Wikipedija mtwiki https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na_prin%C4%8Bipali MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Medja Speċjali Diskussjoni Utent Diskussjoni utent Wikipedija Diskussjoni Wikipedija Stampa Diskussjoni stampa MediaWiki Diskussjoni MediaWiki Mudell Diskussjoni mudell Għajnuna Diskussjoni għajnuna Kategorija Diskussjoni kategorija Portal Diskussjoni portal TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1031 278949 267276 2022-08-12T19:24:50Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Guido de Marco''' (twieled fit-22 ta' Lulju 1931 – miet fit-12 ta' Awwissu 2010) kien [[politiku]] [[Malta|Malti]] li serva bħala l-[[President ta' Malta]] bejn l-1999 u l-2004. Kien ukoll Viċi Prim Ministru u Ministru tal-Intern u tal-Ġustizzja, u wara tal-Affarijiet Barranin fejn kien strumentali biex Malta ssieħbet fl-Unjoni Ewropea. Bejn l-1990 u l-1991 kien ukoll President tal-Assemblea Ġenerali tal-[[Ġnus Magħquda]] == Tfulija == Guido De Marco twieled il-[[Belt Valletta]] nhar it-22 ta' Lulju, 1931, l-uniku iben ta' Emanuele u Giovanna mwieleda Raniolo.<ref>[http://www.maltagenealogy.com/libro%20d%27Oro/demarco.html Libro d'Oro di Melita – Professor Guido de Marco and family]</ref> Ħa l-edukazzjoni tiegħu fl-Iskola Sekondarja ta' San Ġużepp, fil-[[Kulleġġ ta' San Alwiġi]] u aktar tard fl-[[Università ta' Malta]]. Mill-Università ggradwa fil-[[Baċellerat tal-Arti]] fl-1952, fil-[[Filosofija]], l-[[Ekonomija]] u t-[[Lingwa Taljana|Taljan]], u fl-1955 bħala [[Duttur tal-Liġi]]. Għal xi żmien serva bħala avukat tal-gvern. == Politika == Fit-23 ta' Marzu, 1999, De Marco fl-aħħar diskors tiegħu bħala Membru tal-Parlament, kien qal hekk: {{kwota|Jien kif dħalt fil-politika? Meta kont għadni student fl-ewwel snin tal-kors l-universita' kont ħabib ma' Dun Fortunat Mizzi, it-tifel ta' Nerik Mizzi. U Natolino - għax jien nafu bħala Natolino Mizzi - qalli: Guido, inti dejjem titkellem favur il-papa tiegħi imma qatt iltqajt miegħu? Għidtlu: Le, qatt ma ltqajt miegħu, inċapċaplu u affarijiet bħal dawn imma qatt ma ltqajt miegħu. Qalli: Ejja sad-dar ħalli nintroduċihulek. U meta mort għand Nerik Mizzi qalli: Int x'qed tistudja? Għidtlu għall-avukatura. Qalli: Xi kemm intom? Nerik Mizzi ma tantx kien jieħu minn widnejh u meta għidtlu: Circa 20, qalli: 120! Inti se tmut bil-ġuħ! Mur għidlu li llum fil-kors tal-liġi regolarment qed ikun hemm 120 u għall-grazzja t'Alla ħadd m'hu qed imut bil-ġuħ! Pero' jien mhux għal din l-istorja qed ngħid għax imbagħad kompla jgħidli: Allura inti tixtieq tieħu parti fil-politika? Għidtlu: Iva, nixtieq ħafna. Qalli: Fendi ibni! Qalli: Int se tieħu l-avukatura, dik professjoni. Ibni se jsir saċerdot, dik vokazzjoni. Jekk int trid tidħol għall-politika, dik hija missjoni.}} === Mal-Partit ta' Ganado === Hu daħal fix-xena politika fl-1962, l-ewwel mal-Partit Demokratiku Nazzjonalista ta' [[Herbert Ganado]], fi żmien ta' tensjoni ta' qabel l-[[Jum l-Indipendenza (Malta)|Indipendenza]].<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20100813/local/guido-a-warm-and-charismatic-soul.322221 |titlu=Guido, a warm and charismatic soul |pubblikatur=Times Of Malta |data=2010-08-13 |data-aċċess=2010-08-13 |lingwa=Ingliż }}</ref> u kkontesta għall-ewwel darba l-elezzjoni ġenerali imma ma telax. Bejn l-1964 u l-1966 serva bħala l-Avukat tal-Kuruna tal-Gvern Malti. === Mal-Partit Nazzjonalista === Fl-1966, ikkontesta t-tieni elezzjoni tiegħu, l-ewwel waħda f'isem il-[[Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista (PN)]] fl-1966, fejn kiseb 12.82% tal-voti mill-ewwel distrett u 64.39% tal-voti mit-tmien distrett.<ref name="elezzjonijiet">[http://www.maltadata.com/cd62.xls Dokument xls tar-riżultati tal-elezzjoni ġenerali tal-1962], ''maltadata.com''</ref> B'hekk, ġie elett għall-ewwel darba fil-[[Kamra tad-Deputati ta' Malta|Parlament Malti]] f'April tal-1966, fejn baqa' jiġi elett sal-1998. Fl-1967, il-Kamra tad-Deputati ta' Malta eleġġiet lil de Marco bħala wieħed mir-rappreżentanti tagħha fl-Assemblea Parlamentari tal-Kunsill tal-Ewropa, fejn baqa' jżomm din il-pożizzjoni għal għoxrin sena. Fl-1972 inħatar Segretarju Ġenerali tal-PN. Fl-1977 ikkontesta l-elezzjoni għal kap tal-partit tiegħu flimkien ma' [[Eddie Fenech Adami]], fejn dan tal-aħħar rebaħ din l-elezzjoni interna bi Guido de Marco jieħu l-post ta' Deputat Mexxej. F'din il-kariga serva sal-1999, === Viċi Prim Ministru === Wara l-elezzjoni ta' Mejju 1987 beda jservi ta' Deputat Prim Ministru u Ministru tal-Intern u l-Ġustizzja. Fiż-żmien li kien iħaddan dan ir-rwol, il-Professur de Marco introduċa numru ta' abbozzi fil-Parlament li kienu jinkorporaw ġo fihom konvenzjonijiet importanti, bħall-[[Konvenzjoni Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem]]. Bħala Ministru tal-Intern hu wassal għal riformi u l-imodernizzar tal-Korp tal-Pulizija u waqqaf l-Akkademja tal-Pulizija.<ref>{{ċita aħbar |url=http://maltarightnow.com/Default.asp?module=news&at=Il-profil+ta%27+l-eks+President+ta%27+Malta&t=a&aid=99822498&cid=19 |titlu=Il-profil ta' l-eks President ta' Malta |pubblikatur=MaltaRightNow |data=2010-08-12 |data-aċċess=2010-08-13 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120214080011/http://maltarightnow.com/Default.asp?module=news&at=Il-profil+ta%27+l-eks+President+ta%27+Malta&t=a&aid=99822498&cid=19 |arkivju-data=2012-02-14 }}</ref> F'Mejju tal-1990 inħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin u fost l-ewwel impenji tiegħu kien hemm li ressaq l-applikazzjoni ta' Malta biex tissieħeb fil-[[Kommunità Ewropea]] fi [[Brussell]] nhar is-16 ta' Lulju, 1990. Hu kompla jippromwovi u jsegwi l-prinċipju li d-djalogu Ewro-Mediterranju kien element bażiku sabiex jinħolqu strutturi li jikkonsolidaw is-sigurtà u l-kooperazzjoni reġjonali. Ħidmietu wasslet biex Malta issieħbet f'numru ta' organizzazzjonijiet internazzjonali bħall-[[Ġnus Magħquda]], l-[[Organizzazzjoni għas-Sigurtà u Kooperazzjoni fl-Ewropa|OSCE]], il-[[Kunsill tal-Ewropa]] u l-[[Commonwealth tan-Nazzjonijiet]]. Kien il-Professur de Marco wkoll li bħala Deputat Prim Ministru u Ministru tal-Affarijiet Barranin reġa' rreattiva l-applikazzjoni ta' Malta biex tissieħeb fl-[[Unjoni Ewropea]], nhar il-11 ta' Settembru, 1998, wara l-iffriżar ta' din l-istess applikazzjoni mill-[[Partit Laburista (Malta)|Partit Laburista]]. Tul il-karriera parlamentari tiegħu huwa rrappreżenta lill-Parlament Malti għal kważi 20 sena fl-Assemblea Parlamentari tal-Kunsill tal-Ewropa, fejn serva f'ħafna kumitati. === President tal-Assemblea Ġenerali tal-Ġnus Magħquda === Nhar it-18 ta' Settembru, 1990, il-Professur de Marco ġie elett [[Presidenti tal-Assemblea Ġenerali tal-Ġnus Magħquda|President]] tal-ħamsa u erbgħin sessjoni tal-Assemblea Ġenerali tal-[[Ġnus Magħquda]] – l-ogħla kariga li persuna Maltija qatt ħadet fil-kamp internazzjonali.<ref>{{ċita web |url=http://www.un.org/ga/president/bios/bio45.shtml |titlu=UN General Assembly - President of the 62nd Session - Guido de Marco (Malta) |pubblikatur=Il-Ġnus Magħquda |data-aċċess=2010-08-13 |lingwa=Ingliż }}</ref> Hu ħa bosta inizjattivi b'risq il-paċi u biex il-Ġnus Magħquda tkun organizzata aħjar. Il-ħatra tiegħu f'din il-kariga wasslet ukoll fi żmien ta' tensjoni wara l-[[Invażjoni tal-Kuwajt|invażjoni]] tal-[[Iraq]] fil-[[Kuwajt]]. Bħala l-President, huwa żar numru ta' kampijiet ta' refuġjati fit-territorji okkupati u fil-[[Ġordan]], l-[[Etjopja]] u l-[[Albanija]]. F'Mejju tal-1991, żar ir-[[Korea ta' Fuq|Repubblika Demokratika Popolari tal-Korea]] u r-[[Korea t'Isfel|Repubblika tal-Korea]] għal laqgħa li wasslet għall-ammissjoni tagħhom fin-Nazzjonijiet Uniti. === Fl-Oppożizzjoni u mill-ġdid fil-Gvern === Bejn l-1996 u l-1998 serva bħala ''shadow minister''. Fl-1998, reġa' ġie appuntat bħala Deputat Prim Ministru u Ministru tal-Affarijiet Barranin, fejn żamm din il-kariga san-nominazzjoni tiegħu bħala President ta' Malta. Bejn Jannar tal-2005 u Diċembru tal-2008 kien ċermen tal-Fondazzjoni tal-Commonwealth. === President ta' Malta === Nhar it-23 ta' Marzu, 1999, De Marco għamel l-aħħar diskors tiegħu bħala Membru tal-Parlament. Din hija silta minnu: {{kwota|Sur President, jien illum nixtieq naqsam mal-Kamra l-ħsibijiet tiegħi ta' 33 sena f'dan il-parlament. Proprju fid-29 ta' dan ix-xahar ta' l-1966, 33 sena ilu, effettivament jien ġejt elett għall-ewwel darba fil-parlament. Malta kienet ilha indipendenti madwar sena u nofs biss u kien hemm sens ta' rinascita f'Malta; immaġinaw ġenerazzjonijiet u ġenerazzjonijiet ta' Maltin, dejjem kolonja jew poplu maħkum minn ħaddieħor. Għall-ewwel darba stajna ngħidu f'dan il-pajjiż: Aħna Maltin, aħna ma jikkmandana ħadd, aħna padruni f'artna, aħna għandna passaport Malti, aħna rappreżentati fin-Nazzjonijiet Uniti, aħna dħalna membri fil-Kunsill ta' l-Ewropa. Dr Borg Olivier bħala prim ministru, għamel l-ewwel żjarat tiegħu uffiċjali fi Tripli u Ruma, affarijiet li tawna lkoll ċertu sens ta' kburija li aħna Maltin. Freddie Amato Gauci kien beda jibni l-ministeru ta' l-affarijiet barranin, Arvid Pardo beda fi New York jagħmel l-ideat tiegħu dwar il-wirt komuni ta' l-umanita', il-liġi tal-baħar, u Malta bdiet tieħu ċerti inizjattivi. Huwa f'dan l-isfond, li jien kelli l-unur nidħol f'dan il-parlament. Int tiftakar dan ukoll, Sur President, għax inti wkoll dħalt fil-parlament fl-istess sena. F'dan is-sens ta' entużjażmu tagħna lkoll dħalna għall-piż b'sens ta' servizz kbir lejn artna, b'sens ta' servizz li aħna l-ewwel ġenerazzjoni ta' politiċi żgħażagħ. Kienu jgħidulna "the young lions" lili, lil Ugo Mifsud Bonnici, Albert Borg Olivier de Puget, aktar tard ġie magħna Dwardu Fenech Adami. Bdejna ngħidu kif nixtiequha din Malta indipendenti, x'linja se tieħu. Konna għadna ġodda u naturalment bla esperjenza imma ċertament kellna żewġ vantaġġi li kienu ipattu għan-nuqqas ta' esperjenza. L-ewwelnett il-klassi politika ta' qabilna rnexxielha tistabilixxi ċerti prinċipji fil-ħajja nazzjonali, il-prinċipju ta' l-integrita' tal-politiku, il-prinċipju tal-missjoni soċjali li għandu kull politiku, il-missjoni tas-servizz li għandu kull politiku lejn pajjiżu. U dan, Sur President, lilna kien diġa' nkanalana lejn ċertu atteġġjament lejn il-politika. Il-klassi politika Maltija kienet ilha żmenijiet twal tagħti l-kontribut tagħha, fiż-żmien tas-snin tal-kolonjaliżmu fl-eqqel tiegħu, fiż-żmien tal-kostituzzjoni ta' l-1921, fiż-żmien kif żviluppa l-internament u l-eżilju tal-kapijiet tan-nazzjonaliżmu Malti. Imbagħad anke kif bdiet tiġġenera ruħha l-politika hawn Malta, il-volonta` tal-ġid tal-ħaddiema, li l-ħaddiem huwa attur primarju fil-ħajja politika ta' artna. Il-ġlieda ta' l-integration, għal liema raġunijiet kien hawn min riedha u aħna li konna kontra tagħha għal liema raġunijiet konna kontra tagħha. Imma fl-aħħar kien hemm il-vantaġġ famuż fejn il-gvern u l-oppożizzjoni ta' dik il-ħabta sabu ruħhom magħqudin f'dik il-famuża break with Britain resolution. Hemmhekk aħna wkoll konna writna minn ta' qabilna, ma konniex aħna li ħloqnieha r-rota imma sibna l-politika diġa' stabilita fuq ċerti kriterji. Hemmhekk forsi konna wisq akkaniti fil-kliem kontra xulxin pero' fil-fatti mbagħad kellna ħabta - u għandu ħabta dan il-poplu Malti - kif nimmaljaw ruħna flimkien. Minn impressjoni ta' oppożizzjoni kontrastanti u konfliġġenti għarafna - u għadna nagħrfu - nibnu xi ħaġa flimkien. Sur President, din hija Malta li aħna sibna meta dħalna f'dan il-parlament. Konna niltaqgħu fis-sala l-oħra, is-sala ta' l-arazzi, u niftakar jiena u Ugo Mifsud Bonnici ħadna postna fl-aħħar żewġ bankijiet għaliex dehrilna li meta xi ħadd minna kien se jpoġġi x'imkien iktar 'il quddiem xi ħadd ħares lejna bl-ikrah. U għidna: Allaħares jibdew iħarsu lejna bl-ikrah minn issa, għadna kemm daħħalna saqajna ġol-parlament! Ma ridniex li f'sistema li aħna konna ġodda għaliha b'xi mod jew ieħor nagħtu l-impressjoni li rridu nieħdu post xi ħadd u għalhekk qgħadna fl-aħħar żewġ fillieri tal-parlament. Sur President, naħseb anke inti tiftakar din l-istorja li qed ngħid. Qgħadna fl-aħħar imma tgħallimna ħafna għax kien hemm politiċi miż-żewġ naħat tal-Kamra li ċertament għamlu ħafna ġid lil Malta. Sur President, jien għandi gratitudni kbira lejn Dr Borg Olivier għat-tagħlim li ħadt mingħandu. Kellu ħabta kif jutilizza ż-żmien fl-aħjar interess tal-politika u kif jagħraf jisdrammatizza s-sitwazzjoni għaliex inti u tisdrammatizza s-sitwazzjoni se ssib is-soluzzjoni, u iktar ma tiddrammatizza aktar diffiċli biex issib is-soluzzjoni. Giovanni Felice, li kien bniedem ta' kultura u ta' konoxxenza kbira, kemm ta' l-istorja ta' artna u anke l-mod kif kien javvanza l-argumentazzjoni tiegħu. Ċensu Tabone, li kulħadd jiftakru ħafna hawnhekk. In-naħa ta' l-oppożizzjoni ta' allura, nies bħal Dom Mintoff, karattru li l-enerġija u l-vitalita' tiegħu ċertament - qed nitkellem dwar l-1966 - baqgħu miegħu sa l-aħħar. Qed ngħid għal Toni Buttigieg, li kellu sens poetiku kif iħares lejn il-ħajja. Guże' Cassar, li kulħadd iħobb isejjaħlu "iz-ziju Ġuż", u veru kien qisu z-ziju Guż tagħna lkoll, u għadu sal-lum. Ġuże' Abela, li ċertament wieħed ma jinsa qatt l-integrita' tiegħu fil-politika għax għaraf isarrafha fiż-żmenijiet. Sur President, qed ngħid dan għaliex irrid noħroġ x'inhuma l-veru valuri tal-Parlament. Għaliex qegħdin fil-parlament aħna? Jien għaddejt 33 sena ta' ħajti fil-parlament, 16-il sena din in-naħa, 17-il sena n-naħa l-oħra, u rnexxieli ngħix fit-tnejn ħajja interessanti, ħafna drabi diffiċli pero' ħajja li tagħtik sodisfazzjon. Għaliex x'inhu l-iskop li qegħdin fil-parlament? Għalkemm ngħaddu ċerti kummenti negattivi lil xulxin, jien konvint li kull wieħed minna f'din il-Kamra, dawk li ġew qabilna u dawk li għad jiġu warajna, jemmnu li qegħdin hawnhekk mhux biex iservu lilhom infushom għaliex mill-politika x'tista' tieħu?! Li tista' tieħu huwa li ħafna drabi jipprovaw jibjażimawk, ħafna ingratitudini, kliem li ma jixirqux lilek u wisq inqas lill-familja tiegħek. Pero' we get a kick mill-politika , kif jgħidu l-Ingliżi, u dak li nieħdu aħna huwa s-sens ta' servizz.}} Fl-4 ta' April 1999, Guido Demarco nħatar bħala s-sitt [[President ta' Malta]], fejn issuċċeda lil [[Ugo Mifsud Bonnici]]. Il-presidenza tiegħu damet sal-4 ta' April, 2004. === Mewt === Nhar is-6 ta' Awwissu 2010, waqt intervent regulari f'qalbu, żviluppaw ċerti kumplikazzjonijiet. Il-kundizzjoni tiegħu kienet definita bħala waħda "kritika imma stabbli" mill-kap tal-Kura Intensiva tal-[[Sptar Materi Dei|Isptar Mater Dei]].<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.l-orizzont.com/news.asp?newsitemid=65068 |titlu=Guido de Marco f’qagħda kritika |pubblikatur=L-Orizzont |data-aċċess=2010-08-12 }}</ref> Erbat ijiem wara inħareġ mill-isptar, minkejja li t-tim mediku kompla xorta jsegwi l-istat ta' qalbu. Madanakollu, jumejn biss wara li kien irritorna lura d-dar, nhar it-12 ta' Awwissu, 2010, Guido de Marco ittieħed b'urġenza l-isptar wara li ħassu ħażin fir-residenza tiegħu ġewwa [[Tas-Sliema]], fejn aktar tard ġie ċċertifikat li kien miet fl-età ta' ta' 79 sena. Stqarrija mid-Dipartiment tal-Informazzjoni ħarġet li hu miet fil-ħin tal-4.18 ta' wara nofsinhar,<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.maltarightnow.com/?module=news&at=Tit%26%23295%3Babbar+il-mewt+ta%27+Guido+de+Marco&t=a&aid=99822488&cid=19 |titlu=Titħabbar il-mewt ta' Guido de Marco |pubblikatur=MaltaRightNow |data=2010-08-12 |data-aċċess=2010-08-12 }}</ref> fejn aktar tard ħareġ li kien miet waqt l-irqad u kienu għalxejn it-tentattivi li saru sabiex isalvawlu ħajtu. Il-funeral tiegħu sar fis-16 ta' Awwissu, 2010, ġewwa l-[[Kon-Katidral ta' San Ġwann]] preseduta mill-Arċisqof ta' Malta [[Pawlu Cremona]].<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.maltarightnow.com/default.asp?module=news&at=Il-funeral+tal-President+Emeritus+Guido+de+Marco+nhar+it-Tnejn&t=a&aid=99822501&cid=19 |titlu=Il-funeral tal-President Emeritus Guido de Marco nhar it-Tnejn |pubblikatur=MaltaRightNow |data=2010-08-13 |data-aċċess=2010-08-13 }}</ref> Il-gvern nazzjonali ħabbar tliet ijiem ta' [[luttu nazzjonali]].<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.maltastar.com/dart/20100813-malta-mourns-the-sudden-death-of-guido-de-marco |titlu=Malta mourns the sudden death of Guido de Marco |pubblikatur=Maltastar.com |data=2010-08-13 |data-aċċess=2010-08-13 |lingwa=Ingliż }}</ref> Nhar is-Sibt 14 ta' Awwissu, 2010, mill-Isptar Materi Dei telaq korteo bit-tebut ta' Guido de Marco fejn għadda minn quddiem id-Dar Ċentrali tal-Partit Nazzjonalista, qabel ma mbagħad wasal fil-Palazz tal-President fejn ġie espost il-katavru mikxuf għall-qima tal-pubbliku.<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.maltarightnow.com/?module=news&at=Tislima+emozzjonanti+g%26%23295%3Bal+Guido+de+Marco+mill-PN&t=a&aid=99822521&cid=19 |titlu=Tislima emozzjonanti għal Guido de Marco mill-PN |pubblikatur=MaltaRightNow |data=2010-08-14 |data-aċċess=2010-08-14 }}</ref> ==== Reazzjonijiet ==== Immedjati kienu l-messaġġi ta' kondoljanzi li nħarġu mill-President tar-Repubblika, mill-Partit Nazzjonalista, mill-Partit Laburista, u entitatjiet u korpi diplomatiċi oħra.<ref>{{ċita web |url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20100812/local/president-meets-de-marco-family-in-hospital-muscat-deeply-appreciates-de-marcos-last-gesture |titlu=President, political parties pay tribute to Guido de Marco |pubblikatur=Times Of Malta |data=2010-08-12 |data-aċċess=2010-08-13 |lingwa=Ingliż }}</ref> Il-kondoljanzi waslu wkoll min-naħa tal-President tal-Parlament Ewropew [[Jerzy Buzek]] li stqarr "Guido de Marco kien iħaddan l-aqwa kwalitajiet bħala politiku modern: hu kien patrijott tassew li ħabb lil pajjiżu u lil niesu u kien bniedem ta' moħħu miftuħ u statista Ewropew kommess, li kien rispettat bil-kbir madwar l-Ewropa kollha".<ref>{{ċita web |url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20100813/local/guido-de-marco-was-a-committed-european-statesman-ep-president |titlu=Guido de Marco was a committed European statesman - EP President |pubblikatur=Times Of Malta |data=2010-08-13 |data-aċċess=2010-08-13 |lingwa=Ingliż }}</ref> Reazzjonijiet oħra kienu jinkludu dak tal-President Emeritu Ugo Mifsud Bonnici li ddeskrivieh bħala "persuna determinat li qatt ma qata' qalbu minn xejn u dejjem ottimist", tal-Ministru tal-Affarijiet Barranin u Viċi-Prim Ministru [[Tonio Borg]] li ddeskrivieh bħala "patrijott li pajjiżu dejjem sabu meta kien hemm bżonn u meta kien meħtieġ rikonċiljazzjoni", u tal-eks-Prim Ministru [[Alfred Sant]] li stqarr kif it-telfa ta' Guido de Marco kienet telfa ta' "protagonista tal-istorja moderna tal-pajjiż".<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.independent.com.mt/articles/2010-08-13/news/guido-de-marco-passes-away-a-tribute-to-a-great-politician-278719/ |titlu=Guido de Marco passes away: A tribute to a great politician |pubblikatur=Malta Independent |data=2010-08-13 |data-aċċess=2010-08-13 |lingwa=Ingliż }}</ref> F'messaġġ lill-President George Abela, il-president tal-Kummissjoni Ewropea [[José Manuel Durão Barroso]] tkellem dwar kif "Il-Kummissjoni u jien nibqgħu niftakruh għall-kburija li kellu li kien Malti u l-isforzi kbar li għamel sabiex iressaq lil Malta qrib l-Unjoni Ewropea".<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.independent.com.mt/articles/2010-08-14/news/tributes-to-prof-de-marco-flow-in-278809/ |titlu=Tributes to Prof. de Marco flow in |pubblikatur=Malta Independent |data=2010-08-14 |data-aċċess=2010-08-14 |lingwa=Ingliż }}</ref> == Ħajja personali == Hu kien miżżewweġ lil Violet (imwielda Saliba), fejn kellhom tifel, [[Mario De Marco|Mario]], u żewġt ibniet, Gianella u Fiorella, ilkoll membri tal-professjoni legali. == Awtobijografija == Fl-2008, Demarco ippubblika l-[[awtobijografija]] tiegħu bl-isem ta' ''The Politics Of Persuasion''. Sena wara ħarġet it-traduzzjoni tal-ktieb bil-[[Lingwa Maltija|Malti]] ta' Charles Abela Mizzi bl-isem ''Il-Politika tal-Persważjoni''.<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20091110/local/stacked-to-the-ceiling.281078 |titlu=Stacked to the ceiling |pubblikatur=Times of Malta |data=2009-11-10 |data-aċċess=2010-08-13 |lingwa=Ingliż }}</ref> == Monument == Fit-12 ta' Settembru 2014 inkixef il-monument f’ġieħ il-President Guido De Marco quddiem il-bini tal-qorti. “Huwa pjaċir u unur għalija li qiegħed hawn illum biex nagħtu ġieħ lill-memorja tal-President Guido de Marco, wieħed mill-akbar statisti ta’ pajjiżna” qal il-Prim Ministru [[Joseph Muscat]] fil-bidu taċ-ċerimonja. “Kien fl-isfond ta’ teżi li kont qed nagħmel li ltqajt mal-Professur de Marco fil-bini tal-Parlament. It-tema li xtaqt inkellmu dwarha kienet pjuttost dejqa. Ridt nistaqsi kif wieħed jista’ jiddefinixxi lil pajjiżna, u ridt nara x’jaħseb dwar definizzjonijiet bħal''small state, city state, micro state''. Tbaqbaq mhux ħażin fuq kull waħda minn dawn id-definizzjonijiet u argumenta li kulħadd jaf id-daqs ta’ pajjiżna u minħabba f’hekk wieħed m’għandux juża kategoriji u definizzjonijiet li jistgħu jċekknu r-rilevanza tagħna f’għajnejn ħaddieħor.” Il-monument hu magħmul mill-bronż, xogħol l-artisti Alfred u Aaron Camilleri Cauchi u turi lil Guido de Marco b’id waħda qisu biex jieħu b’idejn lin-nies u f’id l-oħra qed iżomm kopja tal-bijografija tiegħu li għandha t-titlu ‘Il-politika tal-persważjoni.’ Preżenti għall-inawgurazzjoni kien hemm uliedu Mario, Giannella u Fiorella, il-Kap tal-Oppożizzjoni Simon Busuttil, il-Presidenti Emeriti [[George Abela]], Eddie Fenech Adami u [[Ugo Mifsud Bonnici]], l-Ispeaker [[Anġlu Farrugia]], Membri Parlamentari, dinjitarji u persuni distinti oħra. == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == * [https://president.gov.mt/presidenti-emeriti/prof-guido-de-marco/ Profil] fuq is-sit uffiċjali tal-President ta' Malta {{kaxxa tal-bidu}} {{kaxxa ta' suċċessjoni |qabel=[[Ugo Mifsud Bonnici]] |titlu=[[President ta' Malta]] |snin=1999–2004 |wara=[[Eddie Fenech Adami]] }} {{kaxxa tat-tmiem}} {{Presidenti ta' Malta}} {{Awtorità}} {{DEFAULTSORT:De Marco, Guido}} [[Kategorija:Twieldu fl-1931]] [[Kategorija:Mietu fl-2010]] [[Kategorija:Presidenti ta' Malta]] [[Kategorija:Politiċi Maltin]] [[Kategorija:Politiċi tal-Partit Nazzjonalista (Malta)]] [[Kategorija:Avukati Maltin]] 48399pz8nkzkioseqkb17f2w6pt5v3j 4 2136 278963 249742 2022-08-13T07:23:26Z Trigcly 17859 wikitext text/x-wiki <div class="toccolours" style="margin-bottom:0.5em; width:95%; text-align:center;"> {{kulur|green|'''Don't speak Maltese?''' >>}} [[Wikipedija:Ambaxxata|Read here]]{{,}} [[Wikipedija:Ambaxxata|Lisez ici]]{{,}}[[Wikipedija:Ambaxxata|Lee aquí]]{{,}} [[Wikipedija:Ambaxxata|Lies hier]]{{,}} [[Wikipedija:Ambaxxata|Leggi qui]]{{,}} [[Wikipedija:Ambaxxata|Leia isto]]{{,}} [[Wikipedija:Ambaxxata|Прочти это]]{{,}} [[Wikipedija:Ambaxxata|Читай це]]{{,}} [[Wikipedija:Ambaxxata|請看這裡]]{{,}} [[Wikipedija:Ambaxxata|请看这里]] </div> '''Merħba!''' Tinsab fuq il-verżjoni tal-[[Wikipedija]] bil-[[Lingwa Maltija|Malti]], l-[[enċiklopedija]] l-ħielsa kompletament miktuba mill-qarrejja tagħha. Kulħadd jista' jikkollabora fuq il-Wikipedija, bil-ħolqien ta' artikli ġodda jew fit-titjib ta' kontenut diġà eżistenti. Dan kollu għandu jsir b'rispett lejn il-[[Wikipedija:Ħames pilastri|Ħames pilastri]], u fuq kollox f'sens ġenwin. Minħabba n-natura tal-kontribuzzjonijiet li jsiru mill-[[Wikipedija:Wikipedjani|Wikipedjani]] kemm reġistrati u anke dawk anonimi, '''il-Wikipedija ma tistax tiggarantixxi l-validità u l-akkuratezza tal-kontenut'''. Minkejja li l-komunità dejjem tfittex li toqgħod b'seba' għajnejn, huwa possibbli wkoll li paġna tiġi vandalizzata jew irranġata b'mod ħażin, anke jekk il-modifika tkun saret b'sens ġenwin, b'informazzjoni ħażina jew illegali. Fiċ-'''[[Wikipedija:Ċaħda ġenerali|ċaħda ġenerali]]''', li tajjeb li taqraw, hemm miktub li l-informazzjoni disponibbli hi għal skop uniku ta' diffużjoni tal-informazzjoni; '''għal kwalunkwe parir mediku, legali jew professjonali, dejjem irrikorru għal espert fis-settur'''. {| style="border-spacing:8px;margin:0px -8px;width:100%" |class="MainPageBG" style="border: 1px solid #cedff2; background-color: #ffffff; vertical-align: top;" | {| width="100%" cellpadding="2" cellspacing="5" style="vertical-align:top; background-color:#ffffff;" ! style="background-color: #cedff2; font-family: Cambria, Georgia, Times, 'Times New Roman', serif; border: 1px solid #B1CDEB; text-align: left; font-size: 1.3em; padding-left: 7px; letter-spacing: 0.8px;"|Navigazzjoni |- |Il-Wikipedija għandha numru ta' artikli fuq diversi suġġetti. Biex tkun taf aktar dwar tema jew suġġett partikolari, mur fil-[[Il-Paġna prinċipali|paġna prinċipali]], fittex dak li jinteressak u ibda esplora. Hemm ukoll kaxxa għat-tfittxija fin-naħa ta' fuq tal-paġna li tista' tużaha sabiex taċċessa l-kontenut b'mod aktar faċli. Jekk ma sibtx dak li xtaqt jew qiegħed tiltaqa' ma' problema meta issib dak li tixtieq, irreġistra dak li trid fil-paġna tal-[[Wikipedija:Artikli rikjesti|artikli rikjesti]] jew fil-[[Wikipedija:Pjazza|Pjazza]]. Min-naħa l-oħra, jekk artiklu ma jagħtix l-informazzjoni kollha jew għandu dettalji ħżiena, tista' dejjem tuża' l-paġna tad-diskussjoni sabiex tagħti l-ħsibijiet u l-pariri tiegħek għal artiklu aħjar. <div style="text-align:right;">'''''Aqra iktar: [[Għajnuna:Esplora lill-Wikipedija|Esplora lill-Wikipedija]]'''''</div> |} |} {| style="border-spacing:8px;margin:0px -8px;width:100%" |class="MainPageBG" style="border: 1px solid #cedff2; background-color: #ffffff; vertical-align: top;" | {| width="100%" cellpadding="2" cellspacing="5" style="vertical-align:top; background-color:#ffffff;" ! style="background-color: #cedff2; font-family: Cambria, Georgia, Times, 'Times New Roman', serif; border: 1px solid #B1CDEB; text-align: left; font-size: 1.3em; padding-left: 7px; letter-spacing: 0.8px;"|Editjar |- |Kulħadd jista' jimmodifika kwalunkwe paġna fuq il-Wikipedija! Agħfas il-buttuna ''Editja'' li tinsab fin-naħa ta' fuq tal-paġna li tixtieq tirranġa. M'hemmx bżonn li jkollok ċerti kriterji jew li tkun reġistrat (ara hawn taħt). Din hija b'xejn, imma ma' din il-libertà tintrabat ukoll ir-responsabbilità, għalhekk nitolbuk li tuża' din ir-riżorsa b'mod għaqli. <div style="text-align:right;">'''''Aqra iktar: [[Għajnuna:Kif timmodifika artiklu|Kif timmodifika artiklu]]'''''</div> |} |} {| style="border-spacing:8px;margin:0px -8px;width:100%" |class="MainPageBG" style="border: 1px solid #cedff2; background-color: #ffffff; vertical-align: top;" | {| width="100%" cellpadding="2" cellspacing="5" style="vertical-align:top; background-color:#ffffff;" ! style="background-color: #cedff2; font-family: Cambria, Georgia, Times, 'Times New Roman', serif; border: 1px solid #B1CDEB; text-align: left; font-size: 1.3em; padding-left: 7px; letter-spacing: 0.8px;"|Hemm bżonn li nirreġistra? |- |Mhuwiex obbligatorju li tirreġistra, imma hemm numru ta' vantaġġi kemm għalik kif ukoll għall-komunità inġenerali billi tagħmel dan, fosthom: * Il-kontribuzzjonijiet tiegħek jidhru taħt ismek; * Ikollok paġna personali; * Ikollok paġna ta' diskussjoni fejn tista' tiddjaloga faċilment ma' utenti oħrajn; * Tista' ttella' stampi jew fajls multimedjali; * Tista' tmexxi paġni u tirranġa isimhom; * Tista' timmodifika paġni li temporanjament ġew protetti minn vandaliżmi anonimi; * Tħares aktar il-privatezza tiegħek minħabba li l-[[indirizz IP]] ma jibqax jidher. Sabiex tirreġistra mur fuq "Oħloq kont" fuq in-naħa ta' fuq tal-paġna, u kun żgur li tidħol fil-kont tiegħek meta tagħmel xi tibdil fil-paġni. <div style="text-align:right;">'''''Aqra iktar: [[Għajnuna:Kif tirreġistra|Kif tirreġistra]]'''''</div> |} |} [[Kategorija:Għajnuna|Merħba]] m1puiwbkowcjl1ci1snmd8ep59es4mu 0 2323 278984 274102 2022-08-13T09:23:51Z JetterCZ 20289 wikitext text/x-wiki {{stub|Astronomija}} [[Stampa:Pjaneti.jpg|thumb|It-tmien pjaneti tas-sistema solari, fl-istampa jidher anki Plutone li sa ftit żmien ilu kien jitqies bħala id-disa' pjaneta tas-sistema.]] '''Pjaneta''' huwa korp ċelesti ta' massa sinjifikattiva li [[Orbita (astronomija)|jorbita]] madwar [[stilla]], u li ma jipproduċix enerġija permezz ta' [[fużjoni nukleari]]. Qabel is-[[Snin 1990|snin '90]] kienu magħrufa biss disa' pjaneti (kollha fis-[[Sistema Solari]] tagħna). Fl-aħħar tal-[[2002]], kienu iktar minn 100 pjaneta magħrufa, kollha skopruti bħala [[pjaneta extrasolari|pjaneti extrasolari]]. Il-kelma ''pjaneta'' ġejja mill-[[Lingwa Griega|Grieg]], mill-kelma li kienet tintuża għal ''vagabond''. Fl-astronomija antika, il-pjaneti ''vagabondi'' kienu l-korpi ċelesti viżibili li kienu jbiddlu l-koordinati ċelesti ekwatorjali. Dawn kienu l-Qamar, ix-Xemx, Merkurju, Venere, Marte, Ġove, u Saturnu. Għal sekli sħaħ l-astronomi fittxew spjegazzjoni għaċ-ċaqliq tal-pjaneti li jidhru jivvagabondaw fuq l-isfond tal-kwiekeb ‘fissi’. Kien fis-seklu sbatax meta [[Johannes Kepler]] iddetermina li huma jorbitaw max-[[Xemx]] f’orbiti ellitiċi, li ċ-ċaqliq tagħhom kien kompletament mifhum. L-astronomi ħafna drabi jsejħu l-[[asterojde|asterojdi]] "pjanetini" (pjaneti żgħar), u l-korpi planetari ikbar (dawk li normalment jissejħhu pjaneti) "pjaneti maġġuri". Il-pjaneti tas-Sistema Solari jistgħu jinqasmu f'żewġ kategoriji skond il-kompożizzjoni tagħhom. Dawk li jixbħu d-[[Dinja]] (komposti prinċipalment minn [[ġebel]]) huma magħrufa bħala '''[[pjaneta terrestri|pjaneti terrestri]]'''. It-[[pjaneti terrestri|terrestri]] huma relattivament żgħar, komposti prinċipalment minn blat u metalli, u għandhom [[atmosfera|atmosferi]] rqaq. L-[[atmosfera|atmosferi]] differenti jikkawżaw il-kundizzjonijiet fuq il-wiċċ ta’ kull [[pjaneti terrestri|pjaneta terrestri]] biex ivarjaw konsiderevolment. Id-[[Art|Dinja]] tagħna biss, bl-[[oċeani]] vasti tagħha u bl-[[atmosfera]] rikka bl-[[ossiġnu]] u [[nitroġenu]], hija kapaċi li żżomm