]] जलपूर्ण कमंडलू घेऊन बसले आहेत. तो कमंडलू कलंडून दिल्यास त्यातून निर्माण होणाऱ्या धारेतून सरिता वाहील. अर्जुन ब्रम्हदेवापाशी गेला, त्याने समाधीमग्न असलेल्या चतुराननास जागृत करण्याचा खूप प्रयत्न केला. ब्रम्हदेव समाधीतून जागे होईनात. नाईलाजाने शेवटी ब्रम्हदेवास सावध करण्यासाठी भीमाने ब्रह्राच्या मस्तकावर शीतल पाण्याचा कमंडलू ओतला. ब्रह्माचा कोप होऊ नये या भीतीने म्हणून तो पूर्वेस पळत सुटला. त्याच्या बरोबरच त्या करातील पाण्याचा प्रवाहही वाहू लागला, थंडपाण्याच्या स्पर्शाने ब्रह्म जागृत झाला व भीमाच्या मागे लागला. श्रीकृष्णाने पूर्वीच सुचविल्याप्रमाणे भीमाने त्या जलप्रवाहाकाठी शिवभक्त ब्रम्हाकरिता पार्थिव [[शिवलिंगे]] तयार केली होती. ब्रह्मदेव हा शिवभक्त असल्याने पार्थिव शिवलिंगाची पूजा केल्याखेरीज त्यास मार्ग आक्रमिता येईना. त्यामुळे ब्रह्मदेव शिवलिंगस्थळी थांबत व त्या अवधीत अर्जुन पुढे जाई. अर्जुन व जलप्रवाह पुढे पुढे आणि ब्रह्मदेव मागे मागे अशी ही शर्यत पांडेश्वरी समाप्त झाली, पांडेश्वरी श्री कृष्णासह वर्तमान पांडव यज्ञकर्म आचरीत होते. त्यामध्ये ब्रह्मदेवही सामील झाले, त्यांच्या कमंडलूचे नाव होते [[कर]] करामधून जन्मलेली ती कर-जा म्हणजे [[कऱ्हा]]. अर्जुनाने ज्या ज्या ठिकाणी पार्थिव शिवलिंगे तयार केली त्या त्या ठिकाणी आजही भव्य शिवालये उभी आहेत. कोटेश्वर, सिद्धेश्वर, वटेश्वर, संगमेश्वर, कमलेश्वर, लवथळेश्वर, पांडेश्वर ही कऱ्हाकाठची शिवालये याच कथेची साक्ष देत आहेत. पांडवांचा यज्ञ संपला परंतु ब्रह्मदेवाच्या कमंडलूमधून सुरू झालेली कऱ्हा शतके लोटली, युगे लोटली तरी अजूनही वाहतेच आहे. आणि तीरावरील जीवनमळे फुलवीत आहे. तसेच अर्जुन इतर पांडवाना जवळ आलेला दिसला ते गाव म्हणजे [https://www.swapp.co.in/site/newvillage.php?stateid=8y68qEDJ0ugeDsGafWxiUw%3D%3D&districtid=eLmouSnEJhpnk2br5KE5wQ%3D%3D&subdistrictid=xEg7Zy2ZhpCLhW908%2FtFJw%3D%3D&areaid=4zcl6hDgh2k%2B1kjPSob6nQ%3D%3D जवळार्जून] गाव. ==प्रसिद्ध व्यक्ती== कोडीत खुर्द हे [[प्रल्हाद केशव अत्रे|आचार्य अत्र्यांचे]] मूळ गाव तर लेखक-नाटककार-कवी-वक्ते असलेल्या अत्र्यांच्या आत्मचरित्राचे नाव [[कऱ्हेचे पाणी]] असे आहे. == इतिहास == कऱ्हा नदीच्या काठी, मराठी समाजवादी लेखक आणि चित्रपट निर्माते पी. के. अत्रे यांचा जन्म झाला.<ref>{{जर्नल स्रोत|date=2019-12-15|title=Pralhad Keshav Atre|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Pralhad_Keshav_Atre&oldid=930826680|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतील ते एक नेते होते. त्यांच्या या चळवळीवरील पुस्तकांची मालिका, कऱ्हेचे पाणी हा मराठीतील साहित्याचा एक प्रसिद्ध भाग आहे. ==संत तुकाविप्र आणि कऱ्हा नदी परिक्रमा== शके १६९२ला संत नामदेव यांनी केलेल्या शतकोटी अभंग रचनेच्या संकल्पांची संत [[तुकाविप्र]] यांच्याकडून  पूर्तता झाल्यानंतर, संत तुकाविप्र यांनी शके १६९३ पासून कऱ्हा नदीची प्रदक्षिणा केली. या काळातील राजकीय घटना म्हणजे थोरले माधवराव पेशवे यांचा मृत्यू , नारायण रावांचा खून, धाकटे माधव राव पेशवे यांना पेशवेपद बहाल झाले या परिस्थितीत लोकांपर्यंत प्रत्यक्ष पोहोचून त्यांनी कीर्तनांच्या माध्यमातून जनजागृती केली. यामधून  त्यांनी सामाजिक एकतेचा संदेश दिला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=संत तुकाविप्र रचित तत्वमसि|last=|first=|publisher=|year=2020|isbn=|location=|pages=संत तुकाविप्र यांच्या काळातील तत्वमसिची गरज}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:महाराष्ट्रातील नद्या]] [[वर्ग:भारतातील नद्या]] m0jjwys2mf79xddy6zk6dvfw2obugra 2150133 2150132 2022-08-24T03:12:49Z Bharatyede 122930 wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{माहितीचौकट नदी | नदी_नाव = कऱ्हा नदी | नदी_चित्र = | नदी_चित्र_रुंदी = | नदी_चित्र_शीर्षक = | अन्य_नावे = कऱ्हामाई, कऱ्हाबाई | उगम_स्थान_नाव = [[चतुर्मुख मंदिर]] दरेवाडी गराडे ता. [[पुरंदर]] | उगम_उंची_मी = १०२० | मुख_स्थान_नाव = | लांबी_किमी = | देश_राज्ये_नाव = [[महाराष्ट्र]] | उपनदी_नाव = | मुख्यनदी_नाव = [[नीरा नदी]] | सरासरी_प्रवाह_घनमी_प्रतिसे = | पाणलोट_क्षेत्र_वर्ग_किमी = | धरण_नाव = नाझरे धरण [[मल्हारसागर]] (०.७५ TMC) | तळटिपा = }} '''कऱ्हा नदी''' [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] एक नदी आहे. ही [[नीरा नदी|नीरा नदीची]] उपनदी आहे. ही [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातून]] वाहते. पुणे जिल्ह्यातील [[सासवड]] हे तालुक्याचे ठिकाण या नदीकाठी वसले आहे. तिच्या काठावर जिल्ह्यातील [[सासवड]], [[जेजुरी]] [[मोरगाव]] आणि [[बारामती]] ही प्रमुख गावे आहेत. ==भौगोलिक== कऱ्हा नदीचा उगम पुरंदर तालुक्यातील [[सासवडच्या]] पश्चिमेकडे गराडे गावाजवळ [[चतुर्मुख]] येथे होतो. नंतर ती कोडित बुद्रुक, कोडित खुर्द, सासवड, खळद, बेलसर, धालेवाडी, नाझरें या गावातून वाहते, व मोरगाव येथून बारामती तालुक्यात नीरेला मिळते. कऱ्हा नदी ही पूर्व वाहिनी नदी आहे. कऱ्हा नदीवर [[जेजुरी]] जवळील नाझरे येथे [[मल्हारसागर]] नावाचे धरण बांधलेले आहे. कऱ्हा नदी पुणे जिल्ह्याच्या सीमेवर नीरा नदीला सोनगाव येथे मिळते आणि संपते. ==पौराणिक व ऐतिहासिक== संत [[ज्ञानेश्वर]] माऊलींचे धाकटे बंधू संत [[सोपानदेव]] यांनी कऱ्हा नदीच्या काठी संजीवन समाधी घेतली होती. अश्या या सासवडला वटेश्वर, संगमेश्वर, सिद्धेश्वर ही तीन पांडवकालीन शिवमंदिरे आहेत. मंदिरे खरंच पाहण्यासारखी आहेत. [[बाळाजी विश्वनाथ पेशवे]] यांची या ठिकाणी समाधी देखील आहे. कोटेश्वर,(कोडित) सिद्धेश्वर, वटेश्वर, संगमेश्वर, कमलेश्वर, लवथळेश्वर ([[जेजुरी]]), पांडेश्वर , नागेश्वर (नाझरे कडे पठार) ही कऱ्हेकाठची शिवमंदिरे प्रसिद्ध आहेत. कऱ्हानदी उगम आख्यायिका :- [[पांडेश्वर]] येथे [[द्रौपदी]] व कुंतीमातेसह [[पांडव]] वास्तव्य करून रहात असत, सदर भागात पाण्याचे दुर्भिक्ष होते. भगवान [[श्रीकृष्णाने]] पांडवांना या भागातील पाण्याची टंचाई दूर करण्यासंबंधी विनविले. त्याच वेळी भगवान श्रीकृष्णाने असेही सुचविले की, गराडे येथे [[ब्रह्मदेव]] जलपूर्ण कमंडलू घेऊन बसले आहेत. तो कमंडलू कलंडून दिल्यास त्यातून निर्माण होणाऱ्या धारेतून सरिता वाहील. अर्जुन ब्रम्हदेवापाशी गेला, त्याने समाधीमग्न असलेल्या चतुराननास जागृत करण्याचा खूप प्रयत्न केला. ब्रम्हदेव समाधीतून जागे होईनात. नाईलाजाने शेवटी ब्रम्हदेवास सावध करण्यासाठी भीमाने ब्रह्राच्या मस्तकावर शीतल पाण्याचा कमंडलू ओतला. ब्रह्माचा कोप होऊ नये या भीतीने म्हणून तो पूर्वेस पळत सुटला. त्याच्या बरोबरच त्या करातील पाण्याचा प्रवाहही वाहू लागला, थंडपाण्याच्या स्पर्शाने ब्रह्म जागृत झाला व भीमाच्या मागे लागला. श्रीकृष्णाने पूर्वीच सुचविल्याप्रमाणे भीमाने त्या जलप्रवाहाकाठी शिवभक्त ब्रम्हाकरिता पार्थिव [[शिवलिंगे]] तयार केली होती. ब्रह्मदेव हा शिवभक्त असल्याने पार्थिव शिवलिंगाची पूजा केल्याखेरीज त्यास मार्ग आक्रमिता येईना. त्यामुळे ब्रह्मदेव शिवलिंगस्थळी थांबत व त्या अवधीत अर्जुन पुढे जाई. अर्जुन व जलप्रवाह पुढे पुढे आणि ब्रह्मदेव मागे मागे अशी ही शर्यत पांडेश्वरी समाप्त झाली, पांडेश्वरी श्री कृष्णासह वर्तमान पांडव यज्ञकर्म आचरीत होते. त्यामध्ये ब्रह्मदेवही सामील झाले, त्यांच्या कमंडलूचे नाव होते [[कर]] करामधून जन्मलेली ती कर-जा म्हणजे [[कऱ्हा]]. अर्जुनाने ज्या ज्या ठिकाणी पार्थिव शिवलिंगे तयार केली त्या त्या ठिकाणी आजही भव्य शिवालये उभी आहेत. कोटेश्वर, सिद्धेश्वर, वटेश्वर, संगमेश्वर, कमलेश्वर, लवथळेश्वर, पांडेश्वर ही कऱ्हाकाठची शिवालये याच कथेची साक्ष देत आहेत. पांडवांचा यज्ञ संपला परंतु ब्रह्मदेवाच्या कमंडलूमधून सुरू झालेली कऱ्हा शतके लोटली, युगे लोटली तरी अजूनही वाहतेच आहे. आणि तीरावरील जीवनमळे फुलवीत आहे. तसेच अर्जुन इतर पांडवाना जवळ आलेला दिसला ते गाव म्हणजे [https://www.swapp.co.in/site/newvillage.php?stateid=8y68qEDJ0ugeDsGafWxiUw%3D%3D&districtid=eLmouSnEJhpnk2br5KE5wQ%3D%3D&subdistrictid=xEg7Zy2ZhpCLhW908%2FtFJw%3D%3D&areaid=4zcl6hDgh2k%2B1kjPSob6nQ%3D%3D जवळार्जून] गाव. ==प्रसिद्ध व्यक्ती== कोडीत खुर्द हे [[प्रल्हाद केशव अत्रे|आचार्य अत्र्यांचे]] मूळ गाव तर लेखक-नाटककार-कवी-वक्ते असलेल्या अत्र्यांच्या आत्मचरित्राचे नाव [[कऱ्हेचे पाणी]] असे आहे. == इतिहास == कऱ्हा नदीच्या काठी, मराठी समाजवादी लेखक आणि चित्रपट निर्माते पी. के. अत्रे यांचा जन्म झाला.<ref>{{जर्नल स्रोत|date=2019-12-15|title=Pralhad Keshav Atre|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Pralhad_Keshav_Atre&oldid=930826680|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतील ते एक नेते होते. त्यांच्या या चळवळीवरील पुस्तकांची मालिका, कऱ्हेचे पाणी हा मराठीतील साहित्याचा एक प्रसिद्ध भाग आहे. ==संत तुकाविप्र आणि कऱ्हा नदी परिक्रमा== शके १६९२ला संत नामदेव यांनी केलेल्या शतकोटी अभंग रचनेच्या संकल्पांची संत [[तुकाविप्र]] यांच्याकडून  पूर्तता झाल्यानंतर, संत तुकाविप्र यांनी शके १६९३ पासून कऱ्हा नदीची प्रदक्षिणा केली. या काळातील राजकीय घटना म्हणजे थोरले माधवराव पेशवे यांचा मृत्यू , नारायण रावांचा खून, धाकटे माधव राव पेशवे यांना पेशवेपद बहाल झाले या परिस्थितीत लोकांपर्यंत प्रत्यक्ष पोहोचून त्यांनी कीर्तनांच्या माध्यमातून जनजागृती केली. यामधून  त्यांनी सामाजिक एकतेचा संदेश दिला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=संत तुकाविप्र रचित तत्वमसि|last=|first=|publisher=|year=2020|isbn=|location=|pages=संत तुकाविप्र यांच्या काळातील तत्वमसिची गरज}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:महाराष्ट्रातील नद्या]] [[वर्ग:भारतातील नद्या]] 5wi3gg9bc4btneisreln477wyypzeew 0 125464 2150146 1940734 2022-08-24T04:36:40Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''अँग्री बर्ड्‌स स्पेस''' हा एक दृश्य खेळ असून तो [[ॲंग्री बर्ड्‌स|अ‍ॅंग्री बर्ड्‌स]] या खेळावर आधारित आहे. हा खेळ [[रोव्हियो एंटरटेनमेंट]] या कंपनीने तयार केला. == हे सुद्धा पहा == * [[ॲंग्री बर्ड्‌स|अ‍ॅंग्री बर्ड्‌स]] * [[ॲंग्री बर्ड्‌स सीझन्स]] * [[ॲंग्री बर्ड्‌स रियो]] * [[ॲंग्री बर्ड्‌स मॅजिक]] [[वर्ग:अँग्री बर्ड्‌स]] jx43j9sdew2wju8gxalrysejsocmz3s 0 126250 2150051 2148114 2022-08-23T13:50:16Z आर्या जोशी 65452 /* पुरस्कार */ छायाचित्र wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट बॅडमिंटन खेळाडू | playername = पुसारला वेंकटा सिंधू | image = PV Sindhu headshot.jpg | image_size = | alt = | caption =पी.व्ही. सिंधू (२०१६) | native_name = | nickname = | birth_name = पुसारला वेंकटा सिंधू | country = {{IND}} | date_of_birth = {{birth date and age|1995|07|05}} | place_of_birth = [[हैदराबाद]], [[भारत]]<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://bwfworldsuperseries.com/players/player-profile/73173/pusarla-v-sindhu|title=bwf world superseries - P V Sindhu Profile|publisher=}}</ref> | death_date = | death_place = | residence = [[हैदराबाद]], भारत | height = {{convert|1.79|m|ftin|0|abbr=on}} | weight = {{convert|65|kg|lb|abbr=on}} | years_active = २००८ पासून | retired = | handedness = उजवा | coach = [[पुल्लेला गोपीचंद]] | event = महिला एकेरी | career_record = | शीर्षकs = | played = १८९ विजय, ८७ पराजय | highest_ranking = 2 | date_of_highest_ranking = 2017 | current_ranking = 4 | date_of_current_ranking = 17 march 2018 | bwf_id = 0BF2D10A-66EB-4B90-BB4B-3F70D4ADAD99 | updated = ११ सप्टेंबर २०१६ }} '''पुसारला वेंकट सिंधू''' (जन्म ५ जुलै १९९५) ही एक भारतीय [[बॅडमिंटन|बॅडमिंटनपटू]] आहे. ती भारतातील सर्वात यशस्वी खेळाडूंपैकी एक मानली जाते. सिंधूने [[ऑलिम्पिक]] आणि बी.डब्लू.एफ. सर्किट स्पर्धेसह विविध स्पर्धांमध्ये पदके जिंकली आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://zeenews.india.com/marathi/sports/pv-sindhu-defeats-nozomi-okuhara-to-clinch-maiden-bwf-world-tour-finals-title/454639|title=पी.व्ही.सिंधूनं इतिहास घडवला! वर्ल्ड टूर जिंकणारी पहिली भारतीय|date=2018-12-16|website=24taas.com|access-date=2022-02-08}}</ref> यामध्ये जागतिक चॅम्पियनशिपमधील सुवर्णपदकाचाही समावेश आहे. बॅडमिंटन वर्ल्ड चॅम्पियन बनणारी ती पहिली आणि एकमेव भारतीय आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://sports.ndtv.com/olympics-2020/tokyo-olympics-2020-badminton-bronze-medal-match-pv-sindhu-vs-he-bing-jiao-live-updates-2500003|title=Tokyo Olympics, Badminton Bronze Medal Match, Highlights: PV Sindhu Beats He Bing Jiao To Win Historic Bronze At Tokyo Olympics {{!}} Olympics News|website=NDTVSports.com|language=en|access-date=2021-08-01}}</ref> तसेच ऑलिम्पिक स्पर्धांमध्ये सलग दोन पदके जिंकणारी भारतातील दुसरी वैयक्तिक ऍथलीट आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/sports/olympics/news/p-v-sindhu-win-bronze-medal-in-tokyo-olympics-2020-defeated-china-he-bing-jiao-in-womens-singles-bronze-medal-match/articleshow/84945461.cms|title=पी व्ही सिंधूला कास्य पदक; टोकियो ऑलिम्पिकमध्ये इतिहास घडवला, देशाला तिसरे पदक!|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-02-08}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/sports/tokyo-olympics-2020-21/pv-sindhu-won-bronze-medal-in-tokyo-olympics-by-defeating-he-bingjiao-506005.html|title=Tokyo Olympics 2021: उत्कृष्ठ! पीव्ही सिंधूच्या खिशात कांस्य पदक, भारताची आणखी एका पदकाची कमाई|last=Marathi|first=TV9|date=2021-08-01|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-02-08}}</ref> २ एप्रिल २०१७ मध्ये तिने तिच्या कारकिर्दीतील उच्च असलेला जागतिक क्रमवारीत दुसरा क्रमांक पटकावला.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.business-standard.com/about/who-is-pv-sindhu|title=WHO IS PV SINDHU}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://zeenews.india.com/marathi/news/sport-bar/pv-sindhu-becomes-second-indian-to-break-into-top-5/352773|title=जागतिक क्रमवारीत सिंधू टॉप ५मध्ये|date=2017-02-18|website=24taas.com|access-date=2022-02-08}}</ref> सिंधूने सप्टेंबर २०१२ मध्ये वयाच्या १७ व्या वर्षी बी.डब्लू.एफ. जागतिक क्रमवारीत अव्वल २० मध्ये स्थान मिळविले.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.thehindu.com/sport/other-sports/sindhu-breaks-into-world-top-20-ranking/article3918416.ece|title=Sindhu breaks into world top 20 ranking|date=2012-09-20|others=PTI|location=New Delhi|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> तिने बी.डब्लू.एफ. वर्ल्ड चॅम्पियनशिपमध्ये एकूण पाच पदके जिंकली आहेत आणि या स्पर्धेत पाच किंवा त्याहून अधिक एकेरी पदके जिंकणारी [[चीन|चीनच्या]] [[झांग निंग]] नंतरची ती दुसरी महिला आहे. तिने [[२०१६ उन्हाळी ऑलिंपिक|२०१६ उन्हाळी रिओ ऑलिंपिकमध्ये]] भारताचे प्रतिनिधित्व केले. येथे अंतिम फेरीत पोहोचणारी ती पहिली भारतीय बॅडमिंटन खेळाडू ठरली. या स्पर्धेत तिने [[स्पेन|स्पेनच्या]] [[कॅरोलिना मारिन|कॅरोलिना मारिनला]] हरवून रौप्य पदक जिंकले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiatimes.com/sports/rio-olympics/pv-sindhu-scripts-history-becomes-first-indian-woman-to-win-olympic-silver-medal-260281.html|title=PV Sindhu Scripts History, Becomes First Indian Woman To Win Olympic Silver Medal|date=2016-08-19|website=IndiaTimes|language=en-IN|access-date=2022-02-08}}</ref> [[२०२० उन्हाळी ऑलिंपिक|२०२० च्या टोकियो ऑलिम्पिक स्पर्धांमध्ये]] सलग दुसऱ्यांदा ऑलिम्पिकमध्ये भाग घेतला. तसेच कांस्य पदक जिंकले. दोन ऑलिम्पिक पदके जिंकणारी ती पहिली भारतीय महिला ठरली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/sports/olympics/pv-sindhu-wins-bronze-medal-to-create-history-for-india-at-tokyo-olympics-101627817697100.html|title=PV Sindhu wins bronze medal to create history for India at Tokyo Olympics|date=2021-08-01|website=Hindustan Times|language=en|access-date=2022-02-08}}</ref> सिंधूने २०१६ चायना ओपन स्पर्धांमध्ये तिची पहिली सुपरसीरिज जिंकली आणि त्यानंतर २०१७ मध्ये [[दक्षिण कोरिया]] आणि भारतात आणखी चार अंतिम सामने जिंकून विजेतेपद पटकावले. त्या व्यतिरिक्त तिने २०१८ च्या [[राष्ट्रकुल खेळ|राष्ट्रकुल स्पर्धा]] आणि २०१८ [[आशियाई खेळ|आशियाई स्पर्धांमध्ये]] एक-एक रौप्य पदक मिळवले. तसेच यानंतर उबेर कपमध्येदेखील तिने दोन कांस्य पदके जिंकली. सिंधूने $8.5 दशलक्ष, $5.5 दशलक्ष आणि $7.2 दशलक्ष कमाईसह अनुक्रमे २०१८, २०१९ आणि २०२१ मध्ये [[फोर्ब्स|फोर्ब्सच्या]] सर्वाधिक कमाई करणाऱ्या महिला खेळाडूंच्या यादीत स्थान मिळवले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forbes.com/sites/kurtbadenhausen/2018/08/21/the-highest-paid-female-athletes-2018/|title=The Highest-Paid Female Athletes 2018|last=Badenhausen|first=Kurt|website=Forbes|language=en|access-date=2022-02-08}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forbes.com/sites/kurtbadenhausen/2019/08/06/the-highest-paid-female-athletes-2019-serena-and-osaka-dominate/|title=The Highest-Paid Female Athletes 2019: Serena And Osaka Dominate|last=Badenhausen|first=Kurt|website=Forbes|language=en|access-date=2022-02-08}}</ref> भारत सरकारने [[अर्जुन पुरस्कार]] तसेच [[मेजर ध्यान चंद खेलरत्न पुरस्कार|मेजर ध्यानचंद खेलरत्न पुरस्कार]] हे प्रतिष्ठित क्रिडा पुरस्कार देऊन तिचा गौरव केला. तसेच ती भारतातील चौथा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार असलेल्या [[पद्मश्री पुरस्कार|पद्मश्रीची]] प्राप्तकर्ता आहे. तिला जानेवारी २०२० मध्ये [[पद्मभूषण]] हा भारतातील तिसरा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार देऊन सन्मानित करण्यात आले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://marathi.abplive.com/news/india/padma-awards-2020-this-year-s-padma-awards-ceremony-was-held-at-rashtrapati-bhavan-in-delhi-dignitaries-from-various-fields-were-honored-with-padma-awards-1011712 |title=Padma Awards 2020: यंदाचा पद्म पुरस्कारांचा वितरण सोहळा दिल्लीतील राष्ट्रपती भवनात संपन्न, विविध क्षेत्रातील मान्यवरांचा राष्ट्रपतींच्या हस्ते पद्म पुरस्कार देऊन गौरव |दिनांक=८ नोव्हेंबर २०२१ | संकेतस्थळ=एबीपी माझा |अ‍ॅक्सेसदिनांक=८ नोव्हेंबर २०२१ |विदा संकेतस्थळ दुवा=http://web.archive.org/web/20211108171440/https://marathi.abplive.com/news/india/padma-awards-2020-this-year-s-padma-awards-ceremony-was-held-at-rashtrapati-bhavan-in-delhi-dignitaries-from-various-fields-were-honored-with-padma-awards-1011712 |विदा दिनांक=८ नोव्हेंबर २०२१ }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.newindianexpress.com/sport/other/2020/jan/26/padma-vibhushan-for-mary-kom-pv-sindhu-awarded-padma-bhushan-2094756.html|title=Padma Vibhushan for Mary Kom, PV Sindhu awarded Padma Bhushan|website=The New Indian Express|access-date=2022-02-08}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiatoday.in/sports/badminton/story/tokyo-olympics-pv-sindhu-preparation-saina-srikanth-1810357-2021-06-03|title=PV Sindhu ready for one-woman show at Tokyo Olympics, sees no added pressure|last=DelhiJune 3|first=Akshay Ramesh New|last2=June 3|first2=2021UPDATED:|website=India Today|language=en|access-date=2022-02-08|last3=Ist|first3=2021 13:30}}</ref> == जीवन == पुसरला वेंकट सिंधू हिचा जन्म [[हैदराबाद]] येथील पी. व्ही. रमन आणि पी. विजया यांच्या घरी झाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://bwfbadminton.com/player/73173/pusarla-v-sindhu|title=PUSARLA V. Sindhu {{!}} Profile|website=bwfbadminton.com|access-date=2022-02-08}}</ref> तिचे वडील रमण हे [[भारतीय रेल्वे|भारतीय रेल्वेचे]] कर्मचारी आहेत जे मूळ [[तेलंगणा|तेलंगणचे]] आहेत तर आई विजया यांचा जन्म [[विजयवाडा]], [[आंध्र प्रदेश]] येथील आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiatoday.in/rio-olympics-2016/india-olympics/story/rio-olympics-2016-pv-sindhu-pullela-gopichand-andhra-pradesh-telangana-336280-2016-08-20|title=Who does PV Sindhu belong to? Telangana and Andhra Pradesh in bitter fight|last=P|first=Ashish|last2=August 20|first2=ey|website=India Today|language=en|access-date=2022-02-08|last3=August 20|first3=2016UPDATED:|last4=Ist|first4=2016 22:17}}</ref> तिचे आई-वडील दोघेही राष्ट्रीय स्तरावरील [[व्हॉलीबॉल]] खेळाडू आहेत. तिचे वडील हे भारतीय व्हॉलीबॉल संघाचे सदस्य होते आणि त्यांनी १९८६ च्या [[सोल]] [[आशियाई खेळ|आशियाई खेळांमध्ये]] कांस्यपदक जिंकले होते. त्यांना या खेळातील योगदानाबद्दल २००० मध्ये [[अर्जुन पुरस्कार]] मिळाला होता.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.deccanchronicle.com/node/98758/print|title="Boys and girls with golden dreams"|last=Chronicles|first=Deccan|date=December 2009|url-status=live}}</ref> सिंधू [[हैदराबाद]] येथे राहते. तिचे शिक्षण हैदराबादच्या ऑक्सिलियम हायस्कूल आणि सेंट अॅन्स कॉलेज फॉर वुमन येथे झाले. तिचे पालक व्हॉलीबॉल खेळत असले तरी तिने [[बॅडमिंटन]] निवडले कारण ती २००१ च्या ऑल इंग्लंड ओपन बॅडमिंटन स्पर्धेचे विजेता असलेल्या [[पुलेला गोपीचंद]] यांच्या यशातून प्रभावी झाली होती.<ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://web.archive.org/web/20121108060446/http://www.hindu.com/mp/2008/04/10/stories/2008041050140300.htm|title=The Hindu : Metro Plus Hyderabad / Sport : Aiming for the stars|date=2012-11-08|website=web.archive.org|access-date=2022-02-08}}</ref> तिच्या कारकिर्दीची माहिती देताना, [[द हिंदू|द हिंदूच्या]] बातमीदाराने लिहिले: तिने वयाच्या आठव्या वर्षापासून बॅडमिंटन खेळायला सुरुवात केली. सिकंदराबाद येथील इंडियन रेल्वे इन्स्टिट्यूट ऑफ सिग्नल इंजिनीअरिंग अँड टेलिकम्युनिकेशन्सच्या बॅडमिंटन कोर्टमध्ये मेहबूब अली यांच्या मार्गदर्शनाखाली तिने या खेळातील मूलभूत गोष्टी शिकल्या. लवकरच ती पुलेला गोपीचंद यांच्या गोपीचंद बॅडमिंटन अकादमीमध्ये सामील झाली. तिच्या कारकिर्दीची माहिती देताना, द हिंदूच्या बातमीदाराने लिहिले:<blockquote>"The fact that she reports on time at the coaching camps daily, traveling a distance of 56 km from her residence, is perhaps a reflection of her willingness to complete her desire to be a good badminton player with the required hard work and commitment."</blockquote>("तिच्या घरापासून ५६ किमी अंतराचा प्रवास करून ती दररोज कोचिंग कॅम्पमध्ये वेळेवर हजर होते, हे कदाचित आवश्यक कठोर परिश्रम आणि वचनबद्धता यांच्यासह चांगली बॅडमिंटनपटू बनण्याची तिची इच्छा पूर्ण करण्याच्या प्रतिबिंब आहे.")<ref name=":0" /> गोपीचंद यांनी या वार्ताहराच्या मताला दुजोरा दिला. त्यांनी सांगितले की "सिंधूच्या खेळातील सर्वात उल्लेखनीय वैशिष्ट्य म्हणजे तिची वृत्ती आणि कधीही न मरणारा आत्मा."<ref>{{स्रोत बातमी|last=Subrahmanyam|first=V. v|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-downtown/Shuttler-Sindhu-is-the-star-to-watch-out-for/article15766844.ece|title=Shuttler Sindhu is the star to watch out for|date=2010-10-03|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> गोपीचंदच्या बॅडमिंटन अकादमीमध्ये सामील झाल्यानंतर सिंधूने अनेक विजेतेपदे जिंकली. १० वर्षांखालील गटात तिने दुहेरी प्रकारात पाचवी सर्वो ऑल इंडिया रँकिंग चॅम्पियनशिप आणि अंबुजा सिमेंट ऑल इंडिया रँकिंगमध्ये एकेरी विजेतेपद जिंकले. १३ वर्षांखालील गटात तिने पाँडिचेरी येथील सब-ज्युनियर्समध्ये एकेरी विजेतेपद, कृष्णा खेतान ऑल इंडिया टूर्नामेंट IOC ऑल इंडिया रँकिंग, सब-ज्युनियर नॅशनल आणि पुण्यातील अखिल भारतीय रँकिंगमध्ये दुहेरीचे विजेतेपद जिंकले. तिने भारतातील ५१ व्या राष्ट्रीय राज्य खेळांमध्ये १४ वर्षांखालील सांघिक सुवर्णपदक देखील जिंकले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.deccanchronicle.com/node/98758/print|title="Boys and girls with golden dreams"|last=Chronicles|first=Deccan Chronicles|url-status=live}}</ref> ती नंतर गोपीचंद यांच्याशी विभक्त झाली आणि [[दक्षिण कोरिया|दक्षिण कोरियाचे]] प्रशिक्षक पार्क ताई-सांग यांच्याकडे प्रशिक्षणासाठी गेली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.timesnownews.com/sports/tokyo-olympics/article/explained-why-pv-sindhu-parted-ways-with-pullela-gopichand-to-train-with-south-korean-coach/792272|title=EXPLAINED: Why PV Sindhu parted ways with Pullela Gopichand to train with South Korean coach|website=www.timesnownews.com|language=en|access-date=2022-02-08}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.sportskeeda.com/badminton/park-tae-sang-pv-sindhu-coach-tokyo-olympics-2021|title=Park Tae-Sang: All you need to know about PV Sindhu's animated coach on the sidelines|last=M|first=Hari Kishore|website=www.sportskeeda.com|language=en-us|access-date=2022-02-08}}</ref> ==कारकीर्द== {| class="wikitable sortable" style="width:800px; font-size:95%;" |- ! style="text-align:center;"|स्पर्धा ! style="text-align:center;"|२०१० ! style="text-align:center;"|२०११ ! style="text-align:center;"|२०१२ ! style="text-align:center;"|२०१३ !२०१४ !२०१५ !२०१६ !२०१७ !२०१८ |- | |{{flagicon|KOR}} [[कोरिया ओपन सुपर सिरीज प्रीमियर]]<ref name="performances"/> | | | |style="text-align:center;"|फेरी २ | | | |{{gold medal}} | |- | |[[बीडब्ल्यूएफ जागतिक कनिष्ठ स्पर्धा]]<ref name="performances"/> | | style="text-align:center;"|फेरी ३ | | | | | | | |- | |{{flagicon|CHN}} [[चीन ओपन सुपर सिरीज प्रीमियर]]<ref name="performances"/> | | style="text-align:center;"|पात्रताफेरी | style="text-align:center;"|उपांत्य फेरी | | | | | | |- | |{{flagicon|INA}} [[इंडोनेशिया ओपन सुपर सिरीज प्रीमियर]]<ref name="performances"/> | | | style="text-align:center;"|फेरी २ | | | | | | |- | |{{flagicon|IND}} [[भारतीय ओपन सुपर सिरीज]]<ref name="performances">{{संकेतस्थळ स्रोत| दुवा=http://www.tournamentsoftware.com/find.aspx?a=8&oid=209B123F-AA87-41A2-BC3E-CB57133E64CC&q=73173| संपादक =tournamentsoftware.com| title=पी. व्ही. सिंधूच्या स्पर्धा}}</ref> | style="text-align:center;"|उपांत्य फेरी | style="text-align:center;"|फेरी १ | style="text-align:center;"|उपांत्यपूर्वफेरी | style="text-align:center;"|उपांत्य फेरी | | | | | |- | |{{flagicon|JPN}} [[जपान ओपन सुपर सिरीज]]<ref name="performances"/> | | | style="text-align:center;"|फेरी २ | | | | | | |- | |{{flagicon|NED}} [[डच ओपन]]<ref name="performances"/> | | style="text-align:center;"|{{silver medal}} | | | | | | | |- | |{{flagicon|IND}} [[इंडियन ओपन ग्रां प्री गोल्ड]]<ref name="performances"/> | style="text-align:center;"|फेरी २ | style="text-align:center;"|फेरी २ | style="text-align:center;"|{{silver medal}} | | | | |{{gold medal}} | |- | |{{flagicon|MAS}} [[मलेशिया ओपन ग्रां प्री गोल्ड]]<ref name="performances"/> | | | | style="text-align:center;"|{{gold medal}} | | | | | |- |[[बीडब्ल्यूएफ जागतिक स्पर्धा]]<ref name="performances"/> | | | | style="text-align:center;"|{{bronze medal}} | | | |{{silver medal}} | |- |} == पुरस्कार == [[File:The President, Shri Pranab Mukherjee presenting the Padma Shri Award to Ms. P.V. Sindhu, at a Civil Investiture Ceremony, at Rashtrapati Bhavan, in New Delhi on March 30, 2015.jpg|thumb|माननीय राष्ट्रपती यांच्या हस्ते पुरस्कार स्वीकारताना]] * अर्जुन पुरस्कार (२०१३)<ref>{{स्रोत बातमी|title=सोधीला खेलरत्न पुरस्कार प्रदान|date=2013-09-01|work=Loksatta|access-date=2018-07-24|language=mr-IN|url=https://www.loksatta.com/krida-news/sodhi-conferred-khel-ratna-kohli-gets-arjuna-award-186836/}}</ref> *पद्मश्री (२०१५) *राजीव गांधी खेलरत्न पुरस्कार (२०१६)<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.loksatta.com/krida-news/president-pranab-mukherjee-confers-khel-ratna-to-pv-sindhu-sakshi-malik-dipa-karmakar-jitu-rai-1292244/|title=देशातील ‘क्रीडारत्नां’चा राष्ट्रपतींच्या हस्ते सन्मान; सिंधू, दीपा, साक्षी आणि जीतू रायला ‘खेलरत्न’ प्रदान|date=2016-08-29|work=Loksatta|access-date=2018-07-24|language=mr-IN}}</ref> * पद्मभूषण पुरस्कार (२०२०)<ref>https://padmaawards.gov.in/PDFS/2020AwardeesList.pdf</ref> ==बाह्य दुवे== * [http://www.olympicgoldquest.in/ogq/athletes/PVsindhu.htm पी.