forma ta’ ħajja avvanzata. Dawk komposti minn materjal gassuż, bħal [[Ġove (pjaneta)|Ġove]], huma magħrufa bħala Ġovjani, jew inkella '''[[ġgant gassuż|ġganti gassużi]]'''. L-erba' [[pjaneti gassużi]], huma: [[Ġove (pjaneta)|Ġove]] nnfisu, [[Saturnu]], [[Uranu (pjaneta)|Uranu]] u [[Nettunu (pjaneta)|Nettunu]], huma komposti l-iktar minn [[idroġenu]] u [[elju]]. [[Ġove (pjaneta)|Ġove]] huwa l-ikbar u l-iktar [[pjaneta]] massiv fis-[[sistema solari]], iżda anki [[Nettunu]] — l-iżgħar mill-[[pjaneti gassużi|pjaneti Ġovjani]] — għandu dijametru erba’ darbiet iżjed minn dak tad-[[Art|Dinja]]. Xi drabi tiġi wżata kategorija oħra għal dawk il-korpi bħal [[Plutone (pjaneta)|Plutone]], komposti prevalentement minn [[silġ]]: din il-kategorija ta' pjaneti tinkludi wkoll ħafna korpi non planetari, bħal qmura ta' pjaneti esterni (pereżempju [[Titanju (pjaneta)|Titanju]]). == Il-Pjaneti tas-Sistema Solari == [[Stampa:Solar_planets.jpg|right|thumb|Il-pjaneti tas-Sistema Solari skond id-daqs relattiv tagħhom]] Il-pjaneti tas-Sistema Solari huma (f'ordni ta' distanza mix-[[Xemx]]): # [[Merkurju (pjaneta)|Merkurju]] # [[Venere (pjaneta)|Venere]] jew [[Venere (pjaneta)|Zahrija]] # [[Id-Dinja|Dinja]] bil-[[Qamar]], ħafna drabi kkunsidrata bħala [[pjaneta doppju]] # [[Marte (pjaneta)|Marte]] jew [[Marte (pjaneta)|Mars]] jew [[Marte (pjaneta)|Il-Hamra]] # [[Ġove (pjaneta)|Ġove]] # [[Saturnu (pjaneta)|Saturnu]] # [[Uranu (pjaneta)|Uranu]] # [[Nettunu (pjaneta)|Nettunu]] Sa ftit żmien ilu (Awissu 2006) [[Plutone (pjaneta)|Plutone]] kien jitqies ukoll bħala pjaneta, iżda llum dan m'għadux jitqies bħala tali iżda bħala [[pjaneta nanu]]; bħala l-ikbar asterojda tal-[[faxxa ta' Kuiper]]. Il-pjaneti kollha tas-Sistema Solari (minbarra d-Dinja) għandhom isimhom li ġej mill-[[mitoloġija Rumana]]. Anki l-ismijiet tal-qmura ġejjin minn ismijiet ta' allat jew ta' persunaġġi tal-mitoloġija klassika, u xi mdaqqiet anki minn karattri tad-drammi ta' Shakespeare. L-asterojdi jistgħu jiġu msemmija, b'diskrezjoni ta' min skoprihom, b'isem kwalunkwe (bl-approvazzjoni tal-[[Unjoni Astronomika Internazjonali]]). Ġew proposti ħafna pjaneti ipotetiċi, bħal [[Eris]] iżda dan bħal Plutone qed jiġi kkunsidrat bħala Pjaneta nanu. Eris (uffiċjalment 136199 Eris, u qabel 2003 UB313) kien skopert minn [[Michael E. Brown]], [[Chad Trujillo]], u [[David L. Rabinowitz|David Rabinowitz]] fil-[[5 ta' Jannar]], [[2005]], minn ritratti li ġew meħuda fil-[[21 ta' Ottubru]], [[2003]]. Huma riedu jagħtuha l-isem [[Ksina]] (en: Xena) iżda l-[[Unjoni Astronomika Internazjonali]], l-għaqda internazzjonali tal-Astronomija tatha l-isem tal-alla Grieg tad-diżarmonija, Eris. L-isem latin hu ''Discordia''. Wieħed mir-raġuni għala intgħażel dan l-isem hu biex jirrifletti t-taħwid u l-konfużjoni li hemm fil-komunità tal-astronomi dwar in-natura tal-oġġett (il-pjaneta nana). Kważi il-[[pjaneta extrasolari|pjaneti extrasolari]] kollha (dawk barra s-Sistema Solari) skoperti s'issa għandhom massa daqs jew ikbar minn ta' Ġove, l-ikbar pjaneta tagħna (l-unika eċċezzjoni hija komposta minn tliet pjaneti orbitanti [[pulsar]], il-bqija ta' splużjoni ta' [[supernova]]. Dawn huma l-uniċi tliet pjaneti extrasolari ta' massa simili għad-Dinja). Il-mottiv huwa derivat minn [[effett ta' selezzjoni]], li fih l-istrumenti tagħna huma kapaċi li jaraw biss pjaneti kbar ħafna u biswit għall-istilla tagħhom, għax l-effetti gravitazzjonali tagħhom huma ikbar u allura iktar faċli li jidhru. Jeżistu probabilment, ħafna iktar pjaneti extrasolari li għadna ma nistgħux niskopru. Barra minn hekk, huwa probabbli li l-pjaneti skopruti s'issa, mhux simili għall-ġganti gassużi li nafu, għax huma tant viċin l-istilla tagħhom li għandhom temperaturi elevati (anki sa' eluf ta' gradi għal xi wħud), u spiss ikollhom [[Orbita ellittika|orbita altament ellittika]], li twassalhom alternattivament, viċin u 'l bogħod mill-istilla tagħhom. Huwa maħsub li l-pjaneti ġew ffurmati fil-kollass tan-[[nebulosa]] stess, li kienet l-oriġini tal-istilla ċentrali. Il-mudelli ta' formazzjoni planetarja, jipprevedu li fil-bidu jiffurmaw biljuni ta' korpi żgħar ħafna, li eventwalment jingħaqdu u jiffurmaw korpi ikbar meta jaħbtu ma' xulxin. == Il-pjaneti fl-opri letterarji u ċinematografiċi == {{artiklu prinċipali|Pjaneti immaġinarji}} L-esplorazzjoni ta' pjaneti oħra huwa tema kostanti tal-[[fantaxjenza]], speċjalment b'rabta ma' [[esobioloġija|forom ta' ħajja aljeni]]. Tnejn mill-iktar [[telefilm|serje televiżivi]] fantaxjentifiċi ċelebri, [[Star Trek]] u [[Stargate SG-1]], huma bbażati fuq is-sejba ta' pjaneti u ċiviltajiet ġodda. == Referenzi == * {{ċita web|kunjom1=Britt |isem1=Robert Roy|pubblikatur=Space.com|url=http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/planet_confusion_001101-1.html |titlu=What is a Planet? Debate Forces New Definition|data=2000-11-02|lingwa=en |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20020606095841/http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/planet_confusion_001101-1.html |arkivju-data=2002-06-06}} * {{ċita web|kunjom1=Britt|isem1=Robert Roy|pubblikatur=Space.com|url=http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/planet_confusion_001101-2.html |titlu=What is a Planet? Debate Forces New Definition (cont.)|data=2000-11-02|lingwa=en |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20020406203803/http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/planet_confusion_001101-2.html |arkivju-data=2002-04-26}} * {{ċita web|kunjom1=Britt|isem1=Robert Roy|pubblikatur=Space.com|url=http://www.space.com/scienceastronomy/planet_photo_040910.html?mail-08-23 |titlu=Likely First Photo of Planet Beyond the Solar System|data=2004-09-10|lingwa=en}} * {{ċita web|pubblikatur=Spaceflight Now|url=http://www.spaceflightnow.com/news/n0502/11planet/ |titlu=Scientists reveal smallest extra-solar planet yet found |data=2005-02-11|lingwa=en}} * {{ċita konferenza |titlu=Regarding the Criteria for Planethood And Proposed Planetary Classification Schemes|kunjom1=Stern |isem1=S. Alan |kunjom2=Levison |isem2=Harold F. |konferenza=Highlights of Astronomy. As presented at the XXIVth General Assembly of the IAU |post=Manchester, Renju Unit |volum=12 |paġni=205-213 |data=2000 |doi=10.1017/S1539299600013289 |lingwa=en}} == Ħoloq esterni == * [http://www.eightplanets.org/ NinePlanets.org] - dawra mas-Sistema Solari * [http://www.iau.org International Astronomical Union] * [http://www.fourmilab.ch/cgi-bin/uncgi/Solar/ Solar System Live] ([[orrery]] interattiva) * [http://janus.astro.umd.edu/javadir/orbits/ssv.html Solar System Viewer] (animazzjoni) * [http://www.sky-pics.net/ Stampi tas-sistema solari] * [http://gw.marketingden.com/planets/sun.html Renderings of the planets] * [http://planetquest.jpl.nasa.gov/ NASA Planet Quest] * [http://www.ciw.edu/IAU/div3/wgesp/definition.html Working definition of "planet"] from [[International Astronomical Union|IAU]] WGESP — * Dan Green's page on [http://web.archive.org/19990222124056/cfa-www.harvard.edu/cfa/ps/icq/ICQPluto.html planet classification] * [http://www.spacedaily.com/news/outerplanets-04b.html Gravity Rules: The Nature and Meaning of Planethood]; S. Alan Stern; [[22 ta' Marzu]], [[2004]] * [http://www.iau.org/IAU/FAQ/PlutoPR.html On the status of Pluto]; [[International Astronomical Union|IAU]], [[3 ta' Frar]], [[1999]] {{SistemaSolari}} [[Kategorija:Pjaneti]] s9fyjbguopa9gszizthc69zhj5mppc5 0 5098 278958 226945 2022-08-12T20:00:51Z Chrisportelli 355 /* Kontroversja */ tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox Eurovision |isem = Festival tal-Eurovision 2007 |tema = ''"True Fantasy"'' |stampa = [[Stampa:Helsinki ESC 2007.png|250px]] |semifinali = 10 ta' Mejju 2007 |finali = 12 ta' Mejju 2007 |preżentaturi = [[Jaana Pelkonen]]<br />[[Mikko Leppilampi]]<br />[[Krisse Salminen]] (mistiedna) |ospitu = {{flagicon|Finlandja}} [[YLE]] |sala = [[Hartwall Areena]], [[Ħelsinki]], [[Finlandja]] |rebbieħ = {{esc|Serbja}}<br />"[[Molitva]]" |votazzjoni = In-nies minn kull pajjiż jistgħu jivvutaw permezz tat-telefown jew SMS. L-għaxar kanzunetti favoriti ta' kull pajjiż jingħataw 12, 10, u minn 8 sa punt skond il-voti tal-popolazzjoni ta' kull pajjiż. Kull pajjiż parteċipat fis-semifinali u l-finali jridu jagħtu l-punti tagħhom fil-finali. |parteċipanti = 42 |debutt = {{esc|GEO}}<br />{{esc|MNE}}<br />{{esc|CZE}}<br />{{esc|SRB}} |pajjiżi_rritornaw = {{esc|AUT}}<br />{{esc|HUN}} |pajjiżi_rtiraw = {{esc|MON}} |null = |ftuħ = Vidjo ta' [[Lordi]] minn [[Rovaniemi]] |intervall = [[Apocalyptica]] |kon = Festival tal-Eurovision |pre = 2006 |suċ = 2008 }} Il-'''Festival tal-Eurovision 2007''' kienet it-52 edizzjoni tal-[[Eurovision|Festival tal-Eurovision]] u ġie organizzat fil-[[Hartwall Areena]] ġewwa [[Ħelsinki]], [[Finlandja]] fl-[[10 ta’ Mejju]] (għas-semifinali) u fit-[[12 ta’ Mejju]] (il-finali). Il-[[Finlandja]] kisbet id-dritt li torganiżża il-Festival meta rebħet il-[[Festival tal-Eurovision 2006|festival ta’ l-2006]] ġewwa [[Ateni]], il-[[Greċja]]. Din kienet l-ewwel darba li l-festival sar fil-Finlandja u r-rebbieħ kien il-pajjiż debuttant tas-[[Serbja]].<ref>[http://www.eurovision.tv/index/main?page=66uevent=435 Marija from Serbia wins Helsinki 2007] (Ingliż). Eurovision.tv</ref> Baġit ta’ €13-il miljun ġie propost biex jitlesta l-festival. Bliet oħra li riedu jorganizzaw kienu [[Espoo]], [[Turku]] u [[Tampere]]. L-ospiti taż-żewġ serati kienu [[Jaana Pelkonen]], personalita fil-qasam televiżiv Finlandiż, u [[Mikko Leppilampi]], mużiċist u attur. [[Krisse Salminen]] kienet parti mill-preżentazzjoni tas-serata hekk kif iltaqgħet mal-kantanti fil-[[green room]] u anki man-nies barra fil-pjazez. Kien hemm rekord ta' 42 pajjiż parteċipant fejn l-[[European Broadcasting Union|EBU]] marret kontra l-limitu ta' 40 pajjiż. == Format == Fit-[[12 ta' Marzu]] [[2007]] kien hemm il-poloz għall-postijiet li fihom il-kantanti kienu se jinterpretaw id-diska fis-semifinali u fil-finali, kif ukoll il-proċedura ta' kif il-pajjiżi kienu se jivvutaw. Kien hemm idea ġdida hekk kif ħames pajjiżi mis-semifinali u tlieta mill-finali ntgħażlu biex jagħżlu l-post fejn riedu jintepretaw il-kanzunetta tagħhom. Fis-semifinali, l-Awstrija, l-Andorra, it-Turkija, l-iSlovenja u l-Latvja kellhom iċ-ċans li jagħżlu waqt li fil-finali x-xorti messet lill-Armenja, l-Ukrajna u l-Ġermanja. Il-pajjiżi kollha għażlu li jkantaw id-diska fit-tieni nofs taż-żewġ serati. Wara l-poloz, kull kanzunetta kienet approvata mill-EBU, fejn spiċċat il-possibilita ta' diskwalifikazzjoni għall-kanzunetta Iżraelita. Ir-Renju Unit għażlu l-kanzunetta wara ż-żmien stipulat hekk kif l-EBU tathom dispensazzjoni speċjali. Is-sistemà tal-voti kienet l-istess bħall-2006, però kien hemm żieda ta' ħames minuti ma' l-għaxar minuti li kien hemm diġà. Fil-finali, ir-riżultati minn kull pajjiż kienu dehru għal darb'oħra minn wieħed sa seba' punti awtomatikament fuq l-iskrin u t-tmienja, l-għaxra u t-tnax-il punt kienu maqruha mill-persuni li kienu qed jippreżentaw il-voti tal-pajjiż. Ir-rebbieħ ngħata ''tour'' promozzjonali madwar l-Ewropa fejn żar id-[[Danimarka]], [[Spanja]], l-[[Żvezja|Iżvezja]], l-[[Olanda]], il-[[Greċja]] u l-[[Ġermanja]]. Dan sar bejn is-[[16 ta' Mejju]] u l-[[21 ta' Mejju]]. == Pajjiżi parteċipanti == [[Stampa:ESC 2007 hosts.jpg|thumb|180px|[[Jaana Pelkonen]] u [[Mikko Leppilampi]]]] Pajjiżi parteċipanti fil-Festival tal-Eurovision iridu jkunu membri attivi tal-[[European Broadcasting Union|EBU]] 42 pajjiż bagħtu applikazzjonijiet preliminarji. Minkejja li fis-snin ta' qabel in-numru massimu ta' pajjiżi parteċipanti kien ta' 40, l-EBU approvat l-42 pajjiż fl-2007. Ir-[[Repubblika Ċeka]], is-[[Serbja]], il-[[Montenegro]] u l-[[Ġeorġja (pajjiż)|Ġeorġja]] daħlu għall-ewwel darba fl-edizzjoni tal-2007.<ref name="esckaz.com"/> [[Monako]] ħabbret l-irtirar tagħha fit-[[12 ta' Diċembru]] [[2006]],<ref name="esckaz.com">[http://esckaz.com/2007/event.htm ESC 2007 Event page] (Ingliż). ESCKaz.com</ref> u l-EBU ħabbret il-formazzjoni ta' kif se jitkantaw il-kanzunetti fil-[[15 ta' Diċembru]] [[2006]]. === Semifinali === Is-semifinali saret nhar fl-[[10 ta' Mejju]] [[2007]]. Għall-ewwel darba, 28 pajjiż tħallew jipparteċipaw fis-semifinali, u l-42 pajjiż parteċipant ivvota. ''Il-kanzunetti li kkwalifikaw huma kkuluriti u b'tipa ħoxna.'' <!-- Jekk jogħġobkhom iżżidux artikli fl-isem tal-pajjiż.--> {| {{tablabonita}} class="sortable wikitable" width=98% |- bgcolor="#CCCCCC" ! # ! Pajjiż ! Artist/a/i ! Kanzunetta ! Traduzzjoni għall-[[Lingwa Maltija|Malti]] ! Pożizzjoni ! Punti |- bgcolor="#FFDEAD" |align="center"|'''1''' |{{esc|Bulgarija}} |'''Elitsa Todorova u Stoyan Yanukoulov''' |'''Water''' |'''Ilma''' |align="center"|'''6''' |align="center"|'''146''' |- |align="center"|2 |{{esc|Iżrael}} |Teapacks |Push the button |Agħfas il-buttuna |align="center"|24 |align="center"|17 |- |align="center"|3 |{{esc|Ċipru}} |Evridiki u D. Korgialas |Comme çi, comme ça |Hekk u hekk |align="center"|15 |align="center"|65 |- bgcolor="#FFDEAD" |align="center"|'''4''' |{{esc|Belarus}} |'''Koldun''' |'''Work your magic''' |'''Ħaddem il-maġija tiegħek''' |align="center"|'''4''' |align="center"|'''176''' |- |align="center"|5 |{{esc|Iżlanda}} |Eiríkur Hauksson |Valentine lost |Valentinu mitluf |align="center"|13 |align="center"|77 |- bgcolor="#FFDEAD" |align="center"|'''6''' |{{esc|Ġeorġja}} |'''Sopho''' |'''Visionary dream''' |'''Ħolma viżjonarja''' |align="center"|'''8''' |align="center"|'''12''' |- |align="center"|7 |{{esc|Montenegro}} |Stevan Faddy |’Ajde kroci |Ejja, idħol |align="center"|23 |align="center"|33 |- |align="center"|8 |{{esc|Żvizzera}} |DJ Bobo |Vampires are alive |Il-vampiri huma ħajjin |align="center"|20 |align="center"|40 |- bgcolor="#FFDEAD" |align="center"|'''9''' |{{esc|Moldova}} '''Moldova''' |'''Natalia Barbu''' |'''Fight''' |'''Iġġieled''' |align="center"|'''10''' |align="center"|'''91''' |- |align="center"|10 |{{esc|Olanda}} |Edsilia Rombley |On top of the world |Fuq il-għoli tad-dinja |align="center"|21 |align="center"|38 |- |align="center"|11 |{{esc|Albanija}} Albanija |Frederik Ndoci u Aida |Hear my plea |Isma it-talba tiegħi |align="center"|17 |align="center"|49 |- |align="center"|12 |{{esc|Danimarka}} |DQ |Drama queen |Reġina ta’ reċta |align="center"|19 |align="center"|45 |- |align="center"|13 |{{esc|Kroazja}} |Dragonfly u Dado Topić |Vjerujem u ljubav |Nemmen fl-imħabba |align="center"|16 |align="center"|54 |- |align="center"|14 |{{esc|Polonja}} |The Jet Set |Time to party |Ħin li niddevertu |align="center"|14 |align="center"|75 |- bgcolor="#FFDEAD" |align="center"|'''15''' |{{esc|Serbja}} |'''Maria Šerifović''' |'''Molitva''' |'''Talba''' |align="center"|'''1''' |align="center"|'''298''' |- |align="center"|16 |{{esc|Repubblika Ċeka}} |Kabát |Mála dáma |Tfajla żgħira |align="center"|28 |align="center"|1 |- |align="center"|17 |{{esc|Portugall}} |Sabrina |Dança comigo |Iżfen miegħi |align="center"|11 |align="center"|88 |- bgcolor="#FFDEAD" |align="center"|'''18''' |{{esc|Maċedonja}} |'''Karolina''' |'''Mojot svet''' |'''Id-dinja tiegħi''' |align="center"|'''9''' |align="center"|'''97''' |- |align="center"|19 |{{esc|Norveġja}} |Guri Schanke |Ven a bailar conmigo |Ejja iżfen miegħi |align="center"|18 |align="center"|48 |- |align="center"|20 |{{esc|Malta}} Malta |[[Olivia Lewis]] |Vertigo |Sturdament |align="center"|25 |align="center"|15 |- |align="center"|21 |{{esc|Andorra}} |Anonymous |Salvem el món |Ejja nsalvaw id-dinja |align="center"|12 |align="center"|80 |- bgcolor="#FFDEAD" |align="center"|'''22''' |{{esc|Ungerija}} |'''Magdi Rúzsa''' |'''Unsubstantial blues''' |'''Dwejjaq insustanzjali''' |align="center"|'''2''' |align="center"|'''224''' |- |align="center"|23 |{{esc|Estonja}} |Gerli Padar |Partners in crime |Imsieħba f’kriminalità |align="center"|22 |align="center"|33 |- |align="center"|24 |{{esc|Belġju}} |The KMG’s |Love power |Poter ta’ l-imħabba |align="center"|26 |align="center"|14 |- bgcolor="#FFDEAD" |align="center"|'''25''' |{{esc|Slovenja}} |'''Alenka Gotar''' |'''Cvet z juga''' |'''Fjura tan-Nofs in-Nhar''' |align="center"|'''7''' |align="center"|'''140''' |- bgcolor="#FFDEAD" |align="center"|'''26''' |{{esc|Turkija}} |'''Kenan Doğulu''' |'''Shake it up şekerim''' |'''Ħawdu qalbi''' |align="center"|'''3''' |align="center"|'''197''' |- |align="center"|27 |{{esc|Awstrija}} |Eric Papilaya |Get a life – Get alive |Ħu ħajja – Ħu l-għixien |align="center"|27 |align="center"|4 |- bgcolor="#FFDEAD" |align="center"|'''28''' |{{esc|Latvja}} |'''Bonaparti.lv''' |'''Questa notte''' |'''Dan il-lejl''' |align="center"|'''5''' |align="center"|'''168''' |} === Finali === Il-pajjiżi fil-finali kienu: *l-erba' pajjiżi li jikkwalifikaw awtomatikament kull sena li huma [[Franza]], il-[[Ġermanja]], [[Spanja]] u r-[[Renju Unit]]; *l-ewwel għaxra mill-finali tal-2006; *l-ewwel għaxra mis-semifinali. Il-finali saret fit-[[12 ta' Mejju]] [[2007]]. <!-- Jekk jgħoġobkhom iżżidux artikli fl-isem tal-pajjiż.--> {| {{tablabonita}} class="sortable wikitable" width=98% |- bgcolor="#efefef" ! # ! Pajjiż ! Artist/a/i ! Kanzunetta ! Traduzzjoni għall-[[Lingwa Maltija|Malti]] ! Pożizzjoni ! Punti |- |align="center"|1 |{{esc|Bożnija u Ħerżegovina}} |Marija |Rijeka bez imena |Xmara mingħajr isem |align="center"|11 |align="center"|106 |- |align="center"|2 |{{esc|Spanja}} |D’NASH |I love you mi vida |Inħobbok qalbi |align="center"|20 |align="center"|43 |- |align="center"|3 |{{esc|Belarus}} |Koldun |Work your magic |Ħaddem il-maġija tiegħek |align="center"|6 |align="center"|145 |- |align="center"|4 |{{esc|Irlanda}} |Dervish |They can’t stop the Spring |Ma jistawx iwaqqfu ir-rebbiegħa |align="center"|24 |align="center"|5 |- |align="center"|5 |{{esc|Finlandja}} |Hanna Pakarinen |Leave me alone |Ħallini waħdi |align="center"|17 |align="center"|63 |- |align="center"|6 |{{esc|Maċedonja}} |Karolina |Mojot svet |Id-dinja tiegħi |align="center"|14 |align="center"|73 |- |align="center"|7 |{{esc|Slovenja}} |Alenka Gotar |Cvet z juga |Fjura tan-Nofs in-Nhar |align="center"|15 |align="center"|66 |- |align="center"|8 |{{esc|Ungerija}} |Magdi Rúzsa |Unsubstantial blues |Dewjjaq insustanzjali |align="center"|9 |align="center"|128 |- |align="center"|9 |{{esc|Litwanja}} |[[4FUN]] |Love or leave |Ħobb jew itlaq |align="center"|21 |align="center"|28 |- |align="center"|10 |{{esc|Greċja}} |Sarbel |Yiassou Maria |Aw Marija! |align="center"|7 |align="center"|139 |- |align="center"|11 |{{esc|Ġeorġja}} |Sopho |Visionary dream |Ħolma viżjonarja |align="center"|12 |align="center"|97 |- |align="center"|12 |{{esc|Żvezja}} |The Ark |The worrying kind |It-tip li ninkwieta |align="center"|18 |align="center"|51 |- |align="center"|13 |{{esc|Franza}} |Les Fatals Picards |L'amour à la française |L-imħabba, stil Franċiż |align="center"|22 |align="center"|19 |- |align="center"|14 |{{esc|Latvja}} |Bonaparti.lv |Questa notte |Dan il-lejl |align="center"|16 |align="center"|54 |- |align="center"|15 |{{esc|Russja}} |[[Serebro]] |Song #1 |Diska numru 1 |align="center"|3 |align="center"|207 |- |align="center"|16 |{{esc|Ġermanja}} |Roger Cicero |Frauen regier’n die Welt |In-nisa jmexxu d-dinja |align="center"|19 |align="center"|49 |- bgcolor="#FFDEAD" |align="center"|'''17''' |{{esc|Serbja}} |'''Marija Šerifović''' |'''Molitva''' |'''Talba''' |align="center"|'''1''' |align="center"|'''268''' |- |align="center"|18 |{{esc|Ukrajna}} |Verka Serduchka |Dancing lasha tumbai |Niżfnu lasha tumbai |align="center"|2 |align="center"|235 |- |align="center"|19 |{{esc|Renju Unit}} |[[Scooch]] |Flying the flag (for you) |Intajru il-bandiera (għalik) |align="center"|23 |align="center"|19 |- |align="center"|20 |{{esc|Rumanija}} |Todomondo |Liubi, liubi, I love you |Qalbi, qalbi, inħobbok |align="center"|13 |align="center"|84 |- |align="center"|21 |{{esc|Bulgarija}} |Elitsa Todorova u Stoyan Yankoulov |Water |Ilma |align="center"|5 |align="center"|157 |- |align="center"|22 |{{esc|Turkija}} |Kenan Doğulu |Shake it up şekerim |Ħawdu qalbi |align="center"|4 |align="center"|163 |- |align="center"|23 |{{esc|Armenja}} |Hayko |Anytime you need |Kull meta jkollok bżonn |align="center"|8 |align="center"|138 |- |align="center"|24 |{{esc|Moldova}} |Natalia Barbu |Fight |Iġġieled |align="center"|10 |align="center"|109 |} == Xandara internazzjonali == {{flagicon|AUS}} '''Awstralja''' :Minkejja l-[[Awstralja]] mhijiex eliġibbli biex tieħu sehem, il-festival jixxandar fuq l-[[Special Broadcasting Service|SBS]].<ref>[http://www.esctoday.com/news/read/8130 Eurovision to be aired in Australia] (Ingliż). ESCtoday.com</ref> Il-festival ma jixxandarx fil-ħin li jixxandar fl-Ewropa, iżda, fil-każ tal-edizzjoni ta' din is-sena s-semifinali xxandret fit-[[12 ta' Mejju]] u l-finali fit-[[13 ta' Mejju]]. L-Awstralja xxandar mill-istazzjoni tar-Renju Unit, fejn jinkludi kommentarju ta' [[Paddy O'Connell]] u [[Terry Wogan]]. Ikun hemm madwar 432,000 persuna li jsegwu l-festival.[http://www20.sbs.com.au/sbscorporate/media/documents/1824sbs_ar067_section1.pdf ] {{flagicon|AZE}} '''Ażerbajġan''' :L-[[Ażerbajġan]] kienu mistennija li jagħmlu d-debutt, però dan ma sarx minħabba [[AzTV]] applika biex jingħaqad ma' l-EBU imma dan kien miċħud nhar it-[[18 ta' Ġunju]] [[2007]] u għalhekk kellhom jistennew sakemm jiġu aċċettati. Stazzjon ieħor mill-Ażerbajġan, OTV, xandar is-serata. Hu hu membru passiv tal-EBU u ilu jxandar il-festival sentejn. Dan kien l-uniku stazzjon, din is-sena, li bagħat il-kummentaturi tiegħu f'Ħelsinki minkejja li pajjiżu ma kienx qed jieħu sehem.[http://www.esctoday.com/news/read/8730 ] {{flagicon|ITA}} '''Italja''' :It-televiżjoni [[Italja|Taljana]] ma tiħux sehem minħabba li r-[[RAI]], l-istazzjon nazzjonali, huwa f'kompetizzjoni qawwija ma' stazzjonijiet televiżivi kummerċjali u huma jemmnu li l-Eurovision ma jkunx popolari f'pajjiżhom, minkejja l-fatt li l-edizzjoni tal-1991 kienet segwita minn 6 miljun persuna. {{flagicon|MON}} '''Monako''' :[[Monako]] xandru l-finali fuq [[Télé Monte Carlo|TMC]] wara li rtiraw mill-kompetizzjoni f'[[Diċembru]] [[2006]]. '''Madwar id-dinja''' :Xandira diretta saret permezz tas-satellita minn madwar id-dinja kollha bħal [[Channel One Russia]], [[ERT World]], [[TVE Inernacional]], [[TVP Polonia]], [[RTP Internacional]] and [[TVR i]]. Is-[http://www.eurovision.tv sit uffiċjali tal-Festival tal-Eurovision] ipprovda xandira diretta fuq l-internet permezz ta' [[Octoshape]]. == Mapep == === Parteċipazzjoni === [[Image:ESC 2007 detailed.svg|thumb|600px|centre| {{leġġenda|#566e00|Pajjiżi tal-"Big 4", li awtomatikament jikkwalifikaw għall-finali}} {{leġġenda|#7ba800|Pajjiżi li kkwalifikaw direttament minħabba r-riżultat fl-2006}} {{leġġenda|#a0e200|Pajjiżi li kkwalifikaw mis-semifinali}} {{leġġenda|#e22000|Pajjiżi li ma kkwalifikawx mis-semifinali}} {{leġġenda|#e2df00|Pajjiżi li pparteċipaw fil-passat imma mhux f'din is-sena}} '''*''' Pajjiżi debuttanti<br /> '''†''' Pajjiżi li rritornaw]] === Pożizzjonijiet === [[Stampa:ESC 2007 east west.svg|thumb|600px|centre|Riżultati finali (semifinali [11-28] u l-finali flimkien). L-aħmar hu l-ewwel post, u blu l-aħħar post.]] == Kontroversja == Ħafna pajjiżi pprotestaw kontra s-sistema tal-voti fil-festival tal-2007. Robert Abela, kap tal-kontinġent Malti, ippropona li r-riżultati ma kinux "bbażati biss mill-vot pubbliku", fejn ammetta wkoll li t-tnax-il punt ta' Malta ngħata lir-Renju Unit bħala protesta. "Il-mod li l-voti huwa pproċessat fl-EBU hu ħażin, u hemm bżonn li jkun ristrutturat", qalu ħafna segwaċi tal-Eurovision.<ref name=Malta01>{{ċita web |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6654719.stm |titlu=Malta slates Eurovision's voting |pubblikatur=BBC News |data=2007-05-14 |data-aċċess=2007-05-17 |lingwa=Ingliż}}</ref> == Gallerija == <center><gallery perrow="5"> Image:ESC 2007 Andorra - Anonymous - Salvem el mon.jpg|[[Anonymous (grupp)|Anonymous]] ikantaw "[[Salvem el món]]" għall-'''[[Andorra]]''' Image:ESC 2007 Armenia - Hayko - Anytime you need.jpg|[[Hayko]] jkanta "[[Anytime you need]]" għall-'''[[Armenja]]''' Image:Kolduneurovision2007.jpg|[[Dmitry Koldun|Koldun]] ikanta "[[Work Your Magic]]" għall-'''[[Belarus]]''' Image:ESC 2007 Bosnia and Herzegovina - Maria Sestic - Rijeka bez imena.jpg|[[Marija Šestić]] tkanta "[[Rijeka bez imena]]" għall-'''[[Bosnia u Ħerżegovina]]''' Image:ESC 2007-Elitsa Todorova-Stovan Yankulov.jpg| [[Elitsa Todorova]] u [[Stoyan Yankulov]] ikantaw "[[Voda]]" għall-'''[[Bulgarija]]''' Image:Evridiki 2007 Eurovision.jpg|[[Evridiki]] tkanta "[[Comme Ci, Comme Ça]]" għal '''[[Ċipru]]''' Image:ESC 2007 Estonia - Gerli Padar - Partners in crime.jpg|[[Gerli Padar]] tkanta "[[Partners in crime]]" għall-'''[[Estonja]]''' Image:ESC 2007 Finland - Hanna Pakarinen - Leave me alone.jpg|[[Hanna Pakarinen]] tkanta "[[Leave Me Alone (kanzunetta ta' Hanna Pakarinen)|Leave Me Alone]]" għall-'''[[Finlandja]]''' Image:ESC 2007 France - Fatals Picards - L'amour à la française.jpg|[[Les Fatals Picards]] ikantaw "[[L'amour à la française]]" għal '''[[Franza]]''' Image:ESC 2007 Germany - Roger Cicero - Frauen regieren die Welt.jpg|[[Roger Cicero]] ikanta "[[Frauen regier'n die Welt]]" għall-'''[[Ġermanja]]''' Image:ESC 2007 Greece - Sarbel-Yassou Maria2.jpg| [[Sarbel]] ikanta "[[Yassou Maria]]" għall-'''[[Greċja]]''' Image:ESC 2007-Magdi Rusza-IMG 1375.jpg|[[Magdi Rúzsa]] tkanta "[[Unsubstantial Blues]]" għall-'''[[Ungerija]]''' Image:Bonaparti 2007 Eurovision.jpg|[[Bonaparti.lv]] ikantaw "[[Questa Notte]]" għal-'''[[Latvja]]''' Image:Goceva-ESC2007.jpg|[[Karolina Gočeva]] tkanta "[[Mojot Svet]]" għall-'''[[Maċedonja]]''' Image:ESC 2007 Moldova - Natalia Barbu - Fight.jpg|[[Natalia Barbu]] tkanta "[[Fight (kanzunetta)|Fight]]" għall-'''[[Moldova]]''' Image:ESC 2007 Poland - The Jet Set - Time to party.jpg|[[The Jet Set]] ikantaw "[[Time To Party]]" għall-'''[[Polonja]]' Image:ESC 2007 Portugal - Sabrina - Dança comigo.jpg|[[Sabrina]] tkanta "[[Dança comigo]]" għall-'''[[Portugal]]' Image:ESC 2007 Russia - Serebro - Song No 1.jpg|[[Serebro]] ikantaw "[[Song Number 1|Song #1]]" għar-'''[[Russja]]''' Image:Alenka Gotar 2007 Eurovision.jpg|[[Alenka Gotar]] tkanta "[[Cvet z juga]]" għall-'''[[Slovenja|Islovenja]]''' Image:ESC 2007 Spain - D'Nash - I love you mi vida.jpg|[[D'NASH]] ikantaw "[[I Love You Mi Vida]]" għal '''[[Spanja]]''' Image:ESC 2007 Switzerland - DJ Bobo - Vampires are alive.jpg|[[DJ Bobo]] jkanta "[[Vampires Are Alive]]" għall-'''[[Svizzera|iSvizzera]]''' Image:ESC 2007 Turkey - Kenan Doğulu - Shake it up Shekerim.jpg|[[Kenan Doğulu]] jkanta "[[Shake It Up Shekerim]]" għat-'''[[Turkija]]''' Image:Ukraineeurovision2007.jpg|[[Verka Serduchka]] tkanta "Dancing Lasha Tumbai" għall-'''[[Ukrajna]]''' Image:ESC 2007 UK Scooch - Flying the flag (for you).jpg|[[Scooch]] ikantaw "[[Flying the Flag (for You)]]" għar-'''[[Renju Unit]]''' </gallery></center> == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == {{wikinewspar|Serbia wins Eurovision Song Contest 2007}} *[http://www.eurovision.tv/ Sit uffiċjali] {{Snin tal-Eurovision}} [[Kategorija:Edizzjonijiet tal-Festival tal-Eurovision]] [[Kategorija:Mużika fl-2007]] 37s1ov4g1pf2s39mhk6pdmabtlb78ou 0 6053 278993 266489 2022-08-13T10:44:24Z Chrisportelli 355 tiswija tar-refereni wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Prinċipalità tal-Andorra<br />''Principat d'Andorra'' |isem_komuni = Andorra |stampa_bandiera = Flag of Andorra.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Andorra.svg |stampa_mappa = Location Andorra Europe.png |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Andorra |ħolqa_emblema = Emblema tal-Andorra |ħolqa_demografija = Demografija tal-Andorra |mottu_nazzjonali = "Virtus Unita Fortior"<small>([[lingwa Latina|Latin]])</small><br /><small>"Il-qawwa tal-għaqda hija l-aktar b'saħħitha"</small> |innu_nazzjonali = <br />''[[El Gran Carlemany|El Gran Carlemany, Mon Pare]]'' <small>([[lingwa Katalan|Katalan]])</small> <center></center> |lingwi_uffiċjali = [[lingwa Katalan|Katalan]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Andorra la Vella]] | latd=42 |latm=30 |latNS=N |lonġd=1 |lonġm=31 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Andorra la Vella]] |tip_gvern = [[Kostituzzjoni|Kostituzzjonali]] [[Sistema parlamentari|parlamentari]] [[Stat Unitarju|unitarja]] |titlu_kap1 = [[Ko-Prinċpijiet tal-Andorra|Ko-Prinċpijiet]] |titlu_kap2 = [[Gvernatur Ġenerali|Rappreżentanti]] |titlu_kap3 = [[Prim Ministru tal-Andorra|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Joan Enric Vives Sicília]]<br />[[Emmanuel Macron]] |isem_kap2 = [[Josep Maria Mauri]]<br />[[Patrick Strzoda]] |isem_kap3 = [[Xavier Espot Zamora]] |żona_kklassifika = 191 |poż_erja = 191 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 467.63 |erja_mi_kw = 180.55 km2 |perċentwal_ilma = 0.26(121.4 [[ettaru|et]]) |sena_stima_popolazzjoni = 2011 |stima_popolazzjoni = 85,082<ref name="cia">{{ċita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html |titlu=CIA World Factbook entry: Andorra |pubblikatur=Central Intelligence Agency |lingwa=en |data-aċċess=2012-08-26}}</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 199 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 78,115 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2006 |densità_popolazzjoni_km2 = 179.8 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 465.7 |poż_densità_popolazzjoni = 71 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2008 |PGD_PSX = $4.510 biljun<ref name="Departament d'estadística">{{ċita web |url=http://www.estadistica.ad/serveiestudis/web/banc_dades4.asp?lang=1&codi_tema=3&codi_divisio=1098&codi_subtemes=155 |titlu=Andorra 2008, Departament d'estadística d'Andorra |pubblikatur=Estadistica.ad |lingwa=es |data-aċċess=2012-08-26}}</ref> |poż_PGD_PSX = 155 |PGD_PSX_per_capita = $53,383 |poż_PGD_PSX_per_capita = 9 |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{profitt}} 0.846 <ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf |format=PDF |titlu=Human Development Report 2010 |sena=2010 |pubblikatur=Ġnus Magħquda |data-aċċess=2013-06-05}}</ref> |poż_IŻU = 33 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Indipendenza]] |avveniment_stabbilit1 = [[Paréage]] mill-[[Kuruna ta' Aragona]] |data_stabbilit1 = [[Paréage tal-Andorra 1278|1278]] |valuta = [[Ewro]] (€){{smallsup|1}} |kodiċi_valuta = EUR |żona_ħin = [[Ħin Ċentrali Ewropew|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin Ċentrali Ewropew tas-Sajf|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.ad]]{{smallsup|2}} |kodiċi_telefoniku = [[+376]] |sena_PGD_nominali = |PGD_nominali = |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = Qabel 1999, il-[[frank Franċiż]] u [[peseta Spanjola]];-muniti u noti ta 'żewġ muniti, madankollu, baqgħet valuta legali sal-2002. Ammonti żgħar ta' [[Diner tal-Andorra]] i (maqsum 100 centim) kienu nħadmu wara l-1982. |nota2 = Ukoll [[.cat]], li hi maqsuma flimkien mat-territorji li jitkelmu bil-Katalan. }} L-'''Andorra''' ({{awdjo|en-us-Andorra.ogg|ænˈdɔrə}}), uffiċjalment il-'''Prinċipalità tal-Andorra''' ([[lingwa Katalan|Katalan]]:''Principat d'Andorra''), imsejħa wkoll il-'''Prinċipalità tal-Widien tal-Andorra''' ([[lingwa Katalan|Katalan]]:''Principat de les Valls d'Andorra''), hi [[stat żgħir]] [[pajjiż interkjuż|interkjuż]] fl-[[Peninżula Iberjana|Ewropa tal-lbiċ]], il-pajjiż jinsab fil-lvant tal-muntanji [[Pirenej]] u jmiss ma' [[Spanja]] u [[Franza]]. Huwa s-sitt l-[[stati żgħar Ewropej|iżgħar nazzjon fl-Ewropa]], b'erja ta' madwar 468 km2 (181 mi kw) u popolazzjoni stmata ta' 85,000 fl-2012.<ref name=cia /> Il-belt kapitali, [[Andorra la Vella]], hija l-ogħla belt kapitali fl-[[Ewropa]], b'elevazzjoni ta' 1,023 metru (3,356 ft) fuq il-livell tal-baħar.<ref>{{ċita web|url=http://www.fallingrain.com/world/AN/0/Andorra_la_Vella.html |titlu=Maps, Weather, and Airports for Andorra la Vella, Andorra |sit=Fallingrain.com |data= |data-aċċess=2012-08-26}}</ref> Il-lingwa uffiċjali hija l-[[lingwa Katalan|Katalan]], għalkemm l-Ispanjol, il-Portugiż, u l-Franċiż huma wkoll mitkellma.<ref>{{ċita web|titlu=Background Note: Andorra|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3164.htm}}</ref><ref>{{ċita web|titlu=Andorra – CIA – The World Factbook|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html}}</ref> == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == * {{lingwi|ca}} {{Sit uffiċjali|text=Sit uffiċjali tal-gvern tal-Andorra}} * {{lingwi|en}} [http://eudocs.lib.byu.edu/index.php/History_of_Andorra:_Primary_Documents Storja tal-Andorra: Dokumenti Primarji] minn ''EuroDocs'' {{Ewropa}} [[Kategorija:Andorra| ]] [[Kategorija:Prinċipalitajiet]] [[Kategorija:Pirinej]] [[Kategorija:Pajjiżi interkjużi]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1278]] g7c14zqjegtre85uqy63mfthzsvskb3 0 6348 278992 257554 2022-08-13T10:41:35Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi, infobox wikitext text/x-wiki {{Infobox klabb tal-futbol | stampa = [[Stampa:ArsenalFC.png|150px]] | pattern_la1 = _arsenal2223h | pattern_b1 = _arsenal2223h | pattern_ra1 = _arsenal2223h | pattern_sh1 = _arsenal2223h | pattern_so1 = _arsenal2223hl | leftarm1 = FFFFFF | body1 = EF0000 | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = EF0000 | pattern_la2 = _arsenal2223A | pattern_b2 = _arsenal2223A | pattern_ra2 = _arsenal2223A | pattern_sh2 = _arsenal2223A | pattern_so2 = _arsenal2223A | leftarm2 = 181818 | body2 = 181818 | rightarm2 = 181818 | shorts2 = 000000 | socks2 = 000000 | pattern_la3 = _arsenal2223T | pattern_b3 = _arsenal2223T | pattern_ra3 = _arsenal2223T | pattern_sh3 = _arsenal2223T | pattern_so3 = _arsenal2223T | leftarm3 = FFD2E7 | body3 = FFD2E7 | rightarm3 = FFD2E7 | shorts3 = 00003E | socks3 = FFD2E7 }} '''Arsenal Football Club''', magħruf aħjar bħala '''Arsenal''', hu [[klabb tal-futbol]] [[Ingilterra|Ingliż]], li hu bbażat f'[[Holloway (Londra)|Holloway]], fit-Tramuntana ta' [[Londra]]. Huma jilgħabu fil-[[Premier League|Premier League Ingliż]] u huma fost l-iktar timijiet ta' suċċess fil-futbol Ingliż. L-Arsenal hu l-aktar tim mill-kapitali Ingliż li rebaħ titli, u t-tielet l-aktar fuq bażi nazzjonali, fejn fost l-oħrajn rebħu tlettax-il titlu tal-[[L-Ewwel Diviżjoni tal-Football League|Ewwel Diviżjoni]] u tal-Premier League u għaxar [[FA Cup]]s.<ref>{{Ċita web|url=http://www.arsenal.com/article.asp?thisNav=the+club&article=344299&lid=History&Title=Club+Honours.|titlu=Club Honours|pubblikatur=Arsenal FC|data-aċċess=2008-03-18|lingwa=Ingliż}}</ref> L-Arsenal kien fundat fl-1886, minkejja li l-ewwel trofej maġġuri waslu fis-snin tletin, b'ħames titli tal-kampjonatu tnejn tal-FA Cup. Wara perjodu kemmxejn imdallam fis-snin ta' wara l-gwerra, huma saru t-tieni klabb tas-seklu 20 li rnexxielu jagħmel id-[[Id-Doppjetta|doppjetta]] fl-istaġun 1970–71, u matul l-għoxrin sena li segwew huma kien wieħed mill-aktar timijiet ta' suċċess fil-futbol Ingliż. Il-kuluri tal-klabb kienu tradizzjonalment aħmar u abjad, anke jekk dawn evolvew matul l-istorja. Similarment, il-klabb biddel il-lokazzjoni tagħhom maż-żmien; it-tim kien għall-ewwel fundat f'[[Woolwich]], fix-Xlokk ta' Londra, imma fl-1913 huma mxew lejn it-Tramuntana għall-[[Arsenal Stadium]], f'[[Highbury]]. Fl-2006, huma ttrasferixxew lejn l-istadju kurrenti tagħhom, dak tal-[[Emirates Stadium]]. L-Arsenal għandhom bażi kbira ta' partitarji, li jżommu rivalità kbira ma' diversi klabbs oħra; l-aktar waħda prominenti hi dik mal-ġirien tat-[[Tottenham Hotspur FC|Tottenham Hotspur]], fejn il-partiti bejniethom huma magħrufin bħala d-[[derby tat-Tramuntana ta' Londra]]. Arsenal huma wieħed mill-aktar klabbs sinjuri fil-futbol Ingliż (fejn jiswa aktar minn [[Lira sterlina|£]]600 miljun mill-2007). == Storja == {{artiklu prinċipali|Storja ta' Arsenal FC (1886–1966)|Storja ta' Arsenal FC (1966–preżent)}} L-Arsenal kien fundat bħala '''Dial Square''' fl-1886 minn ħaddiema tar-[[Royal Arsenal]] f'[[Woolwich]], imma ftit wara kienu ġew imsemmija '''Royal Arsenal'''. L-isem reġa' tbiddel għal darb'oħra għal '''Woolwich Arsenal''' wara li saru professjonisti fl-1891. Il-klabb ingħaqad mal-[[Football League]] fl-1893, fejn bdew fit-[[It-Tieni Diviżjoni tal-Football League|Tieni Diviżjoni]], u kisbu l-ewwel promozzjoni għall-[[L-Ewwel Diviżjoni tal-Football League|Ewwel Diviżjoni]] fl-1904. Madanakollu, il-pożizzjoni iżolata tal-klabb irriżultat f'attendenzi iktar baxxi minn ta' klabbs oħra, biex wassal lill-klabb fi problemi finanzjarji u kważi qrib il-falliment fl-1910, meta l-klabb kien akkwistat minn [[Henry Norris]].<ref>{{Ċita ktieb |isem1=Phil |kunjom1=Soar |isem2=Martin |kunjom2=Tyler |titlu=The Official Illustrated History of Arsenal |pubblikatur=Hamlyn |sena=2005 |paġni=32–33 |isbn=0-600-61344-5 |lingwa=Ingliż}}</ref> Norris prova jmexxi lill-klabb x'imkien ieħor, u fl-1913, ftit wara r-relegazzjoni lura lejn it-Tieni Diviżjoni, l-Arsenal imxew lejn l-[[Arsenal Stadium]] il-ġdid ġewwa [[Highbury]], fit-Tramuntana ta' Londra; huma neħħew "Woolwich" mill-isem tat-tim fis-sena ta' wara.<ref>{{Ċita ktieb |isem1=Phil |kunjom1=Soar |isem2=Martin |kunjom2=Tyler |sena=2005 |titlu=The Official Illustrated History of Arsenal |paġni=40 |lingwa=Ingliż}}</ref> Fl-1919, minkejja li spiċċaw biss fil-ħames post, l-Arsenal setgħu jerġgħu jingħaqdu mal-Ewwel Diviżjoni għall-ispejjeż tar-rivali lokali tat-[[Tottenham Hotspur FC|Tottenham Hotspur]], b'kawża ta' kontroversji fir-regolament.{{nota|Kien ġie allegat li l-promozzjoni tal-Arsenal seħħet grazzi għall-azzjonijiet diżonesti min-naħa tal-president tal-Arsenal [[Henry Norris|Henri Norris]]; ara [[Storja ta' Arsenal FC (1886–1966)]] għal aktar dettalji. Dawn id-dikjarazzjonijiet jaqilbu bejn makkinazzjonijiet politiċi u bejn korruzzjoni totali; l-ebda prova ċerta ta' xi ħaġa ħażin ma kienet qatt instabet.<ref>{{Ċita ktieb |isem1=Phil |kunjom1=Soar |isem2=Martin |kunjom2=Tyler |sena=2005 |titlu=The Official Illustrated History of Arsenal |paġni=40 |lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita ktieb |awtur=Jon Spurling |titlu=Rebels for the Cause: The Alternative History of Arsenal Football Club |pubblikatur=Mainstream |sena=2004 |isbn=0-575-40015-3 |paġni=38–41 |lingwa=Ingliż}}</ref>}} [[Stampa:Trophy presentation Highbury 2004.JPG|200px|thumb|Il-kaptan ta' Arsenal [[Patrick Vieira]] jerfgħa t-trofew tal-[[Premier League 2003–04]].]] [[Stampa:Arsenal open top bus parade 2004.jpg|right|thumb|200px|Il-plejers ta' Arsenal u l-benjamini jiċċelebraw ir-rebħ tal-kampjonat fl-2004.]] [[Stampa:Barcelona vs Arsenal Teams line up.jpg|right|thumb|200px|Il-plejers tal-Arsenal (bi flokkijiet sofor, xellug) flimkien mal-formazzjoni ta' [[FC Barcelona|Barcelona]] qabel il-bidu tal-finali tal-[[UEFA Champions League 2005–06|2005–06]].]] Fl-1925 l-Arsenal innominaw bħala kowċ lil [[Herbert Chapman]] li kien diġà rebaħ il-kampjonat ma' [[Huddersfield Town FC|Huddersfield Town]] fiż-żewġ staġuni preċedenti. Ir-rivoluzzjoni teknika-tattika ta' Chapman flimkien mal-akkwisti ta' plejers ta' fama kbira bħal [[Alex James]] u [[Cliff Bastin]], wasslu lill-Arsenal għall-perjodu tal-aktar suċċess u ta' dominju fil-futbol Ingliż tas-snin tletin. Taħt il-gwida tiegħu l-Arsenal rebħu l-ewwel trofej maġġuri – FA Cup fl-1929–30 u żewġ kampjonat fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1930–31|1930–31]] u fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1932–33|1932–33]]. Barra minn hekk, Chapman kien responsabbli tat-tibdil tal-isem tal-istazzjon sotterran lokali ta' Londra, li minn "Gillespie Road Station" sar "[[Arsenal tube station]]", fejn b'hekk sar l-uniku stazzjon sotterran li ismu tbiddel minħabba klabb tal-futbol.<ref>{{Ċita web |url=http://www.tfl.gov.uk/corporate/media/newscentre/3709.aspx |titlu=London Underground and Arsenal present The Final Salute to Highbury |pubblikatur=Transport for London |data=2006-01-12 |data-aċċess=2008-06-30 |lingwa=Ingliż}}</ref> Chapman miet f'daqqa waħda b'kawża ta' [[polmonite]], u postu ħaduh [[Joe Shaw]] u [[George Allison]]. Taħthom, l-Arsenal rebaħ aktar titli (fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1933–34|1933–34]], fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1934-35|1934–35]] u fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1937–38|1937–38]]) u FA Cup fl-1935–36. Madanakollu, il-klabb beda bil-mod bil-mod isir aktar debboli mat-tmiem tad-deċennju, meta b'kawża tat-[[It-Tieni Gwerra Dinjija|Tieni Gwerra Dinjija]] ġew sospiżi l-kompetizzjonijiet professjonistiċi kollha tal-Ingilterra. Wara l-gwerra, taħt il-gwida ta' [[Tom Whittaker]], is-suċċessur ta' Allison, l-Arsenal għadda mit-tieni perjodu ta' suċċessi fejn rebaħ il-kampjonat fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1947–48|1947–48]] u fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1952–53|1952–53]], u l-FA Cup fl-1949–50. Madanakollu, wara li l-fortuni tagħhom naqsu, fejn ma kinux qed jattiraw plejers tal-istess kalibru bħal ma kellhom fis-snin tletin, il-klabb ma kiseb l-ewwel trofew bejn is-snin ħamsin u sittin. Anki l-eks-kaptan tal-[[tim nazzjonali tal-futbol tal-Ingilterra|Ingilterra]] [[Billy Wright]] ma ġab l-ebda suċċess għall-klabb bħala kowċ, meta kien fid-diriġenza bejn l-1962 u l-1966. L-Arsenal reġa' beda jirbaħ mill-ġdid permezz tal-inkarigu sorprendenti tal-[[fiżjoterapista]] [[Bertie Mee]] bħala kowċ fl-1966. Wara li tilfu żewġ finali tal-[[Football League Cup|League Cup]], l-iskwadra rebħet it-[[Tazza tal-Fieri]], l-ewwel trofew Ewropew, fl-[[Tazza tal-Fieri 1969-70|1969–70]]. Din ir-rebħa waslet ukoll għall-ewwel [[Id-Doppjetta|doppjetta]] tal-kampjonat u l-FA Cup, fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1970–71|1970–71]]. Imma wara dan il-perjodu favorevoli, kien hemm mument ta' kollass u fid-deċennju suċċessiv l-iskwadra waslet qrib ir-rebħ ta' diversi titli. L-Arsenal ikklassifikaw fit-tieni post tal-Ewwel Diviżjoni fl-[[Kampjonat tal-Futbol Ingliż 1972–73|1972–73]], tilfu tliet finali tal-FA Cup (fl-[[FA Cup 1971-72|1971–72]], fl-[[FA Cup 1977-78|1977–78]] u fl-[[FA Cup 1979-80|1979–80]]) u tilfu t-[[Tazza tat-Tazez Ewropej 1979-80|1979–80]] wara l-[[għoti tal-penalties]]. L-uniku suċċess miksub, li għadu sal-lum ikkunsidrat bħala wieħed klassifiku, kienet l-[[FA Cup 1978-79|1978–79]] miksuba fl-aħħar minuta kontra l-[[Manchester United FC|Manchester United]] bl-iskor ta' 3–2.{{nota|Sondaġġ Ingliż tal-2005 fost il-benjamini wera li l-finali tal-FA Cup 1979 kienet il-ħmistax-il l-isbaħ partita ta' kull żmien.<ref>{{Ċita aħbar |url=http://www.telegraph.co.uk/sport/main.jhtml?xml=/sport/2005/04/19/sfnwin19.xml |titlu=Classic final? More like a classic five minutes |isem=Henry |kunjom=Winter |pubblikatur=Daily Telegraph |data=2005-04-19 |data-aċċess=2007-01-30 |lingwa=Ingliż}}</ref>}} Fl-1986 kien hemm ir-ritorn tal-eks-plejer [[George Graham]] bħala kowċ fejn wassal it-tielet perjodu ta' glorja. L-Arsenal rebaħ l-League Cup fl-1987, fl-ewwel staġun taħt il-gwida ta' Graham. Din ir-rebħa kienet segwita minn dik fil-kampjonat fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1988–89|1988–89]], mirbuħ fl-aħħar minuta tal-aħħar partita tal-istaġun kontra l-arċi-rivali u sfidanti għat-titlu [[Liverpool FC|Liverpool]]. L-Arsenal ta' Graham rebaħ kampjonat ieħor fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1990–91|1990–91]] (fejn tilfu biss partita waħda), id-doppjetta tal-FA Cup u l-League fl-1993, u t-tieni trofew Ewropew, it-Tazza tat-Tazez Ewropej, fl-[[Tazza tat-Tazez Ewropej 1993-94|1993–94]]. Imma r-reputazzjoni ta' Graham kienet tħammġet meta kien ġie żvelat li kien aċċetta pagament illegali mill-aġent [[Rune Hauge]] biex jixtri ċerti plejers,<ref>Graham kien sospiż għal sena mill-Football Association għall-parteċipazzjoni tiegħu fl-iskandlu wara li hu stess ammetta li kien irċieva "rigali mhux mistenni" minn Hauge. Referenza: {{Ċita aħbar |url=http://football.guardian.co.uk/News_Story/0,,148114,00.html |titlu=Rune Hauge, international man of mystery |pubblikatur=The Guardian |isem1=Roy |kunjom1=Collins |data=2000-03-18 |data-aċċess=2008-06-30 |lingwa=Ingliż}} Dan il-każ hu muri aktar fid-dettal fuq: {{Ċita ktieb |isem=Tom |kunjom=Bower |titlu=Broken Dreams |pubblikatur=Simon & Schuster |sena=2003 |isbn=0-7434-4033-1 |lingwa=Ingliż}}</ref> u b'hekk spiċċa eżonerat fl-1995. Is-sostitut tiegħu, [[Bruce Rioch]], baqa' biss staġun wieħed, fejn ħalla l-iskwadra wara battibekk mal-bord tad-diretturi.<ref>{{Ċita web |url=http://www.arseweb.com/history/faq/faq96.html |titlu=Arsenal - summary of the 1995/96 season |sit=Arseweb.com |data-aċċess=2008-06-30 |lingwa=Ingliż }}</ref> Is-suċċessi tal-klabb tas-snin disgħin u tal-millenju l-ġdid, huma parti minnhom mertu tal-kowċ [[Arsène Wenger]], li wasal fil-klabb fl-1996. Wenger adotta tattika ġdid, reġim ġdid ta' taħriġ u għamel l-akkwist ta' xi plejers barranin li kkomplemtaw mat-talenti Ingliżi li kienu diġà fit-tim. L-Arsenal għamel it-tieni doppjetta ta' tazez fl-[[Premier League 1997–98|1997–98]] u t-tielet waħda fl-[[Premier League 2001–02|2001–02]]. Barra minn hekk it-tim wasal sal-finali tat-[[Tazza UEFA 1999–2000]] (li tilfuha bl-għoti tal-penalties kontra l-[[Galatasary SK|Galatasaray]]), rebaħ l-FA Cup fl-[[FA Cup 2002–03|2002–03]] u fl-[[FA Cup 2004–05|2004–05]], u rebaħ il-Premier League fl-[[Premier League 2003–04|2003–04]] mingħajr ma jitlef partita waħda, fejn ingħataw il-laqam bħala l-"Invinċibbli";<ref name="invincibles">{{Ċita aħbar |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/a/arsenal/3713537.stm| titlu=Arsenal the Invincibles |pubblikatur=BBC Sport |isem=Ian |kunjom=Hughes |data=2004-05-15 |data-aċċess=2008-06-30 |lingwa=Ingliż }}</ref> b'kollox, il-klabb lagħab 49 logħba fejn baqgħu mingħajr telfa, fejn dan hu rekord nazzjonali. Minn mindu Wenger hu kowċ tal-Arsenal, fi tmien snin mill-ħdax taħt id-diriġenza tiegħu, dejjem ikklassifika fl-ewwel jew fit-tieni post fil-klassifika.<ref>{{Ċita web |url=http://www.fchd.info/ARSENAL.HTM| titlu=Arsenal |pubblikatur=Football Club History Database |data-aċċess=2008-06-30 |lingwa=Ingliż}}</ref> L-iskwadra hi, flimkien ma' [[Manchester United FC|Manchester United]], [[Blackburn Rovers FC|Blackburn]] u [[Chelsea FC|Chelsea]], waħda mill-erbgħa timijiet li rnexxielhom jirbħu l-Premier League minn mindu sar il-formazzjoni tiegħu fl-1993, minkejja li huma fallew li jerġgħu jakkwistawh fl-istaġun ta' wara kull darba li kienu ċampjins.<ref>{{Ċita web |url=http://www.rsssf.com/tablese/engchamp.html#c1993 |titlu=FA Premier League Champions 1993-2007 |pubblikatur=RSSSF |data-aċċess=2008-06-30 |lingwa=Ingliż }}</ref> sal-[[UEFA Champions League 2005–06|2005–06]] l-Arsenal qatt ma kienet irnexxielha tisspuera l-kwarti tal-finali taċ-Champpions League: f'din l-eddizjoni huma waslu sal-finali, fejn b'hekk saru l-ewwel tim ta' Londra li waslu sa dan l-istadju, imma kienu megħluba 2–1 minn [[FC Barcelona|Barcelona]].<ref name="2006ucl">{{Ċita aħbar| url=http://www.uefa.com/competitions/ucl/history/season=2005/intro.html |titlu=Ronaldinho delivers for Barça |pubblikatur=UEFA |data=2007-01-30 |data-aċċess=2008-05-23 |lingwa=Ingliż }}</ref> F'Lulju 2006 il-klabb ittrasferixxa għall-[[Emirates Stadium]], fejn biddel b'hekk l-istadju wara 93 sena f'Highbury. <!-- // NOTA: IL-KONTENUT T'HAWN TAĦT GĦANDU JITPOĠĠA FIL-PAĠNA "Storja ta' Arsenal FC (1996-preżent)" - MINFLOK GĦANDU JSIR SOMMARJU TAL-ISTORJA F'DIN IS-SEZZJONI // ===L-era ta' Arsène Wenger=== [[Stampa:Arsenal open top bus parade 2004.jpg|thumb|200px|Il-plejers u l-benjamini ta' Arsenal jiċċelebraw ir-rebħ tal-Premier League 2004]] Wara li [[Stewart Houston]] kien baqa' kowċ għal xahar u [[Pat Rice]] kien appuntat bħala kowċ għal xi logħba, il-[[Franza|Franċiż]] [[Arsène Wenger]] sar il-kowċ il-ġdid f'[[Ottubru 1996]]. It-tim mill-ewwel wera li taħt Wenger kien żviluppa, hekk kif spiċċa t-tielet u rebaħ post fit-[[Tazza UEFA 1996–97]]. Wenger bena l-iskwadra ta' Arsenal bi plejers Franċiżi li uħud minnhom ma kinux famużi fir-[[Renju Unit]]. [[Patrick Vieira]] kien mixtri qabel ma Wenger ħa r-riedni. Il-Franċiż żied plejers bħal [[Nicolas Anelka]] u [[Emmanuel Petit]] kif ukoll il-plejer [[Olanda|Olandiż]] [[Marc Overmars]] fis-sajf 1997. Wenger żamm lil plejers Adams, Dixon, Winterburn, Keown and Bould u wkoll lil Pat Rice bħala assistent kowċ. Wenger rebaħ l-ewwel kampjonat u sar l-ewwel kowċ barrani li rebaħ il-[[Premier League]], fl-istaġun ta' wara, meta hu mexxa l-iskwadra għal żewġ doppjetti. Arsenal kienu qed jidhru li kienu barra mill-ġirja għall-kampjonat wara telfa ta' 3-1 kontra [[Blackburn Rovers]], imma huma rnexxielhom jissuperaw id-differenza ta' tnax-il punt taħt [[Manchester United]]; b'rebħa ta' 4-0 fuq [[Everton FC|Everton]] fit-[[3 ta' Mejju]] rnexxielhom jirbħu l-kampjonat. Fis-[[16 ta' Mejju]], Arsenal rebħu 2-0 lil [[Newcastle United]] fil-finali tal-[[FA Cup]] biex komplew id-doppjetta. Alavolja xtraw lil [[Frederik Ljungberg]] fl-1998 u [[Thierry Henry]] fl-istaġun ta' wara, huma ma tantx irnexxielhom jħallu nota pożittiva alavolja waslu qrib diversi darbiet. Arsenal iddominaw il-kampjonat tal-1998–99, imma bit-telfa ta' 1-0 kontra [[Leeds United]] huma ħallew lil [[Manchester United]] jgħadduwhom u fl-aħħar jirbħu l-kampjonat. Arsenal barra li tilfu l-kampjonat, tilfu wkoll posthom fil-finali meta tilfu fis-semifinali tal-FA Cup kontra Manchester United; [[Dennis Bergkamp]] falla ''penalty'' fil-ħin normali, u [[Ryan Giggs]] skorja l-gowl rebbieħ fil-ħin miżjud meta rnexxielu, permezz ta' azzjoni personali, jippenetra fid-difiża ta' Arsenal. Ir-ritorn fiċ-[[UEFA Champions League|Champions League]] għall-ewwel darba f'seba' snin ma tantx kien suċċess għax ma rnexxielhomx jgħaddu mill-fażi finali. Arsenal spiċċaw għal darb'oħra fit-tieni post fl-1999–2000; din id-darba, ma kienx hemm l-ebda ġirja għat-titlu minħabba li Arsenal spiċċaw tmintax-il punt taħt ir-rebbieħa Manchester United. Arsenal fallew għal darba'oħra fiċ-Champions League meta spiċċaw it-tielet fil-fażi tal-gruppi; huma rnexxielhom jieħdu post ta' konsolazzjoni permezz tat-Tazza UEFA, u waslu anki sal-finali meta affrontaw lil [[Galatasary SK|Galatasary]] f'[[Kopenħagen]] imma tilfu bil-''penalties'' wara li l-partita spiċċat 0-0. Arsenal spiċċaw fit-tieni post tal-istaġun 2001–01, din id-darba għaxar punti taħt Manchester United; il-ġirja għall-kampjonat kienet spiċċat fi Frar meta Arsenal tilfu f'[[Old Trafford]] 6-1. Arsenal iddominaw fil-finali tal-FA Cup kontra [[Liverpool FC|Liverpool]] ġewwa l-[[Millenium Stadium]], f'[[Cardiff]]; il-partita spiċċat 2-1 għal Liverpool wara doppjetta ta' [[Michael Owen]] fl-aħħar minuti.<ref>[http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/fa_cup/1324699.stm Owen jegħleb l-isfida ta' Arsenal fl-FA Cup], ''BBC Sport'' (21-08-2006)</ref> Wenger introduċa plejers ġodda fit-tim tiegħu bħal [[Sol Campbell]] u [[Lauren Etame Mayer|Lauren]] fid-difiża kif ukoll [[Ashley Cole]], [[Silvan Wiltord]] u [[Robert Pirès]]. F'dak il-mument Thierry Henry kien addatta għal-logħba Ingliża fejn irnexxielu jispiċċa fost l-aqwa attakkanti fil-Premier League. Huma rebħu t-tielet Doppjetta fl-2001–02; huma kienu l-uniku tim li skorja f'kull logħba tal-Premier League kif ukoll ma sofewx telfa fl-logħob barra minn darhom. Huma kkonsolidaw il-kampjonat b'rebħa ta' 1-0 fuq Manchester United. Fil-ġimgħa ta' qabel kienu rebħu t-tmien FA Cup tagħhom, b'rebħa ta' 2-0 fuq [[Chelsea FC|Chelsea]]. Fl-istaġun ta' wara huma żammew it-titlu tal-FA Cup. Huma tilfu l-kampjonat meta wara li l-forma tagħhom fl-aħħar tal-istaġun naqset biex b'hekk bit-telfa ta' 3-2 kontra [[Leeds United]], Manchester United ħadu t-titlu. ===L-inviċibiltà u l-finali taċ-Champions League=== [[Stampa:Trophy_presentation_Highbury_2004.JPG|thumb|300px|Il-''captain'' ta' Arsenal [[Patrick Vieira]] jgħolli t-trofew tal-Premier League 2003-04]] L-istaġun 2003-04 kien staġun impressjonati għal Arsenal hekk kif rebħu l-Premier League (sitta u għoxrin rebħa, tnax-il pari, l-ebda telfa). Huma spiċċaw 11-il punt fuq [[Chelsea FC|Chelsea]]. Huma saru t-tieni tim li jirnexxielu jasal sa dal-punt, fejn l-ewwel tim kien [[Preston North End FC|Preston North End]] fl-1888-89, alavolja Preston lagħbu biss 22 logħba. Arsenal, imma, spiċċaw barra miċ-[[UEFA Champions League|Champions League]] kif ukoll mis-Semi-Finali tal-[[FA Cup]]. Arsenal ma rnexxielhomx iżommu t-titlu fl-2004-05 fejn spiċċaw it-tieni, bi tnax-il punt taħt ir-rebbieħa Chelsea. Arsenal spiċċaw iż-żmien ta' bla telfa meta tilfu 2-0 kontra [[Manchester United]] barra minn darhom. Wara din it-telfa, il-forma tat-tim naqset u tilfu l-ġirja għat-titlu. Fiċ-Champions League huma spiċċaw barra b'riżultat ta' 3-2 kontra [[Bayern Munich]] fit-tieni rawnd. Arsenal spiċċaw l-istaġun bir-rebħ tat-tielet FA Cup f'erba' snin, meta rebħu 5-4 bil-''penalties'', lil Manchester United. Fl-istaġun 2005-06 huma waslu għall-ewwel darba fil-finali taċ-Champions League, biex saru l-ewwel klabb minn Londra li laħqu dan l-istadju. Arsenal spiċċaw l-ewwel fil-grupp mingħajr ebda telfa, fi grupp ikkontestat minn [[Ajax Amsterdam]], [[FC Thun]] u [[AC Sparta Praha|Sparta Prague]]. Fil-fażijiet ta' wara Arsenal rebħu lil timijiet kwotati bħal Real Madrid fejn huma saru l-ewwel tim Brittaniku li għeleb lil Real Madrid fil-[[Santiago Bernabéu Stadium|Bernabéu]]. Wara rebħu lil Juventus u Villarreal biex laħqu l-finali fejn irnexxielhom iżommu rekord ta' għaxar partiti mingħajr ma jiskorjaw gowl. Fil-finali kontra [[FC Barcelona|Barcelona]], Arsenal spiċċaw jilagħbu b'għaxar plejer meta il-gowler [[Jens Lehmann]] ġie mkeċċi. Alavolja bi plejer inqas, huma kienu l-ewwel li skurjaw permezz ta' [[Sol Campbell]] fis-37 minuta. Arsenal iddefendew sew imma b'żewġ gowls ta' [[Samuel Eto'o]] u [[Juliano Belletti]], Barcelona ħarġu rebbieħa 2-1. ===Mixja għall-Emirates Stdium=== [[Stampa:SA400264.JPG|thumb|200px|L-[[Emirates Stadium]] fil-ġurnata tat-testimonjanza għal [[Dennis Bergkamp]], l-ewwel partita li ntlagħbet hemmhekk.]] Arsenal kellhom suċċessi fid-disgħinijiet u fil-millenju l-ġdid, imma Highbury kien limitatgħal 38,500 post; virtwalment kull logħba kienet tispiċċa mimlija nies. Minħabba li l-espansjoni tal-grawnd kienet impossibli biex issir, fl-[[1999]] Arsenal ħabbru pjanijiet iex jimxu għal [[Ashburton Grove]]; ix-xogħol beda f'[[Diċembru 2002]] u f'[[Lulju 2006]] l-[[Emirates Stadium]] kien ġie miftuħ, lest għall-istaġun 2006–07. L-Arsenal beda l-istaġun fuq nota ma tantx ferriħija hekk kif wara tliet logħbiet kienu jinsabu fis-sbatax-il post, però bdew jitilgħu fl-ewwel postijiet tal-klassifika wara li bejn Settembru u Ottubru għamlu żmien ta' inbattibilità. Madanakollu, f'Novembru huma kisbu biss erba' punti u b'hekk il-kowċ Arsène Wenger ammetta li t-tim tiegħu ma kienx se jiġġieled għar-rebħ tal-kampjonat;<ref>[http://home.skysports.com/list.aspx?hlid=431240&CPID=8&clid=3&lid=&title=Wenger+writes+off+title+hopes Wenger jaqta' qalbu għar-rebħ tal-Premiership], ''SkySports.com'' (27-11-2006)</ref> permezz ta' riżultati fqar barra minn darhom, huma kisbu r-raba' post, bl-istess punti ma' Liverpool. B'tim ta' plejers mir-riservi u plejers żgħar, huma laħqu l-[[Football League Cup|League Cup]], imma tilfu 2-1 kontra Chelsea. Huma spiċċaw ukoll barra miċ-Champions League wara li tilfu 2-1 kontra [[PSV Eindhoven]], u anki barra mill-[[FA Cup]] wara li ġew eliminati minn [[Blackburn Rovers]].--> == Emblema == [[Stampa:Arsenal crest 1888.png|thumb|160px|L-ewwel emblema tal-Arsenal mill-1888]] [[Stampa:Arsenal fc old crest small.png|thumb|160px|Verżjoni tal-emblema tal-Arsenal użata bejn l-1949 u l-2002]] L-ewwel emblema ta' Royal Arsenal, li kienet adottata fl-1888, kienet turi tliet [[kanun]]i li jidhru minn fuq u f'pożizzjoni vertikali, simili tal-[[stemma|istemma]] tal-Borough of Woolwich. Dawn xi kultant jistgħu jkunu mħawda ma' xi [[ċumnija|ċumniji]], imma l-preżenza ta' ras ta' ljun u ta' qampiena fuq kull wieħed minnhom, huma indikazzjoni ċara li huma kanuni.<ref name="crest">{{Ċita web |url=http://www.arsenal.com/article.asp?thisNav=The+Club&article=344298&Title=Arsenal+Crest |titlu=The Crest |pubblikatur=Arsenal FC |data-aċċess=2008-03-02 |lingwa=Ingliż}}</ref> Din l-emblema kienet imneħħiha wara li ttrasferixxew lejn Highbury fl-1913, imma fl-1992, il-klabb adotta l-ewwel emblema b'kanun wieħed, fejn dan kien jipponta lejn il-Lvant, bil-laqam tal-klabb, "The Gunners", miktub fejnu; din l-emblema baqgħet biss sal-1925, meta l-kanun kien imnaqqas fid-daqs u orjentat lejn il-Punent.<ref name="crest"/> Fl-1949 il-klabb inawgura emblema aktar moderna bl-istess stil ta' kanun, bl-isem tat-tim b'karattri gotiċi fuq il-kanun, u roll ta' parċmina fejn fiha nkiteb il-[[mottu]] l-ġdid bil-[[Lingwa Latina|Latin]] li kien adottat mill-klabb: ''Victoria Concordia Crescit'' (ir-rebħa tasal mill-armonija). Għall-ewwel darba, l-emblema kienet bil-kuluri, li varjaw xi ftit matul iż-żmien, fejn finalment saret bl-aħmar, l-aħdar u kulur id-deheb. B'kawża tan-numru ta' reviżjonijiet li saru fuq l-istemma, l-Arsenal ma kienx kapaċi li jagħmlu [[copyright]] fuqha. Minkejja li l-klabb irnexxielu jirreġistra l-emblema bħala [[trejdmark]], u ġġieled (u fl-aħħar rebaħ) battalja twila legali ma' kummerċjalist ta' triq lokali li kien ibiegħ prodotti tal-Arsenal li ma kinux uffiċjali,<ref>{{Ċita web |titlu=''Arsenal v. Reed'' in the Court of Appeal |pubblikatur=Michael Simkins LLP |url=http://www.simkins.co.uk/ebulletins/DAFArsenalReed.aspx |isem=Dominic |kunjom=Free |sena=2003 |data-aċċess=2008-03-02 |lingwa=Ingliż}}</ref> il-klabb staqsa għal protezzjoni legali aktar kompluta. Fl-2002 kienet ġiet introdotta emblema ġdida b'linji kurvi aktar moderni u stil aktar simplifikat, fejn il-kanun kien għal darb'oħra orjentat lejn il-Lvant, l-isem tal-klabb miktub b'karattri topografiċi u l-blu skur kien sostwit mal-aħdar.<ref>{{Ċita aħbar| titlu=Arsenal go for a makeover |pubblikatur=BBC Sport| url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/a/arsenal/1795444.stm |data=2004-02-01 |data-aċċess=2008-06-04 |lingwa=Ingliż }}</ref> L-emblema l-ġdida però kkawżat reazzjoni kritika min-naħa tal-partitarji: l-Assoċċazzjoni Indipendenti tal-Benjamini tal-Arsenal akkużaw fil-fatt lill-klabb li injoraw parti kbira tal-istorja u t-tradizzjoni tal-klabb, u li ma kkonsultawx lill-partitarji fuq din il-kwistjoni.<ref>{{Ċita web |titlu=Crestfallen |url=http://www.aisa.org/pdfs/crest_leaflet.pdf |sit=aisa.org |data-aċċess=2008-06-04 |arkivju-url=http://web.archive.org/web/20061108191039/http://www.aisa.org/pdfs/crest_leaflet.pdf |arkivju-data=2006-11-08 |lingwa=Ingliż }}</ref> == Kuluri soċjali == {{Football kit box | align = left | pattern_la = | pattern_b = | pattern_ra = | leftarm = 7B1421 | body = 7B1421 | rightarm = 7B1421 | shorts = FFFFFF | socks = 242B31 | title = Il-kuluri oriġinali tal-Arsenal għal-logħob f'darhom. It-tim libes uniformi simili matul l-istaġun [[Premier League 2005–06|2005–06]]. }} Għal biċċa l-kbir tal-istorja tal-Arsenal, il-kuluri għal-logħob ġewwa darhom kienu flokkijiet ħomor bi kmiem bojod u xorts bojod, minkejja li dawn mhux dejjem kienu hekk. L-għażla tal-aħmar kienet simbolu ta' rikonoxximent għad-donazzjoni tan-[[Nottingham Forest FC|Nottingham Forest]], ftit wara l-fundazzjoni tal-klabb fl-[[1886]]. Tnejn mill-membri fundaturi ta' Dial Square, [[Fed Beardsley]] u [[Morris Bates]], kienu plejers tal-Forest, li ttrasferixxew f'Woolwich għax-xogħol. Meta ikkreaw l-ewwel tim f'dik iż-żona, ma kellhom l-ebda forma ta' uniformi, b'hekk Beardsley u Bates kitbu lil familji tagħhom għall-għajnuna, u rċevew uniformi u ballun. Il-flokk kellu sfumatura skura tal-aħmar, u kien milbus ma' xorts bojod u kalzetti [[blu]].