व्ही. सिंधू] [[ओलंपिक गोल्ड क्वेस्ट]]वर * चरित्र : रुपेरी सिंधू (लेखक - अतुल कहाते, प्रकाशक - मेहता पब्लिशिंग हाऊस) * [http://www.pgba.in/sindhu_pro.html पी. व्ही. सिंधू] [[गोपीचंद बॅडमिंटन ॲकाडमी]]वर ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{राजीव गांधी खेलरत्न पुरस्कार}} {{DEFAULTSORT:सिंधू, पी.व्ही.}} [[वर्ग:भारतीय बॅडमिंटन खेळाडू]] [[वर्ग:इ.स. १९९५ मधील जन्म]] [[वर्ग:स्त्री चरित्रलेख]] [[वर्ग:अर्जुन पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:राजीव गांधी खेलरत्न पुरस्कार विजेते]] [[वर्ग:पद्मश्री पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:हयात भारतीय व्यक्ती]] [[वर्ग:२०१८ आशियाई क्रीडा स्पर्धेतील पदक विजेते]] [[वर्ग:पद्मभूषण पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:२०२० ऑलिम्पिकमधील कांस्य पदक विजेते भारतीय]] [[वर्ग:२०१६ ऑलिम्पिकमधील रौप्य पदक विजेते भारतीय]] [[वर्ग:ऑलिंपिकमधील भारतीय रौप्यपदक विजेते]] [[वर्ग:२०२२ राष्ट्रकुल खेळांमधील सुवर्ण पदक विजेते भारतीय]] 8828is5bw4ysb23kj9jldgbu89tuj95 0 140090 2150092 2083770 2022-08-23T17:40:40Z Omkar Jack 122788 टंकनदोष सुधरविला wikitext text/x-wiki {{विकिस्रोतातस्थानांतरित}} '''गणपती स्तोत्र ( संकटनाशन स्तोत्र )''' प्रणम्य शिरसा देवं गौरीपुत्रं विनायकम्<br> भक्तावासं स्मरेनित्यम आयुष्कामार्थ सिद्धये ॥१॥ प्रथमं वक्रतुण्डंच एकदन्तं द्वितीयकम्<br> तृतीयं कृष्णपिङगाक्षं गजवक्त्रं चतुर्थकम ॥२॥ लम्बोदरं पञ्चमंच षष्ठं विकटमेव च<br> सप्तमं विघ्नराजेन्द्रं धुम्रवर्णं तथाषष्टम ॥३॥ नवमं भालचंद्रंच दशमं तु विनायकम्<br> एकादशं गणपतिं द्वादशं तु गजाननम ॥४॥ द्वादशेतानि नामानि त्रिसंध्यं यः पठेन्नर:<br> नच विघ्नभयं तस्य सर्वसिद्धीकर प्रभो ॥५॥ विद्यार्थी लभते विद्यां धनार्थी लभते धनम्<br> पुत्रार्थी लभते पुत्रान्मोक्षार्थी लभते गतिम ॥६॥ जपेद्गणपतिस्तोत्रं षडभिर्मासे फलं लभेत्<br> संवत्सरेण सिद्धींच लभते नात्र संशयः ॥७॥ अष्टभ्यो ब्राह्मणेभ्यश्च लिखित्वा यः समर्पयेत<br> तस्य विद्या भवेत्सर्वा गणेशस्य प्रसादत: ॥८॥ इति श्रीनारदपुराणे संकटनाशनं नाम श्रीगणपतिस्तोत्रं संपूर्णम || '''गणपती स्तोत्र ( मराठी अनुवाद )''' साष्टांग नमन हे माझे गौरीपुत्र विनायका |<br> भक्तिने स्मरतां नित्य आयु:कामार्थ साधती ||१|| प्रथम नाव वक्रतुंड दुसरे एकदंत तें |<br> तीसरेकृष्णपिंगाक्ष चवथे गजवक्त्र तें ||२|| पाचवेश्रीलंबोदर सहावे विकट नाव तें |<br> सातवेविघ्नाराजेंद्र आठवे धुम्रवर्ण तें ||३|| नववेश्रीभालाचंद्र दहावे श्रीविनायक |<br> अकरावेगणपति बारावे श्रीगजानन ||४|| देवनावे अशीबारा तीनसंध्या म्हणे नर |<br> विघ्नाभिती नसेत्याला प्रभो ! तू सर्वसिद्धिद ||५|| विद्यार्थ्यालामिळे विद्या धनार्थ्याला मिळे धन |<br> पुत्रर्थ्यालामिळे पुत्र मोक्षर्थ्याला मिळे गति ||६|| जपतागणपति गणपतिस्तोत्र सहामासात हे फळ|<br> एकवर्ष पूर्ण होता मिळे सिद्धि न संशय ||७|| नारदांनी रचिलेले झाले संपूर्ण स्तोत्र हे |<br> श्रीधाराने मराठीत पठान्या अनुवादिले ||८|| '''जयजयाजी गणपती (गणपतीस्तोत्र)''' जयजयाजी गणपती, मज द्यावी विपुल मती ।<br> करावया तुमची स्तुती, स्फूर्ती द्यावी मज अपार ।। तुझे नाम मंगलमूर्ती, तुज इंद्रचंद्र ध्याती ।<br> विष्णू शंकर तुज पुजिती, अव्यया ध्याती नित्यकाळी ॥ तुझे नाम विनायक, गजवदना तू मंगलदायक ।<br> सकल विघ्ने कलिमलदाहक, नामस्मरणे भस्म होती ॥ मी तव चरणांचा अंकीत, तव चरणामाजी प्रणिपात ।<br> देवाधीदेवा तू एकदंत, परिसे विज्ञापना एक माझी ॥ माझा लडीवाळ तुज करणे, सर्वांपरी तू मज सांभाळणे ।<br> संकटामाजी रक्षीणे, सर्व करणे तुज स्वामी ॥ गौरिपुत्रा तू गणपती, परिसावी सेवकांची विनंती ।<br> मी तुमचा चरणार्थी, रक्षिणे सर्वार्थेची स्वामिया ॥ तूच माझा माय बाप, तूच माझा देवराय ।<br> तूच माझी करिशी सोय, अनाथनाथ गणापती ॥ गजवदना श्री लंबोदरा, सिद्धीविनायका भालचंद्रा l<br> हेरंबा शिवपुत्रा, विश्वेश्वरा अनाथबंधू ॥ भक्तपालका करी करुणा, वरदमूर्ती गजानना ।<br> परशुहस्ता सिंदुरवर्णा, विघ्ननाशका विश्वमूर्ती ॥ विश्ववदना विघ्नेश्वरा, मंगलाधीशा परशुधरा ।<br> पापमोचना सर्वेश्वरा, दीनबंधु नमन माझे ॥ नमन माझे विघ्नहर्ता, नमन माझे एकदंता ।<br> नमन माझे गिरिजासुता, तुज स्वामिया नमन माझे ॥ नाही आशा स्तुतिची, नाही आशा तव भक्तिची ।<br> सर्व प्रकारे तुझिया दर्शनाची, आशा मनी उपजली ॥ मी केवळ मूढ अज्ञान, ध्यानी तुझे सदा चरण ।<br> लंबोदरा मज देई दर्शन, कृपा करी जगदीशा ॥ मतीमंद मी बालक, तूची सर्वांचा चालक ।<br> भक्तजनांचा पालक, गजमुखा तू होसी ॥ मी दरिद्री अभागी स्वामी, चित्त जडावे तुझिया नामी ।<br> अनन्यशरण तुजला मी, दर्शन देई कृपाळुवा ॥ हे गणपतीस्त्रोत्र जो करी पठण, त्यासी स्वामी देई अपार धन ।<br> विद्यासिद्धीचे अगाध ज्ञान, सिंदुरवदन देईल पै ॥ त्यासी पिशाच्च भूत प्रेत, न बाधिती कदाकाळात ।<br> स्वामिची पुजा करोनी यथास्तित, स्तुतिस्त्रोत्र हे जपावे ॥ होईल सिद्धी षण्मास हे जपता, नव्हे कदा असत्य वार्ता ।<br> गणपतीचरणी माथा, दिवाकरे ठेविला ॥ इति श्री गणपतीस्तोत्रं संपूर्णम्। श्री गजाननार्पणमस्तु। [[वर्ग:स्तोत्रे]] 3amftcimcqzqzg381mpasn1v0q57722 0 142736 2150238 1186035 2022-08-24T11:09:11Z Sachinvenga 11844 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki '''चंद्रशेखर खरे''' हे [[कॅलिफोर्निया विद्यापीठ|कॅलिफोर्निया विद्यापीठातील]] गणिताचे प्राध्यापक व नंबर थिअरी, कॅल्क्युलस आणि प्रोबॅबिलिटी या क्षेत्रांतील गणितातील उल्लेखनीय संशोधनासाठी पुरस्कार मीळालेले भारतीय सशोधक आहेत. त्याचे शालेय तसेच कनिष्ठ महाविद्यालयीन शिक्षण मुंबईत झाले. त्या नंतर त्यांनी ऑक्सफर्ड विद्यापिठातून डॉक्टरेट मिळवली व टाटा मूलभूत संशोधन केंद्रात काही वर्षे काम केल्यानंतर अमेरिकेत प्राध्यापकी चालू केली. [[वर्ग:गणितज्ञ]] [[वर्ग:फेलो ऑफ रॉयल सोसायटी]] 876i0if821w8hy4zdxswvo8wd9zty5m 0 168141 2150235 2122716 2022-08-24T11:01:15Z Sandesh9822 66586 /* कुवचने */ wikitext text/x-wiki [[चित्र:Manusmriti.jpg|इवलेसे|मनुस्मृती]] '''मनुस्मृती''' हा एक प्राचीन भारतीय हिंदू धर्मशास्त्र विषयक ग्रंथ आहे. मनुस्मृतीला मानव धर्मशास्त्र असेही ओळखले जाते. [[ब्रिटीश]] काळात इ.स. १७९४ [[इंग्रजी]] भाषेत भाषांतर झालेला हा सर्वात पहिला ग्रंथ असून याच्यावरूनच ब्रिटिशांनी हिंदू [[कायदा]] तयार केला. मनुस्मृतीतील छंदबद्ध रचनेवरून ती इ.स.पू.२ रे शतक ते इ.स.३ रे शतक या काळातील असावी. मनुस्मृती हा मनु आणि भृगु यांतील धर्मावरील संवाद आहे. यात कर्तव्ये, आचार, गुण, नियम व अधिकार इ. बाबतीत चर्चा आहे. मनुस्मृतीच्या आज ५०हून अधिक प्रती उपलब्ध असून त्यातील [[कोलकाता]] येथील इ.स.१८ व्या शतकातील प्रत अधिकृत मानली जाते. मनुस्मृतीचा प्रसार भारताबाहेर म्यानमार, [[थायलंड]], [[कंबोडिया]] आणि [[इंडोनेशिया]]मध्ये देखील झाला होता. [[महाराष्ट्र]] राज्यात [[महाराष्ट्र शासन]]ाने मनुस्मृतीच्या विक्री-खरेदीवर बंदी घातलेली आहे.<ref>https://m.maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/manusmriti-reprinted-in-marathi-now/articleshow/51322786.cms</ref> मनुस्मृती मध्ये [[अस्पृश्य]], [[शूद्र]] व स्त्रियांबद्दल अन्यायकारक काही कायदे/श्लोक सुद्धा आहेत.<ref>https://m.youtube.com/watch?v=0ZhDRGpDZDY</ref><ref>https://m.youtube.com/watch?v=I0eE52gyAJ0</ref> या ग्रंथामुळे [[भारतातील जातिव्यवस्था|जातिव्यवस्था]], [[अस्पृश्यता]], जातिबंधने बळकट झालेली होती. त्यामुळे [[महाड]] येथे [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांनी २५ डिसेंबर १९२७ रोजी सर्वप्रथम [[मनुस्मृती दहन दिन|'मनुस्मृती' ग्रंथाचे जाहीरपणे दहन]] केले आहे.<ref>http://m.lokmat.com/maharashtra/manusmriti-again-publishing-new-form-despite-being-banned/</ref> == अध्याय == मनुस्मृतीमध्ये एकूण १२ अध्याय असून त्यात २६८३ श्लोक आहेत.<br> अध्याय १- ब्रह्मदेवाची उत्पत्ती, स्वर्ग, भूमी इ.ची उत्पत्ती <br> अध्याय २- धर्माचे सामान्य लक्षण<br> अध्याय ३- गृहस्थाश्रम, कन्यालक्षण, विवाह प्रकार, नित्यश्राद्ध, आतिथ्य इ.<br> अध्याय ४- संतोष प्रशंसा, अनध्याय, स्वाध्याय इ.<br> अध्याय ५- भक्ष्य अभक्ष्य निर्णय, स्त्री धर्म,पातिव्रत्य, अशौच विचार<br> अध्याय ६- वानप्रस्थ, अतिथिचर्या, परिव्राजक व त्यांचे नियम, ध्यानयोग इ.<br> अध्याय ७- राजधर्म, राजप्रशंसा, दंडप्रशंसा, राजकृत्ये इ.<br> अध्याय ८- व्यवहार, साक्षीदार, १७ प्रकारचे दान<br> अध्याय ९- स्त्री रक्षण, स्त्री स्वभाव, अपराधांसाठी दंड<br> अध्याय १०- वर्णसंकर, व्रात्य, दस्यू, चांडाळ, प्रायश्चित्त इ.<br> अध्याय ११- स्नातकाचे प्रकार, सोमयागाचे अधिकारी, पंचमहापातके <br> अध्याय १२- शुभाशुभ कर्मांचे काम, मानस कर्मे , त्रिविध शारीर कर्मे <br><ref>भारतीय संंस्कृृती कोश</ref> == रचना == [[ब्रह्मदेव|ब्रह्मदेवाने]] उत्पन्न केले असलेले धर्मशास्त्र मनूला मिळते. तो ते ऋषींना सांगतो. असे यात लिहिले आहे. [[श्रीकृष्ण|श्रीकृष्णाने]] अर्जुनाला [[गीता|गीतेमध्ये]] सांगितले आहे- :इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययं । :विवस्वान मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेब्रवीत् ॥ अर्थात, श्रीकृष्ण म्हणतात, मी हा अविनाशी योग [[सूर्यदेव|सूर्याला]] सांगितला, सूर्याने मनूला आणि मनूने इक्ष्वाकुला सांगितला. == सुवचने== मनुस्मृतीतील काही सुवचने १.<br /> विषादप्यामृतं ग्राह्यं बालादपि सुभाषितम्।<br /> अमित्रादपि सद्‌वृत्तममेध्यादपि काञ्चनम्।। (२.२३९)<br /> विषातील अमृत घ्यावे, चांगला विचार एखाद्या लहान मुलाने मांडला तरी त्याच्याकडूनसुद्धा तो घ्यावा, शत्रू असला तरी त्याच्यातील चांगल्या गोष्टी स्वीकाराव्यात आणि घाणीत असलेली सुवर्णसुद्धा स्वीकारावी.<br /> २.<br /> यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।<br /> यत्रैतास्‌ तु न पूज्यन्ते सर्वास्‌ तत्राफलाः क्रियाः ॥ (३.५६)<br /> जेथे नारीची पूजा होते तेथे देवता रममाण होतात. परंतु जेथे अशी पूजा होत नाही तेथे सर्व धर्मक्रिया विफल होतात. <br /> ३.<br /> पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने। <br /> रक्षन्ति स्थविरे पुत्राः न स्त्री स्वातंत्र्यं अर्हति॥ (९.३)<br /> स्त्रीचे ती कुमारी असताना पित्याने रक्षण करावे, तरुणपणी नवऱ्याने आणि वृद्धापकाली तिला पुत्रांनी सांभाळावे. स्त्रीला कधी संरक्षणाशिवाय (एकटे) सोडू नये.<br /> ४.<br /> चक्रिनो दशमिष्ठस्य रोगिनो भारिनः स्त्रियः।<br /> स्नातकस्यच राज्ञश्च पन्था देयो वरस्यच ॥ <br /> (पायी चालताना अरुंद) रस्यावर (मागून किंवा पुढून) वाहनावर आरूढ असलेलेला माणूस (चक्रिनः),९० ते १०० वर्षांचा वृद्ध (दशमिन्‌), रोगी, स्त्री, ओझे वाहणारा (भारिन्‌), विद्वान (स्नातक) व राजा (राज्ञः) (यांपैकी कोणी आले तर ) त्यांना '''याच क्रमाने''' अग्रक्रम द्यावा. (२.१३८). ==कुवचने== मनुस्मृतीतील शुद्ध आणि अस्पृश्यांविषयी काही वाईट वचने खालीलप्रमाणे आहेत :<ref>https://www.loksatta.com/vishesh-news/manusmriti-granth-toward-to-the-constitution-1163694/</ref> * ‘शूद्रांस उष्टे अन्न व जीर्ण वस्त्रे द्यावीत. धान्याचा कोंडा इत्यादी भाग व जुने अंथरूण पांघरूण इत्यादी द्यावे.’ (मनु. १०.१२५) * ‘धनार्जन करण्यास समर्थ असलेल्या शूद्रानेही माता-पिता इत्यादी पोष्यवर्गाचे संवर्धन व पंचयज्ञ करण्यास लागणाऱ्या द्रव्याहून अधिक द्रव्याचा धनसंचय करू नये. कारण धनसंचय झाला असता शूद्र ब्राह्मणास पीडा देऊ लागतो.’ (मनु. १०.१२९) * शूद्राने वरिष्ठ तीन वर्णाच्या स्त्रीशी व्यभिचार केला तर त्याचे लिंगविच्छेदन करून त्याची सर्व मालमत्ता जप्त करण्याचा दंडक घालतो. हा अपराध ती स्त्री त्याच्या संरक्षणाखाली ठेवली असता घडला असेल तर त्याला प्राणदंड द्यावा, असा उपदेश तो करतो. * ब्राह्मण स्त्रीशी शूद्राने केलेल्या संभोगाबाबत- मग तो खुशीचा असो वा नाखुशीचा - (मनु ८.३६६) त्याला प्राणदंड देण्याचा आदेश देतो. याउलट, ब्राह्मणाने ब्राह्मण स्त्रीवर बलात्कार केल्यास त्याला हजार (नाणी) दंड होई व त्याने तिच्याशी व्यभिचार केल्यास पाचशे (मनु ८.३७८) आणि ब्राह्मणाने असंरक्षित क्षत्रिय वा वैश्य वा शूद्र स्त्रीशी संभोग केल्यास त्याला पाचशे दंड होई (मनु ३.३८५) * एखादा शूद्र एखाद्या ब्राह्मणाला अपशब्द बोलला तर त्याला शारीरिक दंड दिला जाई व त्याची जीभ छाटून टाकली जाई (मनु ८.२७०), पण एखाद्या क्षत्रियाने वा वैश्याने तसे केले तर त्यांना अनुक्रमे १०० व १५० दंड होई (मनु ८.२६७) आणि एखादा ब्राह्मण एखाद्या शूद्राला अपशब्द बोलला तर त्याला फक्त १२ दंड होई (मनु ८.२६८) किंवा काहीच होत नसे. * ज्या कन्येचे वाग्दान झाल्यावर पती मरतो तिच्याशी तिच्या पतीच्या सख्ख्या भावाने विवाह करावा. * पहिल्या ऋतुप्राप्तीपासून आठ वर्षांपर्यंत जिला अपत्य होत नाही, तिच्या पतीने आठव्या वर्षी दुसरा विवाह करावा, जिची अपत्ये होऊन मरत असतील तिच्या पतीने दहाव्या वर्षी, जिला कन्याच होत असतील तिच्या पतीने अकराव्या वर्षी दुसरा विवाह करावा, जी अप्रिय भाषण करणारी असेल आणि निपुत्रिक असेल तिच्या पतीने तात्काळ दुसरा विवाह करावा, पुरुषाने दुसरा विवाह केला असता जी स्त्री रागावून निघून जाते तिला पतीने तात्काळ माहेरच्या लोकांपाशी पोहोचवावे, जिला ऋतू प्राप्त झाला आहे, अशी कन्या मरेर्पयत पित्याच्या घरी राहिली तरी चालेल, पण तिला विद्यागुणरहित वरास कधीही देऊ नये, असे मनुस्मृतीच्या अध्याय ९ मध्ये नमूद केलेले आहे. महिलांविषयी मनुस्मृतीतील काही वाईट वचने खालीलप्रमाणे आहेत : * "व्याभिचार हाच स्त्रियांचा स्वभाव आहे." (मनुस्मृती, अध्याय ९ वा. श्लोक १९) * "लग्नात वधूचे दान केले जाते, त्यामुळे ती पतीच्या मालकीची वस्तू असते हे तिने कायम ध्यानात ठेवावे." [५/१५२] * "पती सदाचारशून्य असो, तो दुसर्‍या बाईवर प्रेम करीत असो, विद्येने तो गूणशून्य असो, तो कसाही असला तरी पत्नीने त्याची देवाप्रमाणे सतत सेवा करावी." [५/१५४] * "स्त्रिया सुंदर रूप पाहात नाहीत, त्यांना यौवनादी वयाबद्दल आदर नसतो, पुरूष सुरूप की कुरूप कसाही असला तरी तो पुरूष आहे एव्हढ्याच कारणाने त्याचा भोग घेतात." [९/१४] * "पुरूषाला पाहिल्याबरोबर संभोगाविषयी अभिलासा उत्पन्न होणे हा स्त्रिचा स्वभाव असतो. त्या चंचल असतात. त्या स्वभावत: स्नेहशून्य असतात." [९/१५] * "नवर्‍याने बायको सोडली किंवा विकली तरी त्याची त्या बायकोवरची मालकी कायम राहते."[९/४६] * "सहज शृंगार चेष्टेने मोहित करून पुरूषांस दुषित करणे हा स्त्रियांचा स्वभावच आहे. यास्तव ज्ञानी पुरूष स्त्रियांविषयी कधी बेसावध राहात नाहीत." [२/१३] * "माता, बहीण व कन्या यांच्या बरोबरही पुरूषाने एकांतात बसू नये." [२/१५] * "ज्यांना फक्त मुलीच झालेल्या असतील त्यांच्या मुलींशी लग्नं करू नयेत." [३/८] * "जिला भाऊ नसतील तिच्याशी शहाण्याने विवाह करू नये." [३/११] * "ज्या कुळामध्ये पिता, पती द्वारा स्त्रियांची पूजा होत असते तेथील देवता प्रसन्न होतात." [३/५६] * "नवर्‍याने बायकोसोबत एका ताटात जेवन करू नये. तसेच पत्नीला जेवताना, शिंकताना, जांभई देताना पाहू नये." [४/४३] * "आता स्त्रियांचे धर्म सांगतो, ते ऎका- बाल्यावस्थेत मुलीने, तरूण स्त्रीने किंवा वृद्ध बाईनेही घरातील लहानसे कार्यही स्वतंत्रपणे करू नये." [५/४७] * "स्त्रीने कधीही स्वतंत्र होऊ नये." [५/४८] * "पिता, पती,पुत्र यांच्यावेगळी राहणारी स्त्री दुष्ट झाल्यास आपल्या दोन्हीं कुळांस निंद्य करते." [५/४९] * "पति जरी रागावलेला असला तरी स्त्रिने प्रसन्न मुद्रेने असावे. गृहकर्मामध्ये दक्ष होऊन राहावे. घरातील सर्व भांडी तिने घासून पुसून स्वच्छ ठेवावीत." [५/१५०] * "लग्नात वधूचे दान केले जाते, त्यामुळे ती पतीच्या मालकीची वस्तू असते हे तिने कायम ध्यानात ठेवावे." [५/१५२] * "पती सदाचारशून्य असो, तो दुसर्‍या बाईवर प्रेम करीत असो, विद्येने तो गूणशून्य असो, तो कसाही असला तरी पत्नीने त्याची देवाप्रमाणे सतत सेवा करावी." [५/१५४] * "पतीची सेवा हेच पत्नीचे व्रत होय. तिचा यज्ञ होय. त्याच्या आज्ञेत राहाणे हाच तिचा स्वर्ग होय." [५/१५५] * "स्त्रियांनी पहिला पती वारला तरी कधीही दुसरा नवरा करू नये." [५/१६२] * "पहिली पत्नी वारली तर तिचे दहन करून पतीने दुसरे लग्न करावे." [५/१६८] * "स्त्रीधर्माप्रमाणे मन, वाणी, देह, यांच्याद्वारे जी आपल्या पतीची कायम सेवा करते तिलाच स्वर्ग मिळतो." [५/१६६] * "पिता,पती, आप्त यांनी स्त्रियांस सर्वदा आपल्या आधीन ठेवावे. सामान्य विषयांमध्ये त्या आसक्त झाल्यास त्यास आपल्या वश करून घ्यावे." [६/२] * "विवाहाच्या पुर्वी पित्याने, त्यानंतर पतीने, म्हातारपणी पुत्राने तिचे रक्षण करावे. सारांश कोणतीही स्त्री स्वातंत्र्यास पात्र नाही. योग्य नाही." [६/३] * "स्त्रीसाठी मद्यपान, दुर्जनसमागम, पतीपासून दूर राहणे, इकडे तिकडे भटकणे, अयोग्य वेळी निजणे, दुसर्‍याच्या घरी राहणे हे सहा व्याभिचार दोष होत." [९/१३] * "स्त्रियांना वेदांचा अधिकार नाही. स्मृतींचा नाही. धर्माचा नाही. त्या धर्मज्ञ बनू शकत नाहीत. त्या अशुभ असतात." [९/१८] == पुस्तके== ===मनुस्मृतीवरील मराठी पुस्तके=== * डॉ. आंबेडकरांनी मनुस्मृती का जाळली? (डॉ. [[यशवंत मनोहर]]) * निवडक मनुस्मृती, संकलन आणि भाष्य (डॉ. रंगनाथ मुडसूरकर) * मनु आणि स्त्री (डॉ. म.बा. कुलकर्णी) * मनुशासनम्‌ : निवडक मनुस्मृती ([[विनोबा भावे]]) * मनुस्मृति उघडा! (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * मनुस्मृति-मराठी-भाष्य (स्वामी स्वरदानंदभारती) * मनुस्मृती ([[अशोक कोठारे]]). या पुस्तकाची ई-आवृत्ती [http://www.esahity.com/uploads/5/0/1/2/501218/manusmruti_marathi_ashok_kothare.pdf मनुस्मृती-मराठी अनुवाद] येथे मोफत वाचता येते. * मनुस्मृती (शंकर वासुदेव अभ्यंकर) * मनुस्मृती-काही विचार (डॉ. [[नरहर कुरुंदकर]]) * मनुस्मृति कालबाह्य झाली का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * मनुस्मृती - भूमिका ([[वरदानंद भारती]]) * श्री मनुस्मृती-सार्थ-संभाष्य ([[वरदानंद भारती]]) * महर्षी मनूच्या मनुस्मृतीमधील मौलिक विचार (क. के. शिंत्रे). हिंदीत - महर्षि मनु के मनुस्मृती अंतर्गत मौलिक विचार. ===मनुस्मृतीवरील हिंदी पुस्तके=== * महर्षि मनुरचित मनुस्मृती : उपयोगी रूपांतर (गोविन्दसिंह) * मनुस्मृतीचे हिंदी भाषांतर http://www.hindibookspdf.com/ या संकेतस्थळावरून मोफत उतरवून घेता येते. ===मनुस्मृतीवरील इंग्रजी पुस्तके=== * Manusmriti (Patrick Olivelle) in The Oxford International Encyclopedia of Legal History == हे सुद्धा पहा == * [[मनुस्मृती दहन दिन]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:हिंदू ग्रंथ]] [[वर्ग:कायदा]] 79u7saymndfud20vwpat7rrur1e773x 2150237 2150235 2022-08-24T11:05:17Z Sandesh9822 66586 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Manusmriti.jpg|इवलेसे|मनुस्मृती]] '''मनुस्मृती''' हा एक प्राचीन भारतीय हिंदू धर्मशास्त्र विषयक ग्रंथ आहे. मनुस्मृतीला मानव धर्मशास्त्र असेही ओळखले जाते. [[ब्रिटीश]] काळात इ.स. १७९४ [[इंग्रजी]] भाषेत भाषांतर झालेला हा सर्वात पहिला ग्रंथ असून याच्यावरूनच ब्रिटिशांनी हिंदू [[कायदा]] तयार केला. मनुस्मृतीतील छंदबद्ध रचनेवरून ती इ.स.पू.२ रे शतक ते इ.स.३ रे शतक या काळातील असावी. मनुस्मृती हा मनु आणि भृगु यांतील धर्मावरील संवाद आहे. यात कर्तव्ये, आचार, गुण, नियम व अधिकार इ. बाबतीत चर्चा आहे. मनुस्मृतीच्या आज ५०हून अधिक प्रती उपलब्ध असून त्यातील [[कोलकाता]] येथील इ.स.१८ व्या शतकातील प्रत अधिकृत मानली जाते. मनुस्मृतीचा प्रसार भारताबाहेर म्यानमार, [[थायलंड]], [[कंबोडिया]] आणि [[इंडोनेशिया]]मध्ये देखील झाला होता. [[महाराष्ट्र]] राज्यात [[महाराष्ट्र शासन]]ाने मनुस्मृतीच्या विक्री-खरेदीवर बंदी घातलेली आहे.<ref>https://m.maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/manusmriti-reprinted-in-marathi-now/articleshow/51322786.cms</ref> मनुस्मृती मध्ये [[अस्पृश्य]], [[शूद्र]] व स्त्रियांबद्दल अन्यायकारक काही कायदे/श्लोक सुद्धा आहेत.<ref>https://m.youtube.com/watch?v=0ZhDRGpDZDY</ref><ref>https://m.youtube.com/watch?v=I0eE52gyAJ0</ref> या ग्रंथामुळे [[भारतातील जातिव्यवस्था|जातिव्यवस्था]], [[अस्पृश्यता]], जातिबंधने बळकट झालेली होती. त्यामुळे [[महाड]] येथे [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांनी २५ डिसेंबर १९२७ रोजी सर्वप्रथम [[मनुस्मृती दहन दिन|'मनुस्मृती' ग्रंथाचे जाहीरपणे दहन]] केले आहे.<ref>http://m.lokmat.com/maharashtra/manusmriti-again-publishing-new-form-despite-being-banned/</ref> == अध्याय == मनुस्मृतीमध्ये एकूण १२ अध्याय असून त्यात २६८३ श्लोक आहेत.<br> अध्याय १- ब्रह्मदेवाची उत्पत्ती, स्वर्ग, भूमी इ.ची उत्पत्ती <br> अध्याय २- धर्माचे सामान्य लक्षण<br> अध्याय ३- गृहस्थाश्रम, कन्यालक्षण, विवाह प्रकार, नित्यश्राद्ध, आतिथ्य इ.<br> अध्याय ४- संतोष प्रशंसा, अनध्याय, स्वाध्याय इ.<br> अध्याय ५- भक्ष्य अभक्ष्य निर्णय, स्त्री धर्म,पातिव्रत्य, अशौच विचार<br> अध्याय ६- वानप्रस्थ, अतिथिचर्या, परिव्राजक व त्यांचे नियम, ध्यानयोग इ.<br> अध्याय ७- राजधर्म, राजप्रशंसा, दंडप्रशंसा, राजकृत्ये इ.<br> अध्याय ८- व्यवहार, साक्षीदार, १७ प्रकारचे दान<br> अध्याय ९- स्त्री रक्षण, स्त्री स्वभाव, अपराधांसाठी दंड<br> अध्याय १०- वर्णसंकर, व्रात्य, दस्यू, चांडाळ, प्रायश्चित्त इ.<br> अध्याय ११- स्नातकाचे प्रकार, सोमयागाचे अधिकारी, पंचमहापातके <br> अध्याय १२- शुभाशुभ कर्मांचे काम, मानस कर्मे , त्रिविध शारीर कर्मे <br><ref>भारतीय संंस्कृृती कोश</ref> == रचना == [[ब्रह्मदेव|ब्रह्मदेवाने]] उत्पन्न केले असलेले धर्मशास्त्र मनूला मिळते. तो ते ऋषींना सांगतो. असे यात लिहिले आहे. [[श्रीकृष्ण|श्रीकृष्णाने]] अर्जुनाला [[गीता|गीतेमध्ये]] सांगितले आहे- :इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययं । :विवस्वान मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेब्रवीत् ॥ अर्थात, श्रीकृष्ण म्हणतात, मी हा अविनाशी योग [[सूर्यदेव|सूर्याला]] सांगितला, सूर्याने मनूला आणि मनूने इक्ष्वाकुला सांगितला. == सुवचने== मनुस्मृतीतील काही सुवचने १.<br /> विषादप्यामृतं ग्राह्यं बालादपि सुभाषितम्।<br /> अमित्रादपि सद्‌वृत्तममेध्यादपि काञ्चनम्।। (२.२३९)<br /> विषातील अमृत घ्यावे, चांगला विचार एखाद्या लहान मुलाने मांडला तरी त्याच्याकडूनसुद्धा तो घ्यावा, शत्रू असला तरी त्याच्यातील चांगल्या गोष्टी स्वीकाराव्यात आणि घाणीत असलेली सुवर्णसुद्धा स्वीकारावी.<br /> २.<br /> यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।<br /> यत्रैतास्‌ तु न पूज्यन्ते सर्वास्‌ तत्राफलाः क्रियाः ॥ (३.५६)<br /> जेथे नारीची पूजा होते तेथे देवता रममाण होतात. परंतु जेथे अशी पूजा होत नाही तेथे सर्व धर्मक्रिया विफल होतात. <br /> ३.<br /> पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने। <br /> रक्षन्ति स्थविरे पुत्राः न स्त्री स्वातंत्र्यं अर्हति॥ (९.३)<br /> स्त्रीचे ती कुमारी असताना पित्याने रक्षण करावे, तरुणपणी नवऱ्याने आणि वृद्धापकाली तिला पुत्रांनी सांभाळावे. स्त्रीला कधी संरक्षणाशिवाय (एकटे) सोडू नये.<br /> ४.<br /> चक्रिनो दशमिष्ठस्य रोगिनो भारिनः स्त्रियः।<br /> स्नातकस्यच राज्ञश्च पन्था देयो वरस्यच ॥ <br /> (पायी चालताना अरुंद) रस्यावर (मागून किंवा पुढून) वाहनावर आरूढ असलेलेला माणूस (चक्रिनः),९० ते १०० वर्षांचा वृद्ध (दशमिन्‌), रोगी, स्त्री, ओझे वाहणारा (भारिन्‌), विद्वान (स्नातक) व राजा (राज्ञः) (यांपैकी कोणी आले तर ) त्यांना '''याच क्रमाने''' अग्रक्रम द्यावा. (२.१३८). ==कुवचने== ;शुद्ध आणि अस्पृश्यांविषयी मनुस्मृतीतील काही वाईट वचने खालीलप्रमाणे आहेत :<ref>https://www.loksatta.com/vishesh-news/manusmriti-granth-toward-to-the-constitution-1163694/</ref> * ‘शूद्रांस उष्टे अन्न व जीर्ण वस्त्रे द्यावीत. धान्याचा कोंडा इत्यादी भाग व जुने अंथरूण पांघरूण इत्यादी द्यावे.’ (मनु. १०.१२५) * ‘धनार्जन करण्यास समर्थ असलेल्या शूद्रानेही माता-पिता इत्यादी पोष्यवर्गाचे संवर्धन व पंचयज्ञ करण्यास लागणाऱ्या द्रव्याहून अधिक द्रव्याचा धनसंचय करू नये. कारण धनसंचय झाला असता शूद्र ब्राह्मणास पीडा देऊ लागतो.’ (मनु. १०.१२९) * शूद्राने वरिष्ठ तीन वर्णाच्या स्त्रीशी व्यभिचार केला तर त्याचे लिंगविच्छेदन करून त्याची सर्व मालमत्ता जप्त करण्याचा दंडक घालतो. हा अपराध ती स्त्री त्याच्या संरक्षणाखाली ठेवली असता घडला असेल तर त्याला प्राणदंड द्यावा, असा उपदेश तो करतो. * ब्राह्मण स्त्रीशी शूद्राने केलेल्या संभोगाबाबत- मग तो खुशीचा असो वा नाखुशीचा - (मनु ८.३६६) त्याला प्राणदंड देण्याचा आदेश देतो. याउलट, ब्राह्मणाने ब्राह्मण स्त्रीवर बलात्कार केल्यास त्याला हजार (नाणी) दंड होई व त्याने तिच्याशी व्यभिचार केल्यास पाचशे (मनु ८.३७८) आणि ब्राह्मणाने असंरक्षित क्षत्रिय वा वैश्य वा शूद्र स्त्रीशी संभोग केल्यास त्याला पाचशे दंड होई (मनु ३.३८५) * एखादा शूद्र एखाद्या ब्राह्मणाला अपशब्द बोलला तर त्याला शारीरिक दंड दिला जाई व त्याची जीभ छाटून टाकली जाई (मनु ८.२७०), पण एखाद्या क्षत्रियाने वा वैश्याने तसे केले तर त्यांना अनुक्रमे १०० व १५० दंड होई (मनु ८.२६७) आणि एखादा ब्राह्मण एखाद्या शूद्राला अपशब्द बोलला तर त्याला फक्त १२ दंड होई (मनु ८.२६८) किंवा काहीच होत नसे. * ज्या कन्येचे वाग्दान झाल्यावर पती मरतो तिच्याशी तिच्या पतीच्या सख्ख्या भावाने विवाह करावा. * पहिल्या ऋतुप्राप्तीपासून आठ वर्षांपर्यंत जिला अपत्य होत नाही, तिच्या पतीने आठव्या वर्षी दुसरा विवाह करावा, जिची अपत्ये होऊन मरत असतील तिच्या पतीने दहाव्या वर्षी, जिला कन्याच होत असतील तिच्या पतीने अकराव्या वर्षी दुसरा विवाह करावा, जी अप्रिय भाषण करणारी असेल आणि निपुत्रिक असेल तिच्या पतीने तात्काळ दुसरा विवाह करावा, पुरुषाने दुसरा विवाह केला असता जी स्त्री रागावून निघून जाते तिला पतीने तात्काळ माहेरच्या लोकांपाशी पोहोचवावे, जिला ऋतू प्राप्त झाला आहे, अशी कन्या मरेर्पयत पित्याच्या घरी राहिली तरी चालेल, पण तिला विद्यागुणरहित वरास कधीही देऊ नये, असे मनुस्मृतीच्या अध्याय ९ मध्ये नमूद केलेले आहे. ;महिलांविषयी मनुस्मृतीतील काही वाईट वचने खालीलप्रमाणे आहेत : * "व्याभिचार हाच स्त्रियांचा स्वभाव आहे." (मनुस्मृती, अध्याय ९ वा. श्लोक १९) * "लग्नात वधूचे दान केले जाते, त्यामुळे ती पतीच्या मालकीची वस्तू असते हे तिने कायम ध्यानात ठेवावे." [५/१५२] * "पती सदाचारशून्य असो, तो दुसर्‍या बाईवर प्रेम करीत असो, विद्येने तो गूणशून्य असो, तो कसाही असला तरी पत्नीने त्याची देवाप्रमाणे सतत सेवा करावी." [५/१५४] * "स्त्रिया सुंदर रूप पाहात नाहीत, त्यांना यौवनादी वयाबद्दल आदर नसतो, पुरूष सुरूप की कुरूप कसाही असला तरी तो पुरूष आहे एव्हढ्याच कारणाने त्याचा भोग घेतात." [९/१४] * "पुरूषाला पाहिल्याबरोबर संभोगाविषयी अभिलासा उत्पन्न होणे हा स्त्रिचा स्वभाव असतो. त्या चंचल असतात. त्या स्वभावत: स्नेहशून्य असतात." [९/१५] * "नवर्‍याने बायको सोडली किंवा विकली तरी त्याची त्या बायकोवरची मालकी कायम राहते."[९/४६] * "सहज शृंगार चेष्टेने मोहित करून पुरूषांस दुषित करणे हा स्त्रियांचा स्वभावच आहे. यास्तव ज्ञानी पुरूष स्त्रियांविषयी कधी बेसावध राहात नाहीत." [२/१३] * "माता, बहीण व कन्या यांच्या बरोबरही पुरूषाने एकांतात बसू नये." [२/१५] * "ज्यांना फक्त मुलीच झालेल्या असतील त्यांच्या मुलींशी लग्नं करू नयेत." [३/८] * "जिला भाऊ नसतील तिच्याशी शहाण्याने विवाह करू नये." [३/११] * "ज्या कुळामध्ये पिता, पती द्वारा स्त्रियांची पूजा होत असते तेथील देवता प्रसन्न होतात." [३/५६] * "नवर्‍याने बायकोसोबत एका ताटात जेवन करू नये. तसेच पत्नीला जेवताना, शिंकताना, जांभई देताना पाहू नये." [४/४३] * "आता स्त्रियांचे धर्म सांगतो, ते ऎका- बाल्यावस्थेत मुलीने, तरूण स्त्रीने किंवा वृद्ध बाईनेही घरातील लहानसे कार्यही स्वतंत्रपणे करू नये." [५/४७] * "स्त्रीने कधीही स्वतंत्र होऊ नये." [५/४८] * "पिता, पती,पुत्र यांच्यावेगळी राहणारी स्त्री दुष्ट झाल्यास आपल्या दोन्हीं कुळांस निंद्य करते." [५/४९] * "पति जरी रागावलेला असला तरी स्त्रिने प्रसन्न मुद्रेने असावे. गृहकर्मामध्ये दक्ष होऊन राहावे. घरातील सर्व भांडी तिने घासून पुसून स्वच्छ ठेवावीत." [५/१५०] * "लग्नात वधूचे दान केले जाते, त्यामुळे ती पतीच्या मालकीची वस्तू असते हे तिने कायम ध्यानात ठेवावे." [५/१५२] * "पती सदाचारशून्य असो, तो दुसर्‍या बाईवर प्रेम करीत असो, विद्येने तो गूणशून्य असो, तो कसाही असला तरी पत्नीने त्याची देवाप्रमाणे सतत सेवा करावी." [५/१५४] * "पतीची सेवा हेच पत्नीचे व्रत होय. तिचा यज्ञ होय. त्याच्या आज्ञेत राहाणे हाच तिचा स्वर्ग होय." [५/१५५] * "स्त्रियांनी पहिला पती वारला तरी कधीही दुसरा नवरा करू नये." [५/१६२] * "पहिली पत्नी वारली तर तिचे दहन करून पतीने दुसरे लग्न करावे." [५/१६८] * "स्त्रीधर्माप्रमाणे मन, वाणी, देह, यांच्याद्वारे जी आपल्या पतीची कायम सेवा करते तिलाच स्वर्ग मिळतो." [५/१६६] * "पिता,पती, आप्त यांनी स्त्रियांस सर्वदा आपल्या आधीन ठेवावे. सामान्य विषयांमध्ये त्या आसक्त झाल्यास त्यास आपल्या वश करून घ्यावे." [६/२] * "विवाहाच्या पुर्वी पित्याने, त्यानंतर पतीने, म्हातारपणी पुत्राने तिचे रक्षण करावे. सारांश कोणतीही स्त्री स्वातंत्र्यास पात्र नाही. योग्य नाही." [६/३] * "स्त्रीसाठी मद्यपान, दुर्जनसमागम, पतीपासून दूर राहणे, इकडे तिकडे भटकणे, अयोग्य वेळी निजणे, दुसर्‍याच्या घरी राहणे हे सहा व्याभिचार दोष होत." [९/१३] * "स्त्रियांना वेदांचा अधिकार नाही. स्मृतींचा नाही. धर्माचा नाही. त्या धर्मज्ञ बनू शकत नाहीत. त्या अशुभ असतात." [९/१८] == पुस्तके== ===मनुस्मृतीवरील मराठी पुस्तके=== * डॉ. आंबेडकरांनी मनुस्मृती का जाळली? (डॉ. [[यशवंत मनोहर]]) * निवडक मनुस्मृती, संकलन आणि भाष्य (डॉ. रंगनाथ मुडसूरकर) * मनु आणि स्त्री (डॉ. म.