<ref name="squadphotos">{{Ċita web |url=http://www.arsenal.com/article.asp?thisNav=The+Club&article=375812&Title=Squad+photos+gallery |titlu=Squad Photos Gallery |pubblikatur=Arsenal FC |data-aċċess=2008-06-04 |lingwa=Ingliż}}</ref> Fl-1933 [[Herbert Chapman]] ried li l-plejers tiegħu jilbsu aktar distintament u b'hekk immodifika l-uniformi fejn żied kmiem bojod u biddel l-isfumatura tal-aħmar. Hemm min jgħid li Chapman għamel din l-għażla minħabba li kien inspirat minn partitarju li kien liebes ġersi aħmar mingħajr kmiem fuq flokk abjad; verżjoni oħra tgħid li Chapman kien inspirat minn ħwejjeġ simili milbusin minn Tom Webster, fejn hu kien jilgħab il-[[golf]] miegħu.<ref name="kitdesign">{{Ċita web |url=http://www.arsenal.com/article.asp?thisNav=The+Club&article=344300&Title=Kit+Design |titlu=Arsenal Kit Design |pubblikatur=Arsenal FC |data-aċċess=2008-06-04 |lingwa=Ingliż }}</ref> Jekk dawn l-istejjer humiex veri jew le, m'humiex ta' importanza, hekk kif minn dak il-mument l-Arsenal minn dejjem adotta l-flokkijiet ħomor u bojod b'eċċezzjoni ta' żewġ staġuni: fl-1966–67, meta libsu flokkijiet kollha ħomor li milli jidher ma tantx kienu populari mal-partitarji,<ref name="squadphotos" /> u fl-2005–06, l-aħħar staġun tal-Arsenal f'Highbury, meta huma rritornaw lejn il-flokkijiet bi sfumatura ħamra, simili ta' dawk milbus fl-1913. Il-kuluri ta' darhom, inspirat diversi klabbs oħra. Fl-1909, [[AC Sparta Praha|Sparta Prague]] adottaw uniformi ħamra skura bħal dik milbusa fl-istess epoka mill-Arsenal;<ref name="kitdesign"/> fl-1938, [[Hibernian FC|Hibernian]] adottaw id-disinn tal-kmiem tal-Arsenal għall-uniformi ħadra u bajda tagħhom.<ref>{{Ċita web |url=http://www.historicalkits.co.uk/Scottish_Football_League/Hibernian/hibernian.htm |titlu=Hibernian |pubblikatur=historicalkits.co.uk |data-aċċess=2007-02-01 |lingwa=Ingliż}}</ref> Fis-snin tletin, il-kowċ ta' [[SC Braga|Sporting Clube de Braga]], wara li kien irritorna minn logħba f'Highbury, iddeċieda li jadotta l-uniformi ħadra tal-iskwadra tiegħu ma' dik tal-"Gunners".<ref>{{Ċita aħbar |url=http://football.guardian.co.uk/theknowledge/story/0,13854,1643916,00.html |titlu=Nicking the shirts off their backs |pubblikatur=The Guardian |data=2005-11-23 |data-aċċess=2008-03-06 |lingwa=Ingliż}}</ref> L-Arsenal għadu sal-lum juża' l-istess kuluri. Il-kuluri adottati mill-Arsenal għal-logħob barra minn darhom kienu, tradizzjonalment, l-isfar u l-blu, minkejja li bejn l-1982 u l-1984, kienu ġew milbusa uniformi ta' kulur aħmar u blu skur.<ref>{{Ċita web| url=http://hem.passagen.se/arsenalshirts/80-talet/80.htm |titlu=80s Shirts |sit=Arsenal Shirts |data-aċċess=2008-06-04 |lingwa=Ingliż}}</ref> Mal-bidu tas-snin disgħin, il-kuluri tal-uniformi għal-logħob barra minn darhom kienu mibdula regolarment. Fost l-aktar sinjifikant hemm: flokk b'żewġ tonalitajiet ta' blu; xi varjanti tal-isfar u l-blu tradizzjonali, pereżempju, l-istrixxi blu skuri fuq deheb mettaliku fl-2001–02; l-isfar u l-griż skur tal-istaġuni 2005–06 e 2006–07. == Stadju == {{artiklu prinċipali|Emirates Stadium|Arsenal Stadium}} [[Stampa:Arsenal Stadium interior North Bank.jpg|thumb|right|200px|Veduta minn ġewwa tal-Arsenal Stadium, magħruf aħjar bħala Stadju Highbury]] [[Stampa:Emirates-stadionin etupuoli.jpg|thumb|right|200px|L-Emirates Stadium il-ġdid kif jidher minn barra]] Għal parti kbira tal-istorja tal-klabb, l-Arsenal kien jilgħab fix-Xlokk ta' [[Londra]]. Lagħab l-ewwel partiti tiegħu f'[[Manor Ground]] fi [[Plumstead]], u perjodu ta' tliet snin f'[[Invicta Ground]] bejn l-1890 u l-1893. Il-Manor Ground inizzjalment kienet biss għalqa, imma l-klabb installa tribuni u terrazzini fil-ħin biex ikun jista' jilgħab l-ewwel logħba tiegħu fil-Football League f'Settembru 1893. L-istadju kien użat fl-għoxrin sena ta' wara sakemm sar it-trasferiment tal-klabb lejn it-Tramuntana ta' Londra fl-1913. L-istadju suċċessiv tal-Arsenal, l-[[Arsenal Stadium]], magħruf aħjar bħala bħala Highbury, ospita l-logħob intern tal-"Gunners" minn Settembru 1913 sa Mejju 2006. Il-kostruzzjoni tiegħu kienet fdata f'idejn l-arkitett [[Archibald Leitch]]. Kellu disinn komuni ta' ħafna grawnds tal-futbol Brittaniċi, bi tribuna waħda li kienet tgħatti.<ref name="conservation_plan">{{Ċita web |url=http://www.islington.gov.uk/DownloadableDocuments/Environment/Pdf/highburyconservationplan_2005.pdf |titlu=A Conservation Plan for Highbury Stadium, London |pubblikatur=Islington Council |data-aċċess=2008-06-05 |lingwa=Ingliż}}</ref> Fis-snin tletin, l-istadju għadda minn ristruturazzjoni kbira, bil-kostruzzjoni tat-tribuni ġodda tal-Punent u l-Lvant fuq stil [[art deco]] u l-bini tas-saqaf tat-terazza tan-North Bank, li aktar tard sofra bumbardament tal-Ewwel Gwerra Dinjija, u ma kienx restawrat qabel l-1956.<ref name="conservation_plan"/> Fl-aqwa tiegħu, il-Highbury seta' jospita aktar minn 60,000 spettatur, u kellu kapaċità ta' 57,000 sal-bidu tas-snin disgħin, meta ir-rapport Taylor u r-regolament tal-[[Premier League]] kienu nfurzaw lill-klabb biex jikkonverti lil Highbury f'postijiet fejn kulħadd jista' jpoġġi għall-bidu tal-istaġun 1993–94, fejn b'hekk il-kapaċità naqset għal 38,419 spettatur.<ref>{{Ċita web |url=http://www.arsenal.com/article.asp?thisNav=The+Club&article=344883&Title=Highbury |titlu=Highbury |pubblikatur=Arsenal FC |data-aċċess=2008-06-05 |lingwa=Ingliż}}</ref> Din il-kapaċità kellha tonqos iktar matul logħob taċ-[[UEFA Champions League|Champions League]] biex jakkomodaw bords pubbliċitarji. B'hekk matul l-istaġuni 1998–99 u 1999–00, Arsenal lagħbu l-logħob interni taċ-Champions League f'[[Wembley Stadium]], li seta' jospita aktar minn 70,000 persuna.<ref>{{Ċita aħbar |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sport/football/138932.stm |titlu=Arsenal get Wembley go-ahead |pubblikatur=BBC Sport |data=1998-07-24 |data-aċċess=2008-03-06 |lingwa=Ingliż }}</ref> Wara li kkunsidraw diversi oppzjonijiet, l-Arsenal iddeċieda fis-sena 2000 li jibni stadju ġdid ta' 60,000 post f'Ashburton Grove, l-[[Emirates Stadium]], madwar 500 metru fil-Lbiċ ta' Highbury.<ref>{{Ċita aħbar |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/a/arsenal/1011234.stm |titlu=Arsenal unveil new stadium plans |pubblikatur=BBC Sport |data=2000-11-07 |data-aċċess=2008-03-06 |lingwa=Ingliż }}</ref> Għall-bidu l-proġett kien sospiż minħabba spiżi kbar,<ref>{{Ċita aħbar |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/a/arsenal/2953273.stm |titlu=Arsenal stadium delay |pubblikatur=BBC Sport |data=2003-04-16 |data-aċċess=2008-03-06 |lingwa=Ingliż }}</ref> imma l-kostruzzjoni kienet kompluta f'Lulju 2006, lejn il-bidu tal-istaġun 2006–07. L-istadju jġib l-isem tal-isponsor tiegħu, il-kumpanija tal-ajru [[Emirates]], fejn il-klabb iffirma kuntratt ta' madwar [[lira sterlina|£]]100 miljun;<ref name="emiratesdeal">{{Ċita aħbar |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/teams/a/arsenal/3715678.stm |titlu=Arsenal name new ground |pubblikatur=BBC Sport |data=2004-10-05 |data-aċċess=2008-03-06 |lingwa=Ingliż}}</ref> madanakollu xi partitarji rreferu għall-grawnd bħala Ashburton Grove, jew il-Grove, minħabba li ma aċċettawx l-isem tal-isponsor bħala l-isem tal-istadju wkoll. L-istadju se jkun uffiċċjalment imsejjaħ bħala Emirates Stadium sal-2012 u l-logo tal-kumpanija tal-ajru se jidher fuq il-flokkijiet tal-iskwadri sal-aħħar tal-istaġun 2013–14.<ref name="emiratesdeal"/> == Benjamini == L-Arsenal għandha fost l-ikbar u l-iktar bażi ta' benjamini leali, li ssegwi lit-tim kemm fil-logħob f'darhom u anki barra minn darhom. Fil-fatt, fil-kors tal-istaġun 2007–08, huma rreġistraw it-tieni medja l-aktar għolja ta' spettaturi preżenti fl-istadju għal klabb tal-futbol Ingliż (60,070, ugwali għal 99.5% tal-kapaċità disponibbli fl-istadju)<ref>{{Ċita web |url=http://www.tonykempster.co.uk/prematt.htm?comp=1 |titlu=Attendances 2007/08 |isem=Tony |kunjom=Kempster |data-aċċess=2008-04-11 |lingwa=Ingliż }}</ref> u sal-2006, ir-raba' l-akbar medja ta' kull żmien.<ref>{{Ċita web |url=http://www.nufc.com/html/attendance-all-time.html |titlu=All Time League Attendance Records |sit=nufc.com |data-aċċess=2008-04-11 |lingwa=Ingliż }}</ref> Il-benjamini ħafna drabi jsejħu lil xulxin bħala "Gooners", isem li ġej mil-laqam tal-klabb, "The Gunners". Il-lokazzjoni tal-klabb, li tgħaqqad kemm żoni sinjuri bħal [[Canonbury]] u [[Barnsbury]], żoni mħalltin bħal [[Islington]], [[Holloway]] u [[Highbury]], u żoni industrijali bħal [[Finsbury Park]] u [[Stoke Newington]], ifisser li l-benjamini tal-Arsenal huma provenjenti minn klassijiet soċjali diversi. Barra minn hekk, skont rapport tal-2002, il-klabb għandu l-akbar perċentwal (7.7%) ta' partitarji li mhumiex bojod minn kull klabb ieħor tal-futbol Ingliż.<ref>{{Ċita aħbar| titlu=Soccer violence declining say fans |pubblikatur=BBC News| url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sport/football/1844962.stm |data=2012-02-27 |data-aċċess=2008-04-11 |lingwa=Ingliż }}</ref> Bħal kull klabb ta' kalibru tal-futbol Ingliż, l-Arsenal għandu numru ta' klabbs subordinati, fosthom il-''Klabb Uffiċċjali tal-Benjamini tal-Arsenal'', li hu affiljat mal-klabb, u l-''Assoċċazzjoni Indipendenti Benjamini Arsenal'', li min-naħa l-oħra jżomm linja indipendenti. Hemm ukoll l-[[Arsenal Supporters' Trust]], li tippromovi manifestazzjonijiet bejn il-benjamini. Il-benjamini tal-klabb jippubblikaw ukoll [[fanzine]]s, jew rivisti, bħal ''The Gooner'', ''Highbury High'', ''Gunflash'' u ''Up The Arse!''. Barra mill-korijiet tal-istadju, il-partitarji tal-Arsenal ikantaw "One-Nil to the Arsenal" (fuq ir-ritmu ta' "Go West") u "Boring, Boring Arsenal", li qabel kienet titkanta regolarment minn partitarji avversarji, imma issa saret titkanta ironikament mill-benjamini tal-Arsenal meta t-tim ikun qed jilgħab tajjeb.<ref>{{Ċita aħbar |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,353528,00.html |titlu=Boring, Boring Arsenal |pubblikatur=Time |data=2002-09-22 |isem=Kate |kunjom=Noble |data-aċċess=2008-04-11 |lingwa=Ingliż }}</ref> Minbarra n-numru kbir ta' benjamini li jinsabu fl-Ingilterra, it-tim Ingliż naqas mid-dipendenza fuq il-ġeografija, hekk kif in-numru ta' benjamini kiber ukoll madwar id-dinja. Il-bażi ta' partitarji kiber internazzjonalment bil-wasla tat-televiżjoni satellitari, u issa hemm ukoll klabbs ta' benjamini barranin subordinati mal-klabb. skont rapport tal-2005 minn Granada Ventures, hu stmat li hemm madwar 27 miljun benjamin tal-Arsenal, li b'hekk jagħmlu t-tielet klabb l-aktar segwit fid-dinja.<ref>{{Ċita web| titlu=Arsenal FC - the Premiership’s fastest growing football brand |pubblikatur=Granada Ventures| url=http://www.granadaventures.co.uk/newsdocs/doc28.doc |data=2005-08-05 |data-aċċess=2008-04-11 |lingwa=Ingliż }}</ref> L-akbar rivalità profonda u li ilha sejra hi dik kontra l-ġirien tagħhom tat-[[Tottenham Hotspur FC|Tottenham Hotspur]]. Il-partiti bejn dawn iż-żewġ timijiet huma msejjħin bħala d-[[derby tat-Tramuntana ta' Londra]]. Partiti kontra timijiet oħra minn Londra, bħala [[Chelsea FC|Chelsea]] u [[West Ham United FC|West Ham United]], huma wkoll imħarsa bħala importanti, imma r-rivalità ma' dawn it-timijiet mhix daqshekk kbira kkomparata dik mat-Tottenham. Barra minn hekk, l-Arsenal u l-[[Manchester United FC|Manchester United]] kellhom rivalità kbir li tmur lura lejn l-aħħar tas-snin tmenin, li ntensifikat meta ż-żewġ timijiet kienu jikkompetu għat-titlu tal-Premier League.<ref>{{Ċita aħbar |url=http://thescotsman.scotsman.com/ViewArticle.aspx?articleid=2574208| titlu=Red-hot rivalry, but United and Arsenal won't rely on brute force |pubblikatur=The Scotsman |isem=Tom |kunjom=Lappin |data=2004-10-23 |data-aċċess=2008-04-10 |lingwa=Ingliż }}</ref> == L-Arsenal fil-komunità == Fl-1985, l-Arsenal iffundaw [[responsabilità soċjali tal-intrapriża|proġett għall-komunità]], "Arsenal in the Community", li joffri [[sport]], [[edukazzjoni]] u proġetti tal-[[karità]].<ref name="community">{{Ċita web |url=http://www.arsenal.com/article.asp?thisNav=news&article=414418 |titlu=Community Department celebrates 21st birthday! |pubblikatur=Arsenal FC |data-aċċess=2008-06-19 |lingwa=Ingliż}}</ref> Il-klabb jappoġġja direttament numru ta' kawżi karitabbli u fl-1992 stabilixxa l-grupp "The Arsenal Charitable", li ġabar aktar minn [[ewro|€]]3 miljun għal każijiet lokali.<ref>{{Ċita aħbar |url=http://www.arsenal.com/article.asp?thisNav=News&article=386324 |titlu=Arsenal Charity Ball raises over £60,000 |pubblikatur=Arsenal.com |data=2006-05-11 |data-aċċess=2008-06-19 |lingwa=Ingliż}}</ref> Barra minn hekk, skwadra eks-professjonistika famuża, mill-1991 bdiet tgħin fil-ġbir ta' fondi għal motivi tajbin.<ref name="community"/> == Arsenal Ladies == {{artiklu prinċipali|Arsenal Ladies LFC}} L-[[Arsenal Ladies LFC|Arsenal Ladies]] hi l-iskwadra tal-futbol femminili affiljat ma' dik maskili. Fundata fl-1987, il-klabb sar wieħed semi-professjonista fl-2002 taħt il-gwida ta' [[Vic Akers]], li qabel kien ukoll kowċ tal-klabb prinċipali. L-Arsenal Ladies hi l-iskwadra Ingliża bl-ikbar numru ta' suċċessi fil-futbol femminili; hi attwalment iċ-ċampjin kurrenti tal-Premier League femminili u huma l-unika tim Ingliż li rebħu t-[[Tazza UEFA femminili]] fl-istaġun 2006–07. == Skwadra kurrenti == === L-ewwel tim === <small>''Aġġornata fl-4 ta' Settembru 2017''</small><ref>{{Ċita web |url=http://www.arsenal.com/first-team/players |titlu=First Team Players |data-aċċess=2008-08-21 |pubblikatur=Rasenal FC |lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita web |url=http://www.uefa.com/footballeurope/club=52280/competition=1/index.html |titlu=Arsenal FC |pubblikatur=UEFA |data-aċċess=2008-08-21 |lingwa=Ingliż}}</ref> {{Plejers fit-tim tal-futbol/bidu}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=1|naz=Polonja|poż=G|isem=[[Wojciech Szczęsny]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=3|naz=Franza|poż=D|isem=[[Bacary Sagna]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=4|naz=Ġermanja|poż=D|isem=[[Per Mertesacker]]|oħrajn=[[Kaptan (futbol)|it-3^et kaptan]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=5|naz=Belġju|poż=D|isem=[[Thomas Vermaelen]]|oħrajn=[[Kaptan (futbol)|kaptan]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=6|naz=Franza|poż=D|isem=[[Laurent Koscielny]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=7|naz=Repubblika Ċeka|poż=M|isem=[[Tomáš Rosický]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=8|naz=Spanja|poż=M|isem=[[Mikel Arteta]]|oħrajn=[[Kaptan (futbol)|viċi-kaptan]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=9|naz=Ġermanja|poż=A|isem=[[Lukas Podolski]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=10|naz=Ingilterra|poż=M|isem=[[Jack Wilshere]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=11 |naz=Ġermanja|poż=M|isem=[[Mesut Özil]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=12|naz=Franza|poż=A|isem=[[Olivier Giroud]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=13|naz=Italja|poż=G|isem=[[Emiliano Viviano]]|oħrajn=taħt self minn [[US Città di Palermo|Palermo]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=14|naz=Ingilterra|poż=A|isem=[[Theo Walcott]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=15|naz=Ingilterra|poż=A|isem=[[Alex Oxlade-Chamberlain]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=16|naz=Wales|poż=M|isem=[[Aaron Ramsey]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/nofs}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=17|naz=Spanja|poż=D|isem=[[Nacho Monreal]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=19|naz=Spanja|poż=M|isem=[[Santi Cazorla]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=20|naz=Franza|poż=M|isem=[[Mathieu Flamini]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=21|naz=Polonja|poż=G|isem=[[Łukasz Fabiański]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=22|naz=Franza|poż=A|isem=[[Yaya Sanogo]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=24|naz=Franza|poż=M|isem=[[Abou Diaby]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=25|naz=Ingilterra|poż=D|isem=[[Carl Jenkinson]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=26|naz=Gana|poż=M|isem=[[Emmanuel Frimpong]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=30|naz=Korea t'Isfel|poż=A|isem=[[Park Chu-Young]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=31|naz=Ġappun|poż=M|isem=[[Ryo Miyaichi]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=44|naz=Ġermanja|poż=M|isem=[[Serge Gnabry]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=52|naz=Danimarka|poż=A|isem=[[Nicklas Bendtner]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=58|naz=Ġermanja|poż=M|isem=Gedion Zelalem}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/tmiem}} === Plejers barra f'self === {{Plejers fit-tim tal-futbol/bidu}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=— |naz=SWI|poż=D|isem=[[Johan Djourou]] |oħrajn=ma' [[Hamburger SV]] sal-aħħar tal-istaġun 2013–14}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=— |naz=Spanja|poż=D|isem=[[Ignasi Miquel]] |oħrajn=ma' [[Leicester City FC|Leicester City]] sal-aħħar tal-istaġun 2013–14}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/nofs}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=— |naz=Franza|poż=M|isem=[[Francis Coquelin]] |oħrajn=ma' [[SC Freiburg]] sal-aħħar tal-istaġun 2013–14}} {{Plejers fit-tim tal-futbol|n=— |naz=Kosta Rika|poż=A|isem=[[Joel Campbell]] |oħrajn=ma' [[Olympiacos FC|Olympiacos]] sal-aħħar tal-istaġun 2013–14}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/tmiem}} === Staff tekniku === {| class="wikitable" |- !Isem !Rwol |- |{{flagicon|Franza}} [[Arsène Wenger]] |Kowċ |- |{{flagicon|Irlanda ta' Fuq}} [[Pat Rice]] |Assistent Kowċ |- |{{flagicon|Bożnija u Ħerżegovina}} [[Boro Primorac]] |Kowċ tal-Ewwel Tim |- |{{flagicon|Ingilterra}} [[Neil Banfield]] |Kowċ tat-Tim tar-Riservi |- |{{flagicon|Irlanda}} [[Gerry Peyton]] |Kowċ tal-Gowlers |- |{{flagicon|Ingilterra}} Colin Lewin |Psikoterapista |} == Kowċis == {{artiklu prinċipali|Lista ta' kowċis ta' Arsenal FC}} Fuq il-bankina tal-Arsenal kien hemm preżenti tmintax-il kowċ u ħamsa oħrajn li kellhom rwol temporanju, minn mindu l-klabb kien appunta lill-ewwel kowċ professjonista, [[Thomas Mitchell (kowċ tal-futbol)|Thomas Mitchell]] fl-1862.<ref name="kowċis arsenal">{{Ċita web |url=http://www.arsenal.com/article.asp?thisNav=the+club&article=365320&lid=History&Title=Arsenal+Managers |titlu=Arsenal Managers |pubblikatur=Arsenal FC |data-aċċess=2008-06-10 |lingwa=Ingliż }}</ref> L-aktar li serva għal żmien twil kien [[George Allison]] (1934–1947) waqt li l-aktar wieħed li serva fuq terminu ta' logħob hu l-kowċ preżenti [[Unai Emery]] (2018–). Wenger hu wkoll l-uniku kowċ tal-Arsenal li ġej minn barra mir-Renju Unit jew l-Irlanda u hu dak bl-aktar suċċessi fejn għandu perċentwal ta' 57.36% ta' rebħiet (sal-11 ta' Mejju 2008), waqt li [[Leslie Knighton]] hu l-inqas wieħed ta' suċċess b'perċentwal ta' 34.46%. Żewġ kowċis tal-Arsenal mietu matul il-karriera tagħhom mal-klabb – [[Herbert Chapman]] u [[Tom Whittaker]].<ref>{{ċita web |url=http://www.arsenal.com/history/the-managers |titlu=The Managers |pubblikatur=Arsenal FC |data-aċċess=2009-03-13 |lingwa=Ingliż }}</ref> == Unuri == === Kompetizzjonijiet domestiċi === * '''[[Premier League|Kampjonat Ingliż]]: 13''' :[[L-Ewwel Diviżjoni tal-Football League|L-Ewwel Diviżjoni]]: 7 ::1930–31, 1932–33, 1933–34, 1934–35, 1937–38, 1947–48, 1952–53, 1970–71, 1988–89 :[[Premier League]]: 9 ::1990–91, 1997–98, 2001–02, 2003–04 * '''[[FA Cup|Tazza Ingliża]]: 11''' :1929–30, 1935–36, 1949–50, 1970–71, 1978–79, 1992–93, 1997–98, 2001–02, 2002–03, 2004–05 * '''[[Football League Cup|Tazza tal-Kampjonat Ingliż]]: 2''' :1986–1987, 1992–1993 * '''[[FA Community Shield]]: 16''' :1930, 1931, 1933, 1934, 1938, 1948, 1953, 1991, 1998, 1999, 2002, 2004 === Kompetizzjonijiet internazzjonali === * '''[[Tazza tat-Tazez Ewropej]]: 1''' :1993–94 * '''[[Tazza tal-Fieri]]: 1''' :1969–70 == Noti == {{noti}} == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == {{commonscat}} * {{Sit uffiċjali}} {{Premier League}} {{G14}} [[Kategorija:Klabbs tal-futbol Ingliżi]] [[Kategorija:Arsenal FC| ]] [[Kategorija:Klabbs tal-futbol stabbiliti fl-1886]] 117jhjz842wr22b392zxajw9cp6i3s4 0 6805 278955 216476 2022-08-12T19:49:50Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox sit elettroniku |isem=Wikimedia Commons |alexa = 2750 |logo=[[Stampa:Wikiquote-logo-en.svg|100px|Logo ta' Wikimedia Commons]] |screenshot=[[Stampa:Wikiquote screenshot 2008.png|250px|Screenshot ta' Wikimedia Commons]] |deskrizzjoni= |url=[http://www.wikiquote.org/ www.wikiquote.org] |kummerċjali=Le |lingwa=Multingwali |tip=Repożitorju ta' kwotazzjonijiet |reġistrazzjoni=Opzjonali |proprjetarju=[[Fondazzjoni Wikimedia]] |awtur=[[Jimmy Wales]] u l-komunità Wikimedia |stat attwali=Attiva }} Il-'''Wikikwota''' huwa proġett ibbażat fuq [[wiki]] li hu mmexxi mill-[[Fondazzjoni Wikimedia]], li jaħdem fuq is-softwer [[MediaWiki]]. Ibbażat fuq l-idea ta' Daniel Alston u mplimentat minn [[Brion Vibber]], l-għan ta' dan il-proġett hu li jipproduċi kollaboritivament referenza vasta ta' kwotazzjonijiet minn nies popolari, kotba u proverbji, u jagħti dettalji fuqhom. Minkejja li hawn diversi kollezzjonijiet ta' kwotazzjonijiet fuq l-[[internet]], Wikikwota huwa differenti mill-oħrajn minħabba li jagħti l-opportunità biex il-viżitaturi jikkontribbwixxu.<ref>{{ċita aħbar |isem=Gemma |kunjom=DeVinney |titlu=Wikiquote: Another source for quotes on the Web |url=http://ublib.buffalo.edu/libraries/publications/eh/2007/070118.html |xogħol=Electronic Highways |pubblikatur=University of Buffalo |data=2007-01-18 |data-aċċess=2009-03-19 |lingwa=Ingliż }}</ref> Inizzjalment il-proġett beda bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]], imma fl-Lulju tal-2004, lingwi ġodda ġew introdotti. == Kronoloġija tal-istorja == [[Stampa:Wikiquote growth.png|thumb|right|260px|It-tkabbir esperjenzat mit-tmien l-ikbar Wikikwoti.]] {| class="wikitable" |- ! Data ! Avveniment |- | 27 ta' Ġunju 2003 | Temporanjament tpoġġiet fuq il-verżjoni [[lingwa Wolof|Wolof]] tal-Wikipedija (wo.wikipedia.com). |- | 10 ta' Ġunju 2003 | Ġiet attivat sottodominju ġdid (quote.wikipedia.org). |- | 25 ta' Awwissu 2003 | Attivat dominju ġdid (wikiquote.org). |- | 17 ta' Lulju 2004 | Lingwi ġodda ġew miżjuda. |- | 13 ta' Novembru 2004 | L-edizzjoni Ingliża tilħaq l-2,000 artiklu. |- | Novembru 2004 | Tilħaq 24 lingwa. |- | Marzu 2005 | Tilħaq total ta' 10,000 paġna. L-edizzjoni Ingliża toqrob lejn it-3,000 paġna. |- | Ġunju 2005 | Tilħaq 34 lingwa, li tinkludi waħda klassika (il-Latin) u waħda artifiċjali (l-Esperanto). |- | 4 ta' Novembru 2005 | Il-Wikikwota Ingliża tilħaq il-5,000 paġna. |- | April 2006 | Il-Wikikwota Franċiża tingħalaq minħabba raġunijiet legali. |- | 4 ta' Diċembru 2006 | Il-Wikikwota Franċiża terġa' tingħata bidu. |- | 7 ta' Mejju 2007 | Il-Wikikwota Ingliża tilħaq l-10,000 paġna. |- | Lulju 2007 | Tilħaq 40 lingwa. |} == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == {{wikiquote|Wikiquote:Wikiquote}} * [[wikiquote:|Wikikwota]] {{Wikimedia}} [[Kategorija:Proġetti tal-Wikimedia]] i28x1ieom9ldkd28ojeuy0bb1fer4cb 0 6963 278995 266490 2022-08-13T10:53:51Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika tal-Armenja |isem_nattiv = Հայաստանի Հանրապետություն |isem_komuni = Armenja |stampa_bandiera = Flag of Armenia.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Armenia.svg |stampa_mappa = Armenia_(orthographic_projection).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Armenja |ħolqa_emblema = Emblema tal-Armenja |ħolqa_demografija = Demografija tal-Armenja |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = [[Mer Hayrenik|Մեր Հայրենիք]] <small>([[Lingwa Armena|Armenjan]])</small><br />''Mer Hayrenik'' <small>(traskrizzjoni)</small><br />''Patrija tagħna'' <center>[[Stampa:Mer Hayrenik instrumental.ogg]]</center> |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Armena|Armenjan]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Stampa:Coat of Arms of Yerevan.png|20px]] [[Jerevan]] |latd=40 |latm=11 |latNS=N |lonġd=44 |lonġm=31 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Stampa:Coat of Arms of Yerevan.png|20px]] [[Jerevan]] |tip_gvern = [[Sistema presidenzjali|Repubblika semi-presidenzjali]] |titlu_kap1 = [[President tal-Armenja|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Armenja|Prim Ministru]] |titlu_kap3 = [[Assemblea Nazzjonali tal-Kelliema|Kelliem]] |isem_kap1 = [[Armen Sargsyan]] |isem_kap2 = [[Nikol Pashinyan]] |isem_kap3 = [[Ararat Mirzoyan]] |leġislatura = [[Assemblea Nazzjonali tal-Armenja|Assemblea Nazzjonali]] |żona_kklassifika = 141 |poż_erja = 141 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 29,743 |erja_mi_kw = 11,484 km2 |perċentwal_ilma = 4.71<ref name="cia-fact">{{ċita web |titlu=The World Fact Book – Armenia |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html |pubblikatur=Central Intelligence Agency |data-aċċess=2010-07-17 |arkivju-url=http://web.archive.org/web/20100719074837/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html |arkivju-data=2010-07-19 ||lingwa=Ingliż}}</ref> |sena_stima_popolazzjoni = |stima_popolazzjoni = |poż_stima_popolazzjoni = 134 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 3,262,200<ref name="Armstat">{{ċita web |url=http://armstat.am/file/doc/99458058.pdf |titlu=Statistical Service of Armenia|xogħol=World Economic Outlook Database, October 2009 |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2010-09-02 |arkivju-url=http://web.archive.org/web/20101010162346/http://www.armstat.am/file/doc/99458058.pdf |arkivju-data=2010-10-10 ||lingwa=Ingliż}}</ref><ref name="News.am">{{ċita web |url=http://news.am/eng/news/46702.html |titlu=News.am |xogħol=World Economic Outlook Database, October 2009 |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2011-01-01 ||lingwa=Ingliż}}</ref> |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2010 |densità_popolazzjoni_km2 = 108.4 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 280.7 |poż_densità_popolazzjoni = 99 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2011 |PGD_PSX = $19.649 biljun<ref name=imf2>{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=49&pr.y=4&sy=2011&ey=2013&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=911&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |titlu=Armenia |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-07-19}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $5,838<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{profitt}} 0.729 <ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/mediacentre/humandevelopmentreportpresskits/2013report/|titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Ġnus Magħquda |data-aċċess=2013-05-21 ||lingwa=Ingliż}}</ref> |poż_IŻU = 87 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli</span> |tip_sovranità = Formazzjoni u indipendenza |avveniment_stabbilit1 = Data tradizzjonali |avveniment_stabbilit2 = [[Nairi]] |avveniment_stabbilit3 = [[Urartu|Renju ta' Ararat]] |avveniment_stabbilit4 = [[Dinastija Orontid]] |avveniment_stabbilit5 = [[Renju tal-Armenja (antikità)|Renju tal-Armenja]] |avveniment_stabbilit6 = [[Repubblika Demokratika tal-Armenja]] Stabbiliet |avveniment_stabbilit7 = Indipendenza <br /> mill-[[Unjoni Sovjetika]] <div style="float:right;"> Iddikjarata<br /> Rikonoxxuta <br /> Finalizzata |data_stabbilit1 = 11 ta' Awwissu 2492 QK |data_stabbilit2 = 1200&nbsp;QK |data_stabbilit3 = 840 QK |data_stabbilit4 = 560&nbsp;QK |data_stabbilit5 = 190&nbsp;QK |data_stabbilit6 = 28 ta' Mejju 1918 |data_stabbilit7 = <br /><br />23 ta' Awwissu 1990<br /> 21 ta' Settembru 1991<br /> 21 ta' Diċembru 1991 |valuta = [[Dram Armenjan|Dram]] (դր.) |kodiċi_valuta = AMD |żona_ħin = [[Ħin Kordinat Universali|UTC]] |differenza_ħku = +4 |cctld = [[.am]] |kodiċi_telefoniku = +374 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $10.066 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $2,990<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |noti = }} L-'''Armenja''' ({{awdjo|en-us-Armenia.ogg|ɑrˈmiːniə}}; bl-[[Lingwa Armena|Armenjan]]:Հայաստան), uffiċjalment ir-'''Repubblika tal-Armenja''' (bl-[[Lingwa Armena|Armenjan]]:Հայաստանի Հանրապետություն, ''Hayastani Hanrapetut’yun''), hi [[pajjiż interkjuż]] fir-reġjun [[Kawkasu t'Isfel]] tal-[[Ewroasja]]. Il-pajjiż jinsab f'salib it-toroq tal-[[Asja tal-Punent]] u l-[[Ewropa tal-Lvant]],{{nota|Il-klassifikazzjoni tar-reġjuni tad-dinja tal-Ġnus Magħquda tpoġġi lil Armenja fl-Asja tal-Punent<ref name="cia-fact" /><ref>{{ċita web |url=http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/atlas/index.html?Parent=asia&Rootmap=armeni&Mode=d&SubMode=w |titlu=Armenia |pubblikatur=National Geographic ||lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{ċita web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35178/Armenia |titlu=Armenia |pubblikatur=Encyclopædia Britannica ||lingwa=Ingliż}}</ref> u ''Oxford Reference Online'' ukoll tpoġġi lil Armenja fl-Asja.<ref>{{ċita web |url=http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780199546091.001.0001/acref-9780199546091-e-652 |titlu=Oxford Reference |pubblikatur=Oxford Reference Online |data-aċċess=2012-10-20 ||lingwa=Ingliż}}</ref>}} billi jmiss mat-[[Turkija]] lejn il-punent, il-[[Ġeorġja]] lejn it-tramuntana, l-[[indipendenza|indipendenti]] ''[[de facto]]'' [[Nagorno-Karabakh]] u l-[[Ażerbajġan]] lejn il-lvant, l-[[Iran]] u l-[[enklav]] tal-Azerbajġan [[Repubblika Awtonoma Nakhchivan|Nakhchivan]] fin-nofsinhar. L-Armenja hija unitarja, multi-partit u nazzjon-stat demokratiku b'wirt kulturali antik. Ir-[[Renju tal-Armenja (Antikità)|Renju tal-Armenja]] kien stabbilit fis-seklu 6 QK, wara l-waqgħa ta' [[Urartu]]; dan sar l-ewwel stat fid-dinja li adotta l-Kristjaneżmu bħala reliġjon tiegħu,<ref>{{ċita ktieb|kunjom=Garsoïan|isem=Nina|titlu=Armenian People from Ancient to Modern Times|pubblikatur=Palgrave Macmillan|sena=1997|volum=1|paġna=81||lingwa=Ingliż}}</ref> fis-snin bikrija tas-seklu 4 (id-data tradizzjonali hija 301 AD).<ref>{{ċita ktieb|isem=René|kunjom=Grousset|titlu=Histoire de l'Arménie|pubblikatur=Payot|sena=1947|ħarġa=1984|paġna=122||lingwa=Franċiż}}. Id-dati jvarjaw bejn 284 sa 314. Garsoïan (''op.cit.'' p.82), wara r-riċerka ta' Ananian.</ref> Ir-Repubblika tal-Armenja moderna tirrikonoxxi l-[[Knisja Appostolika Armenjana]], l-eqdem knisja nazzjonali fid-dinja, bħala stabbiliment reliġjuż primarju tal-pajjiż.<ref>Ir-repubblika għandha separazzjoni tal-knisja u stat</ref><ref>{{ċita web|url=http://www.president.am/library/constitution/eng/?pn=1 |titlu=The Constitution of the Republic of Armenia, Article 8.1 |pubblikatur=President.am |data-aċċess=2010-12-30| arkivju-url= http://web.archive.org/web/20101220065003/http://president.am///library/constitution/eng/?pn=1| arkivju-data=2010-12-20|lingwa=Ingliż}}</ref> L-Armeni għandhom [[alfabett Armenjan|alfabett]] uniku vvintat minn [[Mesrop Mashtots]] fis-sena 405 AD. [[RSS Armena|Bħala eks-Repubblika]] tal-[[Unjoni Sovjetika]], l-Armenja hija [[demokrazija emerġenti]] sa mill-2011 fejn kienet innegozjata mal-[[Unjoni Ewropea]] biex issir membru assoċjat. Hija għandha dritt li tkun membru tal-UE sakemm tissodisfa l-istandards u l-kriterji meħtieġa.<ref>{{ċita web|url=http://www.libertas-institut.com/de/PDF/Armenia%20ante%20portas.pdf |titlu=How Armenia Could Approach the European Union |format=PDF |data= |data-aċċess=2013-03-12|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{ċita web|url=http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/10/955&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en |titlu=EUROPA – Press Releases – EU launches negotiations on Association Agreements with Armenia, Azerbaijan and Georgia |pubblikatur=Europa |data=2010-07-15 |data-aċċess=2011-09-21|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{ċita web|url=http://news.am/eng/news/22489.html |titlu=Armenia-EU association agreement may be concluded shortly |pubblikatur=Armenia News |data-aċċess=2011-09-21|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{ċita web|url=http://ec.europa.eu/delegations/armenia/press_corner/all_news/news/2010/20101215_01_en.htm |titlu=3rd PLENARY ROUND OF THE EU-ARMENIA NEGOTIATIONS ON THE ASSOCIATION AGREEMENT |pubblikatur=Ec.europa.eu |data=2010-12-15 |data-aċċess=2012-08-28|lingwa=Ingliż}}</ref> Il-Gvern tal-Armenja żżomm integrazzjoni Ewropea bħala prijorità ewlenija fil-politika barranija tiegħu.<ref>{{ċita web|url=http://www.gov.am/en/news/item/5418/ |titlu=Information Center – Official News – The Government of the Republic of Armenia |pubblikatur=Gov.am |data=2010-11-27 |data-aċċess=2011-08-21|lingwa=Ingliż}}</ref> <br><gallery caption="Armenja"> Yerevan-Republic Square-06-Museum-2019-gje.jpg|Yerevan Haghartsin-22-Muttergotteskirche-2019-gje.jpg|Haghartsin Zvartnots-12-2019-gje.jpg|Zvartnots Etchmiadzin-20-Veharan Pontifical Residence-2019-gje.jpg|Etchmiadzin Noravank-Muttergotteskirche-12-2019-gje.jpg|Noravank Noravank-Kreuzstein-20-2019-gje.jpg|Khatchkar </gallery> == Noti == {{noti}} == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == * [http://www.court.am/ Ġudikatura tal-Armenja] {{en}} * [http://www.anra.am/ Awtorità Regolatorja Nukleari Armena] {{en}} * [http://www.elections.am/ Kummissjoni Elettorali Ċentrali] {{en}} {{Ewropa}} {{Asja}} [[Kategorija:Armenja| ]] [[Kategorija:Pajjiżi interkjużi]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1991]] 2b03nk0zlqaizjwmsud98unrsn4kzk0 0 7006 278989 260417 2022-08-13T10:02:36Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi, infobox wikitext text/x-wiki {{Infobox klabb tal-futbol | stampa = [[Stampa:Logo of AC Milan.svg|125px]] | pattern_la1 = _milan2223h | pattern_b1 = _milan2223h | pattern_ra1 = _milan2223h | pattern_sh1 = _milan2223h | pattern_so1 = _milan2223h | leftarm1 = 000000 | body1 = 000000 | rightarm1 = 000000 | shorts1 = 000000 | socks1 = 000000 | pattern_la2 = _milan2223a | pattern_b2 = _milan2223a | pattern_ra2 = _milan2223a | pattern_sh2 = _milan2223a | pattern_so2 = _milan2223a | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = FFFFFF | socks2 = FFFFFF }} '''Associazione Calcio Milan''', komunement imsejħa '''AC Milan''' jew '''Milan''', huwa klabb professjonist [[Italja|Taljan]] ibbażat f'[[Milan]], il-[[Lombardija]], li jilgħab fis-[[Serie A]]. Il-klabb twaqqaf fis-sena 1899 minn wieħed Inġliz li kien jaħdem il-bizilla;[[Herbert Kilpin]] u n-negozjant [[Alfred Edwards (futbol)|Alfred Edwards]] fost l-oħrajn.<ref>{{Ċita web |titlu=Storja |url=http://www.acmilan.com/en/club/history |pubblikatur=Associazione Calcio Milan |data-aċċess=2010-10-04 |arkivju-url= http://web.archive.org/web/20101007130309/http://www.acmilan.com/en/club/history |arkivju-data=2010-10-07 |lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita aħbar|url=http://news.bbc.co.uk/local/nottingham/hi/people_and_places/history/newsid_8291000/8291087.stm |titlu=AC Milan's Nottingham-born hero |isem=Neil |kunjom=Heath |pubblikatur=BBC |data=2009-11-17 |data-aċċess=2010-10-04|lingwa=Ingliż}}</ref> Il-klabb għamel l-istorja kollha tiegħu, bl-eċċezzjoni fl-istaġuni 1980-81 u 1982-83, fil-quċċata tal-[[Futbol fl-Italja|Futbol Taljan]], magħruf bħala s-[[Serie A]] li bdiet fl-istaġun 1929-30. Dan il-klabb huwa t-tielet l-aktar wieħed ta’ suċċess fil-[[Futbol|futbol dinji]] f'termini ta' trofej internazzjonali wara Real Madrid u Al Ahly, flimkien ma' [[Boca Juniors]], bi 18-il titlu uffiċjalment rikonoxxuti mill-[[UEFA]] u l-[[FIFA]].<ref>{{Ċita aħbar |titlu=Unuri |url=http://www.acmilan.com/en/club/palmares |pubblikatur=Associazione Calcio Milan |data-aċċess=2010-10-04| arkivju-url= http://web.archive.org/web/20101007114727/http://www.acmilan.com/en/club/palmares|arkivju-data=2010-10-07|lingwa=Ingliż}}</ref> Milan rebħu 4 [[Lista ta' klabbs ċampjins tad-dinja (futbol)|titli dinjija]], aktar minn kull klabb ieħor fid-dinja, wara li rebħu t-[[Tazza Interkontinentali (futbol)|Tazza Interkontinentali]] tlett darbiet u l-[[FIFA Club World Cup]] għal darba. Il-Milan rebħu wkoll it-[[UEFA Champions League|Tazza taċ-Ċampjins/Champions League]] f'seba' okkażjonijiet, wara [[Real Madrid CF|Real Madrid]].<ref>{{Ċita web |titlu=Trophy Room |url=http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/en/First_Team/1193041481370/Palmares/Honours.htm |pubblikatur=realmadrid.com |editur=[[Real Madrid CF|Real Madrid Club de Fútbol]] |data-aċċess=2008-07-12| arkivju-url= http://web.archive.org/web/20080712230248/http://www.realmadrid.com/cs/Satellite/en/First_Team/1193041481370/Palmares/Honours.htm|arkivju-data=2008-07-12|lingwa=Ingliż}}</ref> Huma wkoll rebħu l-[[UEFA Super Cup]] b'rekord ta' ħames darbiet u t-[[Tazza tat-Tazez Ewropej]] darbtejn. Milan rebħu kull kompetizzjoni ewlenija li fiha kienu kkompetew, bl-eċċezzjoni tal-[[UEFA Europa League|Europa League]] (f'din il-kompetizzjoni huma kienu tilfu żewġ semi-finali fl-1972 u fl-2002). Domestikament, bi 18-il [[Lista ta' ċampjins tal-futbol Taljan|titlu tal-kampjonat]] il-Milan huwa t-tieni l-aktar l-klabb ta’ suċċess fis-[[Serie A]] wara [[Juventus FC|Juventus]] (36 titlu), flimkien mar-rivali lokali [[FC Internazionale Milano|Inter]].<ref>{{Ċita web |titlu=Albo d'oro |url=http://www.legaseriea.it/it/serie-a-tim/albo-d-oro |pubblikatur=Lega Serie A |data-aċċess=2010-10-04 |lingwa=Taljan|arkivju-url= http://web.archive.org/web/20101018001314/http://www.legaseriea.it/it/serie-a-tim/albo-d-oro|arkivju-data=2010-10-18}}</ref> Huma wkoll rebħu l-[[Coppa Italia]] 5 darbiet, kif ukoll rekord ta' 6 titli fis-[[Supercoppa Italiana]]. Milan jilabgħbu l-logħob f'darhom ġewwa [[San Siro]], magħruf ukoll bħala ''Stadio Giuseppe Meazza''. Il-grawnd, li huwa maqsum ma' Inter, huwa l-akbar grawnd tal-futbol fl-Italja, b'kapaċità totali ta' 80,018 spettatur.<ref>{{Ċita web |titlu=Struttura |url=http://www.sansiro.net/struttura.asp |pubblikatur=San Siro |data-aċċess=2010-10-04 |lingwa=Taljan}}</ref>L-Inter huma kkunsidrati l-akbar rivali tagħhom, u l-logħbiet bejn iż-żewġ timijiet huma msejħa [[Derby della Madonnina]], li hija waħda mill-aktar derbies segwiti fil-futbol.<ref>{{Ċita web|url=http://www.theroar.com.au/2010/01/26/is-this-the-greatest-derby-in-the-world/ |titlu=Is this the greatest derby in world sports? |pubblikatur=The Roar |data=2010-01-26 |data-aċċess=2011-09-28|lingwa=Ingliż}}</ref> Mill-2010, il-Milan huwa t-tielet l-aktar tim li għandu sapport fl-Italja,<ref>{{Ċita web |url=http://www.demos.it/2010/pdf/143320100924calcio.pdf|titlu=Italja, il paese nel pallone |sit=demos.it |format=PDF |paġni=3, 9–10 |data=2010-08-24 |data-aċċess=2011-07-20 |lingwa=Taljan |arkivju-url= http://web.archive.org/web/20110721195337/http://www.demos.it/2010/pdf/143320100924calcio.pdf |arkivju-data= 2011-07-21}}</ref> u s-seba' l-aktar tim li għandu sapport fl-Ewropa, quddiem kull tim Taljan ieħor. Klassifika tal-partitarji tat-timijiet Ewropej: [[FC Barcelona|Barcelona]] l-ewwel bi 57.8 miljun, segwiti minn [[Real Madrid CF|Real Madrid]] (31.3 miljun), [[Manchester United FC|Manchester United]] (30.6 miljun), [[Chelsea FC|Chelsea]] (21.4 miljun), [[FC Bayern Munich|Bayern Munich]] (20.7 miljun) u Milan (18.4 miljun). <ref>{{Ċita web |url=http://www.sportmediaset.mediaset.it/calcio/articoli/articolo41645.shtml |titlu=Tifo: Barcellona la regina d'Europa |pubblikatur=Sport Mediaset |data=2010-09-09 |data-aċċess=2010-09-10 |lingwa=Taljan| arkivju-url= http://web.archive.org/web/20100910150408/http://www.sportmediaset.mediaset.it/calcio/articoli/articolo41645.shtml|arkivju-data= 2010-09-10}}</ref><ref>{{Ċita web |url=http://sport.repubblica.it/news/sport/calcio-barcellona-club-con-piu-tifosi-in-europa-inter-8a/3835303.html?refresh_ce |titlu=Calcio, Barcellona club con più tifosi in Europa, Inter 8/a |pubblikatur=La Repubblica |data=2010-09-09 |data-aċċess=2010-09-10 |lingwa=Taljan}}</ref> Is-sid tal-klabb huwa l-eks Prim Ministru Taljan [[Silvio Berlusconi]], u l-Viċi President Onorarju huwa [[Franco Baresi]]. Il-klabb huwa wieħed mill-għonja u l-aktar siewja fil-futbol Taljan u fid-dinja.<ref>{{Ċita aħbar |titlu=Soccer Team Valuations |url=http://www.forbes.com/lists/2008/34/biz_soccer08_Soccer-Team-Valuations_Rank.html |pubblikatur=Forbes |data=2008-04-30 |data-aċċess=2010-10-04| arkivju-url= http://web.archive.org/web/20100929163532/http://www.forbes.com/lists/2008/34/biz_soccer08_Soccer-Team-Valuations_Rank.html|arkivju-data= 2010-09-29|lingwa=Ingliż}}</ref>Huma kienu membri fundaturi tal-grupp [[G-14]], li huwa grupp tal-klabbs tal-futbol tal-Ewropa ewlenin, il-[[European Club Association]].<ref>{{Ċita web |titlu=ECA Members |url=http://www.ecaeurope.com/Default.aspx?id=1082680 |pubblikatur=European Club Association |data-aċċess=2010-10-04|lingwa=Ingliż}}</ref> == Storja == [[Stampa:Italian Football Champion 1901.jpg|thumb|right|AC Milan 1901]] Fl-[[1899]], il-klabb ġie imwaqqaf bħala ''Milan Cricket and Foot-Ball club'' minn żewġ [[Renju Unit|Ingliżi]] [[Alfred Edwards]] u [[Herbert Kilpin]]. Il-klabb ċertament kellu influwenza kbira: it-titlu tal-klabb huwa fil-fatt Milan mhux Milano, bħall-klabb ta' Genoa. Il-kuluri tat-tim kienu min dejjem aħmar u iswed. Fl-[[1908]] jifforma klabb ieħor minħabba ċerti kwistjonijiet rigward il-plejers barranin. Dan ikun l-[[Internazionale]] jew kif inhu magħruf illum l-'''Inter'''. Fis-snin ħamsin, Milan kienu ma l-ewwel tlett tims Taljani u rebħu is-''Scudetto'' fl-[[1951]]. Milan kienu qed jikbru bit-teknika ta' Gren, Nordahl u Liedholm. It-tim kien qed joffri wħud mil-aħjar plejers fosthom [[Lorenzo Buffon]] u [[Cesare Maldini]], missier [[Paolo Maldini]]. Forsi l-iktar rebħa prestiġjuża kienet ta' 7-1, kontra il-[[Juventus FC|Juventus]] f'[[Torino]], meta skorja tripletta il-plejer '''Nordahl'''. Din ġrat fil-5 ta' Frar [[1950]]. Wara ħafna problemi finanzjarji u nuqqas ta' suċċessi, Milan inbidlu kompletament. [[Silvio Berlusconi]] qajjem u saħħaħ lil Milan fl-[[20 ta' Frar]] [[1986]]. Berlusconi xtara kowċ mil-Parma, ċertu [[Arrigo Sacchi]], flimkien ma tlett plejers [[Olanda|Olandiżi]], [[Marco van Basten]], [[Frank Rijkaard]] u [[Ruud Gullit]]. Tfaċċaw anki talenti [[Italja|Taljani]] : [[Roberto Donadoni]], [[Carlo Ancelotti]] u [[Giovanni Galli]]. Sacchi rebaħ l-''iscudetto'' tal-1987-88 wara l-partita kontra [[SSC Napoli|Napoli]] ta' [[Diego Maradona]]. Fl-istaġun 1988-1989, Milan rebħu t-tielet Tazza Ewropea kontra [[Steaua Bucaresti]] (4-0), kif ukoll rebħu it-tieni Tazza Interkontinentali kontra National de Medellin (1-0). It-tim reġa rebaħ kontra Benfica (1-0) imbagħad Milan reġgħu akkwistaw it-Tazza Interkontinentali kontra [[Olimpia Asunción]]. Żmien ta' rebħ, ta' suċċess, ta' tibdil u ta' talenti li biż-żmien, ħafna plejers, immaturaw u kibru f'kull aspett. B'Sacchi telaq biex imexxi it-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Italja|tim nazzjonali tal-Italja]], u ftit wara [[Fabio Capello]] ngħata l-kariga. Milan kienu għaddejja minn mumenti ta' glorja: ma jitilfux partiti, anzi jirbħu u jirbħu bi plejers bħal [[Franco Baresi]], [[Alessandro Costacurta]] u [[Paolo Maldini]] li huma difensuri. == Kuluri u l-arma == {{Football kit box |pattern_la = _acm0607a |pattern_b = _acm0607a |pattern_ra = _acm0607a |pattern_sh = _acm0607h |pattern_so = _acmilan |leftarm = FFFFFF |body = FFFFFF |rightarm = FFFFFF |shorts = FFFFFF |socks = FFFFFF |title = Ger intlibes minn Milan fil-Finali taċ-Ċampjins League ta' l-2006-07}} L-aħmar u l-iswed kienu l-kuluri li jirrappreżentaw l-klabb matul l-istorja kollha tiegħhu. Huma kienu magħżula biex jirrappreżentaw ''fiery ardour''(aħmar) u l-avversarji" jikkonsisti l-biża’ (iswed). ''Rossoneri'', il-laqam l-aktar użat tat-tim , litteralment tfisser "ħomor u suwed" bit-Taljan, b'referenza għall-kuluri tal-istrixxi fuq il-ger tagħhom.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://pt.uefa.com/printoutfiles/competitions/supercup/2007/e/e_300912_pr.pdf|editur=UEFA.com|titlu=AC Milan – Sevilla FC|data=2007-07-25|format=PDF|lingwa=Ingliż}}</ref> Laqam ieħor derivat ​​mill-kuluri tal-klabb huwa ''[[the Devil]]''. Ritratt ta 'devil aħmar kien użat bħala l-arma ta' Milan fuq punt wieħed bl-''Istilla tad-deheb għall-Eċċellenza tal-Isport'' tinsab fuqa. Kif soltu fil-futbol Taljan, l-istilla ta' hawn fuq fl-arma kienet mogħtija lill-klabb wara li rebaħ 10 titli fil-kampjonat, fl-1979. Għal ħafna snin, l-arma tal-Milan kienet sempliċement il-[[Bandiera tal-Milan]], li kienet oriġinarjament l-bandiera ta' [[Saint Ambrose]].<ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.weltfussballarchiv.com/Vereinsprofilnew.php?ID=3002|sit=WeltFussballArchiv.com|titlu=AC Milan|data=2007-07-25|lingwa=Ingliż}}</ref> L-arma moderna li tintuża llum tirrappreżenta l-kuluri tal-klabb u l-bandiera tal-''[[Comune]] di [[Milan]]o'', bl-akronimu ''ACM'' fil-quċċata u s-sena bażika fil-qiegħ(1899). Xorts bojod u kalzetti suwed ġeneralment jintlibsu meta it-tim jilgħab f'daru. Il-ger tal-Milan ta' barra minn daru dejjem kienu kompletament bojod. Huwa meqjus kemm mis-sapporters u l-klabb li kien ger ixxurtjat fil-finali taċ-Ċampjins League, minħabba l-fatt li l-Milan rebħu 6 finali minn 8 meta lagħbu bil-ger abjad (tilfu biss ma' [[AFC Ajax|Ajax]] fl-1995 u [[Liverpool FC|Liverpool]] fl-2005), u rebħu biss 1 minn 3 bl-ewwel ger. It-tielet ger, li rari jintuża u jinbidel kull sena, kien l-aktar iswed bit-tirqim aħmar fl-istaġuni reċenti. == Stejdjum == {{Infobox Stadju |isem = Stadio Giuseppe Meazza |laqam = San Siro |stampa = |desk_stampa = |isem_sħiħ = Stadio Giuseppe Meazza |ismijiet_preċ = |lokalità = Via Piccolomini 5,<br />20151 [[Milan]], [[Italja]]/ |koordinati = |kostruzzjoni = |inawgurazzjoni = 19 ta' Settembru 1926 |rinovazzjoni = 1939, 1955, 1989 |espansjoni = |magħluq = |demolizzjoni = |proprjetarju = Muniċipalità ta ' [[Milan]] |operatur = AC Milan u [[FC Internazionale Milano|Internazionale]] |wiċċ = Ħaxix |spiża_kostruzzjoni = ₤5,000,000 (1926), ₤5,100,000 (1939), $60,000,000 (1989) |arkitett = Ulisse Stacchini (1925), Giancarlo Ragazzi (1989), Enrico Hoffer (1989) |kuntrattur_ġenerali = |kuntratturi_prinċipali = |kapaċità = 80,018 bilqiegħda |dimensjonijiet = 105m x 68m |lokatorji = AC Milan (1926–preżent), [[FC Internazionale Milano|Internazionale]] (1947-preżent) |sit_elettroniku = http://www.sansiro.net/ }} L-istadju tat-tim jesa' 80,018 bilqiegħda f'[[San Siro]], uffiċjalment magħruf bħala ''Stadio Giuseppe Meazza'' wara li l-attur qabel li kien irappreżentat kemm Milan u kemm [[FC Internazionale Milano|Inter]]. L-aktar isem komuni użat, ''[[San Siro]]'', huwa l-isem tad-distrett fejn l-istadju jinsab. San Siro kien l-istadju ta 'Milan mill-1926, meta kien privatament mibni mill-president ta 'Milan fil-ħin, [[Piero Pirelli]]. Il-kostruzzjoni saret minn 120 ħaddiema, u dam 13-il xagħar u nofs biex tlesta. L-istadju kien proprjetà tal-klabb sakemm ġie mibjugħ lill-kunsill tal-belt fl-1935, u mill-1947 ġiet maqsuma ma Internazionale, meta l-ewlieni [[Milan]] kien aċċettata bħala lokatorju. L-ewwel logħba intlagħabet fl-istadju kienet fit-19 ta' Settembru 1926, meta Milan tilfu 6-3 fil-logħba ta 'ħbiberija kontra Internazionale. Milan lagħbu 1 logħba fil-league tiegħhu f'San Siro fis-19 ta' Settembru 1926, kienu tilfu 1-2 ma [[UC Sampdoria|Sampierdarenese]]. Minn kapaċità inizjali ta '35,000 spettaturi, l-istadju għadda rinnovazzjonijiet kbar ħafna, aktar reċentement bi tħejjija għat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 2006|Tazza tad-Dinja 2006]] meta l-kapaċità kienet stabbilita għall- 85,700, kollha koperti b'saqaf polikarbonat. Fis-sajf tal-2008 il-kapaċità ġiet imnaqqsa għal 80,018, sabiex jintlaħqu l-istandards il-ġodda stabbiliti mill-[[UEFA]]. Ibbażat fuq il-mudell Ingliż għall-grawnds, San Siro huwa ddisinjat speċifikament għal logħbiet tal-futbol, għall-kuntrarju ħafna ''multi-purpose'' grawnds użati għas-Serie A. Huwa għalhekk magħruf fl-Italja għall-atmosfera meraviljuża waqt il-logħob, grazzi għall-viċinanza ta 'l-stands għall-pitch. L-użu frekwenti ta' ''[[flare (pirotekniku)|flares]]'' billi partitarji jikkontribwixxu għall-atmosfera, iżda l-prattika kultant tikkawża l-problemi. Fit-19 ta' Diċembru 2005, il-viċi-president u direttur eżekuttiv ta' Milan [[Adriano Galliani]] ħabbar li l-klabb ħadem serjament lejn ir-rilokazzjoni. Huwa qal li l-grawnd il-ġdid ta' Milan se jkun prinċipalment ibbażat fuq il-[[Veltins-Arena]] u se jsegwu l-istandards ta 'grawnds tal-futbol fl-Istati Uniti, Ġermanja u Spanja. Kontrarjament differnti mill-istadji oħra ħafna fl-Italja, Istadju l-ġdid ta 'Milan x'aktarx se jiġu użat għall-futbol biss, bla ''athletics track''. Drittijiet tismija tal-istadju il-ġdid se jkun probabbilment jinbiegħ lill-isponsor, b'mod simili għall-[[Emirates Stadium]] tal-[[Arsenal FC|Arsenal]].<ref>{{Ċita aħbar|url=http://english.people.com.cn/200510/07/eng20051007_212984.html|pubblikatur=People's Daily Online|titlu=AC Milan considering move to new stadium|data=2007-07-25|lingwa=Ingliż}}</ref> Wieħed għad irid jara jekk dan il-pjan se jipproċedi jew jekk dan huwa biss manuvra għall-seħħ il-proprjetarji (Comune di Milano) li jbiegħu l-istadju lil Milan għal ħlas nominali sabiex jipproċedu rinnovazzjonijiet estensivi. Il-possibbiltà ta ' [[FC Internazionale Milano|Inter]] hija li jkunu jistgħu jaffettwaw proċeduri f'San Siro. == Partitarji u rivalitajiet == [[Stampa:milansaporters.jpg|thumb|Il-partitarji ta' Milan]] Milan huwa wieħed mill-aqwa klabbs tal-futbol issaportjati fl-Italja, skond ir-riċerka mwettqa mill-gazzetta Taljana ''[[La Repubblica]]''.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.repubblica.it/2007/08/sezioni/sport/calcio/tifo-contro/tifo-contro/tifo-contro.html|editur=La Repubblica official website|titlu=Research: Supporters of football clubs in Italy|data=Awwissu 2007|lingwa=Taljan}}</ref> Storikament, Milan kienet appoġġjata mill-belt ta' ħidma ta' klassi u nies ta' [[trade union]]. Min-naħa l-oħra, ir-rivali eterni [[FC Internazionale Milano|Internazionale]] kienu prinċipalment appoġġjata mill-aktar sinjuri u tipikament milanisti normali.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.footballderbies.com/honours/index.php?id=30|sit=FootballDerbies.com|titlu=AC Milan vs. Inter Milan|data=2007-07-25|lingwa=Ingliż}}</ref> Wieħed mill-eqdem gruppi tal-[[Ultras]] fil-futbol Taljan kollhu, ''[[Fossa dei Leoni]],'' oriġinaw f'Milan.<ref>Bħalissa, il-grupp ultras prinċipali fi ħdan il-bażi ta' appoġġ huwa ''Brigate Rossonere''.</ref> Politikament, Milan ultras qatt ma kellhom ebda preferenza partikolari,<ref>{{Ċita aħbar|url=http://website.lineone.net/~view_from_the_terrace/italsce.html|arkivju-url=http://web.archive.org/web/20080618065740/http://website.lineone.net/~view_from_the_terrace/italsce.html|arkivju-data=2008-06-18 |pubblikatur=View from the Terrace|titlu= Italian Ultras Scene|data=2007-06-29|lingwa=Ingliż}}</ref> iżda l-midja tradizzjonalment assoċjati mal-''left-wing'',<ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.sportspundit.com/team/37/|sit=SportsPundit.com|titlu=AC Milan|data=2007-07-25|lingwa=Ingliż}}</ref> sa ftit ilu, meta presidenza ta' Berlusconi kemxejn bidel din l-opinjoni.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.extra-football.com/teams/ac-milan.html|sit=Extra-Football.com|titlu=AC Milan|data=2007-07-25|data-aċċess=2010-04-01|lingwa=Ingliż}}</ref> Skond l-studju mill-2010, Milan huwa l-aktar tim Taljan appoġġjat fl-Ewropa u s-seba ġenerali, b'aktar minn 18,4 miljun sapporter. AC Milan għandha l-ogħla 9 [[Attendenzi medji ta 'klabbs tal-futbol Ewropej|attendenza medja ta' klabbs tal-futbol Ewropej]] wara [[Borussia Dortmund]], [[FC Barcelona]], [[Manchester United FC|Manchester United]], [[Real Madrid CF|Real Madrid]], [[FC Bayern Munich|Bayern Munich]], [[FC Schalke 04|Schalke]], [[Arsenal FC|Arsenal]], u [[Hamburger SV|Hamburg]].<ref>{{Ċita web|url=http://soccernet.espn.go.com/stats/attendance/_/league/ger.1/year/2010/german-bundesliga?cc=5901 |titlu=German Bundesliga Stats: Team Attendance - 2010-11 |pubblikatur=ESPN |lingwa=Ingliż}}</ref><ref>http://arxiu.fcbarcelona.cat/web/english/noticies/club/temporada10-11/05/17/n110517117527.html</ref><ref>{{Ċita web|url=http://soccernet.espn.go.com/stats/attendance/_/league/eng.1/year/2010/barclays-premier-league?cc=5901 |titlu= Barclays Premier League Stats: Team Attendance - 2010-11 |pubblikatur=ESPN|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://soccernet.espn.go.com/stats/attendance/_/league/ESP.1/year/2010/spanish-primera-division?cc=5901 |titlu=Spanish La Liga Stats: Team Attendance - 2010-11 |pubblikatur=ESPN|lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://soccernet.espn.go.com/stats/attendance/_/league/ita.1/year/2010/italian-serie-a?cc=5901 |titlu=Italian Serie A Stats: Team Attendance - 2010-11 |pubblikatur=ESPN|lingwa=Ingliż}}</ref> Is-sapporters tal-[[Genoa CFC|Genoa]] jikkunsidraw lil Milan bħala rivali, Vincenzo Spagnolo kienu stabbiliti għall-mewt minn sostenitur ta' Milan f'Jannar 1995.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://www.italymag.co.uk/italy_regions/liguria_emilia_romagna/2007/sports/genoa-bans-milan-fans-from-sunday-match/|arkivju-url=http://web.archive.org/web/20071011164731/http://italymag.co.uk/italy_regions/liguria_emilia_romagna/2007/sports/genoa-bans-milan-fans-from-sunday-match/|arkivju-data=2007-10-11 |sit=ItalyMag.co.uk|titlu= Genoa Bans Milan Fans From Sunday Match|data=2007-06-29|lingwa=Ingliż}}</ref> Madankollu, ir-rivalità prinċipali tal-Milan hija mal-klabb tal-Internazionale; iż-żewġ timijiet jiltaqgħu fil-kampjonat Taljan fid-''[[Derby della Madonnina]]'' darbtejn kull staġun tas-Serie A. L-isem tad-derby tirreferi għall-[[Beatu Verġni Marija|Beata Verġni Marija]]; l-istatwa tagħha qieghda fil-[[Katidral ta' Milan]] u hija waħda mill-attrazzjonijiet ewlenin tal-belt. Il-logħba normalment toħloq atmosfera mill-isbaħ, bil-''banners'' numerużi (spiss umoristiċi jew offensivi) mhux mitwija qabel il-bidu tal-logħba. [[Flare (pirotekniku)|Flares]] huma komunement preżenti u jikkontribwixxu għall-ispettaklu iżda dawn xi kultant wasslu għal problemi, inkluż l-abbandun tat-tieni leg taċ-[[UEFA Champions League 2004–05|Champions League 2004-05]] fil-logħba tal-kwarti tal-finali kontra l-Inter fit-12 ta' April 2005, wara tefgħa ta' flare minn spettatur minn tal-Inter laqat il-gowler [[Dida (gowler)|Dida]] fuq spallejh.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/europe/4432047.stm|pubblikatur=BBC Sport|titlu=Milan game ended by crowd trouble|data=2007-07-25|lingwa=Ingliż}}</ref> == Unuri == [[Stampa:A.C. Milan lifting the European Cup after winning the 2002–03 UEFA Champions League - 20030528.jpg|thumb|AC Milan jiċċelebraw UEFA Champions League 2003]] === Domestiċi === ==== Kampjonati ==== * '''[[Serie A]] (livell 1)''' ** '''Rebbieħa (18):''' 1901, 1906, 1907, 1950–51, 1954–55, 1956–57, 1958–59, 1961–62, 1967–68, 1978–79, 1987–88, 1991–92, 1992–93, 1993–94, 1995–96, 1998–99, 2003–04, 2010–11 ** Runners-up (17): 1902, 1910–11, 1911–12, 1947–48, 1949–50, 1951–52, 1955–56, 1960–61, 1964–65, 1968–69, 1970–71, 1971–72, 1972–73, 1989–90, 1990–91, 2004–05, 2011–12 * '''[[Serie B]] (livell 2)''' ** '''Rebbieħa (18):''' 1980–81, 1982–83 ==== Tazzi ==== * '''[[Coppa Italia]]''' ** '''Rebbieħa (5):''' 1966–67, 1971–72, 1972–73, 1976–77, 2002–03 ** Runners-up (7): 1941–42, 1967–68, 1970–71, 1974–75, 1984–85, 1989–90, 1997–98 * '''[[Supercoppa Italiana]]''' ** '''Rebbieħa (7):''' 1988, 1992, 1993, 1994, 2004, 2011, 2016 ** Runners-up (2): 1996, 1999, 2003 === Ewropa === * '''[[UEFA Champions League]]''' ** '''Rebbieħa (7):''' <!-- -->1962&ndash;63, <!-- -->1968&ndash;69, <!-- -->1988&ndash;89, <!-- -->1989&ndash;90, <!-- -->[[UEFA Champions League 1993–94|1993&ndash;94]], <!-- -->[[UEFA Champions League 2002–03|2002&ndash;03]], <!-- -->[[UEFA Champions League 2006–07|2006&ndash;07]] ** Runners-up (4): <!-- -->1957&ndash;58, <!-- -->[[UEFA Champions League 1992–93|1992&ndash;93]], <!-- -->[[UEFA Champions League 1994–95|1994&ndash;95]], <!-- -->[[UEFA Champions League 2004–05|2004&ndash;05]] * '''[[Tazza tat-Tazez Ewropej]]''' ** '''Rebbieħa (2):''' <!-- -->[[Tazza tat-Tazez Ewropej 1967–68|1967&ndash;68]], <!-- -->[[Tazza tat-Tazez Ewropej 1972–73|1972&ndash;73]] ** Runners-up (1): <!-- -->[[Tazza tat-Tazez Ewropej 1973–74|1973&ndash;74]] * '''[[UEFA Super Cup]]''' ** '''Rebbieħa (5):''' <!-- -->1989, <!-- -->1990, <!-- -->1994, <!-- -->2003, <!-- -->2007 ** Runners-up (2): <!-- -->1973, <!-- -->1993 === Dinjija === * '''[[Tazza Interkontinentali (futbol)|Tazza Interkontinentali]]''' ** '''Rebbieħa (3):''' <!-- -->1969, <!-- -->1989, <!-- -->1990 ** Runners-up (4): <!-- -->1963, <!-- -->1993, <!-- -->1994, <!-- -->2003 * '''[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs|Tazza tad-Dinja tal-Klabbs]]''' ** '''Rebbieħa (1):''' <!-- -->[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol tal-Klabbs 2007|2007]] == Plejers == === Skwadra === ''Mill-21 ta' Lulju 2017''.