बा. कुलकर्णी) * मनुशासनम्‌ : निवडक मनुस्मृती ([[विनोबा भावे]]) * मनुस्मृति उघडा! (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * मनुस्मृति-मराठी-भाष्य (स्वामी स्वरदानंदभारती) * मनुस्मृती ([[अशोक कोठारे]]). या पुस्तकाची ई-आवृत्ती [http://www.esahity.com/uploads/5/0/1/2/501218/manusmruti_marathi_ashok_kothare.pdf मनुस्मृती-मराठी अनुवाद] येथे मोफत वाचता येते. * मनुस्मृती (शंकर वासुदेव अभ्यंकर) * मनुस्मृती-काही विचार (डॉ. [[नरहर कुरुंदकर]]) * मनुस्मृति कालबाह्य झाली का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * मनुस्मृती - भूमिका ([[वरदानंद भारती]]) * श्री मनुस्मृती-सार्थ-संभाष्य ([[वरदानंद भारती]]) * महर्षी मनूच्या मनुस्मृतीमधील मौलिक विचार (क. के. शिंत्रे). हिंदीत - महर्षि मनु के मनुस्मृती अंतर्गत मौलिक विचार. ===मनुस्मृतीवरील हिंदी पुस्तके=== * महर्षि मनुरचित मनुस्मृती : उपयोगी रूपांतर (गोविन्दसिंह) * मनुस्मृतीचे हिंदी भाषांतर http://www.hindibookspdf.com/ या संकेतस्थळावरून मोफत उतरवून घेता येते. ===मनुस्मृतीवरील इंग्रजी पुस्तके=== * Manusmriti (Patrick Olivelle) in The Oxford International Encyclopedia of Legal History == हे सुद्धा पहा == * [[मनुस्मृती दहन दिन]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:हिंदू ग्रंथ]] [[वर्ग:कायदा]] 6xw1ia0exv43jksif3ftt82ylm12mp7 2150239 2150237 2022-08-24T11:09:44Z Sandesh9822 66586 /* कुवचने */ wikitext text/x-wiki [[चित्र:Manusmriti.jpg|इवलेसे|मनुस्मृती]] '''मनुस्मृती''' हा एक प्राचीन भारतीय हिंदू धर्मशास्त्र विषयक ग्रंथ आहे. मनुस्मृतीला मानव धर्मशास्त्र असेही ओळखले जाते. [[ब्रिटीश]] काळात इ.स. १७९४ [[इंग्रजी]] भाषेत भाषांतर झालेला हा सर्वात पहिला ग्रंथ असून याच्यावरूनच ब्रिटिशांनी हिंदू [[कायदा]] तयार केला. मनुस्मृतीतील छंदबद्ध रचनेवरून ती इ.स.पू.२ रे शतक ते इ.स.३ रे शतक या काळातील असावी. मनुस्मृती हा मनु आणि भृगु यांतील धर्मावरील संवाद आहे. यात कर्तव्ये, आचार, गुण, नियम व अधिकार इ. बाबतीत चर्चा आहे. मनुस्मृतीच्या आज ५०हून अधिक प्रती उपलब्ध असून त्यातील [[कोलकाता]] येथील इ.स.१८ व्या शतकातील प्रत अधिकृत मानली जाते. मनुस्मृतीचा प्रसार भारताबाहेर म्यानमार, [[थायलंड]], [[कंबोडिया]] आणि [[इंडोनेशिया]]मध्ये देखील झाला होता. [[महाराष्ट्र]] राज्यात [[महाराष्ट्र शासन]]ाने मनुस्मृतीच्या विक्री-खरेदीवर बंदी घातलेली आहे.<ref>https://m.maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/manusmriti-reprinted-in-marathi-now/articleshow/51322786.cms</ref> मनुस्मृती मध्ये [[अस्पृश्य]], [[शूद्र]] व स्त्रियांबद्दल अन्यायकारक काही कायदे/श्लोक सुद्धा आहेत.<ref>https://m.youtube.com/watch?v=0ZhDRGpDZDY</ref><ref>https://m.youtube.com/watch?v=I0eE52gyAJ0</ref> या ग्रंथामुळे [[भारतातील जातिव्यवस्था|जातिव्यवस्था]], [[अस्पृश्यता]], जातिबंधने बळकट झालेली होती. त्यामुळे [[महाड]] येथे [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांनी २५ डिसेंबर १९२७ रोजी सर्वप्रथम [[मनुस्मृती दहन दिन|'मनुस्मृती' ग्रंथाचे जाहीरपणे दहन]] केले आहे.<ref>http://m.lokmat.com/maharashtra/manusmriti-again-publishing-new-form-despite-being-banned/</ref> == अध्याय == मनुस्मृतीमध्ये एकूण १२ अध्याय असून त्यात २६८३ श्लोक आहेत.<br> अध्याय १- ब्रह्मदेवाची उत्पत्ती, स्वर्ग, भूमी इ.ची उत्पत्ती <br> अध्याय २- धर्माचे सामान्य लक्षण<br> अध्याय ३- गृहस्थाश्रम, कन्यालक्षण, विवाह प्रकार, नित्यश्राद्ध, आतिथ्य इ.<br> अध्याय ४- संतोष प्रशंसा, अनध्याय, स्वाध्याय इ.<br> अध्याय ५- भक्ष्य अभक्ष्य निर्णय, स्त्री धर्म,पातिव्रत्य, अशौच विचार<br> अध्याय ६- वानप्रस्थ, अतिथिचर्या, परिव्राजक व त्यांचे नियम, ध्यानयोग इ.<br> अध्याय ७- राजधर्म, राजप्रशंसा, दंडप्रशंसा, राजकृत्ये इ.<br> अध्याय ८- व्यवहार, साक्षीदार, १७ प्रकारचे दान<br> अध्याय ९- स्त्री रक्षण, स्त्री स्वभाव, अपराधांसाठी दंड<br> अध्याय १०- वर्णसंकर, व्रात्य, दस्यू, चांडाळ, प्रायश्चित्त इ.<br> अध्याय ११- स्नातकाचे प्रकार, सोमयागाचे अधिकारी, पंचमहापातके <br> अध्याय १२- शुभाशुभ कर्मांचे काम, मानस कर्मे , त्रिविध शारीर कर्मे <br><ref>भारतीय संंस्कृृती कोश</ref> == रचना == [[ब्रह्मदेव|ब्रह्मदेवाने]] उत्पन्न केले असलेले धर्मशास्त्र मनूला मिळते. तो ते ऋषींना सांगतो. असे यात लिहिले आहे. [[श्रीकृष्ण|श्रीकृष्णाने]] अर्जुनाला [[गीता|गीतेमध्ये]] सांगितले आहे- :इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययं । :विवस्वान मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेब्रवीत् ॥ अर्थात, श्रीकृष्ण म्हणतात, मी हा अविनाशी योग [[सूर्यदेव|सूर्याला]] सांगितला, सूर्याने मनूला आणि मनूने इक्ष्वाकुला सांगितला. == सुवचने== मनुस्मृतीतील काही सुवचने १.<br /> विषादप्यामृतं ग्राह्यं बालादपि सुभाषितम्।<br /> अमित्रादपि सद्‌वृत्तममेध्यादपि काञ्चनम्।। (२.२३९)<br /> विषातील अमृत घ्यावे, चांगला विचार एखाद्या लहान मुलाने मांडला तरी त्याच्याकडूनसुद्धा तो घ्यावा, शत्रू असला तरी त्याच्यातील चांगल्या गोष्टी स्वीकाराव्यात आणि घाणीत असलेली सुवर्णसुद्धा स्वीकारावी.<br /> २.<br /> यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।<br /> यत्रैतास्‌ तु न पूज्यन्ते सर्वास्‌ तत्राफलाः क्रियाः ॥ (३.५६)<br /> जेथे नारीची पूजा होते तेथे देवता रममाण होतात. परंतु जेथे अशी पूजा होत नाही तेथे सर्व धर्मक्रिया विफल होतात. <br /> ३.<br /> पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने। <br /> रक्षन्ति स्थविरे पुत्राः न स्त्री स्वातंत्र्यं अर्हति॥ (९.३)<br /> स्त्रीचे ती कुमारी असताना पित्याने रक्षण करावे, तरुणपणी नवऱ्याने आणि वृद्धापकाली तिला पुत्रांनी सांभाळावे. स्त्रीला कधी संरक्षणाशिवाय (एकटे) सोडू नये.<br /> ४.<br /> चक्रिनो दशमिष्ठस्य रोगिनो भारिनः स्त्रियः।<br /> स्नातकस्यच राज्ञश्च पन्था देयो वरस्यच ॥ <br /> (पायी चालताना अरुंद) रस्यावर (मागून किंवा पुढून) वाहनावर आरूढ असलेलेला माणूस (चक्रिनः),९० ते १०० वर्षांचा वृद्ध (दशमिन्‌), रोगी, स्त्री, ओझे वाहणारा (भारिन्‌), विद्वान (स्नातक) व राजा (राज्ञः) (यांपैकी कोणी आले तर ) त्यांना '''याच क्रमाने''' अग्रक्रम द्यावा. (२.१३८). ==कुवचने== स्त्रियांविषयी आणि शुद्रांविषयी मनुस्मृतीत अनेक अपमानास्पद आणि भेदभावाची वादग्रस्त वचने आढळून आलेली आहे. त्यामुळे प्रामुख्याने महिला आणि मागासवर्गीय समुहाद्वारे मनुस्मृतीवर टीका केला जाते. मनुस्मृतीमुळे समाजात विषमतेचा पाया रचला गेला, अशी अनेक लोकांची समजूत आहे. ;शुद्ध आणि अस्पृश्यांविषयी मनुस्मृतीतील काही वाईट वचने खालीलप्रमाणे आहेत :<ref>https://www.loksatta.com/vishesh-news/manusmriti-granth-toward-to-the-constitution-1163694/</ref> * ‘शूद्रांस उष्टे अन्न व जीर्ण वस्त्रे द्यावीत. धान्याचा कोंडा इत्यादी भाग व जुने अंथरूण पांघरूण इत्यादी द्यावे.’ (मनु. १०.१२५) * ‘धनार्जन करण्यास समर्थ असलेल्या शूद्रानेही माता-पिता इत्यादी पोष्यवर्गाचे संवर्धन व पंचयज्ञ करण्यास लागणाऱ्या द्रव्याहून अधिक द्रव्याचा धनसंचय करू नये. कारण धनसंचय झाला असता शूद्र ब्राह्मणास पीडा देऊ लागतो.’ (मनु. १०.१२९) * शूद्राने वरिष्ठ तीन वर्णाच्या स्त्रीशी व्यभिचार केला तर त्याचे लिंगविच्छेदन करून त्याची सर्व मालमत्ता जप्त करण्याचा दंडक घालतो. हा अपराध ती स्त्री त्याच्या संरक्षणाखाली ठेवली असता घडला असेल तर त्याला प्राणदंड द्यावा, असा उपदेश तो करतो. * ब्राह्मण स्त्रीशी शूद्राने केलेल्या संभोगाबाबत- मग तो खुशीचा असो वा नाखुशीचा - (मनु ८.३६६) त्याला प्राणदंड देण्याचा आदेश देतो. याउलट, ब्राह्मणाने ब्राह्मण स्त्रीवर बलात्कार केल्यास त्याला हजार (नाणी) दंड होई व त्याने तिच्याशी व्यभिचार केल्यास पाचशे (मनु ८.३७८) आणि ब्राह्मणाने असंरक्षित क्षत्रिय वा वैश्य वा शूद्र स्त्रीशी संभोग केल्यास त्याला पाचशे दंड होई (मनु ३.३८५) * एखादा शूद्र एखाद्या ब्राह्मणाला अपशब्द बोलला तर त्याला शारीरिक दंड दिला जाई व त्याची जीभ छाटून टाकली जाई (मनु ८.२७०), पण एखाद्या क्षत्रियाने वा वैश्याने तसे केले तर त्यांना अनुक्रमे १०० व १५० दंड होई (मनु ८.२६७) आणि एखादा ब्राह्मण एखाद्या शूद्राला अपशब्द बोलला तर त्याला फक्त १२ दंड होई (मनु ८.२६८) किंवा काहीच होत नसे. * ज्या कन्येचे वाग्दान झाल्यावर पती मरतो तिच्याशी तिच्या पतीच्या सख्ख्या भावाने विवाह करावा. * पहिल्या ऋतुप्राप्तीपासून आठ वर्षांपर्यंत जिला अपत्य होत नाही, तिच्या पतीने आठव्या वर्षी दुसरा विवाह करावा, जिची अपत्ये होऊन मरत असतील तिच्या पतीने दहाव्या वर्षी, जिला कन्याच होत असतील तिच्या पतीने अकराव्या वर्षी दुसरा विवाह करावा, जी अप्रिय भाषण करणारी असेल आणि निपुत्रिक असेल तिच्या पतीने तात्काळ दुसरा विवाह करावा, पुरुषाने दुसरा विवाह केला असता जी स्त्री रागावून निघून जाते तिला पतीने तात्काळ माहेरच्या लोकांपाशी पोहोचवावे, जिला ऋतू प्राप्त झाला आहे, अशी कन्या मरेर्पयत पित्याच्या घरी राहिली तरी चालेल, पण तिला विद्यागुणरहित वरास कधीही देऊ नये, असे मनुस्मृतीच्या अध्याय ९ मध्ये नमूद केलेले आहे. ;महिलांविषयी मनुस्मृतीतील काही वाईट वचने खालीलप्रमाणे आहेत : * "व्याभिचार हाच स्त्रियांचा स्वभाव आहे." (मनुस्मृती, अध्याय ९ वा. श्लोक १९) * "लग्नात वधूचे दान केले जाते, त्यामुळे ती पतीच्या मालकीची वस्तू असते हे तिने कायम ध्यानात ठेवावे." [५/१५२] * "पती सदाचारशून्य असो, तो दुसर्‍या बाईवर प्रेम करीत असो, विद्येने तो गूणशून्य असो, तो कसाही असला तरी पत्नीने त्याची देवाप्रमाणे सतत सेवा करावी." [५/१५४] * "स्त्रिया सुंदर रूप पाहात नाहीत, त्यांना यौवनादी वयाबद्दल आदर नसतो, पुरूष सुरूप की कुरूप कसाही असला तरी तो पुरूष आहे एव्हढ्याच कारणाने त्याचा भोग घेतात." [९/१४] * "पुरूषाला पाहिल्याबरोबर संभोगाविषयी अभिलासा उत्पन्न होणे हा स्त्रिचा स्वभाव असतो. त्या चंचल असतात. त्या स्वभावत: स्नेहशून्य असतात." [९/१५] * "नवर्‍याने बायको सोडली किंवा विकली तरी त्याची त्या बायकोवरची मालकी कायम राहते."[९/४६] * "सहज शृंगार चेष्टेने मोहित करून पुरूषांस दुषित करणे हा स्त्रियांचा स्वभावच आहे. यास्तव ज्ञानी पुरूष स्त्रियांविषयी कधी बेसावध राहात नाहीत." [२/१३] * "माता, बहीण व कन्या यांच्या बरोबरही पुरूषाने एकांतात बसू नये." [२/१५] * "ज्यांना फक्त मुलीच झालेल्या असतील त्यांच्या मुलींशी लग्नं करू नयेत." [३/८] * "जिला भाऊ नसतील तिच्याशी शहाण्याने विवाह करू नये." [३/११] * "ज्या कुळामध्ये पिता, पती द्वारा स्त्रियांची पूजा होत असते तेथील देवता प्रसन्न होतात." [३/५६] * "नवर्‍याने बायकोसोबत एका ताटात जेवन करू नये. तसेच पत्नीला जेवताना, शिंकताना, जांभई देताना पाहू नये." [४/४३] * "आता स्त्रियांचे धर्म सांगतो, ते ऎका- बाल्यावस्थेत मुलीने, तरूण स्त्रीने किंवा वृद्ध बाईनेही घरातील लहानसे कार्यही स्वतंत्रपणे करू नये." [५/४७] * "स्त्रीने कधीही स्वतंत्र होऊ नये." [५/४८] * "पिता, पती,पुत्र यांच्यावेगळी राहणारी स्त्री दुष्ट झाल्यास आपल्या दोन्हीं कुळांस निंद्य करते." [५/४९] * "पति जरी रागावलेला असला तरी स्त्रिने प्रसन्न मुद्रेने असावे. गृहकर्मामध्ये दक्ष होऊन राहावे. घरातील सर्व भांडी तिने घासून पुसून स्वच्छ ठेवावीत." [५/१५०] * "लग्नात वधूचे दान केले जाते, त्यामुळे ती पतीच्या मालकीची वस्तू असते हे तिने कायम ध्यानात ठेवावे." [५/१५२] * "पती सदाचारशून्य असो, तो दुसर्‍या बाईवर प्रेम करीत असो, विद्येने तो गूणशून्य असो, तो कसाही असला तरी पत्नीने त्याची देवाप्रमाणे सतत सेवा करावी." [५/१५४] * "पतीची सेवा हेच पत्नीचे व्रत होय. तिचा यज्ञ होय. त्याच्या आज्ञेत राहाणे हाच तिचा स्वर्ग होय." [५/१५५] * "स्त्रियांनी पहिला पती वारला तरी कधीही दुसरा नवरा करू नये." [५/१६२] * "पहिली पत्नी वारली तर तिचे दहन करून पतीने दुसरे लग्न करावे." [५/१६८] * "स्त्रीधर्माप्रमाणे मन, वाणी, देह, यांच्याद्वारे जी आपल्या पतीची कायम सेवा करते तिलाच स्वर्ग मिळतो." [५/१६६] * "पिता,पती, आप्त यांनी स्त्रियांस सर्वदा आपल्या आधीन ठेवावे. सामान्य विषयांमध्ये त्या आसक्त झाल्यास त्यास आपल्या वश करून घ्यावे." [६/२] * "विवाहाच्या पुर्वी पित्याने, त्यानंतर पतीने, म्हातारपणी पुत्राने तिचे रक्षण करावे. सारांश कोणतीही स्त्री स्वातंत्र्यास पात्र नाही. योग्य नाही." [६/३] * "स्त्रीसाठी मद्यपान, दुर्जनसमागम, पतीपासून दूर राहणे, इकडे तिकडे भटकणे, अयोग्य वेळी निजणे, दुसर्‍याच्या घरी राहणे हे सहा व्याभिचार दोष होत." [९/१३] * "स्त्रियांना वेदांचा अधिकार नाही. स्मृतींचा नाही. धर्माचा नाही. त्या धर्मज्ञ बनू शकत नाहीत. त्या अशुभ असतात." [९/१८] == पुस्तके== ===मनुस्मृतीवरील मराठी पुस्तके=== * डॉ. आंबेडकरांनी मनुस्मृती का जाळली? (डॉ. [[यशवंत मनोहर]]) * निवडक मनुस्मृती, संकलन आणि भाष्य (डॉ. रंगनाथ मुडसूरकर) * मनु आणि स्त्री (डॉ. म.बा. कुलकर्णी) * मनुशासनम्‌ : निवडक मनुस्मृती ([[विनोबा भावे]]) * मनुस्मृति उघडा! (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * मनुस्मृति-मराठी-भाष्य (स्वामी स्वरदानंदभारती) * मनुस्मृती ([[अशोक कोठारे]]). या पुस्तकाची ई-आवृत्ती [http://www.esahity.com/uploads/5/0/1/2/501218/manusmruti_marathi_ashok_kothare.pdf मनुस्मृती-मराठी अनुवाद] येथे मोफत वाचता येते. * मनुस्मृती (शंकर वासुदेव अभ्यंकर) * मनुस्मृती-काही विचार (डॉ. [[नरहर कुरुंदकर]]) * मनुस्मृति कालबाह्य झाली का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * मनुस्मृती - भूमिका ([[वरदानंद भारती]]) * श्री मनुस्मृती-सार्थ-संभाष्य ([[वरदानंद भारती]]) * महर्षी मनूच्या मनुस्मृतीमधील मौलिक विचार (क. के. शिंत्रे). हिंदीत - महर्षि मनु के मनुस्मृती अंतर्गत मौलिक विचार. ===मनुस्मृतीवरील हिंदी पुस्तके=== * महर्षि मनुरचित मनुस्मृती : उपयोगी रूपांतर (गोविन्दसिंह) * मनुस्मृतीचे हिंदी भाषांतर http://www.hindibookspdf.com/ या संकेतस्थळावरून मोफत उतरवून घेता येते. ===मनुस्मृतीवरील इंग्रजी पुस्तके=== * Manusmriti (Patrick Olivelle) in The Oxford International Encyclopedia of Legal History == हे सुद्धा पहा == * [[मनुस्मृती दहन दिन]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:हिंदू ग्रंथ]] [[वर्ग:कायदा]] p8h7d63nwe5b1sbhhv4aybn5xbo4h0y 2150240 2150239 2022-08-24T11:11:08Z Sandesh9822 66586 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Manusmriti.jpg|इवलेसे|मनुस्मृती]] '''मनुस्मृती''' हा एक प्राचीन भारतीय हिंदू धर्मशास्त्र विषयक ग्रंथ आहे. मनुस्मृतीला मानव धर्मशास्त्र असेही ओळखले जाते. [[ब्रिटीश]] काळात इ.स. १७९४ [[इंग्रजी]] भाषेत भाषांतर झालेला हा सर्वात पहिला ग्रंथ असून याच्यावरूनच ब्रिटिशांनी हिंदू [[कायदा]] तयार केला. मनुस्मृतीतील छंदबद्ध रचनेवरून ती इ.स.पू.२ रे शतक ते इ.स.३ रे शतक या काळातील असावी. मनुस्मृती हा मनु आणि भृगु यांतील धर्मावरील संवाद आहे. यात कर्तव्ये, आचार, गुण, नियम व अधिकार इ. बाबतीत चर्चा आहे. मनुस्मृतीच्या आज ५०हून अधिक प्रती उपलब्ध असून त्यातील [[कोलकाता]] येथील इ.स.१८ व्या शतकातील प्रत अधिकृत मानली जाते. मनुस्मृतीचा प्रसार भारताबाहेर म्यानमार, [[थायलंड]], [[कंबोडिया]] आणि [[इंडोनेशिया]]मध्ये देखील झाला होता. ==टीका== [[महाराष्ट्र]] राज्यात [[महाराष्ट्र शासन]]ाने मनुस्मृतीच्या विक्री-खरेदीवर बंदी घातलेली आहे.<ref>https://m.maharashtratimes.com/maharashtra/mumbai-news/manusmriti-reprinted-in-marathi-now/articleshow/51322786.cms</ref> मनुस्मृती मध्ये [[अस्पृश्य]], [[शूद्र]] व स्त्रियांबद्दल अन्यायकारक काही कायदे/श्लोक सुद्धा आहेत.<ref>https://m.youtube.com/watch?v=0ZhDRGpDZDY</ref><ref>https://m.youtube.com/watch?v=I0eE52gyAJ0</ref> या ग्रंथामुळे [[भारतातील जातिव्यवस्था|जातिव्यवस्था]], [[अस्पृश्यता]], जातिबंधने बळकट झालेली होती. त्यामुळे [[महाड]] येथे [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांनी २५ डिसेंबर १९२७ रोजी सर्वप्रथम [[मनुस्मृती दहन दिन|'मनुस्मृती' ग्रंथाचे जाहीरपणे दहन]] केले आहे.<ref>http://m.lokmat.com/maharashtra/manusmriti-again-publishing-new-form-despite-being-banned/</ref> == अध्याय == मनुस्मृतीमध्ये एकूण १२ अध्याय असून त्यात २६८३ श्लोक आहेत.<br> अध्याय १- ब्रह्मदेवाची उत्पत्ती, स्वर्ग, भूमी इ.ची उत्पत्ती <br> अध्याय २- धर्माचे सामान्य लक्षण<br> अध्याय ३- गृहस्थाश्रम, कन्यालक्षण, विवाह प्रकार, नित्यश्राद्ध, आतिथ्य इ.<br> अध्याय ४- संतोष प्रशंसा, अनध्याय, स्वाध्याय इ.<br> अध्याय ५- भक्ष्य अभक्ष्य निर्णय, स्त्री धर्म,पातिव्रत्य, अशौच विचार<br> अध्याय ६- वानप्रस्थ, अतिथिचर्या, परिव्राजक व त्यांचे नियम, ध्यानयोग इ.<br> अध्याय ७- राजधर्म, राजप्रशंसा, दंडप्रशंसा, राजकृत्ये इ.<br> अध्याय ८- व्यवहार, साक्षीदार, १७ प्रकारचे दान<br> अध्याय ९- स्त्री रक्षण, स्त्री स्वभाव, अपराधांसाठी दंड<br> अध्याय १०- वर्णसंकर, व्रात्य, दस्यू, चांडाळ, प्रायश्चित्त इ.<br> अध्याय ११- स्नातकाचे प्रकार, सोमयागाचे अधिकारी, पंचमहापातके <br> अध्याय १२- शुभाशुभ कर्मांचे काम, मानस कर्मे , त्रिविध शारीर कर्मे <br><ref>भारतीय संंस्कृृती कोश</ref> == रचना == [[ब्रह्मदेव|ब्रह्मदेवाने]] उत्पन्न केले असलेले धर्मशास्त्र मनूला मिळते. तो ते ऋषींना सांगतो. असे यात लिहिले आहे. [[श्रीकृष्ण|श्रीकृष्णाने]] अर्जुनाला [[गीता|गीतेमध्ये]] सांगितले आहे- :इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययं । :विवस्वान मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेब्रवीत् ॥ अर्थात, श्रीकृष्ण म्हणतात, मी हा अविनाशी योग [[सूर्यदेव|सूर्याला]] सांगितला, सूर्याने मनूला आणि मनूने इक्ष्वाकुला सांगितला. == सुवचने== मनुस्मृतीतील काही सुवचने १.<br /> विषादप्यामृतं ग्राह्यं बालादपि सुभाषितम्।<br /> अमित्रादपि सद्‌वृत्तममेध्यादपि काञ्चनम्।। (२.२३९)<br /> विषातील अमृत घ्यावे, चांगला विचार एखाद्या लहान मुलाने मांडला तरी त्याच्याकडूनसुद्धा तो घ्यावा, शत्रू असला तरी त्याच्यातील चांगल्या गोष्टी स्वीकाराव्यात आणि घाणीत असलेली सुवर्णसुद्धा स्वीकारावी.<br /> २.<br /> यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।<br /> यत्रैतास्‌ तु न पूज्यन्ते सर्वास्‌ तत्राफलाः क्रियाः ॥ (३.५६)<br /> जेथे नारीची पूजा होते तेथे देवता रममाण होतात. परंतु जेथे अशी पूजा होत नाही तेथे सर्व धर्मक्रिया विफल होतात. <br /> ३.<br /> पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने। <br /> रक्षन्ति स्थविरे पुत्राः न स्त्री स्वातंत्र्यं अर्हति॥ (९.३)<br /> स्त्रीचे ती कुमारी असताना पित्याने रक्षण करावे, तरुणपणी नवऱ्याने आणि वृद्धापकाली तिला पुत्रांनी सांभाळावे. स्त्रीला कधी संरक्षणाशिवाय (एकटे) सोडू नये.<br /> ४.<br /> चक्रिनो दशमिष्ठस्य रोगिनो भारिनः स्त्रियः।<br /> स्नातकस्यच राज्ञश्च पन्था देयो वरस्यच ॥ <br /> (पायी चालताना अरुंद) रस्यावर (मागून किंवा पुढून) वाहनावर आरूढ असलेलेला माणूस (चक्रिनः),९० ते १०० वर्षांचा वृद्ध (दशमिन्‌), रोगी, स्त्री, ओझे वाहणारा (भारिन्‌), विद्वान (स्नातक) व राजा (राज्ञः) (यांपैकी कोणी आले तर ) त्यांना '''याच क्रमाने''' अग्रक्रम द्यावा. (२.१३८). ==कुवचने== स्त्रियांविषयी आणि शुद्रांविषयी मनुस्मृतीत अनेक अपमानास्पद आणि भेदभावाची वादग्रस्त वचने आढळून आलेली आहे. त्यामुळे प्रामुख्याने महिला आणि मागासवर्गीय समुहाद्वारे मनुस्मृतीवर टीका केला जाते. मनुस्मृतीमुळे समाजात विषमतेचा पाया रचला गेला, अशी अनेक लोकांची समजूत आहे. ;शुद्ध आणि अस्पृश्यांविषयी मनुस्मृतीतील काही वाईट वचने खालीलप्रमाणे आहेत :<ref>https://www.loksatta.com/vishesh-news/manusmriti-granth-toward-to-the-constitution-1163694/</ref> * ‘शूद्रांस उष्टे अन्न व जीर्ण वस्त्रे द्यावीत. धान्याचा कोंडा इत्यादी भाग व जुने अंथरूण पांघरूण इत्यादी द्यावे.’ (मनु. १०.१२५) * ‘धनार्जन करण्यास समर्थ असलेल्या शूद्रानेही माता-पिता इत्यादी पोष्यवर्गाचे संवर्धन व पंचयज्ञ करण्यास लागणाऱ्या द्रव्याहून अधिक द्रव्याचा धनसंचय करू नये. कारण धनसंचय झाला असता शूद्र ब्राह्मणास पीडा देऊ लागतो.’ (मनु. १०.१२९) * शूद्राने वरिष्ठ तीन वर्णाच्या स्त्रीशी व्यभिचार केला तर त्याचे लिंगविच्छेदन करून त्याची सर्व मालमत्ता जप्त करण्याचा दंडक घालतो. हा अपराध ती स्त्री त्याच्या संरक्षणाखाली ठेवली असता घडला असेल तर त्याला प्राणदंड द्यावा, असा उपदेश तो करतो. * ब्राह्मण स्त्रीशी शूद्राने केलेल्या संभोगाबाबत- मग तो खुशीचा असो वा नाखुशीचा - (मनु ८.३६६) त्याला प्राणदंड देण्याचा आदेश देतो. याउलट, ब्राह्मणाने ब्राह्मण स्त्रीवर बलात्कार केल्यास त्याला हजार (नाणी) दंड होई व त्याने तिच्याशी व्यभिचार केल्यास पाचशे (मनु ८.३७८) आणि ब्राह्मणाने असंरक्षित क्षत्रिय वा वैश्य वा शूद्र स्त्रीशी संभोग केल्यास त्याला पाचशे दंड होई (मनु ३.३८५) * एखादा शूद्र एखाद्या ब्राह्मणाला अपशब्द बोलला तर त्याला शारीरिक दंड दिला जाई व त्याची जीभ छाटून टाकली जाई (मनु ८.२७०), पण एखाद्या क्षत्रियाने वा वैश्याने तसे केले तर त्यांना अनुक्रमे १०० व १५० दंड होई (मनु ८.२६७) आणि एखादा ब्राह्मण एखाद्या शूद्राला अपशब्द बोलला तर त्याला फक्त १२ दंड होई (मनु ८.२६८) किंवा काहीच होत नसे. * ज्या कन्येचे वाग्दान झाल्यावर पती मरतो तिच्याशी तिच्या पतीच्या सख्ख्या भावाने विवाह करावा. * पहिल्या ऋतुप्राप्तीपासून आठ वर्षांपर्यंत जिला अपत्य होत नाही, तिच्या पतीने आठव्या वर्षी दुसरा विवाह करावा, जिची अपत्ये होऊन मरत असतील तिच्या पतीने दहाव्या वर्षी, जिला कन्याच होत असतील तिच्या पतीने अकराव्या वर्षी दुसरा विवाह करावा, जी अप्रिय भाषण करणारी असेल आणि निपुत्रिक असेल तिच्या पतीने तात्काळ दुसरा विवाह करावा, पुरुषाने दुसरा विवाह केला असता जी स्त्री रागावून निघून जाते तिला पतीने तात्काळ माहेरच्या लोकांपाशी पोहोचवावे, जिला ऋतू प्राप्त झाला आहे, अशी कन्या मरेर्पयत पित्याच्या घरी राहिली तरी चालेल, पण तिला विद्यागुणरहित वरास कधीही देऊ नये, असे मनुस्मृतीच्या अध्याय ९ मध्ये नमूद केलेले आहे. ;महिलांविषयी मनुस्मृतीतील काही वाईट वचने खालीलप्रमाणे आहेत : * "व्याभिचार हाच स्त्रियांचा स्वभाव आहे." (मनुस्मृती, अध्याय ९ वा. श्लोक १९) * "लग्नात वधूचे दान केले जाते, त्यामुळे ती पतीच्या मालकीची वस्तू असते हे तिने कायम ध्यानात ठेवावे." [५/१५२] * "पती सदाचारशून्य असो, तो दुसर्‍या बाईवर प्रेम करीत असो, विद्येने तो गूणशून्य असो, तो कसाही असला तरी पत्नीने त्याची देवाप्रमाणे सतत सेवा करावी." [५/१५४] * "स्त्रिया सुंदर रूप पाहात नाहीत, त्यांना यौवनादी वयाबद्दल आदर नसतो, पुरूष सुरूप की कुरूप कसाही असला तरी तो पुरूष आहे एव्हढ्याच कारणाने त्याचा भोग घेतात." [९/१४] * "पुरूषाला पाहिल्याबरोबर संभोगाविषयी अभिलासा उत्पन्न होणे हा स्त्रिचा स्वभाव असतो. त्या चंचल असतात. त्या स्वभावत: स्नेहशून्य असतात." [९/१५] * "नवर्‍याने बायको सोडली किंवा विकली तरी त्याची त्या बायकोवरची मालकी कायम राहते."[९/४६] * "सहज शृंगार चेष्टेने मोहित करून पुरूषांस दुषित करणे हा स्त्रियांचा स्वभावच आहे. यास्तव ज्ञानी पुरूष स्त्रियांविषयी कधी बेसावध राहात नाहीत." [२/१३] * "माता, बहीण व कन्या यांच्या बरोबरही पुरूषाने एकांतात बसू नये." [२/१५] * "ज्यांना फक्त मुलीच झालेल्या असतील त्यांच्या मुलींशी लग्नं करू नयेत." [३/८] * "जिला भाऊ नसतील तिच्याशी शहाण्याने विवाह करू नये." [३/११] * "ज्या कुळामध्ये पिता, पती द्वारा स्त्रियांची पूजा होत असते तेथील देवता प्रसन्न होतात." [३/५६] * "नवर्‍याने बायकोसोबत एका ताटात जेवन करू नये. तसेच पत्नीला जेवताना, शिंकताना, जांभई देताना पाहू नये." [४/४३] * "आता स्त्रियांचे धर्म सांगतो, ते ऎका- बाल्यावस्थेत मुलीने, तरूण स्त्रीने किंवा वृद्ध बाईनेही घरातील लहानसे कार्यही स्वतंत्रपणे करू नये." [५/४७] * "स्त्रीने कधीही स्वतंत्र होऊ नये." [५/४८] * "पिता, पती,पुत्र यांच्यावेगळी राहणारी स्त्री दुष्ट झाल्यास आपल्या दोन्हीं कुळांस निंद्य करते." [५/४९] * "पति जरी रागावलेला असला तरी स्त्रिने प्रसन्न मुद्रेने असावे. गृहकर्मामध्ये दक्ष होऊन राहावे. घरातील सर्व भांडी तिने घासून पुसून स्वच्छ ठेवावीत." [५/१५०] * "लग्नात वधूचे दान केले जाते, त्यामुळे ती पतीच्या मालकीची वस्तू असते हे तिने कायम ध्यानात ठेवावे." [५/१५२] * "पती सदाचारशून्य असो, तो दुसर्‍या बाईवर प्रेम करीत असो, विद्येने तो गूणशून्य असो, तो कसाही असला तरी पत्नीने त्याची देवाप्रमाणे सतत सेवा करावी." [५/१५४] * "पतीची सेवा हेच पत्नीचे व्रत होय. तिचा यज्ञ होय. त्याच्या आज्ञेत राहाणे हाच तिचा स्वर्ग होय." [५/१५५] * "स्त्रियांनी पहिला पती वारला तरी कधीही दुसरा नवरा करू नये." [५/१६२] * "पहिली पत्नी वारली तर तिचे दहन करून पतीने दुसरे लग्न करावे." [५/१६८] * "स्त्रीधर्माप्रमाणे मन, वाणी, देह, यांच्याद्वारे जी आपल्या पतीची कायम सेवा करते तिलाच स्वर्ग मिळतो." [५/१६६] * "पिता,पती, आप्त यांनी स्त्रियांस सर्वदा आपल्या आधीन ठेवावे. सामान्य विषयांमध्ये त्या आसक्त झाल्यास त्यास आपल्या वश करून घ्यावे." [६/२] * "विवाहाच्या पुर्वी पित्याने, त्यानंतर पतीने, म्हातारपणी पुत्राने तिचे रक्षण करावे. सारांश कोणतीही स्त्री स्वातंत्र्यास पात्र नाही. योग्य नाही." [६/३] * "स्त्रीसाठी मद्यपान, दुर्जनसमागम, पतीपासून दूर राहणे, इकडे तिकडे भटकणे, अयोग्य वेळी निजणे, दुसर्‍याच्या घरी राहणे हे सहा व्याभिचार दोष होत." [९/१३] * "स्त्रियांना वेदांचा अधिकार नाही. स्मृतींचा नाही. धर्माचा नाही. त्या धर्मज्ञ बनू शकत नाहीत. त्या अशुभ असतात." [९/१८] == पुस्तके== ===मनुस्मृतीवरील मराठी पुस्तके=== * डॉ. आंबेडकरांनी मनुस्मृती का जाळली? (डॉ. [[यशवंत मनोहर]]) * निवडक मनुस्मृती, संकलन आणि भाष्य (डॉ. रंगनाथ मुडसूरकर) * मनु आणि स्त्री (डॉ. म.बा. कुलकर्णी) * मनुशासनम्‌ : निवडक मनुस्मृती ([[विनोबा भावे]]) * मनुस्मृति उघडा! (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * मनुस्मृति-मराठी-भाष्य (स्वामी स्वरदानंदभारती) * मनुस्मृती ([[अशोक कोठारे]]). या पुस्तकाची ई-आवृत्ती [http://www.esahity.com/uploads/5/0/1/2/501218/manusmruti_marathi_ashok_kothare.pdf मनुस्मृती-मराठी अनुवाद] येथे मोफत वाचता येते. * मनुस्मृती (शंकर वासुदेव अभ्यंकर) * मनुस्मृती-काही विचार (डॉ. [[नरहर कुरुंदकर]]) * मनुस्मृति कालबाह्य झाली का? (गुरुदेव डॉ. नारायणानंदनाथ काटेस्वामीजी) * मनुस्मृती - भूमिका ([[वरदानंद भारती]]) * श्री मनुस्मृती-सार्थ-संभाष्य ([[वरदानंद भारती]]) * महर्षी मनूच्या मनुस्मृतीमधील मौलिक विचार (क. के. शिंत्रे). हिंदीत - महर्षि मनु के मनुस्मृती अंतर्गत मौलिक विचार. ===मनुस्मृतीवरील हिंदी पुस्तके=== * महर्षि मनुरचित मनुस्मृती : उपयोगी रूपांतर (गोविन्दसिंह) * मनुस्मृतीचे हिंदी भाषांतर http://www.hindibookspdf.com/ या संकेतस्थळावरून मोफत उतरवून घेता येते. ===मनुस्मृतीवरील इंग्रजी पुस्तके=== * Manusmriti (Patrick Olivelle) in The Oxford International Encyclopedia of Legal History == हे सुद्धा पहा == * [[मनुस्मृती दहन दिन]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:हिंदू ग्रंथ]] [[वर्ग:कायदा]] 01sixy9vwmfbl4houx4vb8cqran41xz 1 175976 2150060 1319296 2022-08-23T15:25:54Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[चर्चा:जानकीवल्लभ पटनाईक]] वरुन [[चर्चा:जानकी बल्लभ पटनाईक]] ला हलविला wikitext text/x-wiki This person has died. Can someone update the page please. I am unable to edit due lack of knowledge in this language. Thank You. Reference: http://www.thehindu.com/news/national/other-states/former-odisha-chief-minister-janaki-ballav-patnaik-dies/article7125046.ece --[[सदस्य:Jnanaranjan sahu|Jnanaranjan sahu]] ([[सदस्य चर्चा:Jnanaranjan sahu|चर्चा]]) ११:२६, २१ एप्रिल २०१५ (IST) otaru1i2lmbfsflhm1bj878d1ioywnk 0 208997 2150038 2083939 2022-08-23T13:12:11Z 2402:8100:3000:FDA0:AD7F:AAE6:42E9:5665 wikitext text/x-wiki '''गृह विभाग''' हे [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनातील]] एक मंत्रालय आहे. मंत्रालयाचे नेतृत्व सध्या गृह मंत्री [[देवेंद्र फडणवीस|दिलीप वळसे-पाटील]] करतात. <ref>{{Cite news|url=https://www.firstpost.com/politics/maharashtra-cabinet-portfolios-announced-dy-cm-ajit-pawar-gets-finance-aaditya-thackeray-allotted-tourism-and-environment-ministry-7861731.html |title= Maharashtra Cabinet portfolios announced}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://marathi.abplive.com/news/mumbai/maharashtra-cabinet-ministry-list-governor-approved-allocation-of-portfolios-proposed-by-cm-uddhav-thackeray-729069 |title= महाराष्ट्र मंत्रिमंडळ खातेवाटप जाहीर}}</ref> हा विभाग [[मंत्रालय|मंत्रालयाच्या]] दुसऱ्या माळ्यावर आहे. येथे सर्वसामान्य नागरिकांना मंत्रालयात दुपारी दोन नंतर प्रवेश मिळतो. तसेच गृह विभागाचे कार्यसन विदेशी १ व विदेशी २ ही दोन कार्यासने मंत्रालय समोरील नवीन ऍडमिनिस्ट्रेटिव्ह बिल्डिंग मध्ये ९ व्या माळ्यावर आहेत. तेथे परदेशी जाण्यासाठीचे कागदपत्रे प्रमाणित केले जातात. त्यासाठी प्रथम कागदपत्रे नोटरी करावी लागतात. त्यानंतर दुपारी २ ते ५ या वेळेत कागदपत्रे  विनामूल्य प्रमाणित करून दिली जातात. == अंतर्गत विभाग == *महाराष्ट्र राज्य पोलीस *महाराष्ट्र राज्य गुन्हे अन्वेषण विभाग *मुंबई पोलीस *मुंबई वाहतुक पोलीस *महाराष्ट्र स्टेट पोलीस हाऊसिंग ॲन्ड वेल्फेअर *कॉरपोरेशन *महाराष्ट्र लाचलुचपतविरोधी विभाग *महाराष्ट्र सुरक्षा बल == हे सुद्धा पहा == * [[महाराष्ट्र सरकार]] * [[महाराष्ट्र शासनाचे विभाग]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} == अधिकृत संकेतस्थळ == * https://home.maharashtra.gov.in [[वर्ग:महाराष्ट्र शासनाचे विभाग]] [[वर्ग:अत्यंत छोटी पाने]] 1nperny1935srsnfzfu99apzzxw9760 2150039 2150038 2022-08-23T13:12:58Z 2402:8100:3000:FDA0:AD7F:AAE6:42E9:5665 wikitext text/x-wiki '''गृह विभाग''' हे [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनातील]] एक मंत्रालय आहे. मंत्रालयाचे नेतृत्व सध्या गृह मंत्री [[देवेंद्र फडणवीस]] करतात. <ref>{{Cite news|url=https://www.firstpost.com/politics/maharashtra-cabinet-portfolios-announced-dy-cm-ajit-pawar-gets-finance-aaditya-thackeray-allotted-tourism-and-environment-ministry-7861731.html |title= Maharashtra Cabinet portfolios announced}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://marathi.abplive.com/news/mumbai/maharashtra-cabinet-ministry-list-governor-approved-allocation-of-portfolios-proposed-by-cm-uddhav-thackeray-729069 |title= महाराष्ट्र मंत्रिमंडळ खातेवाटप जाहीर}}</ref> हा विभाग [[मंत्रालय|मंत्रालयाच्या]] दुसऱ्या माळ्यावर आहे. येथे सर्वसामान्य नागरिकांना मंत्रालयात दुपारी दोन नंतर प्रवेश मिळतो. तसेच गृह विभागाचे कार्यसन विदेशी १ व विदेशी २ ही दोन कार्यासने मंत्रालय समोरील नवीन ऍडमिनिस्ट्रेटिव्ह बिल्डिंग मध्ये ९ व्या माळ्यावर आहेत. तेथे परदेशी जाण्यासाठीचे कागदपत्रे प्रमाणित केले जातात. त्यासाठी प्रथम कागदपत्रे नोटरी करावी लागतात. त्यानंतर दुपारी २ ते ५ या वेळेत कागदपत्रे  विनामूल्य प्रमाणित करून दिली जातात. == अंतर्गत विभाग == *महाराष्ट्र राज्य पोलीस *महाराष्ट्र राज्य गुन्हे अन्वेषण विभाग *मुंबई पोलीस *मुंबई वाहतुक पोलीस *महाराष्ट्र स्टेट पोलीस हाऊसिंग ॲन्ड वेल्फेअर *कॉरपोरेशन *महाराष्ट्र लाचलुचपतविरोधी विभाग *महाराष्ट्र सुरक्षा बल == हे सुद्धा पहा == * [[महाराष्ट्र सरकार]] * [[महाराष्ट्र शासनाचे विभाग]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} == अधिकृत संकेतस्थळ == * https://home.maharashtra.gov.in [[वर्ग:महाराष्ट्र शासनाचे विभाग]] [[वर्ग:अत्यंत छोटी पाने]] 5x9tr693r1s74q97o1vfwbqw3uf17nl 0 214949 2150123 1940849 2022-08-24T01:40:18Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''डॉना व्हेकिच''' ([[२८ जून]], [[इ.स. १९९६|१९९६]]:[[ऑसियेक]], [[क्रोएशिया]] - ) ही क्रोएशियाची व्यावसायिक [[टेनिस]] खेळाडू आहे. ही उजव्या हाताने फोरहँड तर दोन्ही हातांनी बॅकहँड फटका मारते. {{DEFAULTSORT:व्हेकिच, डॉना}} [[वर्ग:महिला टेनिस खेळाडू]] [[वर्ग:इ.स. १९९६ मधील जन्म]] [[वर्ग:क्रोएशियाचे टेनिस खेळाडू]] [[वर्ग:स्त्री चरित्रलेख]] m37mlkstz3t15w104hyy7iftq8jdmti 0 224835 2150148 1847034 2022-08-24T04:39:56Z अभय नातू 206 नामभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[कारगिल युद्ध]] j4sm5x1s24f1eu8x0z642m6qiq8zvug 0 239580 2150129 2010164 2022-08-24T02:29:17Z निकिता भागवत 147555 गीतांजली म्हणजे गीतांची ओंजळ wikitext text/x-wiki {{मट्रा}} '''गीतांजली''' (बंगाली: গীতাঞ্জলি, লি.) बंगाली कवी [[रवींद्रनाथ ठाकूर|रवींद्रनाथ टागोर]] यांचा कवितांचा संग्रह आहे. मुख्यत्वे पुस्तकाचे साहित्य म्हणून रसिकांना [[नोबेल पारितोषिक]] मिळाले. हे [[युनेस्को]]च्या प्रतिनिधींच्या संकलनाचे भाग आहे.{{संदर्भ}} == इतिहास == १५६/१५७ कवितांचा मूळ बंगाली संग्रह १४ ऑगस्ट १९१० रोजी प्रकाशित झाला. गीतांजली किंवा सॉन्ग ऑफरिंग्स हा बंगाली कवितांच्या इंग्रजी भाषेट अनुवादित केलेल्या १०३ कवितांचा संग्रह आहे. प्रथम संग्रह नोव्हेंबर १८१२ मध्ये इंडियन सोसायटी ऑफ [[लंडन]]. त्यात मूळ बंगाली गीतांजलीच्या ५३ कवितांचा अनुवाद, तसेच अचलायतनचे [[नाटक]] आणि कवितेच्या आठ इतर पुस्तके - प्रामुख्याने गीतममाला (१७ कविता), नैवेद्य (१५ कविता) आणि खेया (११ कविता) यांच्या ५० [[कविता]] होत्या. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=http://dx.doi.org/10.3726/978-3-653-05832-1/32|title=Multidisciplinary Approaches to Multilingualism|publisher=Peter Lang|isbn=9783631663776}}</ref> कवितांचा मोठा भाग वगळता किंवा त्यात बदल घडवून आणण्यासाठी भाषांतर वारंवार क्रांतिकारक होते आणि एका घटनेत दोन वेगळ्या कविता ([[गीत]] ९५, जो नैवेद्यच्या ८९,९० गीते जोडतात). १९१२ मध्ये इंग्लंडच्या भेटीपूर्वी टागोरांनी अनुवाद केले, कविता अत्यंत चांगल्या प्रकारे प्राप्त झाल्या. १९१३ मध्ये, इंग्रजी गीतांजलीसाठी मोठ्या प्रमाणावर साहित्याचे नोबेल पारितोषिक जिंकणारे टागोर पहिले नॉन-युरोपियन झाले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.de/books?id=2nEiLMy5hDsC&printsec=frontcover&dq=Gitanjali&hl=de&sa=X&ved=0ahUKEwiUq-DVtZTTAhVmK8AKHUt2DDwQ6AEIHzAA#v=onepage&q=Gitanjali&f=false|title=Gitanjali: Song Offerings|last=Tagore|first=Rabindranath|last2=Radice|first2=William|date=2011|publisher=Penguin Books India|isbn=9780670085422|language=en}}</ref> इंग्रजी गीतांजली पश्चिम मध्ये लोकप्रिय झाली आणि त्याचे व्यापक भाषांतर झाले. गीतांजली शब्द "गीते", गाणे आणि "अंजली" यांपासून बनलेला आहे, आणि याचा अर्थ - "गाण्यांची ओंजळ"; परंतु, अंजली अर्पण करण्याच्या शब्दाची भक्ती भक्तीपूर्ण आहे, म्हणूनच शीर्षक "गानाची प्रार्थना अर्पण" म्हणून देखील ओळखले जाऊ शकते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://web.archive.org/web/20120721220852/http://www.schoolofwisdom.com/history/teachers/rabindranath-tagore/gitanjali/|title=Gitanjali: Selected Poems - School of Wisdom|दिनांक=2012-07-21|संकेतस्थळ=web.archive.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-01-22}}</ref> विल्यम बटलर यॅट्स यांनी गीतांजलीच्या पहिल्या आवृत्तीत परिचय लिहिला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://fortnightlyreview.co.uk/2013/05/introduction-gitanjali/|title=Introduction to ‘Gitanjali’.|दिनांक=2013-05-27|संकेतस्थळ=The Fortnightly Review|भाषा=en-US|ॲक्सेसदिनांक=2019-01-22}}</ref> == संदर्भ == [[वर्ग:पुस्तके]] [[वर्ग:रवींद्रनाथ टागोर यांचे साहित्य]] [[वर्ग:बंगाली साहित्य]] <references /> be2ovszqq7p1lmggq8jsvqhbppvqoq4 0 241978 2150127 2096467 2022-08-24T01:55:46Z CommonsDelinker 685 मूळ स्रोतातून हे चित्र काढले गेल्यामुळे मराठी विकिपीडियावरुनही ते काढण्यात येत आहे. wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट क्रिकेटपटू संपूर्ण माहिती | नाव = ऋतुराज गायकवाड | image = | male = | देश= भारत | देश_इंग्लिश_नाव = India | पुर्ण नाव = | उपाख्य = | living = true | partialdates = | दिनांकजन्म = ३१ | महिनाजन्म = १ | वर्षजन्म = १९९७ | स्थान_जन्म = [[पुणे]], [[महाराष्ट्र]] | देश_जन्म = [[भारत]] | दिनांकमृत्यू = | महिनामृत्यू = | वर्षमृत्यू = | स्थान_मृत्यू = | देश_मृत्यू = | फलंदाजीची पद्धत = उजव्या हाताने | गोलंदाजीची पद्धत = | विशेषता = | international = true | कसोटी सामना पदार्पण दिनांक = | कसोटी सामना पदार्पणवर्ष = | कसोटी सामना पदार्पण विरूद्ध = | कसोटी सामने = | शेवटचा कसोटी सामना दिनांक = | शेवटचा कसोटी सामना वर्ष = | शेवटचा कसोटी सामना विरूद्ध = | आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना पदार्पण दिनांक = | आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना पदार्पणवर्ष = | आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना पदार्पण विरूद्ध = | आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामने = | शेवटचा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना दिनांक = | शेवटचा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना वर्ष = | आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना विरूद्ध = | एकदिवसीय शर्ट क्र. = | संघ१ = | वर्ष१ = | संघ क्र.१ = | संघ२ = | वर्ष२ = | संघ क्र.२ = | संघ३ = | वर्ष३ = | संघ क्र.३ = | संघ४ = | वर्ष४ = | संघ क्र.४ = | संघ५ = | वर्ष५ = | संघ क्र.५ = | संघ६ = | वर्ष६ = | संघ क्र.६ = | संघ७ = | वर्ष७ = | संघ क्र.७ = | संघ८ = | वर्ष८ = | संघ क्र.८ = | type१ = | पदार्पण दिनांक१ = | पदार्पणवर्ष१ = | पदार्पणकडून१ = | पदार्पण विरूद्ध१ = | शेवटचा दिनांक१ = | शेवटचावर्ष१ = | शेवटचाकडून१ = | शेवटचा विरूद्ध१ = | type२ = | पदार्पण दिनांक२ = | पदार्पणवर्ष२ = | पदार्पणकडून२ = | पदार्पण विरूद्ध२ = | शेवटचा दिनांक२ = | शेवटचावर्ष२ = | शेवटचाकडून२ = | शेवटचा विरूद्ध२ = | umpire = | कसोटी सामने पंच = | पंच कसोटी सामना पदार्पण वर्ष = | पंच कसोटी सामना शेवटचा वर्ष = | आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना पंच = | पंच आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना पदार्पण वर्ष = | पंच आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना शेवटचा वर्ष = | twenty२०sumpired = | umptwenty२०debutyr = | umptwenty२०lastyr = | चेंडू = | columns = | column१ = [[कसोटी सामना|कसोटी]] | सामने१ = | धावा१ = | फलंदाजीची सरासरी१ = | शतके/अर्धशतके१ = | सर्वोच्च धावसंख्या१ = | चेंडू१ = | बळी१ = | गोलंदाजीची सरासरी१ = | ५ बळी१ = | १० बळी१ = | सर्वोत्तम गोलंदाजी१ = | झेल/यष्टीचीत१ = | column२ = [[एकदिवसीय क्रिकेट|ए.सा.]] | सामने२ = | धावा२ = | फलंदाजीची सरासरी२ = | शतके/अर्धशतके२ = | सर्वोच्च धावसंख्या२ = | चेंडू२ = | बळी२ = | गोलंदाजीची सरासरी२ = | ५ बळी२ = | १० बळी२ = | सर्वोत्तम गोलंदाजी२ = | झेल/यष्टीचीत२ = | column३ = [[प्रथम श्रेणी क्रिकेट|प्र.श्रे.]] | सामने३ = | धावा३ = | फलंदाजीची सरासरी३ = | शतके/अर्धशतके३ = | सर्वोच्च धावसंख्या३ = | चेंडू३ = | बळी३ = | गोलंदाजीची सरासरी३ = - | ५ बळी३ = - | १० बळी३ = - | सर्वोत्तम गोलंदाजी३ = - | झेल/यष्टीचीत३ = | column४ = [[लिस्ट - अ सामने|लि.अ.]] | सामने४ = | धावा४ = | फलंदाजीची सरासरी४ = | शतके/अर्धशतके४ = | सर्वोच्च धावसंख्या४ = | चेंडू४ = | बळी४ = | गोलंदाजीची सरासरी४ = | ५ बळी४ = | १० बळी४ = | सर्वोत्तम गोलंदाजी४ = | झेल/यष्टीचीत४ = | दिनांक = | वर्ष = | source = http://content-ind.cricinfo.com/ausvind/content/player/28081.html }} '''ऋतुराज दशरथ गायकवाड''' (जन्म ३१ जानेवारी १९९७) हा एक भारतीय क्रिकेटपटू आहे जो देशांतर्गत क्रिकेटमध्ये महाराष्ट्राकडून आणि इंडियन प्रीमियर लीग (IPL) मध्ये चेन्नई सुपर किंग्जकडून खेळतो. त्याने जुलै २०२१ मध्ये भारतीय क्रिकेट संघासाठी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये पदार्पण केले. २०२१ च्या इंडियन प्रीमियर लीग स्पर्धेत तो सर्वाधिक धावा करणारा खेळाडू होता. २०२१ मुश्ताक अली ट्रॉफी आणि विजय हजारे ट्रॉफीमध्ये त्याने टी-२० मध्ये महाराष्ट्राचे नेतृत्व केले. == प्रारंभिक जीवन == ऋतुराज गायकवाड मूळचे पुणे, महाराष्ट्राचे. त्यांचे वडील दशरथ गायकवाड हे संरक्षण संशोधन विकास संस्थेचे (DRDO) कर्मचारी होते. त्याची आई सविता गायकवाड या महापालिकेच्या शाळेत शिक्षिका आहेत. गायकवाड यांच्या म्हणण्यानुसार, त्याच्या पालकांनी त्याला कधीही जास्त अभ्यास आणि कमी क्रिकेट खेळण्याचा आग्रह धरला नाही. गायकवाड यांचे मूळ गाव महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यातील सासवड भागातील पारगाव मेमाणे हे गाव आहे. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण सेंट जोसेफ शाळेत झाले. पुण्यातील पिंपरी निलख येथील लक्ष्मीबाई नाडगुडे शाळेत त्यांचे शिक्षण झाले. त्यांनी महाविद्यालयीन शिक्षण मराठवाडा मित्र मंडळाच्या महाविद्यालयातून केले. == घरगुती करिअर == === करिअरची सुरुवात === गायकवाड यांनी वयाच्या १३ व्या वर्षी पिंपरी चिंचवड महानगरपालिकेच्या (PCMC) वर्रोक दिलीप वेंगसरकर अकादमीत पिंपरी चिंचवड, पुणे येथील थेरगाव येथे प्रवेश घेतला. २०१० च्या कॅडन्स ट्रॉफीमध्ये, त्याने मुंबईच्या एमआयजी क्रिकेट क्लब विरुद्ध वॅरोक वेंगसरकर अकादमीसाठी ६३* (७१) धावा केल्या, त्याला सामनावीराचा पुरस्कार मिळाला. त्यांच्या अकादमीने एमआयजी क्रिकेट क्लबचा, कॅडन्स क्रिकेट मैदानावर ७ गडी राखून पराभव केला. २०१५ च्या महाराष्ट्र निमंत्रण स्पर्धेत, त्याने त्याचा सहकारी विनयसह ५२२ धावांच्या भागीदारीत एका सामन्यात ३०६ धावा केल्या. === महाराष्ट्रासाठी पदार्पण === ६ ऑक्टोबर २०१६ रोजी २०१६-१७ रणजी करंडक स्पर्धेत त्याने महाराष्ट्रासाठी प्रथम श्रेणी क्रिकेटमध्ये पदार्पण केले. २ फेब्रुवारी २०१७ रोजी २०१६-१७ आंतरराज्य ट्वेंटी-२० स्पर्धेत त्याने महाराष्ट्रासाठी ट्वेंटी-२० पदार्पण केले. २०१९ रणजी ट्रॉफी हंगामात, त्याने पहिल्या डावात १०८ (१९९) धावा केल्या आणि दुसऱ्या डावात पुण्यात ७६ (१७०) धावा केल्या, महाराष्ट्र क्रिकेट संघ विरुद्ध छत्तीसगडसाठी सलामी करताना या सामन्यात तो सामनावीर ठरला. त्याने २५ फेब्रुवारी २०१७ रोजी २०१६-१७ विजय हजारे करंडक स्पर्धेत महाराष्ट्रासाठी लिस्ट ए मध्ये पदार्पण केले. या स्पर्धेत त्याने ७ सामन्यात ६३.४२ च्या सरासरीने ४४४ धावा केल्या. त्याने ३ अर्धशतके आणि एक शतक झळकावले. २०१६-१७ विजय हजारे ट्रॉफीमध्ये तो तिसरा सर्वाधिक धावा करणारा खेळाडू होता. भारतीय देशांतर्गत क्रिकेट संरचनेत तो भारत अ, भारत ब, इंडिया ब्लू, महाराष्ट्र आणि भारत अंडर-२३ कडून खेळला. ऑक्टोबर २०१८ मध्ये, गायकवाडला २०१८-१९ देवधर करंडक स्पर्धेसाठी भारत ब संघात स्थान देण्यात आले. डिसेंबर २०१८ मध्ये, २०१८ ACC इमर्जिंग टीम्स आशिया चषक स्पर्धेसाठी भारताच्या संघात त्याची निवड करण्यात आली. २०१९ च्या मांडके ट्रॉफीमध्ये त्याने चार सामन्यांत चार शतके झळकावली. जून २०१९ मध्ये, त्याने भारत A साठी श्रीलंका A विरुद्ध नाबाद १८७ धावा केल्या. ऑगस्ट २०१९ मध्ये, त्याला २०१९-२० दुलीप करंडक स्पर्धेसाठी इंडिया ब्लू संघाच्या संघात स्थान देण्यात आले. ऑक्टोबर २०१९ मध्ये, त्याला २०१९-२० देवधर ट्रॉफीसाठी भारत ब संघात स्थान देण्यात आले. २०२१ मुश्ताक अली ट्रॉफीमध्ये, गायकवाडने टीम महाराष्ट्राचे नेतृत्व केले आणि ५ सामन्यात ५१.८ च्या सरासरीने २५९ धावा केल्या. त्याने १५०.७१ च्या स्ट्राइक रेटने ३ अर्धशतके झळकावली आणि तो स्पर्धेतील सर्वाधिक धावा करणाऱ्या खेळाडूंपैकी एक बनला. २०२१-२२ विजय हजारे ट्रॉफीमध्ये त्याने चार शतके केली आणि एकल विजय हजारे स्पर्धेत सर्वाधिक शतके ठोकण्याच्या विराट कोहलीच्या विक्रमाची बरोबरी केली आणि महाराष्ट्रासाठी स्पर्धेत ६००हून अधिक धावा केल्या. == आंतरराष्ट्रीय कारकीर्द == जून २०२१ मध्ये, गायकवाड यांना श्रीलंकेविरुद्धच्या मालिकेसाठी भारताच्या एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (ODI) आणि ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय (T20I) संघात स्थान देण्यात आले. त्याने २८ जुलै २०२१ रोजी श्रीलंकेविरुद्ध भारताकडून T20I पदार्पण केले. डिसेंबर २०२१ मध्ये, गायकवाडला दक्षिण आफ्रिकेविरुद्धच्या मालिकेसाठी भारताच्या एकदिवसीय संघात स्थान देण्यात आले. जानेवारी २०२२ मध्ये, गायकवाडला पुन्हा भारताच्या एकदिवसीय संघात स्थान देण्यात आले, यावेळी वेस्ट इंडीजविरुद्धच्या त्यांच्या घरच्या मालिकेसाठी. == इंडियन प्रीमियर लीग == डिसेंबर २०१८ मध्ये, २०१९ इंडियन प्रीमियर लीगसाठी खेळाडूंच्या लिलावात गायकवाडला चेन्नई सुपर किंग्स (CSK) ने विकत घेतले. २ ऑक्टोबर २०२१ रोजी, गायकवाडने २०२१ स्पर्धेत राजस्थान रॉयल्सविरुद्ध नाबाद १०१ धावा करून, त्याचे पहिले IPL शतक झळकावले. १५ ऑक्टोबर रोजी, चेन्नई सुपर किंग्जने फायनलमध्ये कोलकाता नाइट रायडर्सचा २७ धावांनी पराभव केला आणि गायकवाडने २७ चेंडूत ३२ धावा करून CSKच्या एकूण धावसंख्येमध्ये योगदान दिले. २०२१ स्पर्धेत सर्वाधिक धावा (६३५) केल्याबद्दल त्याने ऑरेंज कॅप जिंकली आणि त्याला वर्षातील उदयोन्मुख खेळाडूचा पुरस्कारही मिळाला. २०२१ च्या हंगामात त्याच्या चांगल्या कामगिरीनंतर, २०२२ च्या IPL लिलावापूर्वी गायकवाडला चेन्नई सुपर किंग्सने ₹६ कोटींमध्ये कायम ठेवले होते. == वैयक्तिक जीवन == गायकवाड महाराष्ट्रातील पुणे, पुणे जिल्ह्यातील पिंपरी-चिंचवडमधील जुनी सांगवी भागातील मधुबन सोसायटीत राहतात. ते मूळचे पुरंदर तालुक्यातील पारगाव मेमाणे गावचे आहेत, त्यांचे वडील दशरथ गायकवाड यांनी भारतीय लष्कर - DRDO मध्ये काम केले आणि वरिष्ठ पदावरून निवृत्त झाले. भारताकडून खेळणारा तो पिंपरी चिंचवड शहरातील पहिला खेळाडू आहे. == सन्मान == <nowiki>*</nowiki> इंडियन प्रीमियर लीग ऑरेंज कॅप: २०२१ <nowiki>*</nowiki> इंडियन प्रीमियर लीगचा उदयोन्मुख खेळाडू: २०२१ == क्रिकेट विक्रम == त्याने ६ ऑक्टोबर २०१६ रोजी २०१६-१७ मध्ये रणजी करंडक स्पर्धेत महाराष्ट्रासाठी प्रथम श्रेणी क्रिकेटमध्ये पदार्पण केले. २ फेब्रुवारी २०१७ रोजी २०१७-१८ च्या आंतरराज्य २०-२० टूर्नामेंटमध्ये त्याने महाराष्ट्राकडून २०-२० क्रिकेटमध्ये पदार्पण केले होते. त्याने २५ फेब्रुवारी २०१७ रोजी विजय हजारे ट्रॉफी मध्ये महाराष्ट्रासाठी आपली यादी ए मध्ये प्रवेश केला होता. ऑक्टोबर २०१८ मध्ये, त्याला २०१८-१९ देवधर करंडक स्पर्धेसाठी इंडिया बीच्या संघात स्थान देण्यात आले. डिसेंबर २०१८ मध्ये, त्याला २०१८ एसीसी इमर्जिंग टीम्स एशिया कपसाठी भारतीय संघात स्थान देण्यात आले. डिसेंबर २०१८ मध्ये, त्याला चेन्नई सुपर किंग्ज (सीएसके) यांनी २०१९ च्या इंडियन प्रीमियर लीगच्या खेळाडूंच्या लिलावात खरेदी केले होते.<ref>{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/sports/cricket/ipl/top-stories/ipl-auction-2019-who-got-whom/articleshow/67144375.cms|title=IPL 2019 Auction: Who got whom {{!}} Cricket News - Times of India|website=[[द टाइम्स ऑफ इंडिया]]|language=en|access-date=2021-07-28}}</ref> जून २०१९ मध्ये त्याने श्रीलंका ए विरुद्ध भारत अ साठी नाबाद १८७ धावा केल्या. ऑगस्ट २०१९ मध्ये, त्याला इंडिया ब्लू संघाच्या २०१९-२० च्या दिलीप करंडक संघात स्थान देण्यात आले होते. ऑक्टोबर २०१९ मध्ये त्याला भारत बीच्या संघात २०१९-२० देवधर करंडक स्पर्धेसाठी निवडण्यात आले. २०२० च्या इंडियन प्रीमियर लीग सुरू होण्यापूर्वी ऑगस्ट २०२० मध्ये त्याची कोविड-१९ सकारात्मक चाचणी केली.<ref>{{Cite web|url=https://sportstar.thehindu.com/cricket/ipl/ipl-news/ipl-2020-ruturaj-gaikwad-tests-positive-for-covid-19-chennai-super-kings-suresh-raina-uae-dubai-cricket-news-csk-covid-19-cases/article32471821.ece|title=IPL 2020: CSK's Ruturaj Gaikwad tests positive for COVID-19|website=Sport star|language=en|access-date=2021-07-28}}</ref> जून २०२१ मध्ये श्रीलंकेविरुद्धच्या मालिकेसाठी त्याला भारताच्या वन डे आंतरराष्ट्रीय (एकदिवसीय) आणि २०-२० आंतरराष्ट्रीय (टी २० आय) संघात स्थान देण्यात आले. त्याने श्रीलंकेविरुद्ध २८ जुलै २०२१ रोजी टी २० सामन्यात पदार्पण केले. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:गायकवाड, ऋतुराज}} [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] d3q0r71nnsugoyk8lcm4nofwrv3zv8q 0 252522 2150151 2134603 2022-08-24T04:50:52Z 73.75.250.153 wikitext text/x-wiki प्राचार्य '''दि.वि. जोशी''' हे [[विदर्भ|विदर्भातील]] एक मराठी साहित्यिक व चित्रकार होते. बालकथासंग्रह, बालनाटके, ललितबंध कादंबऱ्या, रूपककथा संग्रह, लघुकथा संग्रह, नाटके, एकांकिका, लेखसंग्रह, हास्यकथा अशी एकूण सुमारे शंभरहून अधिक पुस्तके त्यांनी लिहिली आहेत. दि.वि. जोशी यांनी व्यंगचित्रांद्वारे अनेक मासिकांमधून समाजात घडलेल्या घटनांना व्यंगचित्रांच्या माध्यमातून समाजदर्शन घडवले. ते चित्रकलेच्या जी.डी.आर्ट या परीक्षेपर्यंत पोचले, पण काही अडचणींमुळे ती परीक्षा देऊ शकले नाहीत. [[पुणे|पुण्यात]] त्यांव्या चित्रांचे प्रदर्शन झाले. सन १९४७ ते १९६० या कालावधीत उद्यम, किर्लोस्कर, मनोहर, वसंत, हंस या मासिकांतून प्रसिद्ध झालेल्या चित्रांना प्रथम-द्वितीय-तृतीय क्रमांक मिळाले. कमीतकमी वेळात दि.वि. जोशी यांनी काढलेले व्यंगचित्र मार्मिक भाष्य करून जाई. === पुस्तके === === कादंबरी === * जागवेला * सरघा * जन्मव्रती * येरझार * पालखी * स्वप्नयात्रा * डोंगरकूस === बालकादंबरी === * स्वप्नगंधा * उनाड राजा * बुमचिकि * राक्षस परी आणि पियूची गोष्ट * राजकुमार चकोर आणि राक्षस * सोन्याची मांजर (पारितोषिक प्राप्त) * चिपकचंडी (बालसाहित्य) * दिपकळ्या (बालसाहित्य ) === नाटके === * कळीचा नारद * रंगला डाव आता * प्रपंच करावा नेटका * हसली माझी व्यथा * चंद्रमे जे अलांछन * स्वप्नांना पंख नसतात * अतिथी * एक मिनीट फक्त * चोरीचा मामला (विनोदी नाटक) * नशीबवान * नामानिराळा * तेथे पाहिजे जातीचे * पुनःप्रत्यय * रस्ते * ही गोष्टच वेगळी === एकांकिका === * अखेर माणूसच मेला (जातिभेद निर्मूलन : ज्येष्ठ नागरिकांसाठी प्रयोगक्षम एकांकिका) * दि. वि. जोशी यांच्या प्रयोगक्षम पाच एकांकिका (जेव्हा सरहद्द लढतो, हॅम्लेट वेडा नाही, हा खेळ मांडियेला, प्रतिशोध, वेंधळा) * रहस्यमय चकवा (दि.वि. जोशी नाट्यसंच) * चक्रव्यूह (प्रयोगक्षम एकांकिका) * घर सापडलंय (प्रयोगक्षम एकांकिका) * असंही घडू शकतं (प्रयोगक्षम एकांकिका) * आमचं काय चुकलं (ज्येष्ठ नागरिकांसाठी प्रयोगक्षम एकांकिका) * द. ह. शतवादी (विनोदी एकांकिका) * तिसरा अंक (प्रयोगक्षम एकांकिका) * परिवर्तन (प्रयोगक्षम एकांकिका) * पाण्यावेगळी (प्रयोगक्षम एकांकिका) * माळवतीच्या सावल्या (प्रयोगक्षम एकांकिका) * स्वप्नांना पंख नसतात (एकांकिका) * सांजपक्षी (प्रयोगक्षम एकांकिका) * सेन्ससचा माणूस (प्रयोगक्षम एकांकिका) * वरदान यौवनाचे (प्रयोगक्षम एकांकिका) * मला शिकायचं आहे (प्रयोगक्षम एकांकिका) * काटशह (रहस्यमय नभोनाटय) * चंद्रमे जे अलांछन (कथासंग्रह) * डांगरवाडी (कथासंग्रह) * ऋचा (रूपक कथा) * डोंगरकूस (कादंबरी) * रहस्यमय आखरी डाव (गूढकथा संग्रह) * रहस्यमय गफलत (गूढकथा संग्रह) * व्यंगचित्रे : हास्य फवारे (व्यंगचित्रांचा संग्रह) * श्रेष्ठ भारतीय बालकथा - तमिळ === कथा व कविता === प्रा. दि. वि. जोशी यांच्या १०० च्या वर कथा, २५ च्या वर लघुकथा, ५० च्या वर कविता, ४० च्या वर ललित बंध नियतकालिकांमधून प्रसिद्ध झाले आहेत. {{DEFAULTSORT:जोशी, दि.वि.}} [[वर्ग:मराठी लेखक]] fv14i1tdu4fbrime89pejzi1k1qndqv 0 255277 2150251 2129611 2022-08-24T11:56:00Z Sandesh9822 66586 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट व्यक्ती |नाव= अंकुर वाढवे |चौकट_रुंदी= |संचालकमंडळ= |निव्वळ_मालमत्ता= |उंची= ४ फूट |वजन= |ख्याती= अभिनेता |पदवी_हुद्दा= |कार्यकाळ= |पूर्ववर्ती= २००६ |परवर्ती= वर्तमान |राजकीय_पक्ष= |विरोधक= |धर्म= |मूळ_गाव= पांढुरणा केदारलिंग |जोडीदार= |अपत्ये= |वडील= |आई=|नातेवाईक=|पुरस्कार=|स्वाक्षरी=|स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय=|संकेतस्थळ=|तळटिपा=|पगार=|प्रसिद्ध_कामे=[[चला हवा येऊ द्या]], [[नवीन कॉमेडी शो]] |कलेवर_सापडलेले_स्थान=|चित्र=|चित्र_आकारमान=|चित्रशीर्षक=|चित्रशीर्षक_पर्याय=|जन्मनाव= |जन्म_दिनांक=[[३१ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९८८|१९८८]] |जन्म_स्थान=[[पुसद]], [[यवतमाळ जिल्हा]] |मृत्यू_दिनांक= |मृत्यू_स्थान= |मृत्यू_कारण= |चिरविश्रांतिस्थान= |मालक= |चिरविश्रांतिस्थान_अक्षांश_रेखांश= |निवासस्थान=[[मुंबई]], [[महाराष्ट्र]] |राष्ट्रीयत्व= |टोपणनावे= |वांशिकत्व= |नागरिकत्व= भारतीय |शिक्षण= एम. ए. [मराठी] अमरावती विद्यापीठ, एम. ए.[ड्रॅमाटिक], मुंबई विध्यापिठ |प्रशिक्षणसंस्था= |पेशा=[[अभिनेता]], [[कवी]] |कारकीर्द_काळ= |संकीर्ण= }} '''अंकुर विठ्ठलराव वाढवे''' ([[३१ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९८८|१९८८]]:[[पुसद]], [[यवतमाळ जिल्हा]] - ) हे एक मराठी विनोदी अभिनेता आहे. त्यानी [नवीन कॉमेडी शो] पासून सुरुवात केली त्यानंतर [फक्त टाइमपास, फिल्मी टाईमपास]आता [[चला हवा येऊ द्या]]. पासून प्रसिद्धीस आले. == नाटक == * करून गेलो गाव * [[गाढवाचं लग्न]] * सर्कीट हाऊस * आम्ही सगळे फर्स्ट क्लास * निम्मा शिम्मा राक्षस * कन्हैया *वासूची सासू == सिनेमा == * जलसा * गावठी == मालिका == * नवीन कॉमेडी शो,फक्त मराठी * फक्त टाईमपास, फक्त मराठी * फिल्मी टाईमपास, फक्त मराठी * चला हवा येऊ द्या, झी मराठी {{DEFAULTSORT:वाढवे अंकुर}} [[वर्ग:मराठी अभिनेता]] [[वर्ग:इ.स. १९८८ मधील जन्म]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] ge0ydwiqckoqnmicctmj4uzywy5uuqt 3 262034 2150130 1817321 2022-08-24T02:49:29Z 2401:4900:52FD:50A7:F060:FA21:27E1:975C /* सुप्रसिध्द कवी,लेखक,साहित्यिक,वक्ते,समुपदेशक,शिक्षणतज्ञ */ नवीन विभाग wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=आतिश सुरेश सोसे}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) २१:४४, २६ ऑगस्ट २०२० (IST) == सुप्रसिध्द कवी,लेखक,साहित्यिक,वक्ते,समुपदेशक,शिक्षणतज्ञ == सुप्रसिध्द कवी,लेखक,साहित्यिक,वक्ते,समुपदेशक,शिक्षणतज्ञ [[विशेष:योगदान/2401:4900:52FD:50A7:F060:FA21:27E1:975C|2401:4900:52FD:50A7:F060:FA21:27E1:975C]] ०८:१९, २४ ऑगस्ट २०२२ (IST) np3fxmlifods4cp7ra6w6gymm50izeh 0 263235 2150034 1839304 2022-08-23T12:25:47Z 2409:4040:E1E:F732:FBD:3422:5B3B:F6AF wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पाषाणे''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=कर्जत | जिल्हा = [[रायगड जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = गोटीराम वाघ |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=| लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} ''' पाषाणे''' हे भारतातील [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] मध्य कोकणातील [[रायगड जिल्हा|रायगड जिल्ह्यातील]] [[कर्जत तालुका|कर्जत तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== पावसाळ्यात येथे भरपूर प्रमाणात पाऊस पडतो आणि हवामान समशीतोष्ण राहते. हिवाळ्यात येथील हवामान थंड असते व सकाळी धुके पडते. उन्हाळ्यात हवामान उष्ण असते. पावसाळ्यात येथे भातशेती, नागलीशेती केली जाते. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #.https://villageinfo.in/ #.https://www.census2011.co.in/ #.http://tourism.gov.in/ #.https://www.incredibleindia.org/ #.https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #.https://www.mapsofindia.com/ [[वर्ग:कर्जत तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:रायगड जिल्ह्यातील गावे]] c56h49u5bbaj0djpazg0uptammfcv13 2150035 2150034 2022-08-23T12:27:45Z 2409:4040:E1E:F732:FBD:3422:5B3B:F6AF wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= पाषाणे | स्थानिक_नाव ='''पाषाणे''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=कर्जत | जिल्हा = [[रायगड जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = गोटीराम वाघ |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=| लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = मराठी | तळटिपा =}} ''' पाषाणे''' हे भारतातील [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] मध्य कोकणातील [[रायगड जिल्हा|रायगड जिल्ह्यातील]] [[कर्जत तालुका|कर्जत तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== पावसाळ्यात येथे भरपूर प्रमाणात पाऊस पडतो आणि हवामान समशीतोष्ण राहते. हिवाळ्यात येथील हवामान थंड असते व सकाळी धुके पडते. उन्हाळ्यात हवामान उष्ण असते. पावसाळ्यात येथे भातशेती, नागलीशेती केली जाते. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #.https://villageinfo.in/ #.https://www.census2011.co.in/ #.http://tourism.gov.in/ #.https://www.incredibleindia.org/ #.https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #.https://www.mapsofindia.com/ [[वर्ग:कर्जत तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:रायगड जिल्ह्यातील गावे]] gr02100u8z5dnfcp8w35s0ib81oz1yu 0 270077 2150150 1853269 2022-08-24T04:49:02Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki '''कॉलिन''' ''टिच'' '''वेस्ली''' ([[५ सप्टेंबर]], [[इ.स. १९३७|१९३७]]:[[डर्बन]], [[दक्षिण आफ्रिका]] - हयात) हा {{cr|RSA|1928}}कडून १९६० मध्ये ३ कसोटी सामने खेळलेला [[क्रिकेट]] खेळाडू आहे. हा डाव्या हाताने फलंदाजी आणि मंदगती गोलंदाजी करीत असे. {{DEFAULTSORT:वेस्ली, कॉलिन}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिकेचे क्रिकेट खेळाडू]] [[वर्ग:इ.स. १९३७ मधील जन्म]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] c0bzh6f357jpk8p33ctnw2dbs3k59k4 0 281623 2150041 2149484 2022-08-23T13:25:01Z Amitamitdd 106516 /* बाह्यदुवा */ wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} {{माहितीचौकट हिंदू संत | नाव = काळभैरवनाथ | मूळ_पूर्ण_नाव = | जन्म_दिनांक = | चित्र =Kalbhairavnath.jpg | जन्म_स्थान = | कार्यक्षेत्र = [[आगडगाव]], [[महाराष्ट्र]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | उपास्यदैवत = | वचन = | भाषा = [[मराठी]] }} [[अहमदनगर]] पासून २० किलोमीटर अंतरावर आगडगाव येथे काळभैरवनाथाचे पुरातन देवस्थान आहे. या छोट्या मंदिरावर शिलालेख नाही. हे मंदिर मोठे दगड आणि शिळांनी बांधलेले आहे. पुराणात असलेल्या नोंदीवरून आगडमल, रतडमल आणि देवमल या राक्षसांनी त्याचे बांधकाम केल्याचे सांगितले जाते.