<ref>{{ċita web |titlu=Squad season 2015/2016 |url=http://www.acmilan.com/en/teams/roster |pubblikatur=Associazione Calcio Milan |data-aċċess=2017-07-21}}</ref> {{Plejers fit-tim tal-futbol/bidu}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n= 1 | naz=BRA | poż=G | isem=[[Gabriel Vasconcelos Ferreira|Gabriel]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n= 4 | naz=ITA | poż=M | isem=[[José Mauri]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n= 5 | naz=ITA | poż=M | isem=[[Giacomo Bonaventura]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=7 | naz=FRA | poż=A | isem=[[M'Baye Niang]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n= 8 | naz=ESP | poż=M | isem=[[Suso (futboler)|Suso]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n= 9 | naz=POR | poż=A | isem=[[André Silva]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=10 | naz=TUR | poż=M | isem=[[Hakan Çalhanoğlu]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=11 | naz=ITA | poż=A | isem=[[Fabio Borini]] |oħrajn=taħt self minn [[Sunderland AFC|Sunderland]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=12 | naz=ITA | poż=D | isem=[[Andrea Conti]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=13 | naz=ITA | poż=D | isem=[[Alessio Romagnoli]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=15 | naz=PAR | poż=D | isem=[[Gustavo Gómez]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=17 | naz=COL | poż=D | isem=[[Cristián Zapata]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=18 | naz=ITA | poż=M | isem=[[Riccardo Montolivo]]|oħrajn=[[Kaptan (futbol)|kaptan]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=19 | naz=ITA | poż=D | isem=[[Leonardo Bonucci]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=20 | naz=ITA | poż=D | isem=[[Ignazio Abate]] |oħrajn=[[Kaptan (futbol)|viċi-kaptan]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/nofs}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=21 | naz=ARG | poż=M | isem=[[Lucas Biglia]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=22 | naz=ARG | poż=D | isem=[[Mateo Musacchio]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=23 | naz=ARG | poż=M | isem=[[José Sosa]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=29 | naz=ITA | poż=D | isem=[[Gabriel Paletta]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=30 | naz=ITA | poż=G | isem=[[Marco Storari]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=31 | naz=ITA | poż=D | isem=[[Luca Antonelli]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=42 | naz=ITA | poż=M | isem=[[Giovanni Crociata]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=63 | naz=ITA | poż=A | isem=[[Patrick Cutrone]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=70 | naz=SUI | poż=D | isem=[[Ricardo Rodríguez]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=70 | naz=COL | poż=A | isem=[[Carlos Bacca]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=73 | naz=ITA | poż=M | isem=[[Manuel Locatelli]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=79 | naz=CIV | poż=M | isem=[[Franck Kessié]]|oħrajn=taħt self minn [[Atalanta BC|Atalanta]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=90 | naz=ITA | poż=G | isem=[[Antonio Donnarumma]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=96 | naz=ITA | poż=D | isem=[[Davide Calabria]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=99 | naz=ITA | poż=G | isem=[[Gianluigi Donnarumma]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/tmiem}} === Plejers barra f'self === {{Plejers fit-tim tal-futbol/bidu}} {{Plejers fit-tim tal-futbol| naz=ITA | poż=G | isem=Alessandro Plizzari |oħrajn=ma' [[Ternana Calcio|Ternana]] sat-30 ta' Ġunju 2018}} {{Plejers fit-tim tal-futbol| naz=ITA | poż=D | isem=[[Gian Filippo Felicioli]] |oħrajn=ma' [[Hellas Verona FC|Hellas Verona]] sat-30 ta' Ġunju 2019}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/nofs}} {{Plejers fit-tim tal-futbol| naz=ITA | poż=M | isem=[[Andrea Bertolacci]] |oħrajn=ma' [[Genoa CFC|Genoa]] sat-30 ta' Ġunju 2018}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | naz=ITA | poż=A | isem=[[Gianluca Lapadula]] |oħrajn=ma' [[Genoa CFC|Genoa]] sat-30 ta' Ġunju 2018}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/tmiem}} === Skwadra tal-Akkademja === {{Main|AC Milan Primavera}} === Numri rtirati === {| class="wikitable" style="font-size:90%; text-align: center;" |- ! style="width:30px;"| N. ! style="width:125px;"| Plejer ! style="width:100px;"| Nazzjonalità ! style="width:170px;"| Pożizzjoni ! style="width:120px;"| debut ma' Milan ! style="width:120px;"| L-aħħar logħba ! style="width:25px;"| Ref |- | <big>'''3'''<nowiki>*</nowiki></big> | align=left| {{sortname|Paolo|Maldini}} | align=left| {{bandiera|Italja}} | [[Difensur#Difensur ċentrali|Difensur ċentrali]] / [[Difensur#Fuq il-faxex|Fuq il-faxex]] | 25 ta' Jannar 1985 | 31 ta' Mejju 2009 | <ref name="numbers">{{Ċita aħbar |url=http://www.guardian.co.uk/football/2009/may/27/football-the-knowledge-retired-shirts |titlu=Which clubs have retired shirt numbers? |isem1=Scott |kunjom1=Murray |isem2=Paolo |kunjom2=Bandini |pubblikatur=The Guardian |data=2009-05-27 |data-aċċess=2010-01-11 |lingwa=Ingliż}}</ref> |- | <big>'''6'''</big> | align=left| {{sortname|Franco|Baresi}} | align=left| {{bandiera|Italja}} | [[Difensur#Libero|Libero]] | 23 t'April 1978 | 1 ta' Ġunju 1997 | <ref name="numbers"/> |} <nowiki>*</nowiki> Jista 'jiġi restawrat għal wieħed miż-żewġ wliedu, għandhom kull wieħed minnhom jilagħbu professjonalment għall-klabb. == Staff tal-kowċing == ''Mis-7 ta Lulju 2016.''<ref>{{Ċita aħbar |titlu=Coaching staff season 2012/2013 |url=http://www.acmilan.com/en/teams/staff |pubblikatur=Associazione Calcio Milan |data-aċċess=2012-07-09|lingwa=Ingliż}}</ref> {| class="wikitable" |- ! Pożizzjoni ! Isem |- ! scope="row"| Kowċ | [[Vincenzo Montella]] |- ! scope="row"| Kowċ assistent | Daniele Russo |- ! scope="row"| Kowċis tal-gowlers | Alfredo Magni |- ! scope="row" rowspan="3"| Assistenti tekniċi |- | Nicola Caccia |- | Giuseppe Irrera |- ! scope="row"| Trejner atletiku | Emanuele Marra |- ! scope="row" rowspan="3"| Analisti tal-vidjo |- | Simone Montanaro |- | Riccardo Manno |- ! scope="row"| Direttur mediku | Stefano Mazzoni |- ! scope="row"| Tabib tat-tim | Marco Freschi |- |} == Presidenti u Kowċis == === Storja Presidenzjali === Milan kellhom presidenti numerużi matul l-istorja tagħhom, u wħud minnhom kienu sidien tal-klabb filwaqt li oħrajn kienu presidenti onorarji. Hawnhekk hawn lista kompluta tagħhom.<ref name=president>{{Ċita aħbar|url=http://www.romaniansoccer.ro/european_clubs/italy/milan_ac.shtml|sit=RomanianSoccer.ro|titlu=Associazione Calcio Milan |data=2007-06-08|data-aċċess=2010-01-14| arkivju-url= http://web.archive.org/web/20100204022230/http://www.romaniansoccer.ro/european_clubs/italy/milan_ac.shtml |arkivju-data= 2010-02-04 |lingwa=Ingliż}}</ref> <div style="font-size:100%"> {| |- |width="10"|&nbsp; |valign="top"| {| class="wikitable" style="text-align: center" |- !|Isem !|Snin |- |align=left|[[Alfred Edwards (football)|Alfred Edwards]] |align=left|1899–1909 |- |align=left|Giannino Camperio |align=left|1909 |- |align=left|Piero Pirelli |align=left|1909–1928 |- |align=left|Luigi Ravasco |align=left|1928–1930 |- |align=left|Mario Bernazzoli |align=left|1930–1933 |- |align=left|Luigi Ravasco |align=left|1933–1935 |- |align=left|Pietro Annoni |align=left|1935 |- |align=left|Pietro Annoni<br />G. Lorenzini<br />Rino Valdameri |align=left|1935–1936 |- |align=left|Emilio Colombo |align=left|1936–1939 |- |align=left|Achille Invernizzi |align=left|1939–1940 |} |width="30"|&nbsp; |valign="top"| {| class="wikitable" style="text-align: center" |- !|Isem !|Snin |- |align=left|Umberto Trabattoni |align=left|1940–1944 |- |align=left|[[Antonio Busini]] |align=left|1944–1945 |- |align=left|Umberto Trabattoni |align=left|1945–1954 |- |align=left|Andrea Rizzoli |align=left|1954–1963 |- |align=left|Felice Riva |align=left|1963–1965 |- |align=left|Federico Sordillo |align=left|1965–1966 |- |align=left|Franco Carraro |align=left|1967–1971 |- |align=left|Federico Sordillo |align=left|1971–1972 |- |align=left|Albino Buticchi |align=left|1972–1975 |- |align=left|Bruno Pardi |align=left|1975–1976 |- |align=left|Vittorio Duina |align=left|1976–1977 |} |width="30"|&nbsp; |valign="top"| {| class="wikitable" style="text-align: center" |- !|Isem !|Snin |- |align=left|[[Felice Colombo]] |align=left|1977–1980 |- |align=left|Gaetano Morazzoni |align=left|1980–1982 |- |align=left|Giuseppe Farina |align=left|1982–1986 |- |align=left|Rosario Lo Verde |align=left|1986 |- |align=left|[[Silvio Berlusconi]] |align=left|1986–2004 |- |align=left|''Kummissjoni Presidenzjali'' |align=left|2004–2006 |- |align=left|Silvio Berlusconi |align=left|2006–2008 |- |align=left|''Kummissjoni Presidenzjali'' |align=left|2008–2012 |- |align=left| Silvio Berlusconi |align=left|2012–2017 |- |align=left| [[Li Yonghong]] |align=left|2017– |} |} </div> === Storja Maniġerjali === Hawn taħt hawn lista ta' kowċis tal-Milan mill-1900 sal-lum.<ref>{{Ċita aħbar|url=http://clubmilan.net/?cat=2&subcat=50&details=260|pubblikatur=Milan Club Larino|titlu= Tutti gli allenatori rossoneri|data=2007-07-25|data-aċċess=2010-01-14|lingwa=Ingliż}}</ref> <div style="font-size:100%"> {| |- |width="10"|&nbsp; |valign="top"| {| class="wikitable" style="text-align: center" |- !|Isem !|Nazzjonalità !|Snin |- |align=left|[[Herbert Kilpin]] |{{flagicon|ENG}} |align=left|1900–1908 |- |align=left|Daniele Angeloni |{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1906–1907 |- |align=left|''Technical Commission'' |{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1907–1910 |- |align=left|Giovanni Camperio |{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1910–1911 |- |align=left|''Technical Commission'' |{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1911–1914 |- |align=left|Guido Moda |{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1915–1922 |- |align=left|Ferdi Oppenheim |{{flagicon|AUT}} |align=left|1922–1924 |- |align=left|[[Vittorio Pozzo]] |{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1924–1926 |- |align=left|Guido Moda |{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1926 |- |align=left|[[Herbert Burgess]] |{{flagicon|ENG}} |align=left|1926–1928 |- |align=left|Engelbert König |{{flagicon|AUT}} |align=left|1928–1931 |- |align=left|József Bánás |{{flagicon|HUN}} |align=left|1931–1933 |- |align=left|[[József Viola]] |{{flagicon|HUN}} |align=left|1933–1934 |- |align=left|[[Adolfo Baloncieri]] |{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1934–1937 |- |align=left|[[William Garbutt]] |{{flagicon|ENG}} |align=left|1937 |- |align=left|[[Hermann Felsner]]<br />József Bánás |{{flagicon|AUT}}<br />{{flagicon|HUN}} |align=left|1937–1938 |- |align=left|[[József Viola]] |{{flagicon|HUN}} |align=left|1938–1940 |- |align=left|[[Guido Ara]]<br/>[[Antonio Busini]] |{{flagicon|ITA|1861}}<br/>{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1940–1941 |- |align=left|Mario Magnozzi |{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1941–1943 |- |align=left|Giuseppe Santagostino |{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1943–1945 |- |align=left|[[Adolfo Baloncieri]] |{{flagicon|ITA|1861}} |align=left|1945–1946 |- |align=left|[[Giuseppe Bigogno]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1946–1949 |- |align=left|[[Lajos Czeizler]] |{{flagicon|HUN|1949}} |align=left|1949–1952 |- |align=left|[[Gunnar Gren]] |{{flagicon|SWE}} |align=left|1952 |- |align=left|[[Mario Sperone]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1952–1953 |- |align=left|[[Béla Guttmann]] |{{flagicon|HUN|1949}} |align=left|1953–1954 |- |align=left|[[Antonio Busini]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1954 |- |align=left|[[Hector Puricelli]] |{{flagicon|URU}} |align=left|1954–1956 |- |align=left|[[Giuseppe Viani]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1957–1960 |- |align=left|Paolo Todeschini |{{flagicon|ITA}} |align=left|1960–1961 |- |align=left|[[Nereo Rocco]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1961–1963 |- |align=left|[[Luis Carniglia]] |{{flagicon|ARG}} |align=left|1963–1964 |- |align=left|[[Nils Liedholm]] |{{flagicon|SWE}} |align=left|1963–1966 |- |align=left|Giovanni Cattozzo |{{flagicon|ITA}} |align=left|1966 |- |align=left|Arturo Silvestri |{{flagicon|ITA}} |align=left|1966–1967 |- |align=left|[[Nereo Rocco]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1967–1972 |- |} |width="30"|&nbsp; |valign="top"| {| class="wikitable" style="text-align: center" |- !|Isem !|Nazzjonalità !|Snin |- |align=left|[[Cesare Maldini]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1973–1974 |- |align=left|[[Giovanni Trapattoni]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1974 |- |align=left|[[Gustavo Giagnoni]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1974–1975 |- |align=left|[[Nereo Rocco]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1975 |- |align=left|[[Paolo Barison]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1975–1976 |- |align=left|[[Giovanni Trapattoni]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1976 |- |align=left|Giuseppe Marchioro |{{flagicon|ITA}} |align=left|1976–1977 |- |align=left|[[Nereo Rocco]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1977 |- |align=left|[[Nils Liedholm]] |{{flagicon|SWE}} |align=left|1977–1979 |- |align=left|[[Massimo Giacomini]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1979–1981 |- |align=left|[[Italo Galbiati]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1981 |- |align=left|[[Luigi Radice]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1981–1982 |- |align=left|[[Italo Galbiati]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1982 |- |align=left|Francesco Zagatti |{{flagicon|ITA}} |align=left|1982 |- |align=left|Ilario Castagner |{{flagicon|ITA}} |align=left|1982–1984 |- |align=left|[[Italo Galbiati]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1984 |- |align=left|[[Nils Liedholm]] |{{flagicon|SWE}} |align=left|1984–1987 |- |align=left|[[Fabio Capello]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1987 |- |align=left|[[Arrigo Sacchi]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1987–1991 |- |align=left|[[Fabio Capello]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1991–1996 |- |align=left|[[Óscar Tabárez]] |{{flagicon|URU}} |align=left|1996 |- |align=left|[[Giorgio Morini]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1996–1997 |- |align=left|[[Arrigo Sacchi]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1997 |- |align=left|[[Fabio Capello]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1997–1998 |- |align=left|[[Alberto Zaccheroni]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|1998–2001 |- |align=left|[[Cesare Maldini]]<br />[[Mauro Tassotti]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|2001 |- |align=left|[[Fatih Terim]]<br />[[Antonio Di Gennaro]] |{{flagicon|TUR}}<br />{{flagicon|ITA}} |align=left|2001 |- |align=left|[[Carlo Ancelotti]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|2001–2009 |- |align=left|[[Leonardo Araújo|Leonardo]] |{{flagicon|BRA}} |align=left|2009–2010 |- |align=left|[[Massimiliano Allegri]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|2010–2014 |- |align=left|[[Mauro Tassotti]] (temporanju) |{{flagicon|ITA}} |align=left|2014 |- |align=left|[[Clarence Seedorf]] |{{flagicon|NED}} |align=left|2014 |- |align=left|[[Filippo Inzaghi]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|2014–2015 |- |align=left|[[Siniša Mihajlović]] |{{flagicon|SRB}} |align=left|2015–2016 |- |align=left|[[Cristian Brocchi]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|2016 |- |align=left|[[Vincenzo Montella]] |{{flagicon|ITA}} |align=left|2016– |} |} </div> == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == {{Commonscat}} * {{lingwi|it|en|cn}} {{sit uffiċjali}} {{Serie A}} {{G14}} [[Kategorija:AC Milan| ]] [[Kategorija:Klabbs tal-futbol Taljani]] [[Kategorija:Klabbs tal-futbol stabbiliti fl-1899|Milan]] 7yxxvil3oxys6ba5ralumdm79iigcmi 0 7222 278994 254606 2022-08-13T10:45:13Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox pajjiż tal-Eurovision | isem = Albanija | stazzjon = [[Radio Televizioni Shqiptar|RTSH]] | selezzjoni = [[Festivali I Këngës]] | dehriet = 8 | l-ewwel = [[Festival tal-Eurovision 2004|2004]] | l-aqwa = 7 ([[Festival tal-Eurovision 2004|2004]]) | l-agħar = 17 SF ([[Festival tal-Eurovision 2007|2007]]) | sit_elettroniku = | paġna_EBU = http://www.eurovision.tv/page/history/by-country/country?country=39 }} L-'''Albanija''' ipparteċipat fil-[[Festival tal-Eurovision]] seba' darbiet, fejn iddebuttat fl-[[Festival tal-Eurovision 2004|2004]]. L-aqwa pożizzjoni ġiet fis-sena debuttanti, fejn [[Anjeza Shahini]] kisbet is-seba' post bil-kanzunetta "The Image Of You". Minħabba li spiċċat mal-ewwel għaxra, l-Albanija kellha post garantit fil-finali fejn [[Ledina Çelo]] interpretat "Tomorrow I Go". Ledina ma tantx kisbet riżultat tajjeb, fejn spiċċat fis-sittax-il post u b'hekk kellha tikkompeti fis-semi-finali. La [[Luiz Ejlli]] u lanqas [[Frederik Ndoci]] ma rnexxielhomx jikkwalifikaw mis-semifinali. [[Olta Boka]], ir-rappreżentatriċi tal-Albanija fl-2008, irnexxielha takkwista l-ewwel finali wara assenza ta' sentejn. Għall-[[Festival tal-Eurovision 2009]], l-Albanija kienet l-ewwel pajjiż li għażlet kemm l-artist kif ukoll il-kanzunetta għal dan il-konkors. Ir-rebbieħ ġie magħżul mill-festival nazzjonali, [[Festivali I Këngës]]. Ir-rebbieħa kienet [[Kejsi Tola]] bil-kanzunetta "Më merr në ëndërr" (Ħudni fil-ħolm tiegħek), li ġiet komposta minn Edmond Zhulali u Agim Doçi, li t-tnejn li huma kkomponu l-kanzunetta tal-ewwel parteċipazzjoni tal-Albanija.<ref name="Albanija2009">{{ċita web |url=http://www.esctoday.com/news/read/12771 |titlu=Albania decided: Kejsi Tola to Eurovision! |kunjom=Klier |isem=Marcus |data=2008-12-21 |lingwa=Ingliż |pubblikatur=ESCToday |data-aċċess=2008-12-24 }}</ref> Il-kanzunetta tkantat bl-Ingliż bħala "Carry Me in Your Dreams". Għat-tieni sena konsekuttiva, l-Albanija ikkwalifikaw għall-finali wara s-seba' post miksub fis-semifinali. Finalment, Kejsi Tola waslet sas-sbatax-il post b'48 punt. == Rappreżentanti == {| class="sortable wikitable" style="text-align:center;" |- ! Sena ! Artist ! Kanzunetta ! Finali ! Punti ! Semi ! Punti |- | [[Festival tal-Eurovision 2004|2004]] | align="left"|[[Anjeza Shahini]] | align="left"|"The Image Of You" | 7 | 106 | 4 | 167 |- | [[Festival tal-Eurovision 2005|2005]] | align="left"|[[Ledina Çelo]] | align="left"|"Tomorrow I Go" | 16 | 53 | X | X |- | [[Festival tal-Eurovision 2006|2006]] | align="left"|[[Luiz Ejlli]] | align="left"|"Zjarr E Ftohtë" | X | X | 14 | 58 |- | [[Festival tal-Eurovision 2007|2007]] | align="left"|[[Aida Ndoci|Aida]] u [[Frederik Ndoci]] | align="left"|"Hear my Plea" | X | X | 17 | 49 |- | [[Festival tal-Eurovision 2008|2008]] | align="left"|[[Olta Boka]] | align="left"|"Zemrën lamë peng" | 16 | 55 | 9 | 67 |- | [[Festival tal-Eurovision 2009|2009]] | align="left"|[[Kejsi Tola]] | align="left"|"Carry Me in Your Dreams" | 17 | 48 | 7 | 73 |- | [[Festival tal-Eurovision 2010|2010]] | align="left"|[[Juliana Pasha]] | align="left"|"It's All About You" | 16 | 62 | 6 | 76 |- | [[Festival tal-Eurovision 2011|2011]] | align="left"|[[Aurela Gaçe]] | align="left"|"Feel the Passion" | X | X | 13 | 47 |- | [[Festival tal-Eurovision 2012|2012]] | align="left"|[[Rona Nishliu]] | align="left"|"Suus" | 5 | 146 | 2 | 146 |- | [[Festival tal-Eurovision 2013|2013]] | align="left"|[[Adrian Lulgjuraj & Bledar Sejko]] | align="left"|"Identitet" | | | | |} == Votazzjoni == [[Stampa:Ndoci 2007 Eurovision.jpg|250px|thumb|[[Frederik Ndoci]] f'Ħelsinki ([[Festival tal-Eurovision 2007|2007]])]] [[Stampa:Albania, Olta Boka, semi-final, Eurovision 2008.jpg|thumb|right|250px|[[Olta Boka]] f'Belgrad ([[Festival tal-Eurovision 2008|2008]])]] L-Albanija tat l-aktar punti lil: {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" !Nru. !! Pajjiż !!Punti |- bgcolor="gold" | 1 | align="left"|{{Esc|Greċja}} | 85 |- bgcolor="silver" | 2 | align="left"|{{Esc|Turkija}} | 61 |- bgcolor="#CC9966" | 3 | align="left"|{{Esc|Bożnija u Ħerżegovina}} | 48 |- | 4 | align="left"|{{Esc|Spanja}} | 29 |- | 5 | align="left"|{{Esc|Ġermanja}} | 26 |} L-Albanija irċiviet l-aktar punti minn: {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" !Nru. !! Pajjiż !!Punti |- bgcolor="gold" | 1 | align="left"|{{Esc|Maċedonja}} | 55 |- bgcolor="silver" | 2 | align="left"|{{Esc|Greċja}} | 47 |- bgcolor="#CC9966" | 3 | align="left"|{{Esc|Żvizzera}} | 39 |- | 4 | align="left"|{{Esc|Kroazja}} | 26 |- | 4 | align="left"|{{Esc|Turkija}} | 26 |} == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == * [http://www.diggiloo.net/?al Lirika ta' kull kanzunetta Albaniża] {{Pajjiżi tal-Eurovision}} [[Kategorija:Pajjiżi fil-Festival tal-Eurovision]] aajzur5vfwgzd2peldbv0nzn50g5kxk 0 8635 278956 215118 2022-08-12T19:53:43Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Diana Gurtskaya''' (twieledet fit-2 ta' Lulju 1979) hija [[kantant]]a [[għoma|għamja]] mill-[[Ġeorġja (pajjiż)|Ġeorġja]] u tgħix f'[[Moska]], fir-[[Russja]]. Fl-1 ta' Marzu 2008, Diana rebħet il-finali nazzjonali b'39.4% tal-voti, biex b'hekk ingħatat id-dritt li tirrapreżenta lill-[[Ġeorġja fil-Festival tal-Eurovision|Ġeorġja]] fil-[[Festival tal-Eurovision 2008]] f'[[Belgrad]], is-[[Serbja]]. Hi rebħet post fil-finali wara li kkwalifikat mit-tieni semifinali tat-22 ta' Mejju u ġiet fil-ħdax-il post. Gurtskaya għandha numru ta' unuri importanti għal dak li għamlet. Fost l-aktar prominenti, l-unur fl-2007 tal-aktar Artista Russa ta' Unur li ngħata mill-president [[Vladimir Putin]], Midalja tal-Unur mogħtija mill-president tal-Ġeorġja [[Mikheil Saakashvili]], u l-Unur ta' Santa Barbara fl-[[Ukrajna]].<ref name=eurovision.tv>{{ċita web |url=http://www.eurovision.tv/event/artistdetail?song=24521&event=1470 |titlu=Diana Gurtskaya |sit=eurovision.tv |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080330060445/http://www.eurovision.tv/event/artistdetail?song=24521&event=1470 |arkivju-data=2008-03-30 |lingwa=en}}</ref> Hi rrikordjat dwetti ma' kantanti famużi barranin bħal [[Ray Charles]], [[Toto Cutugno]] u [[Demis Roussos]].<ref name="eurovision.tv"/> == Diskografija == * 2000 – Ty zdes * 2002 – Ty znaeš, мама... * 2003 – Ja jlublju na vseh * 2005 – Nežnaja == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == * [http://www.eurovision-georgia.ge/diana-gurtskaya-eng Bijografija fuq Diana Gurtskaya] {{DEFAULTSORT:Gurtskaya, Diana}} [[Kategorija:Twieldu fl-1979]] [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Mużiċisti għamjin]] [[Kategorija:Kantanti Ġeorġjani]] [[Kategorija:Kontestanti fil-Festival tal-Eurovision]] 6dm5c78qbiw3gzyhujno5yezu74w2oi 0 9997 278950 247962 2022-08-12T19:28:34Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Taxobox | isem = ''Coccinella septempunctata'' | stampa = BIEDRONA.JPG | stampa_daqs = 240px | renju = [[Animalia]] | fajlum = [[Arthropod]]a | klassi = [[Insect]]a | ordni = [[Beetle|Coleoptera]] | familja = [[Coccinellidae]] | ġeneru = ''[[Coccinella]]'' | speċi = '''''C. septempunctata''''' | binominali = ''Coccinella septempunctata'' | awtorità_binominali = ([[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], [[Systema Naturae|1758]]) }} In-'''nannakola tas-seba tikek''' hija bijoloġikament magħrufa bl-isem ''Coccinella septempunctata''. L-isem ''[[Coccinella]]'' ġej mill-kelma latina ''Coccineus'' li tfisser lewn [[aħmar]] filwaqt li l-isem ''septempunctata'' jirreferi għas-seba' tikek illi jisabu fuq id-dahar tal-[[insett]] <ref>{{ċita aħbar |url=http://www.uoguelph.ca/debu/lady/lady-beetles.htm|titlu= Lady Beetles of Ontario|pubblikatur=L-Università ta' Guelph |isem=S.A. |kunjom=Marshall |data=2008-08-29 |lingwa=Ingliż}}</ref>. Dan l-insett hu kklasifikat taħt il-familja [[Coccinellidae]]. Din hija familja diversa li tinkludi il-fuq minn 5,000 speċi differenti ta' [[nannakola|nannakoli]]. In-nannakola tas-seba' tikek hija komuni fil-Kampanja Maltija speċjalment fl-Istaġun tar-Rebbiegha li huwa l-istaġun ta' kopulazzjoni tan-nannakoli. == Dehra esterna == In-nannakola tas-seba' tikek hi kemmxejn żgħira u għandha daqs medju ta 6-8mm minn ponta sa ponta. Il-ġisem tal-insett jinqasam fi tlitt partijiet speċjaliżżati; dawn huma - ir-[[ras]], is-sider u l-qadd. Ir-ras għandha żewġ [[antenni]] flessibli li jintużaw biex l-insett iħoss l-ambjent ta' madwaru. Għandha ukoll par [[għajnejn]] kumplessi li jgħinu fil-vista kif ukoll partijiet tal-ħalq li huma speċjaliżżati biex jieklu il-mell (dan huwa insett żgħir illi jagħmel ħsara lil pjanti bl'Ingliż jissejjaħ ''aphid'') u insetti oħra <ref>{{ċita aħbar |url=http://www.angelfire.com/bug2/j_poorani/morphology.htm |titlu= Adult Morphology of a Ladybird |isem=Dr. J. |kunjom=Poorani |data=2008-08-29|lingwa=Ingliż}}</ref>. Il-kulur tar-ras huwa differenti minn dak tal-kumplament tal-ġisem. Fil-fatt ir-ras hija ta' lewn [[iswed]] bit-tikek bojod fuqha. Il-protezzjoni tar-ras hija essenzjali għas-sopravivenza. Din tiġi mwettqa minn [[esoskeletru]] iebes magħmul minn [[proteini]]. Iżda dan mhux kollox! Ir-ras tan-nannakola hija wkoll parzjalment moħbija taħt struttura li tissejjaħ ''pronotum''. It-[[toraċi]] magħmul minn partijiet ta' esoskeletru li huma flessibbli. Dawn huma mqabbdin mas-saqajn tan-nannakola u jgħinu ukoll fil-movimenti tal-insett. L-[[addomi]] mbagħad huwa maqsum f'ħames segmenti. F'kl waħda minnhom insibu l-aperturi tal-arja (stigmi) mentri fuq l-aħħar segment hemm ukoll l-anus u l-organi ġenitali tal-insett. It-toraċi, l-addomi u l-par ġwienaħ ta' wara huma protetti wholl minn struttura ta' lewn aħmar vivaċi. Din l-istruttura għandha forma ovali u tissejjaħ ''elittra''. L-elittra hija maqsuma f'żewg partijiet u tifetaħ eżatt qabel ma ttir in-nannakola. Fil-fatt, l-elittra hija l-ġwienaħ ta' quddiem li ġew modifikati biex iservu ta' protezzjoni. Fuqhom hemm is-seba' tikek suwed li jagħtu l-isem lil din l-ispeċi u jiddistingwuha minn nannakoli oħra. == Fiżjoloġija u strutturi interni == Il-fiżjoloġija tan-nannakola tixbaħ ħafna lil dik ta' insetti oħra. ''Is-[[sistema nervuża]]'' tan-nannakola hija ferm żviluppata. Fil-fatt fir-ras hemm numru kbir ta' [[nervituri]] illi huma miġbura flimkien biex jiffurmaw strutturi kumplessi. Ġabra ta' nervituri tissejjaħ ''ganliju''. Din hija struttura avvanzata li minnha joħorgu nervituri oħra li jinfirxu mal-ġisem kollu. Il-''ganliju'' jikkontrolla l-impulsi għaċ-ċaqliq tal-[[muskoli]], kif ukoll jintuża biex jirċievi messaġġi minn strutturi li għandhom x'jaqsmu mas-sensi tal-insett (eż. l-antenni). ''Is-[[sistema ta' ċirkolazzjoni]]'' tan-nannakola hija ferm differenti minn dik li nafu aħna. Sistema bħal din tissejjaħ ''Sistema ta' ċirkolazzjoni miftuħa''. Id-[[demm]] tan-nannakola jiġi ippumpjat fil-ġisem minn [[qalb]] tawwalija. Iżda id-demm tan-nannakola ma jgħaddix minn [[vini]] u [[arterji]] kif nafu aħna. Id-demm jgħaddi b'mod ħieles bejn iċ-[[ċelloli]] tal-ġisem u jwassal is-sustanzi neċessarji b'mod ferm tajjeb. Din is-sistema però hija effiċjenti biss fi ħlejjaq żgħar. ''Il-ġwienah tan-nannakola'' huma ferm partikolari. Dan għaliex huma konessi ma' muskoli speċjaliżżati. Dawn il-muskoli huma kapaċi jaħdmu għal ħinijiet twal mingħajr għajja u b'hekk jgħamluha possibli biex in-nannakola tas-seba' tikek ittir għal-ħinijiet kemmxejn twal. Dawn it-tip ta' muskoli jissejjħu muskoli mijoġeniċi. ''Is-[[sistema respiratorja]]'' hija magħmula minn ħafna kanali. Din is-sistema hija speċjaliżżata għax tħalli l-[[ossiġenu|ossiġnu]] jinfirex direttament fil-muskoli mingħajr ma jgħaddi fid-demm. B'hekk in-nannakola tkun tista' tilħaq rata ta' [[metaboliżmu]] għolja, li hija idejali. == Iċ-ċiklu tal-ħajja == [[Stampa:Coccinella septempunctata couple (aka).jpg|left|thumbnail|Kopulazzjoni]]Iċ-ċiklu tan-nannakola tas-seba' tikek jieħu bejn 3 - 5 ġimgħat iżda dan jista' jvarja skond l-ambjent tal-madwar. In-nuqqas ta' riżorsi, l-[[umdita']] u it-[[temperatura]] kollha jistgħu jaffetwaw dan iċ-ċiklu. Fir-[[rebbiegħa]] in-nannakoli adulti (li jkun irnexxilhom jirreżistu ix-xitwa) jiġbru l-ikel u jbidu minn 50 sa 200 [[bajda]] ġo kolonji tal-[[mell]] (''aphids''). Il-bajd ikun żgħir, kemmxejn [[isfar]] u jiġi ddepożitat fi gruppi. Wara erbat ijiem, il-bajd ifaqqas f'[[xagħat]] żgħir li għandu sitt saqajn <ref>{{ċita aħbar |url=http://ohioline.osu.edu/hyg-fact/2000/2002.html|titlu= Lady Beetle Fact Sheet|pubblikatur=L-Università tal-Istat ta' Ohio|isem=William F. |kunjom=Lyon |data=2008-08-29 |lingwa=Ingliż}}</ref>. Dan ix xagħat ikun iswed bit-tikek [[oranġjo]] fuqu u jiekol il-mell kif ukoll insetti żgħar oħra. Wara perjodu ta' tlitt ġimgħat, ix xagħat ikun għadda minn erba' fażijiet ta' żvilupp. Dawn il-fazijiet jinvolvu it-telf tal-eksoskeletru u l-iżvilupp ta' ieħor akbar. X'ħin ix- xagħat jikber biżżejjed, ikun lest għall-aħħar fażi ta' żvilupp. Din hija il-[[metamorfosi]]. Il-metamorfosi tikkonsisti fil-bini ta' [[fosdqa]] madwar ix- xagħat. Ix- xagħat stess jibni din il-fosdqa madwaru bi proteini speċjali. Din il- fosdqa imbaghad tiġi mwaħħla man-naħa ta' isfel tal-[[werqa]] u fiha jsir żvilupp kbir. Il-forma tal-ġisem tax- xagħat tinbidel kompletament u ssir tixbaħ lil dik ta' nannakola adulta. Wara għaxart ijiem, l-iżvilupp ikun komplut. Il-fosdqa tiftaħ u in-nannakola adulta toħroġ minnha. Fir-rebbiegħa li jmiss, l-adulti jergħu jitgħammru u ċ-ċiklu jerġa' jibda. == Imġiba naturali == Matul l-istaġuni kesħin (Il-[[Ħarifa]] u x-[[Xitwa]]), ħafna nannakoli jinġabru flimkien u jfittxu kenn taħt qxur tas-[[siġar]] kif ukoll fi xquq żgħar fil-ġebel. Huwa maħsub illi in-nannakoli stess jitilqu [[feromoni]] apposta illi jħeġġu iktar nannakoli biex jiġu għal-kenn fl-istess post. Il-vantaġġ ta' din l-imġiba hu illi inqas sħana tiġi mitlufa mill-insett u b'hekk iċ-ċans ta' sopravivenza tul ix-xitwa jiżdied. == Mekkaniżmi ta' difiża == [[Stampa:Coccinella growing up.jpg|thumb|Il-larva jiekol il-mell]]''Coccinella septempuntata'' għandha bosta mekkaniżmi ta' difiża illi jgerrxu il-predaturi u b'hekk jgħinnu fis-soppravivenza tal-ispeċi. F'wieħed minn dawn il-mekkaniżmi in-Nannakola tas-seba' tikek ''tilgħabha ta' mejta'' <ref>{{ċita aħbar |url=http://insected.arizona.edu/ladyinfo.htm|titlu= Ladybird Beetle Information|pubblikatur=L-Università ta' Arizona|awtur= The Center For Insect Science, Education Outreach|data=2008-08-29 |lingwa=Ingliż}}</ref>. Fil-fatt, meta xi [[għasfur]] jew [[predatur]] ieħor jersaq lejha, in-nannakola tibqa' wieqfa u ma tiċċaqlaqx. Il-predaturi normalment jħobbu jaqbdu organiżmi ħajjin u friski u malli jaħsbu illi [[organiżmu]] huwa mejjet, malajr jaqtgħu qalbhom u jfittxu ikel ieħor. Mekkaniżmu ieħor huwa dak ta' ''l-uzu tal-kulur aħmar''. Dan il-kulur huwa riżultat ta' sustanzi bl'isem ta' [[karotenojdi]] li jiġu prodotti fl-elitra (il-ġwienaħ protettivi) tan-nannakola. Bijoloġikament, il-kulur aħmar huwa assocjat ma' affarijiet tossiċi, velenużi jew perikolużi. B'hekk il-kulur aħmar iservi bħala twissija lill-predaturi li n-nannakola hija ħażina għall-ikel u m' hijiex ta' min imissha. Dan il-kulur iħajjar lill-predaturi jduru fuq ikel ieħor u mhux fuq in-nannakola. It-tielet mekkaniżmu effiċċjenti ta' difiza jintuża f'każijiet fejn il-predatur iwebbes rasu u jibqa' jipprova jattakka lin-nannakola. F'dan il-każ, in-nannakola ''terħi d-demm mill-ġogi.'' Dan jista' jidher bħala mekkaniżmu stramb, iżda huwa mod mill-aktar effettiv biex ibiegħed lill-predaturi. Dan għaliex id-demm jkun fih sustanzi ta' lewn isfar li jissejjħu [[alkalojdi]]. Dawn għandhom riħa tinten kif ukoll togħoma ħazina. Malli l-predaturi jtiegħmu jew ixommu r-riħa ta' dawn is-[[sustanzi]], huma jitbiegħdu minnufih. Il-predaturi imbagħad jibqgħu jiftakru u jassoċjaw it-togħma ħazina man- nannakola u b'hekk dan il-mekkaniżmu jiżgura ukoll illi fil-futur, il-predaturi ma jerġgħux jersqu biex jattakkaw lin-nannakola. Ix-xagħat tan-nannakoli ukoll jista' jerħi dawn is-sustanzi, pero' dan ikollu [[glandola]] apposta li tagħmel dan. == Użu ekonomiku tan-nannakola == ''Coccinella septempunctata'' hija [[insettivora]] u d-dieta tagħha tikkonsisti l-iktar f'insetti żgħar. Fil-fatt, in-nannakola u x- xagħat tagħha għandhom bżonn jieklu ħafna insetti kuljum biex jibqgħu f'saħħithom. Il-maġġoranza tal-insetti li tiekol in-nannakola huma parassiti tal-[[pjanti]] u jagħmlu ħsara lill-prodotti tal-[[agrikoltura]]<ref>{{ċita aħbar |url=http://creatures.ifas.ufl.edu/beneficial/lady_beetles.htm|titlu= The Seven spotted ladybird|pubblikatur=L-Università ta' Florida|isem1=J. Howard |kunjom1=Frank |isem2=Russell F. |kunjom2=Mizell, III|data=2008-08-29 |lingwa=Ingliż}}</ref>. Għalhekk, il-bdiewa jużaw dan il-fatt għall-vantaġġ tagħhom u jużaw lin-nannakola bħala [[kontroll bijoloġiku]] ta' dawn l-insetti. Ħafna rziezet organiċi jitilqu lin-nannakoli fl-għelieqi tagħhom biex b'hekk inaqqsu l-popolazzjoni tal-insetti [[parassiti]]. Dan huwa mhux biss mod faċli biex jitnaqqas l-użu tal-[[pestiċidi]], iżda huwa wkoll mod li jiswa inqas flus u għalhekk huwa preferut minn ċerti bdiewa. == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == {{Commonscat}} *[http://www.connectexpress.com/~ips/lady/links.html Ladybug Links] *[http://www.maltawildplants.com/!gfx/Nature/maltawildlife.php?species=Cocinella%20septempunctata&ext=&type= ''Coccinella septempunctata'' fuq is-sit ''Maltawildplants.com''] *[http://www.ladybird-survey.pwp.blueyonder.co.uk/londonla.htm#7sp The London Essex Ladybird Survey] [[Kategorija:Bijoloġija]] [[Kategorija: Insetti]] [[Kategorija: Entomoloġija]] mojnwcuqoxeinbjxthqsj89yvwe8yfe 0 12304 278991 251194 2022-08-13T10:23:01Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{mur lura|Arsenal FC}} L-'''istorja ta' Arsenal FC mill-1966 sal-ġurnata tal-lum''' tgħatti t-tielet, ir-raba' u l-ħames perjodu ta' suċċess fl-istorja tat-tim tal-Arsenal, fejn jinkludu tliet Doppjetti, Doppjetta fit-Tazza u suċċess fuq kamp Ewropew. Wara l-ħatra ta' [[Bertie Mee]] fl-1966 huma rebħu t-[[Tazza tal-Fieri]] tal-[[Tazza tal-Fieri 1969-70|1969–70]], l-ewwel trofew Ewropew, kif ukoll l-ewwel [[Id-Doppjetta|doppjetta]] tal-kampjonat u l-FA Cup fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1970–71|1970–71]]. Madanakollu, dan it-tim rebbieħ ma tantx dam magħqud u kawża ta' dan, id-deċennju ta' wara kien karatterizzat minn serje ta' riżultati diżappuntatnti lejn tmiem it-tragward, li jinkludu tliet telfiet f'finali tal-FA Cup (1971–72, 1977–78 u 1979–80) u telfa bil-[[għoti tal-penalties|penalties]] fit-[[Tazza tat-Tazez Ewropej 1979-80|Tazza tat-Tazez Ewropej 1979–80]]. L-uniku suċċess tal-klabb kienet l-FA Cup tal-1978–79 meta għelbu fil-finali lil [[Manchester United FC|Manchester United]]. Wara stagħdir fis-snin tmenin, ir-ritorn tal-eks plejer [[George Graham]] bħala kowċ fl-1986 wassal għat-tielet perjodu ta' glorja. Arsenal rebħu l-League Cup tal-1986–87, żewġ titli tal-kampjonat fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1988–89|1988–89]] u l-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1990–91|1990–91]], id-doppjetta tal-FA Cup u l-League Cup fl-1992–93 u t-tieni trofew Ewropew, it-Tazza tat-Tazez Ewropej tal-[[Tazza tat-Tazez Ewropej 1993-94|1993–94]]. Madanakollu, ir-reputazzjoni ta' Graham kienet ġiet imtappna meta ġie żvelat li kien irċieva flus minn taħt fuq it-trasferiment ta' ċerti ta' plejers, u b'konsegwenza ta' dan ġie eżonerat minn xogħlu fl-1995. Il-ħames perjodu ta' suċċess wasal mal-ħatra ta' [[Arsène Wenger]] fl-1996. Taħtu, l-Arsenal rebħu t-tieni doppjetta ta' kampjonat u tazza fl-[[Premier League 1997–98|1997–98]], u t-tielet waħda fl-[[Premier League 2001–02|2001–02]]. Barra minn hekk, il-klabb spiċċa rebbieħ fl-2002–03 u l-2004–05 tal-FA Cup, u kif ukoll rebbieħ tal-[[Premier League]] fl-[[Premier League 2003–04|2003–04]], mingħajr ma jitilfu logħba waħda. Fl-[[UEFA Champions League 2005–06|2005–06]] huma saru l-ewwel tim ibbażat f'Londra li qatt laħqu l-finali tal-[[UEFA Champions League]], però spiċċaw fuq in-naħa telliefa meta sofrew telfa ta' 2–1 kontra t-tim ta' [[FC Barcelona]]. Fl-istaġun ta' wara l-Arsenal ħallew l-istadju storiku ta' [[Highbury]] biex ittrasferixxew fl-istadju l-ġdid tal-[[Emirates Stadium]], li jinsab ftit metri 'l bogħod mill-impjant il-qadim. ==L-ewwel Doppjetta (1966–1976)== Wara t-tkeċċija ta' [[Billy Wright]] fis-sajf tal-1966, Arsenal ħatru lill-[[fiżjoterapista]] [[Bertie Mee]] bħala s-suċċessur tiegħu. Din il-mossa kienet waħda li qanqlet sorpriża kbira, saħansitra anke għal Mee stess, li għamel rikjesta biex jerġa' lura fl-irwol li kellu qabel ta' fiżjoterapista li kieku dan l-irwol il-ġdid ma jkunx qed jiffunzjona tajjeb wara tnax-il xahar.<ref>{{ċita ktieb |isem1=Phil |kunjom1=Soar |isem2=Martin |kunjom2=Tyler |titlu=The Official Illustrated History of Arsenal |sena=2005 |isbn=0-600-61344-5 |paġna=105 |lingwa=Ingliż}}</ref> Flimkien mal-assistent tiegħu Dave Sexton, Mee ġab viżjoni aktar professjonali lill-klabb u ppromova lil talenti ġodda; it-tim ġovanili tal-Arsenal kien għadu kif rebaħ l-[[FA Youth Cup]] fl-1966, u plejers offensivi bħal [[Charlie George]], [[John Radford]], [[Peter Simpson]] u [[Ray Kennedy]] ġew promossi għall-ewwel tim. Mee ikkomplementa din l-abilità offensiva b'xi elementi aktar esperjenzi; il-[[kaptan (futbol)|kaptan]] [[Frank McLintock]] fil-qalba tad-difiża kien jidderieġi difiża qawwija, waqt li l-imqit [[Peter Storey]] kellu l-irwol ta' [[midfilder difensiv]]. It-tim mal-ewwel wera sinjali ta' speranza meta laħqu żewġ finali suċċessivi tal-[[Football League Cup|League Cup]] fl-1968 u l-1969, però, fiż-żewġ drabi l-''Gunners'' marru lejn darhom b'idhom f'idhom. Fl-ewwel darba, Arsenal tilfu kontra [[Leeds United FC|Leeds United]] ta' [[Done Revie]] bl-iskor ta' 1–0, b'Tery Cooper jikseb l-uniku gowl. Fit-tieni finali l-Arsenal sofrew telfa b'sorpriża ta' 3–1 kontra [[Swindon Town FC|Swindon Town]], formazzjoni tat-[[It-Tielet Diviżjoni tal-Football League|Tielet Diviżjoni]]. Minħabba li tmienja mit-tim kellhom l-[[influwenza]] li wasslet ukoll għall-partita preċedenti tal-kampjonat biex tiġi posposta,<ref>{{ċita ktieb |isem1=Phil |kunjom1=Soar |isem2=Martin |kunjom2=Tyler |sena=2005 |titlu=The Official Illustrated History of Arsenal |paġna=106 |lingwa=Ingliż}}</ref> Arsenal irnexxielhom jilħqu biss il-[[ħin supplementari]] grazzi għal żball mill-gowler avversarju li ta lil [[Bobby Gould]] il-gowl tal-pari. Fil-ħin supplementari, [[Don Rodgers]] sab ix-xibka darbtejn biex sfuma ċ-ċans tal-Arsenal li jirbħu din il-finali. Madanakollu, dan l-istaġun ma kienx diżastru totali għall-Arsenal; huma wkoll spiċċaw fir-raba' post, li tathom post fl-Ewropa għall-istaġun 1969–70. Is-sena ta' wara kienet is-sena tar-ribalta Ewropea. Il-klabb ġabar l-ewwel unur fi sbatax-il sena u wkoll l-ewwel trofew Ewropew, it-[[Tazza tal-Fieri 1969-70|Tazza tal-Fieri tal-1969–70]]. Arsenal rebħu lill-[[Olanda|Olandiżi]] ta' [[AFC Ajax|Ajax]] 3–1 fis-semifinali, u fil-finali kontra [[RSC Anderlecht|Anderlecht]] kienu awturi ta' rimonta magħrufa.<ref>{{ċita web |url=http://www.rsssf.com/ec/ec196970.html#icfc |titlu=Inter-Cities Fairs Cup 1969-70 |pubblikatur=RSSSF |data-aċċess=2009-03-14 |lingwa=Ingliż}}</ref> Arsenal kienu 3–0 minn taħt wara 74 minuta mill-ewwel leg fi [[Stade Émile Versé]], però [[Ray Kennedy]] skorja gowl barra minn darhom li ta ċans lil Arsenal biex ġewwa darhom jirribaltaw l-iskor; fit-tieni leg, quddiem il-grawnd ippakjat ta' Highbury u ispirati mill-kaptan Frank McLintock, Arsenal rebħu 3–0 b'gowls ta' [[John Radford]], [[Eddie Kelly]] u [[Jon Sammels]], biex rebħu l-konfront bl-iskor totali ta' 4–3. Fl-istess staġun, l-Arsenal ma kklassifikaw iżjed mit-tnax-il post fil-kampjonat, forsi minħabba d-distrazzjoni li offriet il-kampanja Ewropea, u mal-ewwel ma dehrux bħala kontendenti għat-titlu. Però, fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1970–71|istaġun 1970–71]], it-tim tal-Arsenal mexa biex sar it-tieni tim tas-seklu 20 li qatt rebaħ id-[[Id-Doppjetta|Doppjetta]] tal-FA Cup u l-kampjonat, fejn din kienet l-ewwel waħda tal-klabb. Wara bidu brillanti, l-Arsenal dehru barra mit-tellieqa għall-konkwista tat-titlu wara telfa f'Settembru ta' 5–0 kontra [[Stoke City FC|Stoke City]]. Madankollu, l-Arsenal irkupraw u għamlu serje ta' riżultati pożittivi (ma tilfux partita fil-kampjonat sa Jannar), u hekk kif kien riesaq tmiem l-istaġun huma kienu nvoluti f'tellieqa mat-tim ta' [[Leeds United FC|Leeds United]]. Telliefa bl-iskor ta' 1–0 mit-tim ta' Leeds f'April, il-plejers ta' Mee kienu jinsabu taħt pressjoni. Biex jirħbu l-kampjonat grazzi għall-aqwa medja ta' gowls skurjati, fl-aħħar ġurnata tal-kampjonat huma riedu rebħa jew pari ta' mingħajr gowls kontra r-rivali [[Tottenham Hotspur FC|Tottenham Hotspur]] f'[[White Hart Lane]]. Gowl fis-87 minuta ta' Ray Kennedy ta lil Arsenal vantaġġ ta' 1–0 li baqgħu jżommuh sa tmiem il-partita, minkejja l-ħafna sforzi ta' Spurs biex jiksbu l-pari, sabiex l-Arsenal rebħu u kisbu t-titlu. Sadanittant, l-Arsenal laħqu wkoll il-finali tal-FA Cup, wara battalja missielta kontra Stoke li rathom jiksbu l-pari wara li kienu minn taħt 2–0, u jisfurzaw biex tintlagħab partita oħra li eventwalment rebħuha. Fil-finali, ħamest ijiem wara r-rebħa f'Tottenham, l-Arsenal rebħu f'[[Wembley Stadium|Wembley]] lit-tim ta' [[Liverpool FC|Liverpool]] bi skor finali ta' 2–1; l-Arsenal marru 1–0 minn taħt kmieni fil-ħin barrani, qabel ma [[Eddie Kelly]] skorja l-gowl tal-pari fil-101 minuta.{{nota|George Graham ukoll ġie kkreditat għall-gowl, minkejja li Kelly hu uffiċjalment il-plejer ikkredidat bil-gowl.<ref>{{ċita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/fa_cup/1321973.stm |titlu=1971 - King George of Wembley |pubblikatur=BBC Sport |data-aċċess=2009-03-14 |lingwa=Ingliż}}</ref>}} Għaxar minuti wara, [[Charlie George]] skorja l-gowl rebbieħ minn tarf il-kaxxa l-kbira biex rebbaħ it-tazza u d-Doppjetta lill-Arsenal. Id-Doppjetta kellha tkun il-quċċata ta' deċennju ikkaratterizzat minn sensiela ta' riżultati diżappuntati fl-iktar fażi importanti. Minkejja li kisbu l-firma tar-rebbieħ tat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol|Tazza tad-Dinja]] [[Alan Ball]] għal ċifra rekord għall-klabb ta' £220,000, l-Arsenal bdew l-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1971–72|istaġun 1971–72]] ħażin, fejn tilfu tliet partiti f'Awwissu,<ref>{{ċita ktieb |isem1=Phil |kunjom1=Soar |isem2=Martin |kunjom2=Tyler |sena=2005 |titlu=The Official Illustrated History of Arsenal |paġna=122|lingwa=Ingliż}}</ref> u spiċċaw jilgħabu ġirja sħiħa għall-kumplament tal-istaġun, fejn fl-aħħar spiċċaw fil-ħames post. Id-debutt fit-[[Tazza taċ-Ċampjins]] kien wieħed inkoraġġanti, però spiċċaw eliminati fil-kwarti tal-finali mit-tim tal-Ajax ispirat minn [[Johan Cruyff]], fejn dawn tal-aħħar komplew fil-kompetizzjoni biex rebħu t-trofew li kien parti minn tripletta ta' titli Ewropej. Arsenal ukoll waslu sal-finali tal-FA Cup għat-tieni sena konsekuttiva; ripetizzjoni tal-finali tal-League Cup tal-1968 li tilfu 1–0 kontra Leeds United, f'partita nieqsa minn azzjonijiet denji ta' nota.<ref>{{ċita ktieb |isem1=Phil |kunjom1=Soar |isem2=Martin |kunjom2=Tyler |sena=2005 |titlu=The Official Illustrated History of Arsenal |paġna=123 |lingwa=Ingliż}}</ref> Arsenal spiċċaw fit-tieni post tal-[[L-Ewwel Diviżjoni tal-Football League|Ewwel Diviżjoni]] fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1972–73|1972–73]], però f'temp ta' sena t-tim rebbieħ tad-doppjetta kien spiċċa, u Mee ma setax isib il-mod kif jibni tim ġdid minfloku. Il-forma tat-tim kienet f'dekadenza kbira, fejn spiċċw fis-sittax-il post fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1974–75|1974–75]] u fis-sbatax-il post fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1975–76|1975–76]], l-agħar pożizzjoni f'iktar minn erbgħin sena, li wasslet għar-riżenja ta' Mee. Il-kowċ ta' Tottenham [[Terry Neill]], plejer veteran ta' tim tal-Arsenal, ġie maħtur minfloku, anke jekk lit-tim preċedenti tiegħu qatt ma wassalhom iktar minn nofs il-klassifika, biex b'hekk sar l-iżgħar kowċ li qatt kellu l-Arsenal. ==Erba' finali taħt Neill (1976–1980)== Taħt Neill, l-Arsenal reġgħu rritornaw lura fl-ewwel nofs tal-klassifika, f'parti minnhom ispirati mit-talent emerġenti [[Irlanda|Irlandiż]] [[Liam Brady]]. Brady ifforma parti minn kontinġent qawwi ta' Irlandiżi f'Highbury, li kien jinkludi lil [[Pat Rice]], [[Frank Stapleton]], [[Pat Jennings]] u ż-żagħżugħ [[David O'Leary]]. Ma' dan il-grupp żdiedu wkoll l-akkwisti l-ġodda [[Malcolm Macdonald]] u [[Alan Hudson]], flimkien mar-ritorn ta' [[Don Howe]], li kien parti mill-istaff meta ntrebħet id-Doppjeta, fl-organizzazzjoni teknika. Minkejja li f'dak iż-żmien ma setgħux iħabbtuha mad-dominanza ta' [[Liverpool FC|Liverpool]] fil-kampjonat, lejn tmiem id-deċennju huma wrew il-qawwa tagħhom fl-FA Cup. Arsenal laħqu tliet finali infila (fl-1978, 1978, u fl-1980), imma rebħet waħda biss, il-finali tal-1979 kontra [[Manchester United FC|Manchester United]]. Illuminata mill-istilla ta' Brady, l-Arsenal marru 2–0 minn fuq permezz ta' [[Brian Talbot]] u [[Frank Stapleton]] u dehru fi triqithom lejn rebħa; b'ħames minuti minn tmiem il-konfront, United skorjaw darbtejn biex ippareġġaw l-iskor. Il-[[ħin supplementari]] deher li se jkun ir-riżultat tal-konfront, qabel ma [[Alan Sunderland]] ikkonverta l-passaġġ ta' [[Graham Rix]] fil-ħin miżjud biex ta rebħa famuża ta' 3–2. L-istaġun ta' wara tal-[[Kampjonat tal–futbol Ingliż 1979-80|1979–80]], ma ta l-ebda frott fejn Arsenal lagħbu rekord ta' 70 partita u laħqu żewġ finali, però l-ebda trofew ma spiċċa f'idejhom. L-Arsenal kienu favoriti li jirbħu lit-tim tat-[[It-Tieni Diviżjoni tal-Football League|Tieni Diviżjoni]] [[West Ham United FC|West Ham United]] fil-finali tal-FA Cup, imma d-daqqa ta' ras ta' [[Trevor Brooking]] tat rebħa bla mistenni lit-tim ta' West Ham. Sadanittant, huma laħqu wkoll il-finali tat-[[Tazza tat-Tazez Ewropej]] kontra [[Valencia CF|Valencia]], wara li l-gowl ta' [[Paul Vaessen]] kien tahom rebħa famuża fis-semifinali kontra [[Juventus FC|Juventus]]; il-finali spiċċat mingħajr gowls u Arsenal tilfu bil-penalties, bi Brady u Rix jonqsu li jikkonvertu mill-ħdax-il metru. ==Dekadenza qasira (1980–1986)== Liam Brady ħalla lit-tim tal-Arsenal għat-tim Taljan ta' Juventus fis-sajf tal-1980, u t-tim daħal f'perjodu fejn ma tantx gawda suċċess. Huma komplew jispiċċaw mal-ewwel erbgħa fil-bidu tas-snin tmenin, fejn minkejja dan qatt ma dehru li kellhom ċans li jirbħu t-titlu nazzjonali, u lanqas fl-FA Cup ma kien għad baqalhom l-istess suċċess li tant kellhom fis-snin preċedenti. L-aqwa staġun f'dan iż-żmien ikrah kien dak tal-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1982–83|1982–83]] meta l-Arsenal waslu sas-semifinali taż-żewġ tazez Ingliżi, però sfaw eliminati fit-tnejn li huma minn [[Manchester United]]. Neill f'ċerti istanti naqas li jikkontrolla lit-tim tiegħu; matul il-ġestjoni tiegħu, kellu diversi argumenti ma' diversi plejers (fosthom Hudson u Macdonald) u ma setax inaqqas il-vizzju tax-xorb li kien infiltra fost l-iskwadra.{{nota|Dawn il-kuntrasti jidhru biċ-ċar fit-tur diżastruż tal-Arsenal fl-[[Awstralja]] fl-1977, li spiċċat b'Neill jibgħat lil Hudson u Macdonald lura lejn darhom wara li nqabdu jaqbżu l-limitu ta' ħin barra li kienu ristretti bih.<ref>{{ċita ktieb |isem=Jon |kunjom=Spurling |titlu=Rebels For The Cause: The Alternative History of Arsenal Football Club |pubblikatur=Mainstream |sena=2004 |isbn=9781840189001 |paġni=133–151 |lingwa=Ingliż}}</ref>}} L-akkwisti li għamel biex jissostitwixxu lil Brady u Stapleton naqsu li jagħmlu l-istess impatt, u lejn tmiem tal-ġestjoni ta' Neill il-klabb sofra diversi telfiet imbarazzanti; din tinkludi telfiet kontra [[KFC Winterslag]] fit-[[Tazza UEFA 1981–82]] u kontra t-tim tat-[[It-Tielet Diviżjoni tal-Football League|Tielet Diviżjoni]] [[Walsall FC|Walsall]] fil-League Cup 1983-84. Neill ġie mneħħi mill-kariga f'Diċembru 1983, ftit wara dan ir-riżultat tal-aħħar. [[Done Howe]], l-assistent ta' Neill, sar is-suċċessur ta' dan tal-aħħar però lanqas hu ma rnexxielu jwassal lill-Arsenal għal ebda trofew. Minkejja li t-tim wasal sas-sitt u s-seba' post fil-klassifika taħt il-gwida ta' Howe, huma qatt ma dehru li kienu se jkunu fil-tellieqa għat-titlu (minkejja li kienu fil-quċċata tal-kampjonat f'Ottubru tal-1984), u spiċċaw barra mill-FA Cup 1984–85 kontra l-formazzjoni mit-Tielet Diviżjoni ta' [[York City FC|York City]]. Il-partitarji bdew isiru frustrati bin-nuqqas ta' prestazzjonijiet tajbin tal-klabb u l-attendenzi bdew jinżlu taħt l-20,000.<ref>{{ċita ktieb |isem1=Phil |kunjom1=Soar |isem2=Martin |kunjom2=Tyler |sena=2005 |titlu=The Official Illustrated History of Arsenal |paġna=136 |lingwa=Ingliż}}</ref> F'Marzu tal-1986, wara li sema' li l-bord kien avviċina lill-kowċ ta' FC Barcelona [[Terry Venables]] bħala s-suċċessur tiegħu,<ref>{{ċita ktieb |isem=Jon |kunjom=Spurling |titlu=Rebels For The Cause |sena=2004| paġna=179 |lingwa=Ingliż}}</ref> Howe irreżenja. [[Steve Burtenshaw]] ħa l-inkarigu temporanju tat-tim, però l-klabb iddeċieda li jaraw min seta' jkun is-suċċessur permanenti ta' Howe. ==Is-snin ta' George Graham (1986–1995)== [[Stampa:Arsenal v Sheffield Wednesday 1992.jpg|thumb|300px|right|[[Alan Martin Smith|Alan Smith]] fuq l-attakk fil-partita bejn Arsenal u [[Sheffield Wednesday FC|Sheffield Wednesday]] f'partita li ntlagħbet f'[[Arsenal Stadium|Highbury]] fl-1992; Arsenal rebħu 7-1]] F'Mejju tal-1986, il-kowċ ta' [[Millwall FC|Millwall]] [[George Graham]], plejer veteran tat-tim tal-Arsenal, ġie maħtur bħala s-suċċessur permanenti ta' Howe, hu dan kien se jimmarka era ġdida ta' suċċess f'Highbury. Graham bil-mod il-mod beda jbigħ diversi plejers li kienu daħlu fiż-żmien u minflokhom xtara plejers ġodda u ppromova plejers mit-tim ġovanili, waqt li impona dixxiplina aktar stretta minn dik adottata mill-predeċessuri tiegħu, kemm ġewwa u barra l-grawnd. Il-forma tal-Arsenal mal-ewwel tjiebet, tant hu hekk li kienu l-ewwel fil-kampjonat sal-Milied tal-1986. Plejers bħal [[Kenny Sansom]], [[Steve Williams]], [[Tommy Caton]], [[Charlie Nicholas]] u [[Gus Caesar]] ġew skartati ħafna drabi mis-selezzjoni u l-Arsenal kellu issa wiċċ ġdid bi plejers bħal [[Lee Dixon]], [[Nigel Winterburn]], [[Steve Bould]], [[David Rocastle]], [[Alan Martin Smith]] u [[Paul Merson]]. Minkejja li l-Arsenal spiċċaw fir-raba' post fl-ewwel staġun taħt il-gwida ta' Graham, huma rebħu l-League Cup, f'kampanja li kienet immarkata minn partiti fejn kellhom jiġu minn taħt. Arsenal affrontaw lil Tottenham Hotspur fis-semifinali; wara li fl-ewwel leg f'Highbury tilfu 1–0 u kienu minn taħt fl-ewwel taqsima tat-tieni leg f'White Hart Lane, permezz tal-gowls ta' [[Viv Anderson]] u [[Niall Quinn]] huma ppareġġaw l-iskor għal 2–2 biex sfurzaw partita oħra biex tintlagħab;{{nota|Ir-regola tal-[[gowls barra mid-dar (regola)|gowls barra mid-dar]] kienet għadha mhux fis-seħħ fil-League Cup f'dak iż-żmien; kieku kienet teżisti Arsenal kienu jirbħu dan il-konfront.}} fil-partita deċisiva Spurs marru fil-vantaġġ, qabel ma' gowls fl-aħħar ta' [[Ian Allinson]] u [[David Rocastle]] irregalaw il-finali lit-tim tal-Arsenal. Il-finali kontra [[Liverpool FC|Liverpool]] ipproduċiet l-istess prestazzjoni; l-Arsenal marru minn taħt b'gowl ta' [[Ian Rush]], qabel ma' żewġ gowls ta' [[Charlie Nicholas]] taw lill-Arsenal l-ewwel trijonf tal-League Cup u l-ewwel trofew fi tmien snin. Waqt li l-Arsenal tilfu l-finali tal-League Cup tas-sena ta' wara (telfa b'sorpriża ta' 3–2 kontra [[Luton Town FC|Luton Town]]) il-forma tagħhom fil-kampjonat tjiebet. L-iskwadra ta' Graham kellha dixxiplina difensiva stretta, imġissma mill-kaptan żagħżugħ [[Tony Adams]], li flimkien ma' [[Lee Dixon]], [[Steve Bould]] u [[Nigel Winterburn]], iffurmaw il-bażi tad-difiża tal-klabb għal aktar minn deċennju. Madanakollu, kuntrarju għal dak li kien memmen minn ħafna, matul iż-żmien ta' Graham l-Arsenal ma kinux tim ibbażat purament biex jiddefendu; Graham impjega lill-midfilders [[David Rocastle]], [[Michael Thomas]] u [[Paul Merson]], u l-attakkant [[Alan Martin Smith|Alan Smith]] fil-formazzjoni tiegħu, fejn dan tal-aħħar grazzi għall-abilità prolifika li kellu quddiem il-lasta avversarja fit-tmien staġuni li qatta' mal-klabb skorja f'ħafna minnhom aktar minn 20 gowl f'kull staġun. Fit-tmiem tat-tielet staġun ta' Graham mal-klabb ([[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1988–89|1988–89]]), huma rebħu l-ewwel titlu tal-kampjonat mill-1971, b'mod drammatiku. Wara li sal-Milied kienu fil-quċċata tal-klassifika, posthom ħadulhom it-tim ta' [[Liverpool FC|Liverpool]] wara li f'Mejju tilfu kontra [[Derby County FC|Derby County]] u ppareġġaw ġew darhom kontra [[Wimbledon FC|Wimbledon]]. Arsenal kienu dehru li qatgħu qalbhom mill-konkwista tat-titlu, imma fl-aħħar partita tal-istaġun, nhar is-26 ta' Mejju, kienet kontra Liverpool ġewwa Anfield; Arsenal riedu jirbħu b'żewġ gowls biex jiksbu t-titlu. Bir-rebħ tal-[[FA Cup]], it-tim ta' Liverpool kienu l-favoriti li jkomplu d-Doppjetta. Alan Smith skorja għall-Arsenal kmieni fit-tieni taqsima biex bena vantaġġ ta' gowl, imma hekk kif l-arloġġ baqa' sejjer Arsenal naqsu li jġibu t-tieni gowl, u bid-disgħin minuta kienu diġà skorrew, l-Arsenal xorta riedu gowl ieħor. Sekondi biss tmiem, passaġġ filtranti ta' Smith sab liż-żagħżugħ Michael Thomas qalb id-difiża ta' Liverpool, fejn dan tal-aħħar qabbeż il-ballun fuq [[Bruce Grobbelaar]] u għal ġox-xibka, biex Arsenal saru ċampjins tal-kampjonat. Fl-istaġun suċċessiv l-Arsenal ma rnexxielhomx jerġgħu jiksbu t-titlu, huma spiċċaw fir-raba' post fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1989–90|1989–90]] wara ċ-ċampjins [[Liverpool FC|Liverpool]], it-tieni klassifikati [[Aston Villa FC|Aston Villa]] u r-rivali lokali [[Tottenham Hotspur FC|Tottenham Hotspur]] fit-tielet. Huma wkoll naqsu li jħallu marka fit-tazez, u s-sospensjoni għall-klabbs Ingliża mill-kompetizzjonijiet Ewropej wara t-[[traġedja ta' Heysel]] kienet għadha fis-seħħ, biex b'hekk l-Arsenal ma setgħux jirrapreżentaw lill-Ingilterra fit-Tazza taċ-Ċampjins. Graham ra kif seta' jtejjeb l-iskwadra tiegħu u ġab lil [[David Seaman]] u l-ġwejnħa [[Żvezja|Żvediża]] [[Andres Limpar]]; iż-żewġ plejers kienu vitali fil-konkwista tat-titlu fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1990–91|istaġun 1990–91]], minkejja żewġ problemi serji. L-Arsenal soffrew tnaqqis ta' żewġ punti f'Ottubru tal-1990 wara li għaxar plejers tagħhom kienu involuti fi ġlieda ma' plejers ta' [[Manchester United FC|Manchester United]] f'partita f'[[Old Trafford]], u l-kaptan tal-iskwadra Tony Adams ingħata sentenza ta' erba' xhur ħabs għal sewqan waqt li kien taħt l-effett tax-xorb f'Diċembru. Dawn l-avvenimenti xejn ma tappnu l-progress tal-Arsenal; huma tilfu biss logħba waħda fil-kampjonat u spiċċaw b'seba' punti vantaġġ. L-Arsenal laħqu wkoll is-semifinali tal-FA Cup fejn affrontaw lil Tottenham Hotspur; [[Paul Gascoigne]] skorja minn frikik minn 27 metru wara biss ħames minuti u Tottenham ħarġu rebbieħa 3–1, fejn għall-''Gunners'' sfumat iċ-ċans tat-tieni Doppjetta. F'Settembru 1991, l-Arsenal ħallsu somma rekord għall-klabb ta' £2.5 miljun lil [[Crystal Palace FC|Crystal Palace]] għas-servizzi tal-attakkant [[Ian Wright]], li kellu jqatta' seba' snin ta' suċċess mal-klabb u jsir ukoll it-tieni l-aqwa skorer tagħhom ta' kull żmien. L-[[Premier League 1991–92|istaġun 1991–92]] ra lil Arsenal jipparteċipaw għall-ewwel darba fit-Tazza taċ-Ċampjins wara assenza ta' għoxrin sena. Din l-avventura marret ħażin; l-Arsenal ġew eliminati fit-tieni rawnd mill-[[SL Benfica|Benfica]] biex naqqsu li jsibu post fil-fażi tal-gruppi. L-istaġun mar mill-ħażin għall-agħar hekk kif il-''Gunners'' ġew eliminati minn [[Wrexham FC|Wrexham]] fl-FA Cup, minkejja li huma rkupraw matul il-kors tal-istaġun biex spiċċaw ir-raba' fil-kampjonat. Wara dan l-istaġun, Graham biddel it-tattika; hu sar aktar difensiv u l-iskwadra dehret inqas ibbażżata fuq l-offensiva, li kienet tiddependi prinċipalment mill-gowls ta' Wright. Bejn l-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1986–87|1986–87]] u l-[[Premier League 1991-92|1991–92]] Arsenal kellhom medja ta' 66 gowl fil-kampjonat kull staġun (kienu 81 fl- 1991–92), imma bejn l-[[Premier League 1992–93|1992–93]] u l-[[Premier League 1994–95|1994–95]] din iċ-ċifra naqset għal 48;<ref>{{ċita web |url=http://www.fchd.info/ARSENAL.HTM |titlu=Arsenal |pubblikatur=Football Club History Database |data-aċċess=2009-03-17 |lingwa=Ingliż }}</ref> din tinkludi 40 gowl fl-1992–93, meta l-klabb spiċċa l-istaġun inawgurali tal-Premier League fl-10 post, fejn skorja inqas minn kwalunkwe klabb ieħor f'din id-diviżjoni, minkejja li kienu l-ewwel post fil-klassifika matul ix-xahar ta' Novembru.<ref>{{ċita web |url=http://www.rsssf.com/tablese/eng93.html |titlu=England 1992/93 |pubblikatur=RSSSF |data-aċċess=2009-03-17 |lingwa=Ingliż}}</ref> Il-prestazzjoni tal-Arsenal fil-kompetizzjonijiet l-oħra kienet ferm itjeb, u fl-1992–93 huma saru l-ewwel tim Ingliż li qatt għamel id-Doppjetta tal-FA Cup u l-League Cup. Fil-finali tal-League, Arsenal sfidaw lil [[Sheffield Wednesday]]; it-tim tal-Arsenal, ispirat minn Merson, għamel rimonta minn gowl taħt biex rebaħ 2–1 bil-gowl rebbieħ jasal minn [[Steve Morrow]]. Fl-FA Cup, fis-semifinali huma għelbu 1–0 lil Tottenham, u fil-finali lagħbu kontra Sheffield Wednesday, kontra l-istess tim li xi ġimgħat qabel kienet rebħulhom fil-finali tal-League Cup. Il-partita, wara li spiċċat 1–1 kellha terġa' tintlagħab; Wright fetaħ l-iskor għall-Arsenal però [[Chris Waddle]] kiseb il-gowl tal-pari. Fil-[[ħin supplementari]], eżattament fil-120 minuta, id-daqqa ta' ras ta' [[Andy Lininghan]] rebbaħ il-partita u d-Doppjetta għall-Arsenal. Lejn tmiem l-[[Premier League 1992–93|istaġun 1992–93]] Arsenal kienu qrib l-akkwist tal-midfilder ta' 21 sena [[Roy Keane]] minn [[Nottingham Forest FC|Nottingham Forest]]. Graham kien lest li jqawwi nofs il-grawnd tal-Arsenal u Keane kien is-suċċessur ideali tal-veteran [[Paul Davis]], però minflok kienu [[Manchester United FC|Manchester United]] li assiguraw is-servizzi tal-plejer u l-uniku trasferiment li seħħ kien dak tal-ġwejnħa [[Eddie McGoldrick]] mingħand [[Crystal Palace FC|Crystal Palace]]. McGoldrick kien diżappunt kbir mal-Arsenal, fejn dam biss tliet staġuni u kien tilef postu mal-ewwel ħdax għall-akkwist il-ġdid matul l-[[Premier League 1994–95|istaġun 1994–95]]. Fl-[[Premier League 1993–94|1993–94]], l-Arsenal rebħu t-tieni trofew Ewropej; neqsin minn pedini importanti ([[John Jensen]] u [[Martin Keown]] kienu mweġġa', waqt li Ian Wright kien sospiż) huma xorta waħda għelbu lill-favoriti u d-detenturi tat-tazza [[Parma AC|Parma]] bl-iskor ta' 1–0 fil-finali tat-[[Tazza tat-Tazez Ewropej]] li saret f'[[Kopenħagen]]. Bi prestazzjoni difensiva, kien Alan Smith li fil-21 minuta kiseb il-gowl rebbieħ. Din it-tazza kellha tkun l-aħħar unur ta' George Graham mal-klabb; fi Frar ta' wara l-Iskoċċiż ġie mkeċċi wara kważi disa' snin fil-kariga, wara li kien skopert li hu kien aċċetta ħlas illegali ta' £425,000 mill-aġent Norveġiż [[Rune Hauge]] wara l-akkwist fl-1992 ta' John Jensen, wieħed mill-klijenti ta' Hauge.{{nota|Graham kien eventwalment sospiż għal sena mill-Football Association għall-involviment tiegħu f'dan l-iskandlu, wara li ametta li kien irċieva "rigal spotanju" minn Hauge.