{{संदर्भ हवा}} या परिसरात आडगाव, रतडगाव आणि देवगाव या नावांची तीन गावे शेजारीशेजारीच आहेत. मंदिरांच्या प्रवेशद्वारावर तीन राक्षसांच्या मुंडक्यांची चित्रे कोरलेली आहेत. मंदिराच्या गाभाऱ्यात काळभैरवनाथ व जोगेश्वरी मातेच्या मूर्ती आहेत. त्या घडीव व स्थानबद्ध मूर्ती हलविता येत नाहीत. == कालभैरव मंदिरातील सेवा == == नित्य पूजा-विधी == == उत्सव == भैरवनाथ देवस्थानाजवळ चैत्रामध्ये यात्रा असते. या वेळी गंगेवरून कावडीने पाणी आणून देवाला स्नान घातले जाते. देवाच्या मानाच्या काठ्यांची या वेळी मिरवणूक होते. शोभेचे दारुकाम होते. काळ भैरवनाथांचा जन्मसोहळा काही आगळा-वेगळा असतो. या दिवशी दिवसभर भंडारा कार्यक्रम होऊन रात्री बारा वाजता जन्मसोहळा होतो. भजन, कीर्तन आदी धार्मिक कार्यक्रम या वेळी होतात. ब्रह्म व विष्णूचे गर्वहरण करण्यासाठी भगवान श्रीशंकराने आपल्या डाव्या बाहुतून भैरवनाथांची उत्पत्ती केली आणि भैरवनातांनी दोन्ही देवांचे गर्व हरण केले. त्यानंतर दंडकारण्यात असलेल्या ऋषिमुनींना त्रास देणाऱ्या राक्षसांचा संहार करण्याची जबाबदारी शंकराने भैरवनाथांवर टाकली.काळ भैरवनाथ जन्माची कथा काशीखंडात १० काही राक्षसही भैरवनाथांचे भक्त होते. यात्रेच्या दुसऱ्या दिवशी रात्री राक्षसांनी दर्शनाला यावे, असे देवाने वर दिल्याने त्यांची यात्रा भरते, अशी आख्यायिका आहे. == चित्रपट == * महीमा आगडगाव के काळभैरव नाथजी का (हिंदी) * * पिस्तुल्या == छायाचित्र == # # [[चित्र:Kalbhairavnathdarshan.jpg|इवलेसे|मराठी चित्रपट अभिनेत्री अलका कुबल ]][[चित्र:अनुराधा पौडवाल.jpg|इवलेसे|अनुराधा पौडवाल]] == अन्नदान == देवस्थान ट्रस्टने अन्नदानाचा उपक्रम सुरू केला आहे. प्रत्येक रविवारी मोफत जेवण दिले जाते. बाजरीची भाकरी, आमटी, कांदा, लिंबू, भात, मिरचीचा ठेचा असे या जेवणाचे स्वरूप असते. == कसे जाल == == बाह्यदुवा == * [http://bhairavnathtrust.org/ वेबसाइट] * [[https://drive.google.com/file/d/1EwIxgwZIRj7gx9SyeR-Re21uTvZJQAFo/view?usp=drivesdk/पुस्तक]] [[वर्ग:अहमदनगर जिल्हा]] pgpsopjrkold47m1u2regu5xxey02qw 2150042 2150041 2022-08-23T13:26:40Z Amitamitdd 106516 wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} {{माहितीचौकट हिंदू संत | नाव = काळभैरवनाथ | मूळ_पूर्ण_नाव = | जन्म_दिनांक = | चित्र =Kalbhairavnath.jpg | जन्म_स्थान = | कार्यक्षेत्र = [[आगडगाव]], [[महाराष्ट्र]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | उपास्यदैवत = | वचन = | भाषा = [[मराठी]] }} [[अहमदनगर]] पासून २० किलोमीटर अंतरावर आगडगाव येथे काळभैरवनाथाचे पुरातन देवस्थान आहे. या छोट्या मंदिरावर शिलालेख नाही. हे मंदिर मोठे दगड आणि शिळांनी बांधलेले आहे. पुराणात असलेल्या नोंदीवरून आगडमल, रतडमल आणि देवमल या राक्षसांनी त्याचे बांधकाम केल्याचे सांगितले जाते.{{संदर्भ हवा}} या परिसरात आडगाव, रतडगाव आणि देवगाव या नावांची तीन गावे शेजारीशेजारीच आहेत. मंदिरांच्या प्रवेशद्वारावर तीन राक्षसांच्या मुंडक्यांची चित्रे कोरलेली आहेत. मंदिराच्या गाभाऱ्यात काळभैरवनाथ व जोगेश्वरी मातेच्या मूर्ती आहेत. त्या घडीव व स्थानबद्ध मूर्ती हलविता येत नाहीत. == कालभैरव मंदिरातील सेवा == == नित्य पूजा-विधी == == उत्सव == भैरवनाथ देवस्थानाजवळ चैत्रामध्ये यात्रा असते. या वेळी गंगेवरून कावडीने पाणी आणून देवाला स्नान घातले जाते. देवाच्या मानाच्या काठ्यांची या वेळी मिरवणूक होते. शोभेचे दारुकाम होते. काळ भैरवनाथांचा जन्मसोहळा काही आगळा-वेगळा असतो. या दिवशी दिवसभर भंडारा कार्यक्रम होऊन रात्री बारा वाजता जन्मसोहळा होतो. भजन, कीर्तन आदी धार्मिक कार्यक्रम या वेळी होतात. ब्रह्म व विष्णूचे गर्वहरण करण्यासाठी भगवान श्रीशंकराने आपल्या डाव्या बाहुतून भैरवनाथांची उत्पत्ती केली आणि भैरवनातांनी दोन्ही देवांचे गर्व हरण केले. त्यानंतर दंडकारण्यात असलेल्या ऋषिमुनींना त्रास देणाऱ्या राक्षसांचा संहार करण्याची जबाबदारी शंकराने भैरवनाथांवर टाकली.काळ भैरवनाथ जन्माची कथा काशीखंडात १० काही राक्षसही भैरवनाथांचे भक्त होते. यात्रेच्या दुसऱ्या दिवशी रात्री राक्षसांनी दर्शनाला यावे, असे देवाने वर दिल्याने त्यांची यात्रा भरते, अशी आख्यायिका आहे. == चित्रपट == * महीमा आगडगाव के काळभैरव नाथजी का (हिंदी) * * पिस्तुल्या == छायाचित्र == # # [[चित्र:Kalbhairavnathdarshan.jpg|इवलेसे|मराठी चित्रपट अभिनेत्री अलका कुबल ]][[चित्र:अनुराधा पौडवाल.jpg|इवलेसे|अनुराधा पौडवाल]] == अन्नदान == देवस्थान ट्रस्टने अन्नदानाचा उपक्रम सुरू केला आहे. प्रत्येक रविवारी मोफत जेवण दिले जाते. बाजरीची भाकरी, आमटी, कांदा, लिंबू, भात, मिरचीचा ठेचा असे या जेवणाचे स्वरूप असते. == कसे जाल == == बाह्यदुवा == * [http://bhairavnathtrust.org/ वेबसाइट] * [https://drive.google.com/file/d/1EwIxgwZIRj7gx9SyeR-Re21uTvZJQAFo/view?usp=drivesdk पुस्तक] [[वर्ग:अहमदनगर जिल्हा]] cp8dv1qrjssmk3hyh0ytewq8p5b86vq 2150044 2150042 2022-08-23T13:36:17Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} {{माहितीचौकट हिंदू संत | नाव = काळभैरवनाथ | मूळ_पूर्ण_नाव = | जन्म_दिनांक = | चित्र =Kalbhairavnath.jpg | जन्म_स्थान = | कार्यक्षेत्र = [[आगडगाव]], [[महाराष्ट्र]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | उपास्यदैवत = | वचन = | भाषा = [[मराठी]] }} [[अहमदनगर]] पासून २० किलोमीटर अंतरावर आगडगाव येथे काळभैरवनाथाचे पुरातन देवस्थान आहे. या छोट्या मंदिरावर शिलालेख नाही. हे मंदिर मोठे दगड आणि शिळांनी बांधलेले आहे. पुराणात असलेल्या नोंदीवरून आगडमल, रतडमल आणि देवमल या राक्षसांनी त्याचे बांधकाम केल्याचे सांगितले जाते.{{संदर्भ हवा}} या परिसरात आडगाव, रतडगाव आणि देवगाव या नावांची तीन गावे शेजारीशेजारीच आहेत. मंदिरांच्या प्रवेशद्वारावर तीन राक्षसांच्या मुंडक्यांची चित्रे कोरलेली आहेत. मंदिराच्या गाभाऱ्यात काळभैरवनाथ व जोगेश्वरी मातेच्या मूर्ती आहेत. त्या घडीव व स्थानबद्ध मूर्ती हलविता येत नाहीत. == कालभैरव मंदिरातील सेवा == == नित्य पूजा-विधी == == उत्सव == भैरवनाथ देवस्थानाजवळ चैत्रामध्ये यात्रा असते. या वेळी गंगेवरून कावडीने पाणी आणून देवाला स्नान घातले जाते. देवाच्या मानाच्या काठ्यांची या वेळी मिरवणूक होते. शोभेचे दारुकाम होते. काळ भैरवनाथांचा जन्मसोहळा काही आगळा-वेगळा असतो. या दिवशी दिवसभर भंडारा कार्यक्रम होऊन रात्री बारा वाजता जन्मसोहळा होतो. भजन, कीर्तन आदी धार्मिक कार्यक्रम या वेळी होतात. ब्रह्म व विष्णूचे गर्वहरण करण्यासाठी भगवान श्रीशंकराने आपल्या डाव्या बाहुतून भैरवनाथांची उत्पत्ती केली आणि भैरवनातांनी दोन्ही देवांचे गर्व हरण केले. त्यानंतर दंडकारण्यात असलेल्या ऋषिमुनींना त्रास देणाऱ्या राक्षसांचा संहार करण्याची जबाबदारी शंकराने भैरवनाथांवर टाकली.काळ भैरवनाथ जन्माची कथा काशीखंडात १० काही राक्षसही भैरवनाथांचे भक्त होते. यात्रेच्या दुसऱ्या दिवशी रात्री राक्षसांनी दर्शनाला यावे, असे देवाने वर दिल्याने त्यांची यात्रा भरते, अशी आख्यायिका आहे. == चित्रपट == * महीमा आगडगाव के काळभैरव नाथजी का (हिंदी) * * पिस्तुल्या == छायाचित्र == # # [[चित्र:Kalbhairavnathdarshan.jpg|इवलेसे|मराठी चित्रपट अभिनेत्री अलका कुबल ]][[चित्र:अनुराधा पौडवाल.jpg|इवलेसे|अनुराधा पौडवाल]] == अन्नदान == देवस्थान ट्रस्टने अन्नदानाचा उपक्रम सुरू केला आहे. प्रत्येक रविवारी मोफत जेवण दिले जाते. बाजरीची भाकरी, आमटी, कांदा, लिंबू, भात, मिरचीचा ठेचा असे या जेवणाचे स्वरूप असते. == कसे जाल == == संदर्भ == {{संदर्भ यादी}} == बाह्यदुवा == * [http://bhairavnathtrust.org/ वेबसाइट] [[वर्ग:हिंदू मंदिरे]] [[वर्ग:अहमदनगर जिल्हा]] 5p35qcmit052tumxwjox1pka0jdkvbf 2150045 2150044 2022-08-23T13:38:05Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} {{माहितीचौकट हिंदू संत | नाव = काळभैरवनाथ | मूळ_पूर्ण_नाव = | जन्म_दिनांक = | चित्र =Kalbhairavnath.jpg | जन्म_स्थान = | कार्यक्षेत्र = [[आगडगाव]], [[महाराष्ट्र]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | उपास्यदैवत = | वचन = | भाषा = [[मराठी]] }} [[अहमदनगर]] पासून २० किलोमीटर अंतरावर आगडगाव येथे काळभैरवनाथाचे पुरातन देवस्थान आहे. या छोट्या मंदिरावर शिलालेख नाही. हे मंदिर मोठे दगड आणि शिळांनी बांधलेले आहे. पुराणात असलेल्या नोंदीवरून आगडमल, रतडमल आणि देवमल या राक्षसांनी त्याचे बांधकाम केल्याचे सांगितले जाते.{{संदर्भ हवा}} या परिसरात आडगाव, रतडगाव आणि देवगाव या नावांची तीन गावे शेजारीशेजारीच आहेत. मंदिरांच्या प्रवेशद्वारावर तीन राक्षसांच्या मुंडक्यांची चित्रे कोरलेली आहेत. मंदिराच्या गाभाऱ्यात काळभैरवनाथ व जोगेश्वरी मातेच्या मूर्ती आहेत. त्या घडीव व स्थानबद्ध मूर्ती हलविता येत नाहीत.{{संदर्भ हवा}} == कालभैरव मंदिरातील सेवा == == नित्य पूजा-विधी == == उत्सव == भैरवनाथ देवस्थानाजवळ चैत्रामध्ये यात्रा असते. या वेळी गंगेवरून कावडीने पाणी आणून देवाला स्नान घातले जाते. देवाच्या मानाच्या काठ्यांची या वेळी मिरवणूक होते. शोभेचे दारुकाम होते. काळ भैरवनाथांचा जन्मसोहळा काही आगळा-वेगळा असतो. या दिवशी दिवसभर भंडारा कार्यक्रम होऊन रात्री बारा वाजता जन्मसोहळा होतो. भजन, कीर्तन आदी धार्मिक कार्यक्रम या वेळी होतात.{{संदर्भ हवा}} ब्रह्म व विष्णूचे गर्वहरण करण्यासाठी भगवान श्रीशंकराने आपल्या डाव्या बाहुतून भैरवनाथांची उत्पत्ती केली आणि भैरवनातांनी दोन्ही देवांचे गर्व हरण केले. त्यानंतर दंडकारण्यात असलेल्या ऋषिमुनींना त्रास देणाऱ्या राक्षसांचा संहार करण्याची जबाबदारी शंकराने भैरवनाथांवर टाकली.काळ भैरवनाथ जन्माची कथा काशीखंडात १० काही राक्षसही भैरवनाथांचे भक्त होते. यात्रेच्या दुसऱ्या दिवशी रात्री राक्षसांनी दर्शनाला यावे, असे देवाने वर दिल्याने त्यांची यात्रा भरते, अशी आख्यायिका आहे.{{संदर्भ हवा}} == चित्रपट == * महीमा आगडगाव के काळभैरव नाथजी का (हिंदी){{संदर्भ हवा}} * * पिस्तुल्या{{संदर्भ हवा}} == छायाचित्र == # # [[चित्र:Kalbhairavnathdarshan.jpg|इवलेसे|मराठी चित्रपट अभिनेत्री अलका कुबल ]][[चित्र:अनुराधा पौडवाल.jpg|इवलेसे|अनुराधा पौडवाल]] == अन्नदान == देवस्थान ट्रस्टने अन्नदानाचा उपक्रम सुरू केला आहे. प्रत्येक रविवारी मोफत जेवण दिले जाते.{{संदर्भ हवा}} बाजरीची भाकरी, आमटी, कांदा, लिंबू, भात, मिरचीचा ठेचा असे या जेवणाचे स्वरूप असते. == कसे जाल == == संदर्भ == {{संदर्भ यादी}} == बाह्यदुवा == * [http://bhairavnathtrust.org/ वेबसाइट] [[वर्ग:हिंदू मंदिरे]] [[वर्ग:अहमदनगर जिल्हा]] qujuz5td3vbvutbo6ji7ir05ca0k1xj 0 283851 2150202 2114468 2022-08-24T07:38:44Z CommonsDelinker 685 Wappen_Aarau.svg या चित्राऐवजी Aarau_blason.svg चित्र वापरले. wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट स्वित्झर्लंडची नगरपालिका |subject_name = आराऊ |image_photo = Aarau Altstadt.jpg |image_caption = आराऊ, जुने शहर |imagepath_coa = Aarau blason.svg|pixel_coa= |imagepath_flag = Flag of Aarau.svg |map = Karte Gemeinde Aarau 2007.png |languages = जर्मन |canton = आर्गाउ |iso-code-region = सीएच-एजी |district = आराऊ जिल्हा |coordinates = {{coord|47|24|N|8|03|E|display=inline,title}} |postal_code = ५०००, ५००४ आराऊ, ५०३२ आराऊ रोह्र |municipality_code = ४००१ |area = 12.34 |elevation = 381 |elevation_description= |highest=Hungerberg |highest_m=471 |lowest=[[Aar]] |lowest_m=365| |population = {{Swiss populations NC|CH-AG|4001}} |populationof = {{Swiss populations YM|CH-AG}} |popofyear = {{Swiss populations Y|CH-AG}} |website = www.aarau.ch |mayor = Dr. Hanspeter Hilfiker |mayor_asof=February 2018 |mayor_party=FDP |mayor_title = Stadtpräsident |executive_name = Stadtrat |executive_number_of_members = 7 |parliament_name = Einwohnerrat|parliament_number_of_members = 50 |list_of_mayors = List of mayors of Aarau |places = आराऊ |demonym = {{lang-de|Aarauer(in)}} |neighboring_municipalities= बुक्स, सुह्र, अनटेरेन्फिल्डन, एपेनबर्ग-वॅशनाउ, एर्लिन्सबॅक |twintowns = न्यूचेल (स्वित्झर्लंड), डेलफ्ट (नेदरलँड्स), रूटलिंगेन (जर्मनी) }} '''आराऊ''' ( जर्मन: [ˈAːraʊ], स्विस जर्मन: [Ɑːræu̯] ) एक गाव आहे, एक नगरपालिका, आणि उत्तरेतील [[आर्गाउ]] [[स्वित्झर्लंडची राज्ये|राज्याची]] (कॅंटन) राजधानी आहे. हे शहर आराऊ जिल्ह्याची राजधानी देखील आहे. हे शहर जर्मन भाषिक आणि प्रामुख्याने [[प्रोटेस्टंट पंथ|प्रोटेस्टंट]] आहे. आराऊ स्विस पठारावर, आरे खोऱ्यात नदीच्या उजव्या काठावर वसलेले आहे. हे जुरा पर्वतच्या दक्षिणेकडील पायथ्याजवळ आहे. <ref name="CVDE">{{Harvard citation no brackets|Bridgwater|Aldrich|1968}}</ref> हे [[झ्युरिक]] शहराच्या पश्चिमेस <ref name="EB">{{Harvard citation no brackets|Hoiberg|2010}}</ref> आणि [[बर्न|बर्नच्या]] ईशान्य दिशेला {{Convert|65|km|miles}} अंतरावर आहे. <ref name="Colliers">{{Harvard citation no brackets|Van Valkenburg|Haefner|1997}}</ref> नगरपालिका [[सोलोथुर्न (राज्य)|सोलथर्नच्या कॅन्टॉनच्या]] पश्चिम सीमेजवळ आहे. हे [[आर्गाउ]] [[स्वित्झर्लंडची राज्ये|राज्यातील]] सर्वात मोठे शहर आहे. २०१० च्या सुरुवातीला रोहर हा आराऊचा जिल्हा बनला. <ref name="Fusion">{{Harvard citation no brackets|Oberholzer|2013}}</ref> आराऊची अधिकृत भाषा स्विस जर्मन आहे, परंतु मुख्य बोली असणारी ही भाषा अलेमॅनिक स्विस जर्मन बोली भाषेचे स्थानिक रूप आहे. == भौगोलिक परिस्थिती == {{मट्रा}} [[चित्र:Aarau_from_top.jpg|डावे|इवलेसे| आराऊ आणि जुरा पर्वत]] जुरा पर्वत दक्षिणेकडील पायथ्याशी आरे नदीच्या खोऱ्याच्या अरुंद ठिकाणी अरोचे जुने शहर खडकाळ जागेवर वसलेले आहे. <ref name="Cohen">{{Harvard citation no brackets|Cohen|1998}}</ref> या शहराचे नवीन जिल्हे आउटक्रॉपच्या दक्षिण आणि पूर्वेस तसेच डोंगराच्या वरच्या बाजूस आणि आरेच्या दोन्ही बाजूंच्या खोऱ्यात आहे. याच्या उत्तरेला कुट्टीजेन, पूर्वेला बुचस्, दक्षिण-पूर्व दिशेला सुह्र, दक्षिणेस अनटेरेन्फेल्डन आणि पश्चिमेला एपेनबर्ग-वॅश्नाउ आणि एर्लिन्सबाच नगरपालिका आहेत. आराउ आणि जवळपासच्या नगरपालिका एकत्रच वाढल्या आहेत. अनतेरेन्टफेल्डन हा एकमेव अपवाद आहे ज्याच्या वसाहती आराऊ पासून जॉनहार्ड आणि झेलगलीच्या विस्तृत जंगलांनी विभागल्या आहेत. शहराचे अंदाजे नऊ-दहावे भाग आरेच्या दक्षिणेस आणि एक दशांश उत्तरेस आहे. २००६ मध्ये त्याचे क्षेत्र {{Convert|8.9|km2|sqmi|abbr=on}} होते. या क्षेत्रापैकी ६.३% भाग शेतीसाठी वापरला जातो, तर ३४% वनक्षेत्रात आहे. उर्वरित जागेपैकी .२% वस्ती (इमारती किंवा रस्ते) असून उर्वरित (४.५%) नद्या किंवा तलाव आहेत. <ref name="SFSO">{{Harvard citation no brackets|Anon|2013}}</ref> सर्वात कमी उंची, {{Convert|365|m|ft|sp=us}}, आरच्या काठावर आणि सर्वोच्च उंची {{Convert|471|m|ft|sp=us}}, केटीगेनच्या सीमेवर हंगरबर्ग आहे. === हवामान === {{माहितीचौकट हवामान}} == इतिहास == [[चित्र:Aarau_schloessli.jpg|उजवे|इवलेसे|226x226अंश| Schlössli]] [[चित्र:Aarau_rathaus.jpg|उजवे|इवलेसे|240x240अंश| सिटी हॉल]] [[चित्र:Aarau_stadtkirche.jpg|उजवे|इवलेसे|225x225अंश| टाउन चर्च टॉवर]] [[चित्र:Aarau_oberer_turm.jpg|उजवे|इवलेसे|247x247अंश| अप्पर गेट टॉवर]] आराऊमध्ये निओलिथिक काळातील काही कलाकृती सापडल्या आहेत. सध्याच्या रेल्वे स्थानकाच्या जवळच [[ताम्र युग|कांस्य युगाच्या]] (इ.स.पू. १००० पूर्वी) वस्तीचे अवशेष खोदले गेले आहेत. सालोदुरुम आणि विंडोनिस्सा या मधून जाणारा रस्ता सध्याच्या बानहॉफस्त्रासी भागातून जात होता. १९७६ मध्ये आरे येथे गोताखोरांना रोमन काळाच्या उत्तरार्धातील सात मीटर रुंदीच्या लाकडी पुलाचा काही भाग सापडला. == वाहतूक == आराऊ रेल्वे स्टेशन हे टर्मिनस आहे. एस बान झुरिच ओळीवर एस ३ लाईन आहे . बसबेट्रीब आराऊ एजी द्वारे सार्वजनिक वाहतुकीसह देखील या शहरात सेवा दिली जाते. {| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;" ! colspan="8" bgcolor="#E3E3E3" |लोकसंख्या वाढ <ref name="EB">{{Harvard citation no brackets|Hoiberg|2010}}</ref> <ref name="HDS">{{Harvard citation no brackets|Lüthi|2009}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bfs.admin.ch/bfs/de/home/statistiken/regionalstatistik/regionale-portraets-kennzahlen/gemeinden/gemeindeportraets.html|title=Gemeindeporträts|website=www.bfs.admin.ch|publisher=Swiss Federal Statistical Office|access-date=1 November 2018}}</ref> |- bgcolor="#E3E3E3" ! वर्ष ! लोकसंख्या ! स्विस<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> नागरिक ! % जर्मन<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> बोलणे ! % फ्रेंच<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> बोलणे ! % इटालियन<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> बोलणे ! % [[प्रोटेस्टंट पंथ|प्रोटेस्टंट]] ! % [[कॅथलिक चर्च|रोमन<br /><br /><br /><br />]]<nowiki></br></nowiki> [[कॅथलिक चर्च|कॅथोलिक]] |- | १५५८ | align="center" | सीए 1,200 | | | | | | |- | १७६४ | align="center" | 1, 868 | | | | | | |- | १७९८ | align="center" | 2, 458 | | | | | | |- | १८५० | align="center" | ४,६५७ | align="center" | ४,२९९ | align="center" | 0.0% | align="center" | 0.0% | align="center" | 0.0% | align="center" | 0.0% | align="center" | 0.0% |- | १८८०a | align="center" | 5,914 | align="center" | 5,381 | align="center" | 99.2% | align="center" | 0.7% | align="center" | 0.2% | align="center" | 81.9% | align="center" | 17.4% |- | १९१० | align="center" | 9,593 | align="center" | 7,986 | align="center" | 90.6% | align="center" | २.२% | align="center" | 6.7% | align="center" | 71.7% | align="center" | 26.6% |- | 1930 | align="center" | 11,666 | align="center" | 10,472 | align="center" | 95.3% | align="center" | 1.7% | align="center" | २.3% | align="center" | 72.7% | align="center" | 25.4% |- | 1950 | align="center" | 14,280 | align="center" | 13,373 | align="center" | 93.8% | align="center" | २.२% | align="center" | 2.२% | align="center" | 70.4% | align="center" | 27.9% |- | 1970 | align="center" | 16,881 | align="center" | 13,782 | align="center" | 82.4% | align="center" | 1.6% | align="center" | 11.2% | align="center" | 60.1% | align="center" | 37.6% |- | 1987 | align="center" | 15,750 | align="center" | | align="center" | | align="center" | | align="center" | | align="center" | 75% | align="center" | |- | 1990 | align="center" | 16,481 | align="center" | 13,146 | align="center" | 81.7% | align="center" | 1.0% | align="center" | 5.3% | align="center" | 49.7% | align="center" | 33.0% |- | 1993 | align="center" | 15,900 <ref name="Cohen">{{Harvard citation no brackets|Cohen|1998}}</ref> | | | | | | |- | 2010 | align="center" | 19,497 | align="center" | 15,695 | align="center" | ८५% | align="center" | १% | align="center" | ३.३% | align="center" | ४४.४% | align="center" | २८.८% |- | २०१. | align="center" | 21,036 | align="center" | 16,534 | align="center" | | align="center" | | align="center" | | align="center" | | align="center" | |} == उल्लेखनीय लोक == [[चित्र:4bircher.JPG|इवलेसे|188x188अंश| मॅक्सिमिलियन बर्चर-बेनर]] [[चित्र:Martin_Schlumpf.jpg|इवलेसे|187x187अंश| मार्टिन स्लंप्फ, २०११]] [[चित्र:MarisaBrunner.jpg|इवलेसे|159x159अंश| मारिसा ब्रूनर, २०१३]] === आराऊ मध्ये जन्म === * फर्डिनांड रुडोल्फ हॅसलर, (१७७० - १८४३), युनायटेड स्टेट्स कोस्ट सर्व्हेचे पहिले संचालक <ref name="Marquis 1607-1896">{{Harvard citation no brackets|Galgoul|Wilson|Konya|1963|p=308}}</ref> * हंस हर्झोग (१८१९ - १८९४) स्विस सैन्य जनरल * कार्ल फेअर-हर्जोग (१८२० - १८८०), राजकारणी, स्विस नॅशनल कौन्सिल १८७४ सालचे अध्यक्ष * फ्रेडरिक मिल्लबर्ग (१८४० - १९१५) एक स्विस भूगर्भशास्त्रज्ञ * हंस रेनोल्ड (१८५२ - १९३६) एक स्विस / ब्रिटिश अभियंता, ब्रिटनमधील शोधक आणि उद्योगपती * फ्रेडरीक झ्सकोक्के ( १८६० - १९३६ ) प्राणीशास्त्रज्ञ आणि परजीवी तज्ज्ञ, हेनरिक झ्शोकॉके यांचे नातू * एमिल हॅसलर (१८६४ - १९३७) फिजीशियन, एथनोग्राफर, निसर्गशास्त्रज्ञ आणि वनस्पतीशास्त्रज्ञ * मॅक्सिमिलियन बर्चर-बेनर (१८६७ - १९३९) फिजीशियन, पायनियर न्यूट्रिशनिस्ट, लोकप्रिय मुसली * फ्रेडरिक सूटेरमेस्टर (१८७३ - १९३४) एक स्विस धर्मशास्त्रज्ञ आणि चर्चचा मुख्य धर्मोपदेशक * मार्था बुखार्ट (८७४ - १९५६) चित्रकार आणि छायाचित्रकार * यूजेन बर्चर (१८८२ - १९५६), राजकारणी * एडमंड ह्युबर्गर (१८८३ - १९६२) <ref>[[imdbname:0381810|IMDb Database]] retrieved 1 January 2019</ref> ) कला दिग्दर्शक, पटकथा लेखक आणि चित्रपट दिग्दर्शक <ref>[[imdbname:0381810|IMDb Database]] retrieved 1 January 2019</ref> * कार्ल बाल्मर १८९१ - १९५८) चित्रकार, [[:वर्ग:अध्यात्म|मानववंशशास्त्रज्ञ]] तत्त्वज्ञानी आणि लेखक * फेलिक्स हॉफमॅन (१९११ - १९७५) ग्राफिक डिझायनर, चित्रकार आणि डाग ग्लास कलाकार * एरिका बर्कार्ट (१९२२ - २०१०), लेखक आणि कवी * फ्रिट्ज वोगेलसांग (जन्म १९३२) डिकॅथलेट, [[१९६० उन्हाळी ऑलिंपिक|१९६० उन्हाळी ऑलिंपिकमध्ये भाग घेतला]] * [[१९६० उन्हाळी ऑलिंपिक|1960 उन्हाळी ऑलिंपिकमध्ये]] भाग घेतलेला हंस्रूडी जोस्ट (१९३४ - २०१६) हातोडा फेकणारा * क्लाऊस मर्झ (जन्म १९४५) एक स्विस लेखक * मार्टिन स्लम्पफ (जन्म १९४७) संगीतकार, संगीतकार, कंडक्टर, सुधारक आणि शैक्षणिक शिक्षक. * उर्स फेस (जन्म १९४७) लेखक <ref>[[:de:Urs Faes|German Wiki, Urs Faes]]</ref> * चार्लोट वॉल्टर (जन्म १९५१) आकृती स्केटर, [[१९६८ हिवाळी ऑलिंपिक|1968]] आणि [[१९७२ हिवाळी ऑलिंपिक|1972 हिवाळी ऑलिंपिकमध्ये]] भाग [[१९७२ हिवाळी ऑलिंपिक|घेतला]] * जर्ज फ्रे (जन्म १९५३) संगीतकार आणि सनईकार * जर्ज मॉलर (जन्म १९६१) निवृत्त ट्रॅक सायकलस्वार आणि रोड सायकल रेसर, [[१९८४ उन्हाळी ऑलिंपिक|१९८४ च्या उन्हाळी ऑलिंपिकमध्ये भाग घेतला]] * ख्रिश्चन रेख (जन्म १९६७) बॉबस्लेडरने चार हिवाळी ऑलिम्पिकमध्ये रौप्यपदक जिंकले * अँड्रियास हिलफिकर (जन्म १९६९) माजी आंतरराष्ट्रीय फुटबॉलपटू, ३७६ क्लब सामने * डॅनियल वर्मेलिंगर (जन्म १९७१) फुटबॉल रेफरी, स्विस रेफरिज युनियनचे अध्यक्ष * इव्हान बेनिटो (जन्म १९७६) सेवानिवृत्त व्यावसायिक फुटबॉल गोलकीपर, ३२७ क्लब सामने. * मारिसा ब्रूनर (जन्म १९८२) निवृत्त फुटबॉल गोलकीपर, स्वित्झर्लंडच्या महिला राष्ट्रीय फुटबॉल संघासाठी ७५ सामने * स्टीफन आयशर्नबर्गर (जन्म १९८४) चित्रपट दिग्दर्शक आणि चित्रपटाचे निर्माता <ref>[[imdbname:3022531|IMDb Database]] retrieved 1 January 2019</ref> === आराऊ येथे राहणारे === [[चित्र:Sylvia_Flückiger-Bäni.jpg|इवलेसे|197x197अंश| सिल्व्हिया फ्लिकिगर-बनी]] * जोहान रुडॉल्फ डॉल्डर (१७५३ - १८०७), राजकारणी <ref>[[:de:Johann Rudolf Dolder|German Wiki, Johann Rudolf Dolder]]</ref> * जोहान कास्पर रियसबॅक (१७५४ - १७८६), लेखक आणि अभिनेता <ref>[[:de:Johann Kaspar Riesbeck|German Wiki, Johann Kaspar Riesbeck]]</ref> * सेबॅस्टियन फहरलेंडर (१७६८ - १८४१), राजकारणी, वैद्य <ref>[[:de:Sebastian Fahrländer|German Wiki, Sebastian Fahrländer]]</ref> * जोहान हेनरिक डॅनियल झ्सकोक्के (१७७१ - १८४८) जर्मन, नंतर स्विस, लेखक आणि सुधारक * इग्नाझ पॉल व्हिटालिस ट्रोक्सलर (१७८० - १८६६), चिकित्सक, राजकारणी, तत्त्वज्ञानी * जोहान रुडोल्फ रेंगर (१७९५ - १८३२), निसर्गवादी आणि डॉक्टर * [[अल्बर्ट आइन्स्टाइन|अल्बर्ट आइनस्टाइन]] (१८७९ - १७९१), वैज्ञानिक * चार्ल्स त्सोपॉप (१८९९ – १९८२), लेखक <ref>[[:de:Charles Tschopp|German Wiki, Charles Tschopp]]</ref> * ब्रुनो हून्झिकर (१९३० - २०००) एक स्विस वकील आणि राजकारणी * सिल्व्हिया फ्लॅकीगर-बनी (जन्म १९५२), राजकारणी * डेव्हिड हनिगसबर्ग (१९५९- २००५) दक्षिण आफ्रिकेचा शास्त्रीय संगीतकार, मार्गदर्शक आणि संगीतज्ञ * निकोलस मल्लर (जन्म १९८२) एक स्विस स्नोबोर्डर == आंतरराष्ट्रीय संबंध == === जुळी शहरे === ही यादी खालील प्रमाणे आहे: {| class="wikitable" | * {{ध्वजचिन्ह|NED}} [[डेल्फ़्ट|डेल्फ्ट]], [[नेदरलँड्स]] | * {{ध्वजचिन्ह|SUI}} [[न्यूशातेल]], [[स्वित्झर्लंड]] | * {{ध्वजचिन्ह|GER}} [[रेउलिंजेन]], [[जर्मनी]] |} == हे देखील पहा == * लेन्झबर्ग (ऐतिहासिक संग्रहालय ) == तळटीप == == संदर्भ == * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/regionen/02/key.html|title=Regional Portraits: Communes|last=Anon|year=2013|publisher=Swiss Federal Statistics Office|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160105172441/http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/regionen/02/key.html|archive-date=5 January 2016|access-date=15 November 2013}} * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.meteoswiss.admin.ch/files/metweb/klimadiagramme/en/BUS.pdf|title=Climate Normals Buchs/Aarau 1961–1990|last=Anon|year=2013a|website=Climate Diagrams and Normals from Swiss Measuring Stations|publisher=Federal Office of Meteorology and Climatology (MeteoSwiss)|format=PDF|access-date=15 November 2013}}  *   *   * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ag.ch/staag/|title=Statistical Department of Canton Aargau – Area 11 – Transport and Communications|last=Department of Finance and Resources|year=2013|access-date=21 January 2010}}  * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ag.ch/staag/|title=Statistical Department of Canton Aargau – Area 01 – Population|last=Department of Finance and Resources|year=2013a|access-date=20 January 2010}}  * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ag.ch/staag/|title=Statistical Department of Canton Aargau – Bevölkerungsdaten für den Kanton Aargau und die Gemeinden (Archiv)|last=Department of Finance and Resources|year=2013b|trans-title=Population data for the canton of Aargau and the municipalities (archive)|access-date=20 January 2010}}  * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ag.ch/staag/|title=Statistical Department of Canton Aargau – Aargauer Numbers 2009|last=Department of Finance and Resources|year=2013c|access-date=20 January 2010}}  * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ag.ch/staag/|title=Statistical Department of Canton Aargau|last=Department of Finance and Resources|year=2013d|access-date=20 January 2010}}  * {{जर्नल स्रोत|last=Hall|first=Richard T.|date=July 1991|title=Switzerland – A Capsule History|url=http://www.swiss-stamps.us/Tell/T174.pdf|publisher=American Helvetia Philatelic Society|volume=XVII|issue=4|pages=132–136|access-date=29 March 2014}} * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.fotw.us/flags/ch-ag001.html|title=Aarau Commune (Aargau Canton, Switzerland)|last=Heimer|first=Željko|year=2001|website=Flags of the World.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121002021629/http://www.fotw.us/flags/ch-ag001.html|archive-date=2 October 2012|access-date=15 November 2013}} *   * {{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/historyofswitzer00luck|title=History of Switzerland, The first 100,000 Years: Before the Beginnings to the Days of the Present|last=Luck|first=J. Murray|publisher=The Society for the Promotion of Science and Scholarship, Inc.|year=1985|isbn=0-930664-06-X|location=Palo Alto, CA}} * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D1620.php|title=Aarau|last=Lüthi|first=Alfred|year=2009|website=Historical Dictionary of Switzerland|access-date=10 April 2014}} *   * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/de/index/infothek/nomenklaturen/blank/blank/gem_liste/03.Document.112644.pdf|title=Amtliches Gemeindeverzeichnis der Schweiz|last=Oberholzer|first=Ernst|year=2013|publisher=Swiss Federal Statistical Office|trans-title=Unofficial community directory of Switzerland|format=PDF|access-date=15 November 2013}} * {{स्रोत पुस्तक|title=Switzerland|publisher=Whittlesey House|year=1949|editor-last=Ogrizek|editor-first=Doré|series=The World in Color|location=USA|asin=B007T2XM5W|editor-last2=Rufenacht|editor-first2=J. G.}} * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.bevoelkerungsschutz.admin.ch/internet/bs/de/home/themen/kgs/kgs_inventar/a-objekte.parsys.00012.DownloadFile.tmp/ag2013.pdf|title=Schweizerisches Inventar der Kulturgüter von nationaler Bedeutung|last=Swiss Confederation|year=2009|trans-title=Swiss Inventory of Cultural Property of National and Regional Significance|format=PDF|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150923184437/http://www.bevoelkerungsschutz.admin.ch/internet/bs/de/home/themen/kgs/kgs_inventar/a-objekte.parsys.00012.DownloadFile.tmp/ag2013.pdf|archive-date=23 September 2015|access-date=15 November 2013}} *   *   == बाह्य दुवे == * [http://www.aarau.ch Aarau.ch] [[वर्ग:स्वित्झर्लंडमधील शहरे]] aupj8ws3aap0qhtbqr4dxywkz0pl7jj 0 289974 2150145 1952338 2022-08-24T04:34:59Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki '''जोसेफिन कोमो''' ([[२१ मे]], [[इ.स. १९९७|१९९७]]:[[झिम्बाब्वे]] - ) ही {{crw|ZIM}}च्या महिला क्रिकेट संघाकडून २०१९ पासून आंतरराष्ट्रीय [[क्रिकेट]] खेळणारी खेळाडू आहे. ही उजव्या हाताने फलंदाजी आणि मध्यम जलदगती गोलंदाजी करते. {{DEFAULTSORT:कोमो, जोसेफिन}} [[वर्ग:झिम्बाब्वेच्या महिला क्रिकेट खेळाडू]] [[वर्ग:इ.स. १९९७ मधील जन्म]] [[वर्ग:स्त्री चरित्रलेख]] t57ypi241guzjsaeinb0lofhbmpmuww 0 291380 2150048 2150030 2022-08-23T13:41:48Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पाळज''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= भोकर | जिल्हा = [[नांदेड जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पाळज''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नांदेड जिल्हा|नांदेड जिल्ह्यातील]] [[भोकर (गाव)|भोकर (गाव) तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== नैऋत्य मान्सूनमुळे पडणाऱ्या पावसाळ्याचा ऋतू वगळता येथील हवामान सर्वसाधारणपणे कोरडेच असते. येथे वर्षात चार ऋतू असतात. हिवाळा हा नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी अखेरपर्यंत असतो. त्यानंतर येणारा उन्हाळा मात्र जूनच्या पहिल्या आठवड्यापर्यंत खेचला जातो. नैऋत्य मान्सूनचा पाऊस त्याच्या पाठोपाठ येतो आणि ऑक्टोबरच्या पहिल्या आठवड्यापर्यंत टिकतो. शेष ऑक्टोबर आणि नोव्हेंबरचा पूर्वार्ध हा मान्सूनोत्तर गरमीचा काळ असतो. सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान ९८० मि.मी.आहे. नैऋत्य मोसमी वाऱ्यापासून पडणाऱ्या पावसाचे प्रमाण एकूण वार्षिक पर्जन्याच्या ८५ टक्के आहे. जुलै आणि ऑगस्ट हे वर्षातील सर्वाधिक पर्जन्याचे महिने आहेत. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== पाळज चा गणपती खूप प्रसिद्ध आहे. शेजारील तेलंगणा व आंध्रप्रदेश राज्यातील शेकडो भक्त भाविक गणरायाच्या दर्शनास येतात हा उत्सव १० ते ११ दिवस चालतो. नवसाला पावणारा गणपती म्हणून या गणरायाची ख्याती आसपासच्या काही राज्यांमध्ये आहे. उत्सवातील ११ही दिवसात येथे सांस्कृतिक व प्रबोधनात्मक कार्यक्रमाचे आयोजन आयोजक करीत असतात.{{संदर्भ हवा}} गणपतीची स्थापना इ्. स. १९४८ मध्ये करण्यात आली आणि गणपती हा पुर्णता लाकडापासून बनवण्यात आला आहे.गणपतीची विषेशतः म्हणजे या गणपतीचे विसर्जन गावकरी करत नाहीत.{{संदर्भ हवा}} ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:भोकर तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नांदेड जिल्ह्यातील गावे]] brpmnj9ga2jepbp98vx78zh20zi6pw4 0 292424 2150064 2128980 2022-08-23T15:39:51Z 2409:4081:614:AD7D:0:0:25B:90B1 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''फुलवळ''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= कंधार | जिल्हा = [[नांदेड जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''फुलवळ''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नांदेड जिल्हा|नांदेड जिल्ह्यातील]] [[कंधार|कंधार तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== नैऋत्य मान्सूनमुळे पडणाऱ्या पावसाळ्याचा ऋतू वगळता येथील हवामान सर्वसाधारणपणे कोरडेच असते. येथे वर्षात चार ऋतू असतात. हिवाळा हा नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी अखेरपर्यंत असतो. त्यानंतर येणारा उन्हाळा मात्र जूनच्या पहिल्या आठवड्यापर्यंत खेचला जातो. नैऋत्य मान्सूनचा पाऊस त्याच्या पाठोपाठ येतो आणि ऑक्टोबरच्या पहिल्या आठवड्यापर्यंत टिकतो. शेष ऑक्टोबर आणि नोव्हेंबरचा पूर्वार्ध हा मान्सूनोत्तर गरमीचा काळ असतो. सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान ९८५ मि.मी.आहे. नैऋत्य मोसमी वाऱ्यापासून पडणाऱ्या पावसाचे प्रमाण एकूण वार्षिक पर्जन्याच्या ८५ टक्के आहे. जुलै आणि ऑगस्ट हे वर्षातील सर्वाधिक पर्जन्याचे महिने आहेत. ==लोकजीवन== 6,000 ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:कंधार तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नांदेड जिल्ह्यातील गावे]] pqyv2stc8qy2s45tighj4ewda3teicz 2150090 2150064 2022-08-23T17:32:48Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/2409:4081:614:AD7D:0:0:25B:90B1|2409:4081:614:AD7D:0:0:25B:90B1]] ([[User talk:2409:4081:614:AD7D:0:0:25B:90B1|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:सांगकाम्या|सांगकाम्या]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''फुलवळ''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= कंधार | जिल्हा = [[नांदेड जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''फुलवळ''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नांदेड जिल्हा|नांदेड जिल्ह्यातील]] [[कंधार|कंधार तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== नैऋत्य मान्सूनमुळे पडणाऱ्या पावसाळ्याचा ऋतू वगळता येथील हवामान सर्वसाधारणपणे कोरडेच असते. येथे वर्षात चार ऋतू असतात. हिवाळा हा नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी अखेरपर्यंत असतो. त्यानंतर येणारा उन्हाळा मात्र जूनच्या पहिल्या आठवड्यापर्यंत खेचला जातो. नैऋत्य मान्सूनचा पाऊस त्याच्या पाठोपाठ येतो आणि ऑक्टोबरच्या पहिल्या आठवड्यापर्यंत टिकतो. शेष ऑक्टोबर आणि नोव्हेंबरचा पूर्वार्ध हा मान्सूनोत्तर गरमीचा काळ असतो. सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान ९८५ मि.मी.आहे. नैऋत्य मोसमी वाऱ्यापासून पडणाऱ्या पावसाचे प्रमाण एकूण वार्षिक पर्जन्याच्या ८५ टक्के आहे. जुलै आणि ऑगस्ट हे वर्षातील सर्वाधिक पर्जन्याचे महिने आहेत. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:कंधार तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नांदेड जिल्ह्यातील गावे]] 1zqh2syvvmyvhk5y9w3g0ybulmmnb3d 0 310629 2150067 2149114 2022-08-23T16:10:48Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[फ्रॅन जोनस]] वरुन [[फ्रान जोनस]] ला हलविला wikitext text/x-wiki '''फ्रांसिस सिसिलिया''' ''फ्रॅन'' '''जोनस''' ([[८ एप्रिल]], [[इ.स. २००४|२००४]]:[[ऑकलंड]], [[न्यू झीलंड]] - ) ही {{cr|NZL}}कडून आंतरराष्ट्रीय [[क्रिकेट]] खेळलेली खेळाडू आहे. ही उजव्या हाताने फलंदाजी आणि डाव्या हाताने मंदगती गोलंदाजी करते. जोनस [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळांत क्रिकेट|२०२२ राष्ट्रकुल खेळांत]] [[न्यू झीलंड]]कडून खेळली {{विस्तार}} {{संदर्भनोंदी}} {{न्यू झीलँड संघ - २०२२ राष्ट्रकुल खेळ}} {{DEFAULTSORT:जोनस, फ्रॅन}} [[वर्ग:न्यू झीलंडच्या महिला क्रिकेट खेळाडू]] [[वर्ग:इ.स. २००४ मधील जन्म]] [[वर्ग:स्त्री चरित्रलेख]] kdkg1u3tcfyqqvtwdyri4i3t69ywyvs 0 310745 2150097 2150000 2022-08-23T18:01:32Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Rahil_Azam.jpg|इवलेसे|राहिल आझम]] {{विकिडेटा माहितीचौकट}}'''राहिल आझम''' (जन्म: २५ सप्टेंबर १९८१) हा एक भारतीय अभिनेता आणि मॉडेल आहे. तो [[हातिम (मालिका)|हातिम]] मध्ये ''हातिमच्या भूमिकेत,'' '' सी आय डी'' मालिकेत नकुल, ''तू आशिकी'' मध्ये जेडी म्हणून, ''[[मॅडम सर]]'' मध्ये [[ड्युटी पोलिस अधीक्षक|डीएसपी]] अनुभव सिंग म्हणून आणि ''अचानक 37 बाद'' मध्ये राहुल/अजिंक्य म्हणून त्याने काम केले आहे.{{संदर्भ}} तो सामान्यतः हातिम मालिकेसाठी ओळखला जातो. २००३ - ०४ मधील या मालिकेत त्याने मुख्य भूमिका केली होती.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदी दूरचित्रवाहिनी अभिनेते]] [[वर्ग:इ.स. १९८१ मधील जन्म]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] mndk9sq4xzc9ijrwkigo3itif9g5t07 2150215 2150097 2022-08-24T09:14:16Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — पररूप संधी - इक प्रत्यय ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#पररूप संधी - इक प्रत्यय|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki [[चित्र:Rahil_Azam.jpg|इवलेसे|राहिल आझम]] {{विकिडेटा माहितीचौकट}}'''राहिल आझम''' (जन्म: २५ सप्टेंबर १९८१) हा एक भारतीय अभिनेता आणि मॉडेल आहे. तो [[हातिम (मालिका)|हातिम]] मध्ये ''हातिमच्या भूमिकेत,'' '' सी आय डी'' मालिकेत नकुल, ''तू आशिकी'' मध्ये जेडी म्हणून, ''[[मॅडम सर]]'' मध्ये [[ड्युटी पोलिस अधिक्षक|डीएसपी]] अनुभव सिंग म्हणून आणि ''अचानक 37 बाद'' मध्ये राहुल/अजिंक्य म्हणून त्याने काम केले आहे.{{संदर्भ}} तो सामान्यतः हातिम मालिकेसाठी ओळखला जातो. २००३ - ०४ मधील या मालिकेत त्याने मुख्य भूमिका केली होती.{{संदर्भ}} {{विस्तार}} == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदी दूरचित्रवाहिनी अभिनेते]] [[वर्ग:इ.स. १९८१ मधील जन्म]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] lge7sshd45ca3906mou7sbkj8au9x2e 0 310757 2150094 2149647 2022-08-23T17:44:02Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki विजय दर्डा हे भारतीय राजकारणी आणि लोकमत वृत्तपत्र समूहाचे अध्यक्ष आहेत. ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.vijaydarda.in/|title=Vijay Darda's official website|website=VijayDarda.in|language=en-US|access-date=2022-08-22}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/editorial/joy-dreamer/|title=स्वप्नपूर्तीचा आनंद|last=author/admin|date=2016-07-25|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2022-08-22}}</ref> {{विस्तार}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:विस्तार विनंती]] [[वर्ग:मराठी राजकारणी]] [[वर्ग:मराठी उद्योगपती]] k48zyuio4lp3vf611zg74gnzr7rkera 2150095 2150094 2022-08-23T17:44:38Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki '''विजय दर्डा''' हे भारतीय राजकारणी आणि लोकमत वृत्तपत्र समूहाचे अध्यक्ष आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.vijaydarda.in/|title=Vijay Darda's official website|website=VijayDarda.in|language=en-US|access-date=2022-08-22}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/editorial/joy-dreamer/|title=स्वप्नपूर्तीचा आनंद|last=author/admin|date=2016-07-25|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2022-08-22}}</ref> {{विस्तार}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:विस्तार विनंती]] [[वर्ग:मराठी राजकारणी]] [[वर्ग:मराठी उद्योगपती]] qi1kbeze9owci94fz66dfa9eeq12fhw 0 310818 2150093 2149932 2022-08-23T17:41:11Z संतोष गोरे 135680 देणगी साठीचा दुवा wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट समाजकारणी संस्था|संस्था_नाव=शांतीवन|कामाचे_क्षेत्र=मराठवाडा|अध्यक्ष=दीपक नागरगोजे|प्रसिद्ध_सदस्य१=कावेरी नागरगोजे|स्थापना=२७ नोव्हेंबर २०००|मुख्यालय=आर्वी, शिरूर कासार जिल्हा बीड|संकेतस्थळ=}} मराठवाड्यातील अनाथ, वंचित आणि ऊसतोड कामगारांच्या मुलांसाच्या शिक्षण आणि संगोपनासाठी [[बीड जिल्हा|बीड]] या दुष्काळग्रस्त जिल्ह्यामध्ये आर्वी तालुका [[शिरूर तालुका, बीड जिल्हा|शिरूर कासार]] येथे <ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/vishesh/sarva-karyeshu-sarvada-2017-shantivan-organization-near-beed-1538997/|title=वंचितांचे ‘शांतिवन’!|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-08-22}}</ref>शांतीवन आश्रमाची स्थापना<ref name=":1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/beed/mother-300-children-inspirational-journey-shantivan-beed-district/|title=३०० लेकरांची माय ; बीड जिल्ह्यातील ‘शांतीवन’चा प्रेरणादायी प्रवास|last=author/lokmat-news-network|date=2019-05-12|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2022-08-22}}</ref> बावीस वर्षांपूर्वी दीपक नागरगोजे<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnaindia.com/mumbai/report-foundation-documents-beed-couple-s-success-story-of-farm-pond-that-has-5-crore-litres-water-2209600|title=Foundation documents Beed couple's success story of farm pond that has 5 crore litres water|website=DNA India|language=en|access-date=2022-08-22}}</ref> यांनी केली == स्वरूप == सध्या या प्रकल्पामध्ये नवजात बालकापासून ते वय वर्ष 18 वयोगटातील मुलांच्या संगोपनाचे शिक्षणाचे आणि दत्तक विधानाचे कार्य केले<ref name=":1" /> जाते. 300 मुलांची निवासी व्यवस्था या प्रकल्पात आहे. सहा वर्षांपेक्षा लहान वयोगटातील मुलांसाठी शांतीवन मध्ये सुलभा सुरेश जोशी नावाचे शिशुगृह<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://shantiwan.org/about-us-2/|title=Our Work – शांतिवन – वंचितांचा आधारवड / Support for the deprived|language=en-US|access-date=2022-08-23}}</ref> स्थापन करण्यात आलेले असून रस्त्यावर टाकून दिलेली मुलं नको असलेली मुलं फेकून दिलेली मुलं संकटात सापडलेल्या या मुलांना या शिशुगृहामध्ये वाढवले जाते.<ref name=":0" /> तसेच केंद्र सरकारच्या माध्यमातून कायदेशीर मार्गाने या मुलांचे चांगल्या कुटुंबात पुनर्वसन करण्याचे कामही या प्रकल्पातून होते. == मुलींसाठी प्रकल्प == शांतीवन प्रकल्पात अनाथ वंचित मुलींच्या निवासाची आणि शिक्षणाची व्यवस्था करण्यात आलेली आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|last=Shelar|first=Jyoti|url=https://www.thehindu.com/opinion/op-ed/the-silent-sufferers-on-farmer-suicides-in-maharashtra/article22777408.ece|title=The silent sufferers: on farmer suicides in Maharashtra|date=2018-02-16|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> सध्या 178 मुली या प्रकल्पात शिक्षण घेत असून 500 मुलींकरता नवीन प्रकल्पाची निर्मिती करण्यात येत आहे. अनाथ वंचित मुलींबरोबरच ऊसतोड कामगारांच्या मुलींनाही या नवीन प्रकल्पात सामावून घेतले जाणार आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/maharashtra/deepak-nagargoje-kaveri-nagargoje-started-shantivan-in-beed-for-social-cause-1539036/|title=वंचित मुलींच्या वसतिगृहासाठी मदतीची गरज|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-08-22}}</ref>बीड जिल्ह्यात सातत्याने भेटसावत असणाऱ्या बालविवाहाच्या प्रश्नांवरती या या प्रकल्पात राबविण्यात आलेले वेगवेगळे प्रयोग बालविवाह या समस्येवर उपाय शोधण्यासाठी पथदर्शी ठरले आहेत. == संदर्भ == <references /> [[वर्ग:सामाजिक उपक्रम]] [[वर्ग:सामाजिक कल्याणकारी संस्था]] [[वर्ग:बीड जिल्हा]] gvdkao4rdnajyb2tp2al032vc18q3ku 0 310841 2150207 2150002 2022-08-24T09:00:40Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — उकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#उकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki '''अन्ना मणी''' (२३ ऑगस्ट १९१८ – १६ ऑगस्ट २०११) ह्या भारतीय [[भौतिकशास्त्रज्ञ]] आणि [[हवामानशास्त्रज्ञ]] होत्या. त्या भारतीय हवामानशास्त्र विभागाच्या उपमहासंचालक म्हणून निवृत्त झाल्या आणि रमण संशोधन संस्थेत व्हिजिटिंग प्रोफेसर म्हणून काम केले. मणी यांनी हवामानशास्त्रीय उपकरणांच्या क्षेत्रात योगदान दिले, संशोधन केले आणि सौर किरणोत्सर्ग, ओझोन आणि पवन ऊर्जा मोजमापांवर असंख्य शोधनिबंध प्रकाशित केले. == प्रारंभिक जीवन == २३ ऑगस्ट १९१८ मध्ये [[केरळ]]<nowiki/>मधील एका सीरियन ख्रिश्चन कुटुंबात अन्ना मणी यांचा जन्म झाला होता. कुटुंबातील आठ भावंडांपैकी त्या सातव्या होत्या आणि एक उत्कट वाचक होत्या. वैकोम सत्याग्रहाच्या वेळी [[महात्मा गांधी|गांधीं]]<nowiki/>नी प्रभावित होऊन आणि त्यांच्या राष्ट्रवादी चळवळीने प्रेरित होऊन त्यांनी फक्त खादीचे कपडे परिधान केले. मणी कुटुंब हे एक विशिष्ट उच्च-वर्गीय व्यावसायिक कुटुंब होते ज्यात मुले उच्च-स्तरीय करिअरसाठी तयार केली जात होती तर मुली लग्नासाठी तयार केल्या जात होत्या. पण अण्णा मणी यांच्याकडे असे काहीही नव्हते: त्यांची सुरुवातीची वर्षे पुस्तकांमध्ये मग्न होती आणि वयाच्या आठव्या वर्षापर्यंत त्यांनी मल्याळम सार्वजनिक वाचनालयातील जवळजवळ सर्व पुस्तके वाचली होती आणि त्यांनी बारावीपर्यंत सर्व पुस्तके इंग्रजीत वाचली होती. त्यांच्या आठव्या वाढदिवशी, त्यांनी तिच्या कौटुंबिक परंपरागत हिऱ्याच्या कानातल्यांचा सेट स्वीकारण्यास नकार दिला, त्याऐवजी एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटानिकाचा सेट मागितला. पुस्तकांच्या जगाने त्यांना नवीन कल्पनांसाठी खुले केले आणि त्यांच्यामध्ये सामाजिक न्यायाची खोल भावना रुजवली ज्याने त्यांच्या जीवनाला माहिती दिली आणि आकार दिला. == शिक्षण == अन्ना मणी यांना डान्सिंग करायचं होतं, पण त्यांना भौतिकशास्त्र हा विषय आवडल्यामुळे त्यांनी भौतिकशास्त्र बाजूने निर्णय घेतला. १९३९ मध्ये, त्यांनी [[चेन्नई]] (तेव्हाचे मद्रास) येथील पचयप्पा कॉलेजमधून भौतिकशास्त्र आणि रसायनशास्त्रात B.Sc ऑनर्स पदवी मिळवली. १९४० मध्ये, त्यांनी बंगलोरच्या इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्समध्ये संशोधनासाठी शिष्यवृत्ती मिळवली. १९४५ मध्ये, त्या भौतिकशास्त्रातील पदवी शिक्षण घेण्यासाठी इंपीरियल कॉलेज, लंडन येथे गेल्या परंतु हवामान शास्त्रातील उपकरणांमध्ये विशेष प्राविण्य मिळवले. == कारकीर्द == १९३९ मध्ये [[चेन्नई]]<nowiki/>च्या पी पचयप्पास कॉलेजमधून भौतिकशास्त्र आणि रसायनशास्त्रात पदवी प्राप्त करून त्याच वेळी त्यांनी पाच शोधनिबंध प्रकाशित केले. १९४५ मध्ये, [[लंडन]]<nowiki/>च्या इंपीरियल कॉलेजमध्ये भौतिकशास्त्रात पदवीचे शिक्षण त्यांनी सुरू केले. १९४८ मध्ये लंडनहून परत आल्यानंतर अन्ना मणी पुण्यातील भारतीय हवामानशास्त्र विभागात रुजू झाल्या, जिथे त्यांच्याकडे हवामान यंत्रांची व्यवस्था करण्याची जबाबदारी होती. अन्ना मणी यांनी भौतिकशास्त्र आणि हवामानशास्त्रात केलेल्या संशोधनामुळे भारताला हवामानाचा अचूक अंदाज लावणे शक्य झाले. म्हणूनच अन्ना मणी यांना “वेदर वुमन ऑफ इंडिया” म्हणून देखील ओळखले जाते. भारताला सस्टेनेबल व पुनर्वापरातील ऊर्जास्रोतांचा अभ्यास करण्यासाठी त्यांनी एक भक्कम पाया रचून ठेवला होता. प्राध्यापक [[चंद्रशेखर वेंकट रामन|सी व्ही रमन]] यांच्या हाताखाली रुबी आणि डायमंडच्या ऑप्टिकल गुणधर्मांवर त्यांचे संशोधन प्रसिद्ध आहे. आपल्या कर्तबगारीने काहीच काळात अन्ना मणी नंतर भारतीय हवामान विभागाच्या उपमहासंचालक बनल्या व संयुक्त राष्ट्रांच्या जागतिक हवामान संघटनेत अनेक महत्त्वाच्या पदांवर त्यांची नेमणूक झाली. १९८७ मध्ये, त्यांनी विज्ञानातील उल्लेखनीय योगदानासाठी के.आर. रामनाथन पदक जिंकले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/trending/google-doodle-for-anna-mani-104th-birth-anniversary-know-everything-about-weather-woman-of-india-svs-99-3087204/|title=Anna Mani 104th Birth Anniversary Google Doodle: प्रथम भारतीय महिला वैज्ञानिक ॲना मणी यांचा प्रवास दाखवत गूगलने साकारले खास डूडल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-08-23}}</ref> == मृत्यू == १९९४ मध्ये मणी यांना पक्षाघाताचा झटका आला. त्यांच्या ८३ व्या वाढदिवसाच्या एक आठवडा आधी १६ ऑगस्ट २००१ रोजी तिरुवनंतपुरम येथे त्यांचे निधन झाले. g33nzt64b31xny0oc0ek5sfxz22k0rj 0 310866 2150102 2149976 2022-08-23T23:43:04Z अभय नातू 206 प्रस्तावना wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट पदाधिकारी |जन्म_तारीख={{Birth date and age|df=yes|1985|09|29}} |party=[[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष]] |नाव=रोहित पवार|संकेतस्थळ=https://rohitpawar.org/|पत्नी=कुंती पवार|वडील=राजेंद्र पवार|आई=सुनंदा पवार |पक्ष=[[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष]] |राष्ट्रीयत्व=भारतीय |जन्मस्थान=बारामती|राज्य_विधानसभा=महाराष्ट्र|पद=विधानसभा सदस्य|मागील=राम शिंदे|मतदारसंघ=[[कर्जत जामखेड (विधान सभा मतदार संघ)|कर्जत-जामखेड]] }} '''रोहित राजेंद्र पवार''' ([[२९ सप्टेंबर]], [[इ.स. १९८५|१९८५]]:[[बारामती]], [[महाराष्ट्र]] - ) हे [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ|कर्जत-जामखेड]] मतदारसंघातून [[महाराष्ट्र]] [[महाराष्ट्र विधानसभा|विधानसभेचे सदस्य]] आहेत. <ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/paschim-maharashtra/maharashtra-vidhan-sabha-2019-election-nagar-karjat-jamkhed-final-result-ncp|title=कर्जत-जामखेडमध्ये भाजपचा 'राम' शिल्लक नाही; राेहित पवारांचा विजय {{!}} Election Result 2019 {{!}} eSakal|website=www.esakal.com|language=mr|access-date=2019-10-24}}</ref> ते [[पवार परिवार|पवार परिवारातील]] सदस्य आहेत. == सुरुवातीचे जीवन आणि कुटुंब == रोहित पवार यांचा जन्म [[२९ सप्टेंबर]], [[इ.स. १९८५|१९८५]] रोजी [[बारामती]], [[महाराष्ट्र]] येथे राजेंद्र पवार आणि सुनंदा पवार यांच्या घरी झाला. ते [[दिनकरराव गोविंदराव पवार|अप्पासाहेब पवार]] आणि भारताचे माजी केंद्रीय कृषी मंत्री [[शरद पवार]] यांचे नातू आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/india/we-need-a-mechanism-to-maintain-sugar-prices-without-quota-system-rohit-pawar-5379974/|title=We need a mechanism to maintain sugar prices without quota system: Rohit Pawar|date=30 September 2018|publisher=The Indian Express|access-date=30 September 2018}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://punemirror.indiatimes.com/pune/civic/sharad-pawars-grandnephew-rohit-pawar-to-contest-zilla-parishad-elections-says-he-wants-to-do-social-work-at-grassroots-level/articleshow/57058560.cms|title=Sharad Pawar's grandnephew Rohit Pawar to contest Zilla Parishad elections, says he wants to do social work at grassroot level.|website=Pune Mirror|publisher=India Times|access-date=9 February 2017}}</ref> बारामतीच्या विद्या प्रतिष्ठानमधून त्यांनी शालेय शिक्षण पूर्ण केले. 2007 मध्ये त्यांनी [[मुंबई विद्यापीठ|मुंबई विद्यापीठातून]] "बॅचलर ऑफ मॅनेजमेंट" मध्ये पदवी प्राप्त केली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/pawars-grandnephew-takes-baby-steps-towards-politics/articleshow/57028252.cms|title=Rohit Pawar|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|access-date=}}</ref> रोहित पवार यांचा विवाह कुंती पवार (मगर) यांच्याशी झाला. या जोडप्याला दोन मुले आहेत. == व्यावसायिक करिअर == रोहित पवार बारामती ऍग्रो लि. या कंपनीचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thehindubusinessline.com/economy/agri-business/baramati-agro-to-push-beet-as-a-supplement-to-sugar-from-cane/article25719618.ece|title=Baramati Agro to push beet as a supplement to sugar from cane|website=Business Line|publisher=The Hindu|access-date=11 December 2018}}</ref> याशिवाय ते सप्टेंबर २०१८ पासून <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiansugar.com/ISMA_President.aspx|title=Indian sugar mills association}}</ref> २०१९ पर्यंत इंडियन शुगर मिल्स असोसिएशन (ISMA) चे अध्यक्ष होते. == राजकीय कारकीर्द == रोहित पवार यांनी आपल्या राजकारणाची सुरुवात जिल्हा परिषद सदस्य म्हणून केली. 2017 साली ते बारामती तालुक्यातील शिर्सुफळ - गुणवडी गणातून त्यांनी जिल्हा परिषद निवडणूक लढवली आणि जिंकली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://myneta.info/maharashtrazilaparishad2017/candidate.php?candidate_id=168185|title=Rohit Rajendra Pawar (Winner)|website=MyNeta|access-date=6 December 2017}}.</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/mumbai-news/pawar-play-for-survival-sharad-s-grand-nephew-plunges-into-politics-as-ncp-s-fortunes-slump/story-QZsRPE8XruKSPXkZyOEIfJ.html|title=Pawar-play for survival? Sharad's grand-nephew plunges into politics as NCP's fortunes slump|date=7 February 2017|website=Hindustantimes|access-date=7 February 2017}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/pawars-grandnephew-takes-baby-steps-towards-politics/articleshow/57028252.cms|title=Sharad Pawar's grandnephew takes baby steps towards politics|website=Times of India|access-date=8 February 2017}} </ref> त्यांनतर ते पक्षात सक्रिय झाले. 2019 च्या लोकसभा निवडणुकीत त्यांनी राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाचा प्रचार केला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/elections/decision-2019-not-in-poll-fray-rohit-pawar-campaigns-for-cousin-parth-5642734/|title=Decision 2019: Not in poll fray, Rohit Pawar campaigns for cousin Parth. Rohit Pawar us going to contest state assembly election from Karjat Jamkhed constituency in October 2019|date=26 March 2019|publisher=The Indian Express|access-date=26 March 2019}}</ref> [[महाराष्ट्र विधानसभा निवडणूक २०१९|ऑक्टोबर 2019]] मध्ये ते अहमदनगर जिल्ह्यातील [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ|कर्जत-जामखेड विधानसभा मतदारसंघातून]] 135824 मतांनी [[महाराष्ट्र विधानसभा|विधानसभा सदस्य म्हणून निवडून]] आले. त्यांनी भाजप नेते राम शिंदे यांचा पराभव केला. रोहित पवार हे पवार घराण्यातील चौथ्या पिढीतील व्यक्ती आहेत, जे राजकीय पदावर आहेत. <ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/paschim-maharashtra/maharashtra-vidhan-sabha-2019-election-nagar-karjat-jamkhed-final-result-ncp|title=कर्जत-जामखेडमध्ये भाजपचा 'राम' शिल्लक नाही; राेहित पवारांचा विजय {{!}} Election Result 2019 {{!}} eSakal|website=www.esakal.com|language=mr|access-date=2019-10-24}}<cite class="citation web cs1 cs1-prop-foreign-lang-source" data-ve-ignore="true">[https://www.esakal.com/paschim-maharashtra/maharashtra-vidhan-sabha-2019-election-nagar-karjat-jamkhed-final-result-ncp "कर्जत-जामखेडमध्ये भाजपचा 'राम' शिल्लक नाही; राेहित पवारांचा विजय | Election Result 2019 | eSakal"]. ''www.esakal.com'' (in Marathi)<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">24 October</span> 2019</span>.</cite> [[Category:CS1 Marathi-language sources (mr)]]</ref> [[वर्ग:मराठी व्यक्ती]] [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील राजकारणी]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाचे राजकारणी]] [[वर्ग:इ.स. १९८५ मधील जन्म]] [[वर्ग:हयात व्यक्ती]] ckj1fhmmop09hcfl5435rurxmp6exlj 0 310874 2150208 2150007 2022-08-24T09:01:00Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — शहराचे अचूक नाव ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#शहराचे अचूक नाव|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''अविनाश कमलाकर दिक्षीत''' (जन्म ६ ऑगस्ट १९४४) हे [[अमेरिकेतील भारतीय वंशाचे लोक|भारतीय-अमेरिकन]] अर्थशास्त्रज्ञ आहेत. <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Jeremy Clift|date=December 2010|title=Fun & Games|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2010/12/people.htm|journal=Finance & Development|series=People in Economics|volume=47|issue=4}}</ref> ते [[प्रिन्स्टन विद्यापीठ|प्रिन्सटन युनिव्हर्सिटीचे]] प्राध्यापक आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.princeton.edu/~dixitak/home/|title=Avinash K. Dixit, Home Page|publisher=Department of Economics, Princeton University|access-date=19 August 2013}}</ref> ते लिंगनन युनिव्हर्सिटी (हाँगकाँग) येथे अर्थशास्त्राचे प्रतिष्ठित सहायक प्राध्यापक, नफिल्ड कॉलेज, ऑक्सफर्ड व ग्रीन टेम्पलटन कॉलेज, ऑक्सफर्ड येथे वरिष्ठ संशोधक आहे. == शिक्षण == दीक्षित यांनी [[गणित]] आणि [[भौतिकशास्त्र|भौतिकशास्त्रात]] १९६३ मध्ये बी.एस्सी केले [[मुंबई विद्यापीठ|मुंबई विद्यापीठातून]] ([[सेंट झेवियर्स महाविद्यालय, मुंबई|सेंट झेवियर्स कॉलेज]]). १९६५ मध्ये [[केंब्रिज विद्यापीठ|केंब्रिज विद्यापीठातून]] गणितात [[कला शाखेतील पदवी|बीए]] ( कॉर्पस क्रिस्टी कॉलेज, प्रथम श्रेणी) आणि १९६८ म्ध्ये [[मॅसेच्युसेट्स इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी|मॅसॅच्युसेट्स इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी]] मधून [[अर्थशास्त्र|अर्थशास्त्रात]] पीएच.डी. प्राप्त केली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://dof.princeton.edu/about/clerk-faculty/emeritus/avinash-kamalakar-dixit|title=Avinash Kamalakar Dixit {{!}} Dean of the Faculty|website=dof.princeton.edu|access-date=2020-10-21}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://blogs.worldbank.org/team/avinash-dixit|title=Avinash Dixit {{!}} John J. F. Sherrerd '52 University Professor of Economics Emeritus, Princeton University|website=blogs.worldbank.org|language=en|access-date=2020-10-21}}</ref> जानेवारी २०१६ मध्ये, भारताने डॉ. दीक्षित यांना [[पद्मविभूषण पुरस्कार|पद्मविभूषण]] - भारताचा दुसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान प्रदान केला. == निवडक प्रकाशने == * १९७६. ''समतोल वाढीचा सिद्धांत'' . ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस . * १९७७. "मक्तेदारी स्पर्धा आणि इष्टतम उत्पादन विविधता", ''द अमेरिकन इकॉनॉमिक रिव्ह्यू'', व्हॉल. 67, क्र. 3, पी.&nbsp;297-308, [[जोसेफ स्तिगलित्झ|जोसेफ ई. स्टिग्लिट्झसह]] . * १९८०. व्हिक्टर नॉर्मनसह ''आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचा सिद्धांत'' . केंब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस * [१९७६] १९९०. ''ऑप्टिमायझेशन इन इकॉनॉमिक थिअरी'', 2रा संस्करण, ऑक्सफर्ड. [https://books.google.com/books?id=dHrsHz0VocUC&pg=PA194 वर्णन] आणि सामग्री [https://books.google.com/books?id=dHrsHz0VocUC&pg=PR7 पूर्वावलोकन] . * 1991. ''धोरणात्मक विचार करणे: व्यवसाय, राजकारण आणि रोजच्या जीवनातील स्पर्धात्मक किनार,'' बॅरी नॅलेबफसह, न्यू यॉर्क: डब्ल्यूडब्ल्यू नॉर्टन. * १९९३. ''द आर्ट ऑफ स्मूद पेस्टिंग'', व्हॉल. प्युअर अँड अप्लाइड इकॉनॉमिक्सच्या मूलभूत गोष्टींची 55, eds. जॅक लेसोर्न आणि ह्यूगो सोनेनशेन. वाचन, यूके: हार्वुड अकादमिक प्रकाशक. * १९९६ अ. रॉबर्ट पिंडिक द्वारे सह-लेखक, ''अनिश्चिततेखाली गुंतवणूक'' . प्रिन्स्टन युनिव्हर्सिटी प्रेस. * १९९६ ब. ''द मेकिंग ऑफ इकॉनॉमिक पॉलिसी: ए ट्रान्झॅक्शन कॉस्ट पॉलिटिक्स पर्स्पेक्टिव्ह (म्युनिक लेक्चर्स इन इकॉनॉमिक्स)'', एमआयटी प्रेस . [https://web.archive.org/web/20120126150744/http://mitpress.mit.edu/catalog/item/default.asp?ttype=2&tid=4922 वर्णन] . * २००४. ''अराजकता आणि अर्थशास्त्र: शासनाच्या पर्यायी पद्धती]'', अर्थशास्त्रातील गोरमन व्याख्याने, युनिव्हर्सिटी कॉलेज लंडन, प्रिन्स्टन युनिव्हर्सिटी प्रेस . [http://press.princeton.edu/titles/7729.html वर्णन] आणि चि. 1, [http://press.princeton.edu/chapters/s7729.pdf कायद्यासह आणि कायद्याशिवाय अर्थशास्त्र] . * २००८ अ. द आर्ट ऑफ स्ट्रॅटेजी: बॅरी नालेबफ, न्यू यॉर्क: डब्ल्यूडब्ल्यू नॉर्टनसह ''व्यवसाय आणि जीवनातील यशासाठी एक गेम-सिद्धांतवादी मार्गदर्शक'' . * २००८ ब. "इकॉनॉमिक गव्हर्नन्स," ''द न्यू पॅलग्रेव्ह डिक्शनरी ऑफ इकॉनॉमिक्स'' मध्ये, 2रा संस्करण. [http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_E000260 गोषवारा] . * २००९. ''[http://books.wwnorton.com/books/detail.aspx?ID=13399 गेम ऑफ स्ट्रॅटेजी]'', सुसान स्केथ, न्यू यॉर्कसह: WW नॉर्टन, 1999, 5वी आवृत्ती 2020. * २०१४. ''मायक्रोइकॉनॉमिक्स: अ वेरी शॉर्ट इंट्रोडक्शन'', ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस . == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मुंबईतील लेखक]] [[वर्ग:हयात व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १९४४ मधील जन्म]] [[वर्ग:पद्मविभूषण पुरस्कारविजेते]] 6j3ttgzxuciicdpk8sk44rp4ri0dcu8 0 310875 2150109 2150006 2022-08-23T23:49:38Z अभय नातू 206 वर्ग wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''वासुदेव कालकुंते आत्रेय''' (जन्म १९३९) हे भारतीय शास्त्रज्ञ आणि [[संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्था]] (DRDO) चे माजी प्रमुख आहेत, <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://economictimes.indiatimes.com/news/defence/former-drdo-chief-vk-aatre-to-submit-report-on-strategic-partnership-this-week/articleshow/50521993.cms?from=mdr|title=Former DRDO chief VK Aatre to submit report on strategic partnership this week|date=2018-07-11|work=[[The Economic Times]]|access-date=2020-03-23}}</ref> जी भारतातील प्रमुख संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्था आहे. त्या क्षमतेमध्ये त्यांनी [[संरक्षण मंत्रालय (भारत)|संरक्षण मंत्री]] यांचे वैज्ञानिक सल्लागार म्हणूनही काम केले. ते [[पद्मभूषण पुरस्कार|पद्मभूषण]] (२०००) आणि [[पद्मविभूषण पुरस्कार|पद्मविभूषण]] (२०१६) पुरस्काराचे मानकरी आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://expert.inae.in/index.php/vasudev-kalkunte-aatre|title=Vasudev Kalkunte Aatre|website=expert.inae.in|access-date=2020-01-10}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:आत्रेय, वासुदेव}} [[वर्ग:वॉटरलू विद्यापीठाचे माजी विद्यार्थी]] [[वर्ग:हयात व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १९३९ मधील जन्म]] [[वर्ग:पद्मभूषण पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:पद्मविभूषण पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] am3wbqgk5uz6ismex30vv5zops08gii 0 310878 2150033 2022-08-23T12:23:31Z Dharmadhyaksha 28394 "[[:en:Special:Redirect/revision/1105936664|Oskar Schindler]]" पानाचे भाषांतर करुन तयार झाले wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''ऑस्कर शिंडलर''' (२८ एप्रिल १९०८ - ९ ऑक्टोबर १९७४) हे एक जर्मन उद्योगपती आणि [[नाझी पक्ष|नाझी पक्षाचा]] सदस्य होते ज्यांना [[होलोकॉस्ट]] दरम्यान १,२०० [[ज्यू लोक|ज्यूंचे]] प्राण वाचवण्याचे श्रेय दिले जाते ते. त्याच्या मुलामा चढवणे आणि दारूगोळा कारखान्यांमध्ये रोजगार देऊन त्यांनी लोकांना शरण दिले. पुढे जाऊन हे "शिंडलर ज्यू" (जर्मन मध्ये "शिंडलरज्यूडेन") म्हणून ओळखले जाऊ लागले. १९८२ ची कादंबरी ''शिंडलर्स आर्क'' आणि त्याच्यावर आधारित ११९३चा चित्रपट ''[[शिंडलर्स लिस्ट (चित्रपट)|शिंडलर्स लिस्ट]]'' ह्याच विषयावर आहे. [[चित्र:Schindlers_factory_Brnenec_CZ_2004b.JPG|दुवा=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Schindlers_factory_Brnenec_CZ_2004b.JPG/220px-Schindlers_factory_Brnenec_CZ_2004b.JPG|डावे|इवलेसे| 2004 मध्ये ब्रुनलिट्झ कामगार शिबिराच्या पूर्वीच्या जागेवर शिंडलरचा कारखाना]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी|15em}} * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://abcnews.go.com/US/schindlers-list-receives-bids-ebay/story?id=19804310|title='Schindler's List' Receives Zero Bids on eBay|last=Abramson|first=Alana|date=29 July 2013|publisher=ABC News|access-date=30 July 2013}} * {{जर्नल स्रोत|last=Bellafante|first=Ginia|author-link=Ginia Bellafante|year=1994|title=Schindler: The Real Story|url=http://tv.nytimes.com/show/60358/Schindler-The-Real-Story/overview|journal=The New York Times|archive-url=https://web.archive.org/web/20120610212948/http://tv.nytimes.com/show/60358/Schindler-The-Real-Story/overview|archive-date=10 June 2012|access-date=20 May 2010}} * {{जर्नल स्रोत|last=Brzoskwinia|first=Waldemar|date=19 June 2008|title=Zabłocie: chłodnia i fabryki|url=http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,90719,5328861,Zablocie__chlodnia_i_fabryki.html|journal=Gazeta Wyborcza|language=pl|location=Kraków|publisher=Agora SA|archive-url=https://web.archive.org/web/20100418215752/http://krakow.gazeta.pl/krakow/1%2C90719%2C5328861%2CZablocie__chlodnia_i_fabryki.html|archive-date=18 April 2010|access-date=28 June 2013}} * {{स्रोत पुस्तक|title=Oskar Schindler: The Untold Account of His Life, Wartime Activities, and the True Story Behind the List|last=Crowe|first=David M.|publisher=Westview Press|year=2004|isbn=978-0-465-00253-5|location=Cambridge, MA}} * {{स्रोत पुस्तक|title=[[The Third Reich in Power]]|last=Evans|first=Richard J.|publisher=Penguin|year=2005|isbn=978-0-14-303790-3|location=New York|author-link=Richard J. Evans}} * {{स्रोत पुस्तक|title=The Search For Major Plagge: The Nazi Who Saved Jews|last=Good|first=Michael|publisher=[[Fordham University Press]]|year=2005|isbn=0-8232-2440-6|location=Fordham}} * {{जर्नल स्रोत|last=Goodman|first=Walter|year=1998|title=Oskar Schindler: The Man Behind the List|url=http://tv.nytimes.com/show/57324/Oskar-Schindler-The-Man-Behind-the-List/overview|journal=The New York Times|archive-url=https://web.archive.org/web/20120610213013/http://tv.nytimes.com/show/57324/Oskar-Schindler-The-Man-Behind-the-List/overview|archive-date=10 June 2012|access-date=20 May 2010}} * {{स्रोत पुस्तक|title=Searching for Schindler: A Memoir|last=Keneally|first=Thomas|publisher=Nan A. Talese|year=2007|isbn=978-0-385-52617-3|location=New York|author-link=Thomas Keneally}} * {{जर्नल स्रोत|last=Kepler|first=Adam W.|date=16 August 2013|title=Schindler Letter Sells for Nearly $60,000|url=http://artsbeat.blogs.nytimes.com/2013/08/16/schindler-letter-sells-for-nearly-60000/|journal=The New York Times|access-date=19 August 2013}} * {{स्रोत पुस्तक|title=Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews|last=Longerich|first=Peter|publisher=Oxford University Press|year=2010|isbn=978-0-19-280436-5|location=Oxford; New York}} * {{स्रोत पुस्तक|title=Steven Spielberg: A Biography|last=McBride|first=Joseph|publisher=University Press of Mississippi|year=2010|isbn=978-1-60473-836-0|location=Jackson|author-link=Joseph McBride (writer)|orig-year=1997}} * {{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/importanceofoska00robe|title=The Importance of Oskar Schindler|last=Roberts|first=Jack L.|publisher=Lucent|year=1996|isbn=1-56006-079-4|series=The Importance of biography series|location=San Diego}} * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.gotoslawek.org/linki/FirstInternationalExpertMeetingOnWarCrimes.pdf|title=Prosecution of Nazi Crimes in Poland in 1939–2004|last=Rzepliñski|first=Andrzej|date=25 March 2004|website=First International Expert Meeting on War Crimes, Genocide, and Crimes against Humanity|publisher=International Criminal Police Organization – Interpol General Secretariat|location=Lyon, France|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303222313/http://www.gotoslawek.org/linki/FirstInternationalExpertMeetingOnWarCrimes.pdf|archive-date=3 March 2016|access-date=31 December 2014}} * {{स्रोत बातमी|last=Saphir|first=Alexander Bodin|url=https://www.bbc.com/news/stories-45919900|title=The tip-off from a Nazi that saved my grandparents|date=21 October 2018|work=BBC News|access-date=22 April 2019}} * {{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/wherelightshadow00schi|title=Where Light and Shadow Meet|last=Schindler|first=Emilie|last2=Rosenberg|first2=Erika|publisher=Norton|year=1997|isbn=0-393-04123-9|location=New York; London|author-link=Emilie Schindler|author-link2=Erika Rosenberg|orig-year=1996}} * {{स्रोत पुस्तक|title=The Book of the Just: The Silent Heroes Who Saved Jews from Hitler|last=Silver|first=Eric|publisher=Grove Press|year=1992|isbn=978-0-297-81245-6|location=New York}} * {{जर्नल स्रोत|last=Smith|first=Emily|date=19 July 2013|title=Schindler's list will be publicly auctioned – one of only four existing copies in the world|url=http://www.nypost.com/p/news/national/survivors_gilt_6QMc5OJCFgvpTGogdNNy4N|journal=[[New York Post]]|access-date=19 July 2013}} * {{स्रोत बातमी|last=Staff|url=https://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/8578020/Mietek-Pemper.html|title=Mietek Pemper|date=15 June 2011|work=[[The Daily Telegraph]]|ref={{sfnRef|Mietek Pemper obituary}}|access-date=7 July 2013|url-access=subscription|archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220111/https://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/8578020/Mietek-Pemper.html|archive-date=11 January 2022|url-status=live}} * {{स्रोत बातमी|last=Staff|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7985004.stm|title=Schindler's List found in Sydney|date=6 April 2009|work=[[BBC Online]]|publisher=BBC News|ref={{sfnRef|BBC News|2009}}|access-date=17 July 2013|agency=[[Agence France-Presse]]}} [[वर्ग:इ.स. १९७४ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:इ.स. १९०८ मधील जन्म]] [[वर्ग:Articles with hAudio microformats]] tmhlnx96qy8zat5n2of4o3kzrwha8gx 2150037 2150033 2022-08-23T13:09:06Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''ऑस्कर शिंडलर''' (२८ एप्रिल १९०८ - ९ ऑक्टोबर १९७४) हे एक जर्मन उद्योगपती आणि [[नाझी पक्ष|नाझी पक्षाचा]] सदस्य होते ज्यांना [[होलोकॉस्ट]] दरम्यान १,२०० [[ज्यू लोक|ज्यूंचे]] प्राण वाचवण्याचे श्रेय दिले जाते ते. त्याच्या मुलामा चढवणे आणि दारूगोळा कारखान्यांमध्ये रोजगार देऊन त्यांनी लोकांना शरण दिले. पुढे जाऊन हे "शिंडलर ज्यू" (जर्मन मध्ये "शिंडलरज्यूडेन") म्हणून ओळखले जाऊ लागले. १९८२ ची कादंबरी ''शिंडलर्स आर्क'' आणि त्याच्यावर आधारित ११९३चा चित्रपट ''[[शिंडलर्स लिस्ट (चित्रपट)|शिंडलर्स लिस्ट]]'' ह्याच विषयावर आहे. [[चित्र:Schindlers_factory_Brnenec_CZ_2004b.JPG|दुवा=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Schindlers_factory_Brnenec_CZ_2004b.JPG/220px-Schindlers_factory_Brnenec_CZ_2004b.JPG|डावे|इवलेसे| 2004 मध्ये ब्रुनलिट्झ कामगार शिबिराच्या पूर्वीच्या जागेवर शिंडलरचा कारखाना]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी|15em}} * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://abcnews.go.com/US/schindlers-list-receives-bids-ebay/story?id=19804310|title='Schindler's List' Receives Zero Bids on eBay|last=Abramson|first=Alana|date=29 July 2013|publisher=ABC News|access-date=30 July 2013}} * {{जर्नल स्रोत|last=Bellafante|first=Ginia|author-link=Ginia Bellafante|year=1994|title=Schindler: The Real Story|url=http://tv.nytimes.com/show/60358/Schindler-The-Real-Story/overview|journal=The New York Times|archive-url=https://web.archive.org/web/20120610212948/http://tv.nytimes.com/show/60358/Schindler-The-Real-Story/overview|archive-date=10 June 2012|access-date=20 May 2010}} * {{जर्नल स्रोत|last=Brzoskwinia|first=Waldemar|date=19 June 2008|title=Zabłocie: chłodnia i fabryki|url=http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,90719,5328861,Zablocie__chlodnia_i_fabryki.html|journal=Gazeta Wyborcza|language=pl|location=Kraków|publisher=Agora SA|archive-url=https://web.archive.org/web/20100418215752/http://krakow.gazeta.pl/krakow/1%2C90719%2C5328861%2CZablocie__chlodnia_i_fabryki.html|archive-date=18 April 2010|access-date=28 June 2013}} * {{स्रोत पुस्तक|title=Oskar Schindler: The Untold Account of His Life, Wartime Activities, and the True Story Behind the List|last=Crowe|first=David M.|publisher=Westview Press|year=2004|isbn=978-0-465-00253-5|location=Cambridge, MA}} * {{स्रोत पुस्तक|title=[[The Third Reich in Power]]|last=Evans|first=Richard J.|publisher=Penguin|year=2005|isbn=978-0-14-303790-3|location=New York|author-link=Richard J. Evans}} * {{स्रोत पुस्तक|title=The Search For Major Plagge: The Nazi Who Saved Jews|last=Good|first=Michael|publisher=[[Fordham University Press]]|year=2005|isbn=0-8232-2440-6|location=Fordham}} * {{जर्नल स्रोत|last=Goodman|first=Walter|year=1998|title=Oskar Schindler: The Man Behind the List|url=http://tv.nytimes.com/show/57324/Oskar-Schindler-The-Man-Behind-the-List/overview|journal=The New York Times|archive-url=https://web.archive.org/web/20120610213013/http://tv.nytimes.com/show/57324/Oskar-Schindler-The-Man-Behind-the-List/overview|archive-date=10 June 2012|access-date=20 May 2010}} * {{स्रोत पुस्तक|title=Searching for Schindler: A Memoir|last=Keneally|first=Thomas|publisher=Nan A. Talese|year=2007|isbn=978-0-385-52617-3|location=New York|author-link=Thomas Keneally}} * {{जर्नल स्रोत|last=Kepler|first=Adam W.|date=16 August 2013|title=Schindler Letter Sells for Nearly $60,000|url=http://artsbeat.blogs.nytimes.com/2013/08/16/schindler-letter-sells-for-nearly-60000/|journal=The New York Times|access-date=19 August 2013}} * {{स्रोत पुस्तक|title=Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews|last=Longerich|first=Peter|publisher=Oxford University Press|year=2010|isbn=978-0-19-280436-5|location=Oxford; New York}} * {{स्रोत पुस्तक|title=Steven Spielberg: A Biography|last=McBride|first=Joseph|publisher=University Press of Mississippi|year=2010|isbn=978-1-60473-836-0|location=Jackson|author-link=Joseph McBride (writer)|orig-year=1997}} * {{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/importanceofoska00robe|title=The Importance of Oskar Schindler|last=Roberts|first=Jack L.|publisher=Lucent|year=1996|isbn=1-56006-079-4|series=The Importance of biography series|location=San Diego}} * {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.gotoslawek.org/linki/FirstInternationalExpertMeetingOnWarCrimes.pdf|title=Prosecution of Nazi Crimes in Poland in 1939–2004|last=Rzepliñski|first=Andrzej|date=25 March 2004|website=First International Expert Meeting on War Crimes, Genocide, and Crimes against Humanity|publisher=International Criminal Police Organization – Interpol General Secretariat|location=Lyon, France|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303222313/http://www.gotoslawek.org/linki/FirstInternationalExpertMeetingOnWarCrimes.pdf|archive-date=3 March 2016|access-date=31 December 2014}} * {{स्रोत बातमी|last=Saphir|first=Alexander Bodin|url=https://www.bbc.com/news/stories-45919900|title=The tip-off from a Nazi that saved my grandparents|date=21 October 2018|work=BBC News|access-date=22 April 2019}} * {{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/wherelightshadow00schi|title=Where Light and Shadow Meet|last=Schindler|first=Emilie|last2=Rosenberg|first2=Erika|publisher=Norton|year=1997|isbn=0-393-04123-9|location=New York; London|author-link=Emilie Schindler|author-link2=Erika Rosenberg|orig-year=1996}} * {{स्रोत पुस्तक|title=The Book of the Just: The Silent Heroes Who Saved Jews from Hitler|last=Silver|first=Eric|publisher=Grove Press|year=1992|isbn=978-0-297-81245-6|location=New York}} * {{जर्नल स्रोत|last=Smith|first=Emily|date=19 July 2013|title=Schindler's list will be publicly auctioned – one of only four existing copies in the world|url=http://www.nypost.com/p/news/national/survivors_gilt_6QMc5OJCFgvpTGogdNNy4N|journal=[[New York Post]]|access-date=19 July 2013}} * {{स्रोत बातमी|last=Staff|url=https://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/8578020/Mietek-Pemper.html|title=Mietek Pemper|date=15 June 2011|work=[[The Daily Telegraph]]|ref={{sfnRef|Mietek Pemper obituary}}|access-date=7 July 2013|url-access=subscription|archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220111/https://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/8578020/Mietek-Pemper.html|archive-date=11 January 2022|url-status=live}} * {{स्रोत बातमी|last=Staff|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7985004.stm|title=Schindler's List found in Sydney|date=6 April 2009|work=[[BBC Online]]|publisher=BBC News|ref={{sfnRef|BBC News|2009}}|access-date=17 July 2013|agency=[[Agence France-Presse]]}} [[वर्ग:इ.स. १९७४ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:इ.स. १९०८ मधील जन्म]] [[वर्ग:Articles with hAudio microformats]] [[वर्ग:जर्मन उद्योगपती]] h17nmnc9vr9t1emn87fznuwrwdakit0 3 310879 2150050 2022-08-23T13:47:53Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=PRAFULL RAHUL THORAT}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १९:१७, २३ ऑगस्ट २०२२ (IST) tqfsklatrxrn3mkrmi8sznqajsromil 3 310880 2150057 2022-08-23T15:11:06Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Naresh.S.D}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) २०:४१, २३ ऑगस्ट २०२२ (IST) lo30ge4dl6otcdeqi12von83djwtam0 0 310881 2150059 2022-08-23T15:25:54Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[जानकीवल्लभ पटनाईक]] वरुन [[जानकी बल्लभ पटनाईक]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[जानकी बल्लभ पटनाईक]] r0xlio4nxibq4uyqpqrwn9iae2burr7 1 310882 2150061 2022-08-23T15:25:54Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[चर्चा:जानकीवल्लभ पटनाईक]] वरुन [[चर्चा:जानकी बल्लभ पटनाईक]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[चर्चा:जानकी बल्लभ पटनाईक]] 903irvzdgxae3tdoa8ogn6o74jsa9fs 3 310883 2150063 2022-08-23T15:36:16Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=SIDDH099}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) २१:०६, २३ ऑगस्ट २०२२ (IST) a1u5f58lpeojhq0rifga1zy9tt5vctp 0 310884 2150066 2022-08-23T16:08:46Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[फ्रांक अर्नाऊ]] वरुन [[फ्रँक अर्नाऊ]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रँक अर्नाऊ]] cxm0dwgi6132ea3v90601e3g8kl7cd9 0 310885 2150068 2022-08-23T16:10:48Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[फ्रॅन जोनस]] वरुन [[फ्रान जोनस]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रान जोनस]] rsamhknpfbmtd879xf4wvygqshgesfr 0 310886 2150073 2022-08-23T16:37:29Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[जॉर्ज फर्नान्डिस]] वरुन [[जॉर्ज फर्नांडिस]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[जॉर्ज फर्नांडिस]] khpj2ffxv6z6hnvcim2er4uxx0jaevq 0 310887 2150079 2022-08-23T16:48:19Z Omega45 127466 Omega45 ने लेख [[ह्रदय शस्त्रक्रिया]] वरुन [[हृदय शस्त्रक्रिया]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[हृदय शस्त्रक्रिया]] gn1e8gwf6vzgss0ov5kzgsx27tyfoln 3 310888 2150088 2022-08-23T17:29:51Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Chandrashekhar kale}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) २२:५९, २३ ऑगस्ट २०२२ (IST) p4vm35omjlgzd2vu1x76ndzn5hybzib 3 310889 2150096 2022-08-23T17:54:04Z संतोष गोरे 135680 सूचना wikitext text/x-wiki {{स्वागत}} == आपले लेख == नमस्कार, सध्या विकिपिडियावर आपली लिखाने उत्तमरित्या चालू आहेत. फक्त एक काळजी घ्यावी की प्रत्येक लेखात किमान दोन तरी परिच्छेद होतील इतके लिखाण करावे. सद्यस्थितीत आपण निर्माण केलेली पाने छोटी वाटत आहेत. पुढील लेखनास शुभेच्छा.-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २३:२४, २३ ऑगस्ट २०२२ (IST) 7qqwjlsd2d2nsvzz7rhiih00uqw1lt5 0 310890 2150103 2022-08-23T23:43:43Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ]] n531hiljjmszd7hr7oa0mcqbsx8nxor 0 310891 2150104 2022-08-23T23:44:45Z अभय नातू 206 पूर्ण नाव wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[रोहित पवार]] c0ceqz53bxcnbolpw7o6giro62wy9sx 0 310892 2150105 2022-08-23T23:46:58Z अभय नातू 206 पूर्ण नाव wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[अविनाश दिक्षित]] a19z6dhr8a9o2dm3q7eb2d2oya0mc9q 0 310893 2150106 2022-08-23T23:47:18Z अभय नातू 206 शुद्धलेखन wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[अविनाश दीक्षित]] ftclo3kpr6h60qvyc0n5t1i90qz0dn2 0 310894 2150107 2022-08-23T23:48:11Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[वासुदेव आत्रेय]] n1eqk6qnhqyt7kb44of7brc7xbsjiyz 0 310895 2150108 2022-08-23T23:48:30Z अभय नातू 206 पूर्ण नाव wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[वासुदेव आत्रेय]] n1eqk6qnhqyt7kb44of7brc7xbsjiyz 3 310896 2150110 2022-08-24T00:07:16Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Nishant mokal 2}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ०५:३७, २४ ऑगस्ट २०२२ (IST) r55iz1vvncoux7lrae70iohkkwn3g75 0 310897 2150119 2022-08-24T01:34:09Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[इक्बाल सिंह]] cmo2cofcr4cdcg476394b0jq33fi4fh 0 310898 2150126 2022-08-24T01:43:59Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[द शॉशँक रिडेम्शन]] rcmr6tjz9cpm7ooqpusvdqe14kw66iu 3 310899 2150128 2022-08-24T02:21:13Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=निकिता भागवत}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ०७:५१, २४ ऑगस्ट २०२२ (IST) iltwoftagsqf3ag1g2zcx80m4wsbtxk 0 310900 2150147 2022-08-24T04:36:56Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[रोव्हियो एंटरटेन्मेंट]] k2r1s1ndi4cj45wcn4hts4vaoa5z7f2 0 310901 2150152 2022-08-24T04:57:20Z अभय नातू 206 नवीन wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} [[चित्र:Walt disney portrait.jpg|175px|right|thumb|डोनाल्ड डकचे निर्माता, <br /> [[वॉल्ट डिस्नी]]]] '''डोनाल्ड डक''' हे [[वॉल्ट डिस्नी]] याने निर्मित केलेले एक व्यंगचित्र (कार्टून) आहे. {{विस्तार}} [[वर्ग:व्यंगचित्र]] [[वर्ग:डिझ्नी व्यक्तिरेखा]] 0u5r1c8mzn65ozj8iyhszz8aaw586ei 0 310902 2150153 2022-08-24T04:58:03Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[डोनाल्ड डक]] #पुनर्निर्देशन [[लक्ष्यपान नाव]] gub7qqj8zz4byhxeck4yxm9l4mqjcun 2150154 2150153 2022-08-24T04:58:12Z अभय नातू 206 दुवा wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[डोनाल्ड डक]] mpcv7f2cdcpihbgx66kjsmce154di3c 0 310903 2150155 2022-08-24T04:58:38Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[डोनाल्ड डक]] mpcv7f2cdcpihbgx66kjsmce154di3c 8 310904 2150156 2022-08-24T05:02:15Z अभय नातू 206 शुद्धलेखन wikitext text/x-wiki {{FULLPAGENAME}} इ. करिता, कन्टेक्स्ट शीर्षक: oit5t4uqmsrpfaq9i5q7rb7f3nxuo65 8 310905 2150157 2022-08-24T05:04:16Z अभय नातू 206 मराठी शब्द wikitext text/x-wiki सर्व पाने निर्यात करा tlutyib0cw3ke2xi09ozn9jiit8dbvx 8 310906 2150158 2022-08-24T05:05:03Z अभय नातू 206 भाषांतर wikitext text/x-wiki धन्यवाद, पण नको. 7tq76fh9hahl3tx6rn9gftx4hhy1y6q 8 310907 2150159 2022-08-24T05:05:44Z अभय नातू 206 भाषांतर wikitext text/x-wiki चर्चा पानावर नवीन विषय घातला! r3wszm5c8hl9gjvphsv9kmdl813i3th 8 310908 2150160 2022-08-24T05:06:40Z अभय नातू 206 भाषांतर wikitext text/x-wiki इतिहास hchpfoxdwc3ym7o4jo0yqfczpi6o0lc 8 310909 2150161 2022-08-24T05:07:05Z अभय नातू 206 भाषांतर wikitext text/x-wiki येथे काय जोडले आहे qr4mb032pajb5rus608glkyjfl00k60 8 310910 2150162 2022-08-24T05:08:13Z अभय नातू 206 भाषांतर wikitext text/x-wiki शेवटचा बदल $1 तारखेला $2 वाजता झाला su3512y68vz9mk6pvn3xgimcy7ju3oy 0 310911 2150163 2022-08-24T05:53:38Z Dharmadhyaksha 28394 "[[:en:Special:Redirect/revision/1101780835|Mihir Sen]]" पानाचे भाषांतर करुन तयार झाले wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''मिहीर सेन''' (१६ नोव्हेंबर १९३० - ११ जून १९९७) हे प्रसिद्ध भारतीय लांब पल्‍लेचे जलतरणपटू आणि वकील होते. १९५८ मध्ये [[डोव्हर]] ते [[कॅले|कॅलेस]] पर्यंत [[इंग्लिश खाडी|इंग्लिश चॅनेल]] जिंकणारे ते पहिला आशियाई होते आणि त्यांनी चौथ्या जलद वेळेत (१४ तास आणि ४५मिनिटे) असे केले. एका कॅलेंडर वर्षात (१९६६) पाच खंडातील महासागर पोहणारे तो एकमेव माणूस होते. यामध्ये [[पाल्कची सामुद्रधुनी|पाल्क स्ट्रेट]], [[डार्डेनेल्झ|डार्डनेलेस]], [[बोस्फोरस|बॉस्फोरस]], [[जिब्राल्टर]] आणि [[पनामा कालवा|पनामा कालव्याची]] संपूर्ण लांबी समाविष्ट होती.<ref name="Begging_recall">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|title=Begging recall|website=Statesman News Service|publisher=The Statesman, 6 January 2013|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130125073742/http://thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|archive-date=25 January 2013|access-date=26 January 2013}}</ref> या अनोख्या कामगिरीने त्यांना [[गिनेस बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड्‌स|गिनीज बुक ऑफ रेकॉर्डमध्ये]] "जगातील सर्वात लांब अंतराचा जलतरणपटू" म्हणून स्थान मिळवून दिले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://news.google.com/newspapers?nid=P9oYG7HA76QC&dat=19700101&printsec=frontpage&hl=en|title=Mihir Sen Hailed Greatest|date=1 January 1970|website=The Indian Express|page=16|access-date=9 April 2017}}</ref> २७ सप्टेंबर १९५८ला [[डोव्हर]] ते [[कॅले|कॅलेस]] पर्यंत [[इंग्लिश खाडी|इंग्लिश चॅनेल]] जिंकणारे ते पहिला आशियाई होते आणि त्यांनी चौथ्या जलद वेळेत (१४ तास आणि ४५मिनिटे) असे केले. १९५९ मध्ये त्यांना [[पद्मश्री पुरस्कार|पद्मश्री]]<nowiki/>ने गौरवीण्यात आले. त्यानंतर एका कॅलेंडर वर्षात (१९६६) पाच [[महासागर]] पोहणारे ते पहिले माणूस बनले. सुरुवातीला, [[पाल्कची सामुद्रधुनी]] पोहताना [[भारतीय नौदल|भारतीय नौदलाला]] सहायता करण्यासाठी ४५,००० रुपये उभारावे लागले. सेन यांनी प्रायोजकांमार्फत अर्धे पैसे उभे केले आणि उर्वरित रक्कम तत्कालीन पंतप्रधान [[इंदिरा गांधी]] यांनी पुरवली होती. पुढे भारतीय नौदलाचा (आयएनएस सुकन्या आणि आयएनएस शारदा) पाल्क सामुद्रधुनी पोहण्यासाठी पूर्ण पाठिंबा दिला. ५-६ एप्रिल १९६६ रोजी सिलोन (श्रीलंका) आणि धनुषकोडी (भारत) दरम्यान २५ तास आणि ३६ मिनिटांत पाल्क सामुद्रधुनी ओलांडणारे सेन हे विक्रमी पहिले भारतीय बनले. २४ ऑगस्ट रोजी, [[जिब्राल्टरची सामुद्रधुनी]] ८ तास आणि १ मिनिटात पार करणारे ते पहिला आशियाई बनले आणि १२ सप्टेंबर रोजी ४०मैल लांब डार्डनेलेस (गॅलीपोली, युरोप ते सेदुलबहिर, आशिया मायनर) पोहणारे जगातील पहिले माणूस बनले (१३ तास ५५मिनिटांत). त्याच वर्षी २९-३१ ऑक्टोबर रोजी, सेन हे बॉस्फोरस (तुर्की) ४ तासांत पोहणारे पहिले भारतीय आणि [[पनामा कालवा|पनामा कालव्याचा]] संपूर्ण (५०-मैल लांबी) ३४ तासांत १५ मि पोहणारे पहिले गैर-अमेरिकन (आणि तिसरे माणूस) होते. <ref name="Begging_recall">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|title=Begging recall|website=Statesman News Service|publisher=The Statesman, 6 January 2013|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130125073742/http://thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|archive-date=25 January 2013|access-date=26 January 2013}}</ref> या कामगिरीमुळे त्यांना लांब अंतराच्या पोहण्याच्या [[गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड|गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डमध्ये]] स्थान मिळाले आणि पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या हस्ते १९६७ मध्ये त्यांना [[पद्मभूषण पुरस्कार|पद्मभूषण पुरस्काराने]] सन्मानित करण्यात आले. त्याच वर्षी, त्याने 'जगाच्या सात समुद्रात साहसी कामगिरी'साठी ब्लिट्झ नेहरू ट्रॉफीही जिंकली. == संदर्भ == <references group="" responsive="1"></references> [[वर्ग:इ.स. १९९७ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:इ.स. १९३० मधील जन्म]] [[वर्ग:जलतरणपटू]] k733ccxmhgig7lfqlpqwk6924uux1vr 2150164 2150163 2022-08-24T05:55:48Z अभय नातू 206 removed [[Category:जलतरणपटू]]; नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''मिहीर सेन''' (१६ नोव्हेंबर १९३० - ११ जून १९९७) हे प्रसिद्ध भारतीय लांब पल्‍लेचे जलतरणपटू आणि वकील होते. १९५८ मध्ये [[डोव्हर]] ते [[कॅले|कॅलेस]] पर्यंत [[इंग्लिश खाडी|इंग्लिश चॅनेल]] जिंकणारे ते पहिला आशियाई होते आणि त्यांनी चौथ्या जलद वेळेत (१४ तास आणि ४५मिनिटे) असे केले. एका कॅलेंडर वर्षात (१९६६) पाच खंडातील महासागर पोहणारे तो एकमेव माणूस होते. यामध्ये [[पाल्कची सामुद्रधुनी|पाल्क स्ट्रेट]], [[डार्डेनेल्झ|डार्डनेलेस]], [[बोस्फोरस|बॉस्फोरस]], [[जिब्राल्टर]] आणि [[पनामा कालवा|पनामा कालव्याची]] संपूर्ण लांबी समाविष्ट होती.<ref name="Begging_recall">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|title=Begging recall|website=Statesman News Service|publisher=The Statesman, 6 January 2013|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130125073742/http://thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|archive-date=25 January 2013|access-date=26 January 2013}}</ref> या अनोख्या कामगिरीने त्यांना [[गिनेस बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड्‌स|गिनीज बुक ऑफ रेकॉर्डमध्ये]] "जगातील सर्वात लांब अंतराचा जलतरणपटू" म्हणून स्थान मिळवून दिले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://news.google.com/newspapers?nid=P9oYG7HA76QC&dat=19700101&printsec=frontpage&hl=en|title=Mihir Sen Hailed Greatest|date=1 January 1970|website=The Indian Express|page=16|access-date=9 April 2017}}</ref> २७ सप्टेंबर १९५८ला [[डोव्हर]] ते [[कॅले|कॅलेस]] पर्यंत [[इंग्लिश खाडी|इंग्लिश चॅनेल]] जिंकणारे ते पहिला आशियाई होते आणि त्यांनी चौथ्या जलद वेळेत (१४ तास आणि ४५मिनिटे) असे केले. १९५९ मध्ये त्यांना [[पद्मश्री पुरस्कार|पद्मश्री]]<nowiki/>ने गौरवीण्यात आले. त्यानंतर एका कॅलेंडर वर्षात (१९६६) पाच [[महासागर]] पोहणारे ते पहिले माणूस बनले. सुरुवातीला, [[पाल्कची सामुद्रधुनी]] पोहताना [[भारतीय नौदल|भारतीय नौदलाला]] सहायता करण्यासाठी ४५,००० रुपये उभारावे लागले. सेन यांनी प्रायोजकांमार्फत अर्धे पैसे उभे केले आणि उर्वरित रक्कम तत्कालीन पंतप्रधान [[इंदिरा गांधी]] यांनी पुरवली होती. पुढे भारतीय नौदलाचा (आयएनएस सुकन्या आणि आयएनएस शारदा) पाल्क सामुद्रधुनी पोहण्यासाठी पूर्ण पाठिंबा दिला. ५-६ एप्रिल १९६६ रोजी सिलोन (श्रीलंका) आणि धनुषकोडी (भारत) दरम्यान २५ तास आणि ३६ मिनिटांत पाल्क सामुद्रधुनी ओलांडणारे सेन हे विक्रमी पहिले भारतीय बनले. २४ ऑगस्ट रोजी, [[जिब्राल्टरची सामुद्रधुनी]] ८ तास आणि १ मिनिटात पार करणारे ते पहिला आशियाई बनले आणि १२ सप्टेंबर रोजी ४०मैल लांब डार्डनेलेस (गॅलीपोली, युरोप ते सेदुलबहिर, आशिया मायनर) पोहणारे जगातील पहिले माणूस बनले (१३ तास ५५मिनिटांत). त्याच वर्षी २९-३१ ऑक्टोबर रोजी, सेन हे बॉस्फोरस (तुर्की) ४ तासांत पोहणारे पहिले भारतीय आणि [[पनामा कालवा|पनामा कालव्याचा]] संपूर्ण (५०-मैल लांबी) ३४ तासांत १५ मि पोहणारे पहिले गैर-अमेरिकन (आणि तिसरे माणूस) होते. <ref name="Begging_recall">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|title=Begging recall|website=Statesman News Service|publisher=The Statesman, 6 January 2013|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130125073742/http://thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|archive-date=25 January 2013|access-date=26 January 2013}}</ref> या कामगिरीमुळे त्यांना लांब अंतराच्या पोहण्याच्या [[गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड|गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डमध्ये]] स्थान मिळाले आणि पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या हस्ते १९६७ मध्ये त्यांना [[पद्मभूषण पुरस्कार|पद्मभूषण पुरस्काराने]] सन्मानित करण्यात आले. त्याच वर्षी, त्याने 'जगाच्या सात समुद्रात साहसी कामगिरी'साठी ब्लिट्झ नेहरू ट्रॉफीही जिंकली. == संदर्भ == <references group="" responsive="1"></references> [[वर्ग:इ.स. १९९७ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:इ.स. १९३० मधील जन्म]] [[वर्ग:भारतीय जलतरणपटू]] bjro82w15ua94p1jl3c8x08ruej9nbo 2150165 2150164 2022-08-24T05:56:00Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''मिहीर सेन''' (१६ नोव्हेंबर १९३० - ११ जून १९९७) हे प्रसिद्ध भारतीय लांब पल्‍लेचे जलतरणपटू आणि वकील होते. १९५८ मध्ये [[डोव्हर]] ते [[कॅले|कॅलेस]] पर्यंत [[इंग्लिश खाडी|इंग्लिश चॅनेल]] जिंकणारे ते पहिला आशियाई होते आणि त्यांनी चौथ्या जलद वेळेत (१४ तास आणि ४५मिनिटे) असे केले. एका कॅलेंडर वर्षात (१९६६) पाच खंडातील महासागर पोहणारे तो एकमेव माणूस होते. यामध्ये [[पाल्कची सामुद्रधुनी|पाल्क स्ट्रेट]], [[डार्डेनेल्झ|डार्डनेलेस]], [[बोस्फोरस|बॉस्फोरस]], [[जिब्राल्टर]] आणि [[पनामा कालवा|पनामा कालव्याची]] संपूर्ण लांबी समाविष्ट होती.<ref name="Begging_recall">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|title=Begging recall|website=Statesman News Service|publisher=The Statesman, 6 January 2013|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130125073742/http://thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|archive-date=25 January 2013|access-date=26 January 2013}}</ref> या अनोख्या कामगिरीने त्यांना [[गिनेस बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड्‌स|गिनीज बुक ऑफ रेकॉर्डमध्ये]] "जगातील सर्वात लांब अंतराचा जलतरणपटू" म्हणून स्थान मिळवून दिले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://news.google.com/newspapers?nid=P9oYG7HA76QC&dat=19700101&printsec=frontpage&hl=en|title=Mihir Sen Hailed Greatest|date=1 January 1970|website=The Indian Express|page=16|access-date=9 April 2017}}</ref> २७ सप्टेंबर १९५८ला [[डोव्हर]] ते [[कॅले|कॅलेस]] पर्यंत [[इंग्लिश खाडी|इंग्लिश चॅनेल]] जिंकणारे ते पहिला आशियाई होते आणि त्यांनी चौथ्या जलद वेळेत (१४ तास आणि ४५मिनिटे) असे केले. १९५९ मध्ये त्यांना [[पद्मश्री पुरस्कार|पद्मश्री]]<nowiki/>ने गौरवीण्यात आले. त्यानंतर एका कॅलेंडर वर्षात (१९६६) पाच [[महासागर]] पोहणारे ते पहिले माणूस बनले. सुरुवातीला, [[पाल्कची सामुद्रधुनी]] पोहताना [[भारतीय नौदल|भारतीय नौदलाला]] सहायता करण्यासाठी ४५,००० रुपये उभारावे लागले. सेन यांनी प्रायोजकांमार्फत अर्धे पैसे उभे केले आणि उर्वरित रक्कम तत्कालीन पंतप्रधान [[इंदिरा गांधी]] यांनी पुरवली होती. पुढे भारतीय नौदलाचा (आयएनएस सुकन्या आणि आयएनएस शारदा) पाल्क सामुद्रधुनी पोहण्यासाठी पूर्ण पाठिंबा दिला. ५-६ एप्रिल १९६६ रोजी सिलोन (श्रीलंका) आणि धनुषकोडी (भारत) दरम्यान २५ तास आणि ३६ मिनिटांत पाल्क सामुद्रधुनी ओलांडणारे सेन हे विक्रमी पहिले भारतीय बनले. २४ ऑगस्ट रोजी, [[जिब्राल्टरची सामुद्रधुनी]] ८ तास आणि १ मिनिटात पार करणारे ते पहिला आशियाई बनले आणि १२ सप्टेंबर रोजी ४०मैल लांब डार्डनेलेस (गॅलीपोली, युरोप ते सेदुलबहिर, आशिया मायनर) पोहणारे जगातील पहिले माणूस बनले (१३ तास ५५मिनिटांत). त्याच वर्षी २९-३१ ऑक्टोबर रोजी, सेन हे बॉस्फोरस (तुर्की) ४ तासांत पोहणारे पहिले भारतीय आणि [[पनामा कालवा|पनामा कालव्याचा]] संपूर्ण (५०-मैल लांबी) ३४ तासांत १५ मि पोहणारे पहिले गैर-अमेरिकन (आणि तिसरे माणूस) होते. <ref name="Begging_recall">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|title=Begging recall|website=Statesman News Service|publisher=The Statesman, 6 January 2013|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130125073742/http://thestatesman.net/index.php?option=com_content&view=article&id=438094&catid=44|archive-date=25 January 2013|access-date=26 January 2013}}</ref> या कामगिरीमुळे त्यांना लांब अंतराच्या पोहण्याच्या [[गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड|गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डमध्ये]] स्थान मिळाले आणि पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या हस्ते १९६७ मध्ये त्यांना [[पद्मभूषण पुरस्कार|पद्मभूषण पुरस्काराने]] सन्मानित करण्यात आले. त्याच वर्षी, त्याने 'जगाच्या सात समुद्रात साहसी कामगिरी'साठी ब्लिट्झ नेहरू ट्रॉफीही जिंकली. == संदर्भ == <references group="" responsive="1"></references> [[वर्ग:इ.स. १९९७ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:इ.स. १९३० मधील जन्म]] [[वर्ग:भारतीय जलतरणपटू]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] fhtnw77t98w314j4pvg7yh4khk6ohjz 0 310913 2150167 2022-08-24T05:59:37Z अभय नातू 206 नवीन wikitext text/x-wiki '''अफझलपूर विधानसभा मतदारसंघ''' [[कर्नाटक विधानसभा|कर्नाटक विधानसभेचा]] मतदारसंघ आहे. ==आमदार== {{विस्तार}} [[वर्ग:कर्नाटक विधानसभा मतदारसंघ]] [[वर्ग:भारतातील विधानसभा मतदारसंघ]] 7nbt95dvc9s5gcgkvyrlh46ro7ufnv5 2150168 2150167 2022-08-24T06:01:02Z अभय नातू 206 माहिती wikitext text/x-wiki '''अफझलपूर विधानसभा मतदारसंघ''' [[कर्नाटक विधानसभा|कर्नाटक विधानसभेचा]] मतदारसंघ आहे. हा मतदारसंघ [[कलबुर्गी लोकसभा मतदारसंघ|कलबुर्गी लोकसभा मतदारसंघात]] असून [[कलबुर्गी जिल्हा|कलबुर्गी जिल्ह्यात]] मोडतो. ==आमदार== {{विस्तार}} [[वर्ग:कर्नाटक विधानसभा मतदारसंघ]] [[वर्ग:भारतातील विधानसभा मतदारसंघ]] [[वर्ग:कलबुर्गी जिल्हा]] kds5qsbgj4p721fgpoeidbuvims6vgx 2150172 2150168 2022-08-24T06:02:06Z अभय नातू 206 removed [[Category:कलबुर्गी जिल्हा]]; नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki '''अफझलपूर विधानसभा मतदारसंघ''' [[कर्नाटक विधानसभा|कर्नाटक विधानसभेचा]] मतदारसंघ आहे. हा मतदारसंघ [[कलबुर्गी लोकसभा मतदारसंघ|कलबुर्गी लोकसभा मतदारसंघात]] असून [[कलबुर्गी जिल्हा|कलबुर्गी जिल्ह्यात]] मोडतो. ==आमदार== {{विस्तार}} [[वर्ग:कर्नाटक विधानसभा मतदारसंघ]] [[वर्ग:भारतातील विधानसभा मतदारसंघ]] [[वर्ग:गुलबर्गा जिल्हा]] 21ttqhv9jiczodyumiqb0jtgtlrepi5 0 310914 2150169 2022-08-24T06:01:23Z अभय नातू 206 नामभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[गुलबर्गा जिल्हा]] jynmw9pfnmeeyi35sc0104d5ovvpi6i 0 310915 2150170 2022-08-24T06:01:42Z अभय नातू 206 नामभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[गुलबर्गा (लोकसभा मतदारसंघ)]] #पुनर्निर्देशन [[लक्ष्यपान नाव]] aafnkfa6q6ry9d38bsmor5vadtgfhua 2150171 2150170 2022-08-24T06:01:49Z अभय नातू 206 दुवा wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[गुलबर्गा (लोकसभा मतदारसंघ)]] f3sp9kpkfscaz4z9p1xmbwz06pt2syw 0 310916 2150173 2022-08-24T06:02:28Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[अँग्लो-इंडियन]] k9ay1prvgzqd13efeikocvfrvutic1m 14 310917 2150174 2022-08-24T06:04:46Z अभय नातू 206 नवीन wikitext text/x-wiki * [[वर्ग:कर्नाटक|राजकारण]] ca1hfpz9olfsj4k05hg7k96s7asnxqu 0 310918 2150231 2022-08-24T10:23:32Z Dharmadhyaksha 28394 "[[:en:Special:Redirect/revision/1099110885|National Sports Day]]" पानाचे भाषांतर करुन तयार झाले wikitext text/x-wiki '''राष्ट्रीय क्रीडा दिन''' हा विविध देशांमध्ये राष्ट्रीय क्रीडा संघ आणि त्या देशांच्या क्रीडा परंपरांचा सन्मान करण्यासाठी साजरा केला जाणारा सार्वजनिक सुट्टीचा दिवस आहे. या दिवशी विविध वयोगटातील लोक खेळांमध्ये भाग घेतात. == देशानुसार राष्ट्रीय क्रीडा दिन == === भारत === हॉकीपटू मेजर [[ध्यानचंद सिंग|ध्यानचंद]] यांच्या जयंती दिवशी २९ ऑगस्ट रोजी भारतात राष्ट्रीय क्रीडा दिन साजरा केला जातो. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.news18.com/news/.../Aug-29-is-national-sports-day-did-you-know-502905.html|title=Aug 29 is National Sports Day. Did you know?|work=News 18|access-date=2017-08-28}}</ref> हा दिवस १९२८, १९३२आणि १९३६ मध्ये [[ऑलिंपिक खेळात भारत|भारतासाठी ऑलिम्पिकमध्ये]] सुवर्णपदक जिंकणारे हॉकीपटू मेजर ध्यानचंद सिंग यांचा वाढदिवस आहे. त्यांच्या आत्मचरित्र 'गोल्स' नुसार त्यांनी त्यांच्या कारकिर्दीत १९२६ ते १९४९ मध्ये ५७० गोल केले. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiatoday.in/sports/other-sports/story/major-dhyan-chand-birth-anniversary-national-sports-day-1716564-2020-08-29|title=National Sports Day: Rare pictures from 1936 Olympics to celebrate Dhyan Chand's birthday|date=2020-08-29|website=India Today|language=en|access-date=2020-08-29}}</ref> === इराण === [[इराण|इराणमध्ये]], १७ ऑक्टोबर हा शारीरिक शिक्षण आणि क्रीडा दिवस म्हणून ओळखला जातो आणि १७ ते २३ ऑक्टोबर या आठवड्याला "शारीरिक शिक्षण आणि क्रीडा सप्ताह" असे नाव दिले जाते. <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Amirtash|first=Ali-Mohammad|date=2005-09-01|title=Iran and the Asian Games: The Largest Sports Event in the Middle East|journal=Sport in Society|volume=8|issue=3|pages=449–467|doi=10.1080/17430430500249191|issn=1743-0437}}</ref> लोकांच्या वैयक्तिक आणि सामाजिक जीवनात व्यायामाचे महत्त्व मांडणे हे मुख्य उद्दिष्ट आहे आणि घटनेच्या अनुच्छेद ३ मध्ये देखील यावर जोर देण्यात आला आहे. === जपान === जपानचा आरोग्य आणि क्रीडा दिवस हा ऑक्टोबरमध्ये साजरा केला जाणारा राष्ट्रीय सुट्टीचा दिवस आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.timeanddate.com/holidays/japan/sports-day|title=Health and Sports Day in Japan|website=www.timeanddate.com|language=en|access-date=2020-08-29}}</ref> हे प्रथम १० ऑक्टोबर १९६६ रोजी आयोजित करण्यात आले होते, टोकियो येथे [[१९६४ उन्हाळी ऑलिंपिक|1964 उन्हाळी ऑलिंपिकच्या]] उद्घाटनाच्या दुसऱ्या वर्धापन दिनानिमित्त. पण २००० पासून तो ऑक्टोबरच्या दुसऱ्या सोमवारी आयोजित केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://study.gaijinpot.com/lesson/holidays/health-and-sports-day/|title=Health and Sports Day|website=GaijinPot Study|language=en|access-date=2020-08-29}}</ref> === मलेशिया === राष्ट्रीय क्रीडा दिन ही मलेशियामधील राष्ट्रीय सुट्टी आहे, जी दरवर्षी ऑक्टोबरमधील दुसऱ्या शनिवारी आयोजित केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thestar.com.my/news/nation/2018/10/14/malaysians-celebrate-national-sports-day|title=Malaysians celebrate National Sports Day {{!}} The Star|website=www.thestar.com.my|access-date=2020-08-29}}</ref> तेथील लोकसंख्येमध्ये निरोगी जीवनशैलीचा प्रचार करण्याच्या मुख्य उद्देशाने हा साजरा होतो. पहिला राष्ट्रीय क्रीडा दिन २०१५ मध्ये आयोजित करण्यात आला होता. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.malaymail.com/news/malaysia/2019/08/23/national-sports-day-malaysia-sports-challenge-still-in-plans-for-national-s/1783647|title=National Sports Day, Malaysia Sports Challenge still in plans for National Sports Month, says ministry {{!}} Malay Mail|last=Friday|first=23 Aug 2019 09:40 PM MYT|date=23 August 2019|website=www.malaymail.com|language=en|access-date=2020-08-29}}</ref> === कतार === राष्ट्रीय क्रीडा दिवस ही [[कतार|कतारमधील]] राष्ट्रीय सुट्टी आहे, जी दरवर्षी फेब्रुवारीच्या दुसऱ्या मंगळवारी आयोजित केली जाते, ज्याचा मुख्य उद्देश तेथील लोकसंख्येमध्ये निरोगी जीवनशैलीचा प्रचार करणे आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.sportday.qa/|title=National Sport Day in Qatar|date=|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160121011301/http://www.sportday.qa/|archive-date=2016-01-21|access-date=2014-08-30}}</ref> पहिला राष्ट्रीय क्रीडा दिन २०१२ मध्ये आयोजित करण्यात आला होता. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://gulf-times.com/site/topics/article.asp?cu_no=2&item_no=474458&version=1&template_id=57&parent_id=56|title=Emiri decision sets National Sports Day|website=Gulf Times|url-status=dead|archive-url=https://archive.today/20120711053646/http://gulf-times.com/site/topics/article.asp?cu_no=2&item_no=474458&version=1&template_id=57&parent_id=56|archive-date=2012-07-11|access-date=2012-02-14}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.olympic.qa/en/NewsCenter/Pages/Qatar-Celebrates-National-Sports-Day-.aspx|title=Qatar Celebrates National Sports Day|date=2011-12-06|publisher=Olympic.qa|archive-url=https://web.archive.org/web/20170919201847/http://www.olympic.qa/en/NewsCenter/Pages/Qatar-Celebrates-National-Sports-Day-.aspx|archive-date=2017-09-19|access-date=2012-02-14}}</ref> === बहारीन === बहारीन क्रीडा दिवस पहिल्यांदा ७ फेब्रुवारी २०१७ रोजी आयोजित करण्यात आला होता, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.instagram.com/p/BP6xQpIlw94/|title=Sportsday.bh on Instagram: "سمو رئيس الوزراء: ٧ فبراير يوماً رياضياً وطنياً لمملكة البحرين"‎}}</ref> आणि तेव्हापासून हा कार्यक्रम दरवर्षी फेब्रुवारीच्या दुस-या आठवड्यात १० ते १३ या तारखांच्या दरम्यान केला जातो. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.instagram.com/p/CZuIumYMY1M/|title=Sportsday.bh on Instagram: "قرّب وقت أضخم حدث رياضي في المملكة! فعالية اليوم الرياضي البحريني بتكون هالاسبوع، مع العديد من الأنشطة الرياضية والألعاب. الدخول بكون مجاناً🤩 ومسموح لجميع حاملي الدرع الاخضر و الاطفال المرافقين لهم فقط. تنبيه: جميع الفعاليات والألعاب ستقام في المناطق الخارجية تبعاً لتوجيهات الفريق الطبي لمكافحة فايروس كورونا 🗓 ١٠، ١١، ١٢ فبراير ⏰ ١١ صباحاً حتى ١٠ مساءً 📍 حلبة البحرين الدولية It's almost time for the biggest sporting event in the country. Come play your fave sports and participate in all the fun games & activities on Bahrain Sports Day 2022 for FREE! 🤩 Entry is open for all green shield holders and kids accommodated by a guardian. Disclaimer: All sports & activities will be held outdoors only due to COVID-19 protocol! 🗓Feb 10 - 12, 2022 ⏰11 AM - 10 PM 📍Bahrain International Circuit See you there! #اليوم_الرياضي #يوم_البحرين_الرياضي #الرياضة_مدى_الحياة #فريق_البحرين #اليوم_البحريني_الرياضي #البحرين #الاتحاد_البحريني_الرياضة_للجميع #SportsForLife #SportsForAll #BahrainSportsDay2022 #eventsBahrain #Bahrain #BahrainSportsDay #bahrainolympiccommittee #nasser_bin_hamad #khalid_bin_hamad #khalid_bin_hamad_events"‎}}</ref> मंत्रालयांच्या आदेशाने, सरकारी क्षेत्रे, तसेच खाजगी क्षेत्रे, कंपन्या, बँका आणि शाळा, हे वॉकाथॉन आणि उपक्रमांमध्ये सहभागी होण्यास अर्धा दिवस सुट्टी देऊन क्रीडा दिनाला हातभार लावतात. या दिवसाचे मुख्य लक्ष्य म्हणजे युवा शक्तींना सहाय्य करणे आणि विविध वयोगटातील लोकांना त्यांच्या दैनंदिन जीवनात खेळ लागू करण्यासाठी उत्साही करणे असा आहे. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:खेळ]] q5f39qm4gm6iq8wx3cjoipzo15z74uz 0 310919 2150241 2022-08-24T11:42:41Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''झुल्लर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''झुल्लर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=मौदा | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''झुल्लर''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[मौदा|मौदा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मौदा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 0jhtg09kgjbskix7c3g9oe0zd759ezh 0 310920 2150242 2022-08-24T11:43:39Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''आडसा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''आडसा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=मौदा | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''आडसा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[मौदा|मौदा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मौदा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] kl0ofcuqgj65pblkb1b7f42q5aasl7f 0 310921 2150243 2022-08-24T11:44:22Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''खरडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''खरडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=मौदा | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''खरडा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[मौदा|मौदा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मौदा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 3jm5vo7ts24okb3ya486i0793in6uox 0 310922 2150244 2022-08-24T11:45:05Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सिंगोरी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सिंगोरी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=मौदा | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''सिंगोरी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[मौदा|मौदा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मौदा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] py8wtg9x6pz5skscq9o4h2s9yzp3eeb 0 310923 2150245 2022-08-24T11:45:45Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वायगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वायगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=मौदा | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''वायगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[मौदा|मौदा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मौदा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] h17lt7mdyajp8dr4zln93yrqgyqaakg 0 310924 2150246 2022-08-24T11:46:35Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''दहेगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''दहेगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=मौदा | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''दहेगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[मौदा|मौदा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मौदा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] t6vv4ibqwgt538muw0he52xmlww468y 0 310925 2150247 2022-08-24T11:47:17Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''किरणापूर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |ज... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''किरणापूर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=मौदा | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''किरणापूर''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[मौदा|मौदा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मौदा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 5pqe6kizhygr8zvg4b0z7d5cvep6ewb 0 310926 2150249 2022-08-24T11:48:01Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सावगी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सावगी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=मौदा | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''सावगी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[मौदा|मौदा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मौदा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] b2e50c7yphfyr2e2ucaaha6uqv67iuu 0 310927 2150250 2022-08-24T11:48:59Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''आडेगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''आडेगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=मौदा | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''आडेगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[मौदा|मौदा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मौदा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] ms9q28erci673bkbt3xp67owjepkx6y 0 310928 2150252 2022-08-24T11:57:58Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''खंडाळा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''खंडाळा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=मौदा | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''खंडाळा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[मौदा|मौदा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मौदा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] dwzfs2qn0wxz424hxa7rkmyof8twats 0 310929 2150253 2022-08-24T11:58:51Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पारडी खुर्द''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पारडी खुर्द''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=मौदा | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पारडी खुर्द''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[मौदा|मौदा तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:मौदा तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 9jyuuxv2kkeemj5l75gydi8e1unfpm1