<ref>{{ċita web |url=http://football.guardian.co.uk/News_Story/0,,148114,00.html |titlu=Rune Hauge, international man of mystery |pubblikatur=The Guardian |data-aċċess=2009-03-18 |lingwa=Ingliż }}</ref>}} ==Bruce Rioch: l-interrenju (1995–1996)== L-assistent Stewart Houston ħa f'idejh lill-iskwadra sa tmiem l-[[Premier League 1994–95|istaġun 1994–95]]. Arsenal spiċċaw fit-tnax-il post fil-Premier League (l-agħar pożizzjonii fil-Premier League sal-2008), imma xorta waħda irnexxielhom jilħqu għal darb'oħra l-finali tat-Tazza tat-Tazez Ewropej, wara semifinali titanika kontra [[UC Sampdoria|Sampdoria]], li rebħuha bil-penalties wara li spiċċaw pari ta' 5–5. L-Arsenal affrontaw lil [[Real Zaragoza]] fil-finali; [[Juan Esnáider|Esnáider]] ta vantaġġ lill-Ispanjoli qabel ma' [[John Hartson]] ugwalja r-riżultut. Il-partita dehret li se tispiċċa 1–1 u fi triq lejn il-lotterija tal-penalties, qabel ma l-midifilder [[Nayim]] skorja minn 35 metru fl-aħħar minuta tal-ħin supplementari. David Seaman, li kien l-eroj tal-Arsenal fl-għoti tal-penalties tas-semifinali, ma laħaqx daħal fil-lasta fil-ħin u laħaq biss mess il-ballun qabel ma dan daħal ġox-xibka. F'Ġunju tal-1995, l-Arsenal appuntaw lil [[Bruce Rioch]], li kien għadu kif wassal lit-tim ta' [[Bolton Wanderers FC|Bolton Wanderers]] għall-finali tal-League Cup u l-promozzjoni għall-aqwa serje, bħala kowċ. Humal-ewwel kiser ir-rekord Brittaniku bit-trasferiment tal-attakant Olandiż [[Dennis Bergkamp]] mit-tim tal-[[Internazionale Milano FC|Inter]] għal somma ta' £7.5 miljun, fejn dan ifforma koppja impressjonanti ma' Ian Wright. Arsenal laħqu s-semifinali tal-League Cup u spiċċaw il-ħames fil-Premiership fi tmiem l-[[Premier League 1995–96|istaġun 1995–96]], fejn assiguraw post fit-Tazza UEFA fl-istaġun suċċessiv u qajjem speranza fost il-benjamini li jaraw l-iskwadra tiġġieled għar-rebħ tal-kampjonat. Madanakollu, l-era ta' Rioch intemmet ħesrem. F'Awwissu tal-1996, qabel il-bidu tal-istaġun, Rioch ġie mkeċċi wara diskussjoni fuq il-fondi tat-trasferimenti mal-bord tad-diretturi, diskussjoni li ħalliet lill-klabb f'instabilità kbira għal xi xhur. Stewart Houston reġa' tpoġġa temporanjament bħala l-kowċ tal-iskwadra. Hu baqa' hemm għal xahar, qabel ma irriżenja biex ħa l-inkarigu mat-tim ta' [[Queens Park Rangers FC|QPR]]. [[Pat Rice]], il-kowċ tat-tim ġovanili, mexxa lit-tim tal-kbar għal xi partiti, sakemm f'Settembru għamel wisa' lill-wasla tal-Franċiż [[Arsène Wenger]]. ==Żewġ Doppjetti oħra (1996–2003)== [[Stampa:Arsenal open top bus parade 2004.jpg|thumb|right|300px|Il-plejers u l-partitarji tal-Arsenal jiċċelebraw ir-rebħ tal-[[FA Premier League|Premier League]] 2004 b'parata fuq xarabank miftuħa.]] It-tim immedjatament tjieb taħt it-tmexxija ta' Wenger, fejn spiċċa t-tielet u rebaħ post fit-Tazza UEFA fl-[[Premier League 1996–97|1996–97]], fejn kienet id-differenza tal-gowls li ma ħallithomx jikkassifikaw fit-tieni post u eventwalment għal post fiċ-Champions League. Wenger reġa' bena l-iskwadra bi grupp ta' plejers Franċiżi li kienu apparentament mhumiex magħrufa fir-[[Renju Unit]]. [[Patrick Vieira]] inxtara fuq parir ta' Wenger qabel ma dan kien għadu ħa t-tim f'idejh, u Wenger żied lil [[Nicolas Anelka]] u [[Emmanuel Petit]], flimkien mal-ġwejnħa Olandiża [[Marc Overmars]] fis-sajf tal-1997. Wenger integra 'l ġodda flimkien mal-ftit veterani, fejn żamm lil Adams, Dixon, Winterburn, Keown u Bould, u żamm ukoll lil Pat Rice bħala assistent. Wenger kiseb l-ewwel trofew tiegħu, u sar l-ewwel kowċ barrani li qatt rebaħ il-kampjonat Ingliż, meta fl-istaġun suċċess mexxa lit-tim għat-tieni Doppjetta. Lejn Diċembru, wara t-telfa ġewwa darhom bl-iskor ta' 3–1 kontra [[Blackburn FC|Blackburn]], huma dehru li kienu barra mit-tiġrija għat-titlu, però huma rnexxielhom jegħlbu d-distakk ta' tnax-il punt li kellhom taħt [[Manchester United FC|Manchester United]]; rebħa ta' 4–0 kontra [[Everton FC|Everton]] nhar it-3 ta' Mejju tagħthom it-titlu b'żewġ partiti oħra x'jintlagħbu. Fis-16 ta' Mejju, l-Arsenal għelbu lil [[Newcastle United FC|Newcastle United]] b'riżultat ta' 2–0 fil-finali tal-FA Cup biex komplew id-Doppjetta staġonali. Biex tkompli timmarka staġun mill-aqwa, Ian Wright kiser ir-rekord ta' gowls li kien f'idejn Cliff Bastin, fejn ġab iċ-ċifra tal-gowls skurjati għal 185 qabel ma ħalla 'l klabb fis-sajf tal-1998. Minkejja l-wasla ta' [[Fredrik Ljungberg]] fl-1998 u sena wara ta' [[Thierry Henry]], perjodu ieħor ta' nixfa fit-trijonfi għadda minn fuq it-tim tal-Arsenal għas-snin suċċessivi, minkejja li waslu ħafna drabi qrib it-tragward. Għall-ħafna mill-[[Premier League 1998–99|istaġun 1998–99]] huma kienu jiggwidaw il-klassifika, sakemm telfa ta' 1–0 kontra Leeds United tat lil Manchester United iċ-ċans li jaqbżuhom; l-Arsenal għelbu lill-Aston Villa fl-aħħar ġurnata tal-kampjonat però rebħa ta' Manchester United fuq Tottenham Hotspur irregalathom it-titlu. Biex tkompli tgħaxxaqha, l-Arsenal tilfu wkoll il-partita ta' spareġġ tas-semifinali li kellhom kontra Manchester United; [[Dennis Bergkamp]] tilef penalty fil-ħin normali, u Ryan Giggs skorja l-gowl rebbieħ fil-ħin barrani wara ġirja individwali qalb id-difiża tal-Arsenal. Ir-ritorn tal-Arsenal fiċ-Champions League għall-ewwel darba f'seba' snin kienet kampanja bla suċċess, hekk kif ġew eliminati fil-fażi tal-gruppi. Huma kklassifikaw fit-tieni post tal-[[Premier League 1999–2000|istaġun 1999–2000]]; din id-darba, ma kien hemm ebda taqbida hekk kif Manchester United rebħu t-titlu tal-kampjonat b'vantaġġ ta' tmintax-il punt. L-Arsenal kellhom staġun ieħor fqir fiċ-Champions League, fejn spiċċaw it-tielet fil-grupp; din tathom post ta' konsoloazzjoni fit-Tazza UEFA, u huma komplew f'din il-kompetizzjoni sa waslu sal-finali kontra [[Galatasaray SK|Galatasary]] f'[[Kopenħagen]], l-istess xena tat-trijonf tagħhom fit-Tazza tat-Tazez Ewropej 1994. Il-partita ntemmet f'pari ta' mingħajr gowls bi ftit okkażżjonijiet; fl-għoti tal-penalties l-Arsenal tilfu wara li [[Davor Šuker]] u [[Patrick Vieira]] naqsu li jikkonvertu mill-ħdax-il metru. L-Arsenal, għall-[[Premier League 2000–01|istaġun 2000–01]] kellhom għal darb'oħra jikkuntentaw rwieħhom bit-tieni post, din id-darba b'distakk ta' għaxar punti taħt Manchester United; it-tiġrija għat-titlu kienet ilha li ntemmet hekk kif fi Frar, l-Arsenal sofrew telfa umiljanti ta' 6–1 f'Old Trafford. L-istaġun tagħhom ta prijorità lit-tazez nazzjonali u l-Ewropa. Fis-semifinali huma għelbu lil Tottenham u waslu għall-finali f'[[Cardiff]], ġewwa l-[[Millenium Stadium]], kontra t-tim ta' Liverpool; l-Arsenal iddominaw il-konfront, u kienu sfortunati li ġew negati gowl minn id id-difensur avversarju [[Stephane Henchoz]].<ref>{{ċita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/fa_cup/1324699.stm |titlu=Owen shatters Arsenal in Cup final |pubblikatur=BBC Sport |data-aċċess=2009-04-03 |lingwa=Ingliż }}</ref> Finalment l-Arsenal marru fil-vantaġġ grazzi għal Ljungberg, però sofrew żewġ gowls ta' [[Michael Owen]] fl-aħħar minuti biex tilfu 2–1. Fl-Ewropa, huma rnexxielhom jaslu għall-ewwel darba mill-1972 'il quddiem sal-kwarti tal-finali taċ-Champions League, imma sfaw eliminati mir-[[regola tal-gowls barra mid-dar]] mill-finalisti ta' dik l-edizzjoni [[Valencia CF|Valencia]]. Safrattant, Wenger rah kostrett li jerġa' jibni ħafna mill-iskwadra rebbieħa tad-Doppjetta tal-1998. Anelka, Overmars u Petit ilkoll ingħaqdu għal ma' klabbs Spanjoli għal somom kbar, waqt li l-età bdiet taffettwa wkoll id-difiża; Bould u Winterburn kienu diġà telqu, waqt li Adams u Dixon kienu biss staġun 'il bogħod mil-irtirar tagħhom. Minflokhom, Wenger xtara lil [[Sol Campbell]] u [[Lauren Etame Mayer|Lauren]] għad-difiża, u ppromova lil [[Ashley Cole]] minn qalb it-tim ġovanili. F'nofs il-grawnd, Wenger żied lit-taliżmaniku [[Robert Pirès]] u kif ukoll lill-kompatrijott [[Sylvain Wiltord]] fuq l-attakk, waqt li bil-mod il-mod [[Thierry Henry]] beda jadatta ruħu sew għal-logħba Ingliża biex sar wieħed mill-aqwa attakkanti tal-Premiership. Il-qawwa tal-Arsenal kien mingħajr dubju l-attakk, l-istess attakk li wassal lit-tim għar-rebħ tat-tielet Doppjetta fl-[[Premier League 2001–02|istaġun 2001–02]], u baqgħu mingħajr telfa f'partiti domestiċi li lagħbu barra minn darhom. Wara ġlieda imqita fil-kampjonat (tliet punti biss kienu jisseparaw lill-ewwel erba' fi Frar), l-Arsenal għamlu sett ta' tlettax-il partita mingħajr telfa, fejn spiċċaw seba' punti vantaġġ fuq it-tieni klassifikati Liverpool. It-titlu kien assigurat fil-partita ta' qabel tal-aħħar tal-kampjonat; rebħa ta' 1–0 fuq Manchester United f'Old Trafford, bil-gowl jasal minn Wiltord. Ġimgħa qabel, l-Arsenal kisbu t-tmien FA Cup tagħhom b'rebħa ta' 2–0 fuq Chelsea b'gowls ta' [[Ray Parlour]] u Freddie Ljungberg. Fl-[[Premier League 2002–03|istaġun 2002–03]], l-Arsenal saru l-ewwel klabb f'iktar minn 20 sena li żammew it-titlu tal-FA Cup, wara rebħa minima ta' 1–0 kontra [[Southampton FC|Southampton]], grazzi għall-gowl ta' Pirès. Il-ferħ tagħhom kien imtappan minħabba l-fatt li huma naqsu li jerġgħu jiksbu t-titlu tal-Premiership għal ftit. F'mument minnhom l-Arsenal kienu tmien punti minn fuq fuq Manchester United, però l-forma tagħhom iddeterjorat lejn tmiem il-kampjonat; huma spiċċaw pari ta' 2–2 barra minn darhom kontra [[Bolton Wanderers FC|Bolton Wanderers]] wara li kienu 2–0 minn fuq, u ġimgħa wara, ġewwa darhom tilfu 3–2 kontra [[Leeds United FC|Leeds United]], li ta lil United it-titlu. ==L-"Invinċibbli" u l-finali taċ-Champions League (2003–2006)== [[Stampa:Trophy presentation Highbury 2004.JPG|right|thumb|300px|Il-kaptan tal-Arsenal [[Patrick Vieira]] jerfa' t-trofew tal-[[FA Premier League|Premier League]] [[Premier League 2003–04|2003–04]].]] Ftit kienu jafu li t-telfa kontra Leeds kellha tkun l-aħħar waħda fil-kampjonat għal aktar minn sena. L-[[Premier League 2003–04|istaġun 2003–04]] kien staġun ta' rekords għat-tim tal-Arsenal, hekk kif rebħu l-Premiership mingħajr ebda telfa (26 rebħa, 12-il pari, l-ebda telfa), u spiċċaw ħdax-il punt vantaġġ fuq Chelsea. Huma saru biss it-tieni tim li rnexxielu jagħmel dan, bl-ewwel wieħed ikun [[Preston North End FC|Preston North End]] lura fl-[[Kampjonat tal-futbol Ingliż 1888–89|1888–89]], minkejja li Preston kienu lagħbu biss 22 logħba fl-istaġun ta' mingħajr telfa. Fit-tazez, il-fortuni tal-Arsenal ma kinux daqs dawk fil-kampjonat. Huma tilfu fil-kwarti tal-finali taċ-Champions League u fis-semifinali tal-FA Cup kontra Chelsea u Manchester United rispettivament, f'żewġ partiti konsekuttivi. F'dak il-mument l-iskwadra mill-kapitali Ingliża, li kienet qed tissogra li tispiċċa l-istaġun mingħajr ebda suċċess, affrontat lil Liverpool u, minkejja li kienu fi żvantaġġ, huma rnexxielhom jirrimontaw meta l-ewwel kienu 2–1 minn fuq u fl-aħħar 4–2. Il-protagonista ta' dan il-konfront kien Thierry Henry li sab ix-xibka tliet darbiet. Il-pari barra minn darhom ta' 2–2 kontra Tottenham Hotspur kien biżżejjed biex tahom ir-rebħ tal-kampjonat. Arsenal ma rnexxielhomx li jiksbu t-tieni titlu infila fl-[[Premier League 2004–05|2004–05]], fejn spiċċaw it-tieni bi tnax-il punt minn taħt, taħt iċ-Chelsea. Madanakollu, ir-rekord ta' partiti mingħajr telfa baqa sejjer sa 49 partita konsekuttiva, rekord għall-futbol Ingliż; ir-rekord kien ugwaljat b'rebħa drammatika ta' 5–3 fuq [[Middlesbrough FC|Middlesbrough]] (Arsenal kienu 3–1 minn taħt wara l-ewwel taqsima) u kien megħlub b'reħba ta' 3–0 fuq [[Blackburn Rovers FC|Blackburn Rovers]] f'Ottubru tal-2004. It-telfa ta' 2–0 kontra Manchester United swiet kemm fir-rigward tar-rekord, imma aktar u aktar fuq il-moral u l-forma tat-tim hekk kif huma ħadu daqqa ta' ħarta fil-ġirja finali għat-titlu, minkejja li rkupraw lejn l-aħħar biex kisbu t-tieni post, fosthom ir-rebħa kbira ta' 7–0 fuq l-[[Everton FC|Everton]]. Fl-Ewropa reġgħu sabuha diffiċli fejn ġew eliminati fit-tieni rawnd bl-iskor aggregat ta' 3–2 kontra [[FC Bayern Munich|Bayern Munich]]. L-Arsenal xorta waħda ma spiċċawx l-istaġun b'idhom vojta; huma ttrijonfaw għat-tielet darba f'erba' snin fl-FA Cup, din id-darba bir-rebħa ta' 5–4 bil-penalties kontra Manchester United, wara li ma ġie skurjat l-ebda gowl fil-120 minuta li ntlagħbu. It-trasferiment tal-kaptan [[Patrick Vieria]] lejn [[Juventus FC|Juventus]] fis-sajf tal-2005 ħalliet il-konsegwenzi tagħha hekk l-istaġun domestiku [[Premier League 2005–06|2005–06]] kien wieħed diżappuntanti u l-klabb naqas li jisfida għal kwalunkwe trofew. Fil-kampjonat, ir-riżultati deludenti barra minn darhom, li ħafna drabi kienu jiġu mdallma minn rebħiet impressjonanti ġewwa darhom (5–0 kontra l-[[Aston Villa FC|Aston Villa]], u 7–0 kontra [[Middlesbrough FC|Middlesbrough]]), ħallew lill-Arsenal jiġġieled għal post fiċ-Champions League meta ħafna drabi qatta' l-istaġun fil-ħames post jew inqas. Madanakollu, huma rebħu l-aħħar tliet partiti tal-istaġun, li kienet segwita mir-rebħa ta' 4–2 fuq [[Wigan Athletic FC|Wigan Athletic]] li mmarkat l-aħħar partita f'Highbury; it-telfa ta' Tottenham Hotspur kontra West Ham United fl-istess ġurnata, fissret li l-Arsenal qabżu għar-raba' post u b'hekk sabu post fiċ-Champions League. B'kuntrast mal-forma domestika, il-forma tagħhom fl-Ewropa kienet ħafna itjeb; għall-ewwel darba fl-istorja huma waslu sal-finali tal-[[UEFA Champions League 2005–06|UEFA Champions League]], fejn saru l-ewwel klabb minn Londra li rnexxielu jagħmel dan. Wara li rebħu l-grupp tagħhom mingħajr ebda telfa u spiċċaw quddiem [[AFC Ajax|Ajax Amsterdam]], [[FC Thun]] u [[AC Sparta Praha|Sparta Prague]] (kontra dawn tal-aħħar, [[Thierry Henry]] skorja doppjetta li poġġewh fil-quċċatta tal-klassifika tal-aqwa skorers ta' kull żmien tal-klabb). Fil-fażi eliminatorju huma rebħu lil [[Real Madrid CF|Real Madrid]] (fejn saru l-ewwel tim Brittaniku li għelbu lil Real fil-[[Santiago Bernabéu|Bernabéu]]), lil [[Juventus FC|Juventus]] u wara lil [[Villarreal CF|Villarreal]] biex laħqu l-finali, fejn matul dan kollu wettqu rekord ta' għaxar partiti mingħajr ma' jlaqqtu gowl. Fil-finali, kontra Barcelona, l-Arsenal spiċċaw jilgħabu b'għaxar plejers meta l-gowler [[Jens Lehmann]] spiċċa mkeċċi wara daħla professjonali; minkejja dan kollu, kienu huma li fetħu l-iskor b'daqqa ta' ras ta' [[Sol Campbell]] fis-37 minuta. L-Arsenal għamlu kemm setgħu biex jiddefendu l-vantaġġ, imma żewġ gowls lejn l-aħħar minuti ta' [[Samuel Eto'o]] and [[Juliano Belletti]] fissru li t-tim Katalan ħarġu 2–1 rebbieħa. ==Trasferiment għall-Emirates Stadium (2006–)== [[Stampa:Emirates Stadium Arsenal.jpg|thumb|right|300px|L-[[Emirates Stadium]] fil-ġurnata tal-partita ta' testimonjanza li ntlagħbet f'isem Dennis Bergkamp, l-ewwel partita li ntlagħbet hemm.]] L-Arsenal għamlu ħafna suċċess fis-snin disgħin u l-bidu tal-millenju l-ġdid, però d-daqs ta' Highbury kien limitat għal 38,500 post biss fl-era ta' wara r-[[rapport Taylor]]. Kull partita kienet virtwalment tirreġistra stadju mimli u l-klabb ma setax jkabbar l-introjtu mill-bejgħ tal-biljetti. Bl-espansjoni ta' Highbury kienet ħaġa imposibbli, fl-1999 l-Arsenal ħabbru pjanijiet għal trasferiment f'[[Ashburton Grove]]. Il-kostruzzjoni bdiet f'Diċembru tal-2002 u f'Lulju 2006 l-[[Emirates Stadium]] ġie miftuħ, lest għall-użu għall-[[Premier League 2006–07|istaġun 2006–07]]. L-Arsenal ħadu ftit ta' żmien biex jadattaw rwieħhom f'dan l-ambjent ġdid fejn il-kowċ Arsène Wenger stqarr li t-tim ftit li xejn seta' jisfida għall-konkwista tat-titlu.<ref>{{ċita web |url=http://home.skysports.com/list.aspx?hlid=431240&CPID=8&clid=3&lid=&title=Wenger+writes+off+title+hopes |titlu=Wenger writes off title hopes |pubblikatur=Sky Sports |data-aċċess=2009-04-03 |lingwa=Ingliż }}</ref> Riżultati foqra barra minn darhom matul l-istaġun, eventwalment wasslu lil Arsenal fir-raba' post, bl-istess punti bħat-tielet klassifikati Liverpool. B'tim mimli bi plejers żgħażagħ, huma wasslu sal-finali tal-League Cup, liema partita tilfu 2–1 kontra Chelsea. Madanakollu, huma ma tantx għamlu suċċess f'kompetizzjonjiet oħra fejn spiċċaw barra miċ-Champions League u l-FA Cup. L-istaġun 2006–07 immarka perjodu ta' tranżizzjoni - l-Arsenal biegħu numru ta' pedini importanti minn tagħhom, fosthom lil [[Ashley Cole]], [[Sol Campbell]], [[Lauren Etame Mayer|Lauren]], [[Fredrik Ljungberg]], u l-aktar sinjifkanti kien it-trasferiment tal-aqwa skorer tagħhom ta' kull żmien u l-kaptan tal-iskwadra [[Thierry Henry]] lejn [[FC Barcelona|Barcelona]]. B'hekk, għall-bidu tal-[[Premier League 2007–08|istaġun 2007–08]], Wenger sab ruħu bi tliet plejers biss mit-tim li kien rebaħ it-titlu lura fl-istaġun 2003–04, u afda liż-żgħażagħ [[Cesc Fabregas]], [[Robin van Persie]], [[Emmanuel Adebayor]] u [[Gael Clichy]] biex jimlu l-vojt li kien tħalla u jistabilixxu ruħhom mal-ewwel ħdax. L-istaġun beda bl-aqwa mod possibbli hekk kif sal-bidu ta' Diċembru kienu għadhom ma sofrewx telfa, u f'dan il-proċess, wettqu rekord għall-klabb ta' 28 partita f'kull kompetizzjoni mingħajr telfa.<ref>{{ċita aħbar | url=http://www.arsenal.com/news/news-archive/28-unbeaten-top-men-and-magic-moments | pubblikatur=Arsenal FC | titlu=28 Unbeaten: Top men and magic moments | data=2007-11-28 | data-aċċess=2009-04-04 | lingwa=Ingliż }}</ref> Madanakollu, fir-rebbiegħa t-tim ra waqgħa fil-forma u eventwalment jikklassifikaw fit-tielet post, b'erba' punti taħt l-ewwel klassifikat Manchester United. Fit-tazez lanqas tant kellhom suċċess; sfaw eliminati fil-kwarti tal-finali taċ-Champions League minn Liverpool u mill-FA Cup minn Manchester United. Il-League Cup offriet aktar tbissimiet hekk kif għat-tielet sena konsekuttiva waslu sas-semifinali qabel ma ġew eliminati bl-iskor totali ta' 6–2 kontra r-rivali Tottenham Hotspur – l-ewwel telfa f'disa' snin fid-[[derbi tat-Tramuntana ta' Londra]]. L-istaġun [[Premier League 2008–09|2008–09]] beda wkoll fuq nota pożittiva, fejn kienu fil-quċċata tal-klassifika sa Settembru. Wara dan, però, it-tim tilef il-momentu tiegħu u tliet telfiet f'Novembru tefgħu l-Arsenal 'il barra mill-aqwa erbgħa sal-Milied, minkejja li kienu rreġistraw rebħiet kontra Manchester United u Chelsea. It-tim kompla sejjer lura u jitlef il-punti fis-sena l-ġdida, imma lejn nofs Marzu reġgħu ħadu r-raba' post, għall-ispejjeż ta' Aston Villa, wara li fis-sena l-ġdida 2009 kienu għadhom ma sofrewx telfa. L-Arsenal laħqu wkoll is-semifinali tal-FA Cup, u se jaffaċċjaw lil [[Villareal CF]] fil-kwarti tal-finali taċ-Champions League, wara li spiċċaw it-tieni fil-grupp u fir-rawnd tal-aħħar sittax għelbu bl-għoti tal-penalties lit-tim Taljan ta' [[AS Roma]].<ref>{{ċita web |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/europe/7899570.stm |titlu=Roma 1-0 Arsenal (agg 1-1) |pubblikatur=BBC Sport |isem=Ian |kunjom=Hughes |data=2009-03-11 |data-aċċess=2009-04-04 |lingwa=Ingliż}}</ref> ==Noti== {{noti}} ==Referenzi== {{referenzi}} ==Aktar qari== *{{ċita ktieb |isem1=Tony |kunjom1=Adams |isem2=Ian |kunjom2=Ridley |titlu=Addicted |pubblikatur=HarperCollins |sena=1998 |isbn=0-00-218795-7 |lingwa=Ingliż}} *{{ċita ktieb |isem1=Nick |kunjom1=Hornby |titlu=Fever Pitch |pubblikatur=Indigo |sena=1992 |isbn=9780575400153 |lingwa=Ingliż}} *{{ċita ktieb |isem1=Amy |kunjom1=Lawrence |titlu=Proud to Say That Name: The Marble Hall of Fame |pubblikatur=Mainstream |sena=1997 |isbn=1-85158-898-1 |lingwa=Ingliż}} *{{ċita ktieb |isem1=Jem |kunjom1=Maidment |titlu=The Official Arsenal 100 Greatest Games |pubblikatur=Hamlyn |sena=2005 |isbn=0-600-61376-3 |lingwa=Ingliż}} *{{ċita ktieb |isem1=David |kunjom1=Tossell |titlu=Seventy-One Guns: The sena of the First Arsenal Double |pubblikatur=Mainstream |sena=2002 |isbn=1-84018-589-9 |lingwa=Ingliż}} *{{ċita ktieb |isem1=Graham |kunjom1=Weaver |titlu=Gunners' Glory: 14 Milestones in Arsenal's History |pubblikatur=Mainstream |sena=2005 |isbn=1-84018-667-4 |lingwa=Ingliż}} ==Ara wkoll== *[[Storja ta' Arsenal FC (1886–1966)]] {{DEFAULTSORT:Arsenal 1966-}} [[Kategorija:Arsenal FC]] [[Kategorija:Storja tal-futbol skont il-klabb]] 4dt9s0p6jqxlf9exlowo0qbhqr38n5i 0 13309 278986 278508 2022-08-13T09:43:08Z Chrisportelli 355 /* Ħoloq esterni */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Artist Mużikali |kulur = solo_singer |isem = Lady Gaga |stampa = Lady Gaga in Rome.jpg |stampa_daqs = 250px |stampa_desk = |sess = f |isem_sħiħ = Stefani Joanne Angelina Germanotta |twelid = {{data tat-twelid u età|1986|3|28}} |oriġini = {{flagicon|USA}} [[New York]] |ġeneru = [[Mużika pop|Pop]], [[Mużika dance|dance]] |okkupazzjoni = Kantanta, liriċista, mużiċista |strumenti = Vuċi, pjanu, sintetizzatur |snin_attivita = 2006–preżent |tikketti = [[Def Jam]], [[Interscope Records|Interscope]], [[Kon Live Distribution|Kon Live]], Streamline, [[Cherrytree Records|Cherrytree]] |URL = [http://www.ladygaga.com www.ladygaga.com] }} '''Stefani Joanne Angelina Germanotta''' (twieldet fit-28 ta' Marzu 1986), magħrufa aħjar bħala '''Lady Gaga''', hija [[kantant]]a [[Stati Uniti tal-Amerika|Amerikana]]. Lady Gaga dehret fix-xena tal-mużika rock ta' [[Lower East Side]] f'New York City u daħlet f'Tisch School of the Arts, waħda fost l-iskejjel taħt l-[[Università ta' New York]]. Wara ffirmat kuntratt ma' Streamline Records, kumpanija li kienet tifforma parti mill-[[Interscope Records]]. Fl-ewwel żminijiet mal-Interscope, ħadmet bħala liriċista għal diversi kantanti stabbiliti u induna biha [[Akon]] li għaraf il-ħila vokali tagħha, u iffirmaha mad-ditta diskografika tiegħu, Kon Live Distribution. L-ewwel album tagħha, ''[[The Fame]]'', li ħareġ fid-19 ta' Awwissu, 2008, laħaq l-ewwel post fir-Renju Unit, il-Kanada, l-Awstrija, il-Ġermanja u l-Irlanda, u fl-ewwel għaxra f'numru ta' pajjiżi madwar id-dinja; fl-Istati Uniti, laħaq it-tieni post tal-klassifika ''[[Billboard 200]]'' u l-ewwel post tal-klassifika Dance/Electronic Albums tal-istess ''[[Billboard]]''. L-ewwel żewġ kanzunetti tagħha, "[[Just Dance]]" u "[[Poker Face]]", miktuba u prodotti t-tnejn li huma minn [[RedOne]], għamlu suċċess internazzjonali, fejn spiċċaw fil-quċċata tal-[[Billboard Hot 100|''Billboard'' Hot 100]] fl-Amerika u rebħu unuri għall-Aqwa Album Elettroniku/Dance u l-Aqwa Recording Dance. Fil-bidu tal-2009 bdiet l-ewwel tour tagħha, [[The Fame Ball Tour]]. Fir-raba' kwart tas-sena, kienet ħarġet it-tieni album tagħha bl-isem ta' ''[[The Fame Monster]]'', li kien jinkludu l-kanzunetta "[[Bad Romance]]", waqt li bdiet it-tieni tour tagħha, [[The Monster Ball Tour]]. L-ispirazzjoni għal Lady Gaga huma l-kantanti glam rock [[David Bowie]] u [[Queen]], u kif ukoll il-mużiċisti pop [[Madonna (kantanta)|Madonna]] u [[Michael Jackson]]. Hi stqarret kif il-moda hi wkoll sors ta' ispirazzjoni għall-kitba u l-esebizzjonijiet tagħha. Sa Awwissu 2010, Gaga biegħet iktar minn 13-il miljun album u 51 miljun diska madwar id-dinja.<ref>{{ċita web |url=http://newsroom.mtv.com/2010/08/12/lady-gaga-los-angeles/ |titlu=Spotted: Lady Gaga Celebrates Success In Los Angeles |data=2010-08-12 |pubblikatur=MTV News |data-aċċess=2010-08-18 |lingwa=Ingliż}}</ref> Il-magażin ''[[Time (magażin)|Time]]'', f'Mejju tal-2010, poġġiet lil Gaga fil-lista tat-[[Time 100]] tal-aktar persuni influwenti fid-dinja. F'Ġunju tal-2010, Forbes niżżlet lil Gaga bħala r-raba' fil-lista tal-aktar ċelebrità b'saħħithom u influwenti fid-dinja; hi wkoll tinsab fit-tieni post tal-aktar mużiċista b'saħħitha fid-dinja.<ref>{{ċita web |isem1=Dorothy |kunjom1=Pomerantz |isem2=Lacey |kunjom2=Rose |url=http://www.forbes.com/2010/06/22/oprah-winfrey-lady-gaga-twilight-business-entertainment-celeb-100-10-intro.html |titlu=The World's Most Powerful Celebrities |pubblikatur=Forbes |data= |data-aċċess=2010-06-29 |lingwa=Ingliż}}</ref><ref>{{ċita web |isem1=Dorothy |kunjom1=Pomerantz |isem2=Lacey |kunjom2=Rose |url=http://www.forbes.com/lists/2010/53/celeb-100-10_Lady-Gaga_8UOG.html |titlu=The Celebrity 100: #4 Lady Gaga |pubblikatur=Forbes |data= |data-aċċess=2010-06-29 |lingwa=Ingliż}}</ref> == Bijografija == === 1986–2004: Tfulija u l-adoloxxenza === Stefani Germanotta twieldet New York nhar it-28 ta' Marzu, 1986, l-ikbar tifla ta' Joseph Germanotta, imprenditur tal-internet [[Italo-Amerikan|Taljan Amerikan]], u Cynthia Bissett.<ref name="BBB">{{ċita web |url=http://www.netglimse.com/celebs/pages/lady_gaga/index.shtml |titlu=Lady GaGa - Biography |data=2009-04-16 |data-aċċess=2009-04-16 |lingwa=Ingliż }}</ref> Hi tgħallmet il-[[pjanu]] meta kellha erba' snin; ta' tlettax ikkomponiet l-ewwel ballata għall-pjanu u ta' erbatax bdiet tkanta f'serati fejn l-udjenza setgħet tesebixxi ruħha quddiema il-mikrofonu. Fl-età ta' ħdax-il sena, Germanotta bdiet tattendi l-Kunvent tal-Qalb ta' Ġesù, skola Kattolika privata f'[[Upper East Side]] ġo Manhattan,<ref name="Times Online.co.uk">{{ċita web |url=http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/music/article5325327.ece?token=null&offset=0&page=1 |titlu=Lady GaGa: the future of pop? |data=2008-12-14 |pubblikatur=The New York Times |data-aċċess=2009-02-06 |lingwa=Ingliż }}</ref> imma sostniet fuq kif hi mhix ġejja minn xi sfond soċjali sinjur, fejn stqarret li l-ġenituri "[huma] t-tnejn ġejjin minn familji ta' klassi baxxa, u għalhekk ħdimna għal kollox — ommi kienet taħdem mit-tmienja sat-tmienja 'l bogħod mid-dar, fit-telekomunikazzjoni, u l-istess kien jagħmel missieri."<ref name="TimesOnlineDec09">{{ċita web |isem=Lynn |kunjom=Barber |titlu=Shady lady: The truth about pop's Lady Gaga |pubblikatur=The Sunday Times |url=http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/music/article6940885.ece |data=2009-12-06 |data-aċċess=2010-06-14 |lingwa=Ingliż }}</ref> L-imħabba li kellha għall-palk dehret fiż-żmien li kienet tattendi l-iskola sekondarja, fejn kienet ingħatat l-irwol prinċipali ta' Adelaide f<nowiki>'</nowiki>''[[Guys and Dolls]]'' u ta' Philia f'''[[A Funny Thing Happened on the Way to the Forum]]''.<ref name='growingupgaga'>{{ċita web |isem=Vanessa |kunjom=Grigoriadis |titlu=Growing Up Gaga |data=2010-03-28 |pubblikatur=New York Media Holdings |url=http://nymag.com/arts/popmusic/features/65127 |paġna=7 |data-aċċess=2010-03-29 |lingwa=Ingliż }}</ref> Hi stess tistqarr fuq kif il-ħajja akkademika tagħha matul dan iż-żmien kienet waħda "ta' dedikazzjoni, ta' studju, u ta' dixxiplina" imma wkoll "b'xi ftit ta' nuqqas ta' sigurtà". Kif qalet f'intervista, "Kienu jgħadduni biż-żmien minħabba li jew kont inkun wisq provokattiva jew wisq eċċentrika, u għalhekk bdejt nillimita ruħi xi ftit. Ma kontx inħossni nappartjeni għal tal-madwar, u ħassejtni qisni skerz."<ref>{{ċita aħbar |isem=Jon |kunjom=Bream |titlu=Don't Gag on Gaga |data=2009-03-21 |pubblikatur=The Star Tribune Company |url=http://www.startribune.com/entertainment/music/41533957.html?elr=KArksLckD8EQDUoaEyqyP4O:DW3ckUiD3aPc:_Yyc:aUUsZ |data-aċċess=2010-01-23 |lingwa=Ingliż }}</ref><ref>{{ċita aħbar |isem=Seth |kunjom=Poppell |titlu=Lady Gaga was surprisingly normal |data=2009-12-22 |pubblikatur=In Touch Weekly |url=http://www.intouchweekly.com/2009/12/in_touch_exclusivelady_gaga_wa.php |data-aċċess=2010-01-23 |lingwa=Ingliż }}</ref> Studenta li kienet tattendi magħha l-iskola sekondarja fakkret kif "Hi kellha grupp ta' ħbieb; kienet studenta bil-għaqal. Kienet tħobb ħafna s-subien, però l-kant kien in-numru wieħed."<ref name='whos-that-lady'>{{ċita aħbar |isem1=Maureen |kunjom1=Callahan |isem2=Stewart |kunjom2=Sara |titlu=Who's that lady? |data=2010-01-22 |pubblikatur=New York Post |url=http://www.nypost.com/p/entertainment/music/who_that_lady_CBlHI927dRlLmIwjVfGrwK |data-aċċess=2010-03-26 |lingwa=Ingliż }}</ref> Ta' sbatax-il sena, eżattament, nhar it-23 ta' Awwissu, 2003, Germanotta daħlet fit-Tisch School of the Arts tal-[[Università ta' New York]]. Hemmhekk hi studjat il-mużika u tejbet l-abilitajiet tagħha bħala liriċista fejn il-kitbiet tagħha kienu jduru madwar l-arti, ir-reliġjon, il-problemi soċjali u l-politika. Germanotta ħasset kif hi kienet iktar kreattiva minn biċċa minn sħabha tal-klassi. "Ġaladarba titgħallem fuq kif għandek taħseb dwar l-arti, tista' tgħallem lilek innifsek," stqarret. Mat-tieni semestru tat-tieni sena ta' studju hi ħalliet l-iskola sabiex tiffoka iktar fuq il-karriera mużikali tagħha.<ref name="mtv 55">{{ċita aħbar |url=http://www.mtv.com/news/articles/1589013/20080609/lady_gaga.jhtml |titlu=Lady GaGa Brings Her Artistic Vision Of Pop Music To New Album |kunjom=Harris |isem=Chris |data=2008-06-09 |data-aċċess=2009-05-07 |pubblikatur=MTV Networks |lingwa=Ingliż}}</ref> Missierha kien qabel li jħallsilha l-kera għal sena, bil-patt u l-kundizzjoni li terġa' tidħol fit-Tisch jekk ma kienx se jirnexxielha. === Il-bidu tal-karriera === [[Stampa:Gaga at bazaar.jpg|180px|thumb|Gaga tkanta f'ristorant fl-ewwel snin tal-karriera tagħha]] Lady Gaga għall-bidu iffirmat kuntratt ma' [[Def Jam Recordings|Def Jam]], meta kellha dsatax-il sena, wara li d-diskografiku [[Antonio Reid|L. A. Reid]] kien semagħha tkanta fil-kuritur mill-uffiċċju tiegħu. Madanakollu, il-kantanta ċaħdet li hi u Reid kienu qatt iltaqgħu u l-kuntratt ġie xolt wara biss tliet xhur. Madwar sena wara ġiet skoperta mid-diskografiku [[Vincent Herbert]] li taha kuntratt mal-[[Interscope Records]] f'Jannar tal-2008. Hi rnexxielha tħalli 'l kulħadd impressjonat għall-widna lejn il-mleodija u għall-abilitajiet bħala [[kantawtur|kantawtriċi]], u bdiet taħdem bħala kantawtriċi, fejn kitbet għall-[[Konvict Muzik]], it-tikketta diskografika ta' [[Akon]], u għal artisti bħal [[Fergie]], [[Pussycat Dolls]], [[Britney Spears]] u [[New Kids on the Block]].<ref name="Times Online.co.uk"/> Għal Britney Spears kitbet "Quicksand" u "Amnesia", li suċċessivament ġew inklużi bħala ''[[bonus track]]'' fl-album ''[[Circus (album ta' Britney Spears)|Circus]]''. Fl-ewwel xhur tal-2007, Jimmy Lovine, il-president tal-Interscope Records, indunat bit-talent tagħha u fuq parir ta' Akon, li kien l-ewwel fost dawk li emmnu bit-talenti vokali tagħha, iddeċieda li jagħtiha kuntratt diskografiku.<ref>{{ċita web |url=http://thescotsman.scotsman.com/features/Lady-GaGa-Totally-GaGa.4891798.jp |titlu=Lady GaGa: Totally Ga-Ga|data-aċċess=2009-02-20|kunjom=Cowing |isem=Emma |data=2009-01-20 |xogħol=The Scotsman |lingwa=Ingliż}}</ref><ref name="Allmusic bio">{{ċita web|url=http://www.allmusic.com/artist/lady-gaga-p1055684 |titlu=Lady Gaga Overview |isem=Jason |kunjom=Birchmeier |pubblikatur=Allmusic |data-aċċess=2009-01-13|lingwa=Ingliż}}</ref> Għall-2007 kollu, Lady Gaga ħadmet b'mod kostanti mal-ħabiba tagħha, [[DJ]] u [[ballerina]] [[Lady Starlight]]. Iż-żewġt iħbieb bdew jesebixxu flimkien f'diversi kunċerti u manifestazzjonijiet lokali bħal fil-Mercury Lounge u r-Rockwood Music Hall. L-esebizzjonijiet tagħhom, taħt l-isem ta' "The Ultimate Pop Burlesque Rock Show", kienu jagħtu ġieħ għall-varjetà tas-snin sebgħin. F'Awwissu 2007, it-tnejn li huma ġew mistiedna biex jipparteċipaw f'[[festival mużikali]] [[Lollapalooza]], fejn issorprendu lill-udjenza preżenti b'esebizzjoni deskritta bħala selvaġġa.<ref>{{ċita web|url=http://www.wmagazine.com/celebrities/2007/10/lady_gaga|titlu=Going GaGa for Lady Gaga|pubblikatur=W Magazine|kunjom=D'Souza|isem=Nandini|data-aċċess=2009-04-21|lingwa=Ingliż}}</ref> Grazzi għall-kollaborazzjoni ma' Akon, Gaga bdiet tibni l-materjal proprju tagħha, fejn ħadmet bi sħiħ għall-ewwel album tagħhom, viċin tim ta' produtturi bħal RedOne u Rob Fusari. Wara li għall-bidu bdiet tiċċentra l-mużika tagħha fuq id-[[dance]] [[mużika elettronika|elettronika]] [[avant-garde]], sabet it-triq mużikali tagħha meta bdiet tavviċina aktar għall-[[mużika pop|pop melodiku]] u għall-[[glam rock]] ta' [[David Bowie]] u l-grupp [[Queen]]; {{quote|Minn dejjem kont inħobb il-mużika u d-dinja tal-ispettaklu. Inħobb ħafna l-mużika pop, rock u mmur għal kunċerti iżda wkoll it-teatru. Meta skoprejt il-mużika tal-Queen u ta' David Bowie fhimt li stajt inwaħħad flimkien il-pop u r-rock flimkien mad-dance, għar-repertorji tiegħi.<ref>{{ċita web|url=http://www.tgcom.mediaset.it/spettacolo/articoli/articolo431501.shtml|titlu=Negli Usa tutti pazzi per Lady GaGa|pubblikatur=TGcom|awtur= |data-aċċess=2009-04-21|lingwa=Taljan}}</ref>}} === Id-debutt: ''The Fame'' === [[Stampa:GaGaonNWOTBT.jpg|275px|thumb|Lady Gaga waqt esebizzjoni diretta]] Nhar it-8 ta' April iddebuttat bil-kanzunetta "[[Just Dance]]", li laħqet instantanjament it-tieni post fil-klassifika dance tal-Istati Uniti u fl-ewwel post f'seba' pajjiżi — l-[[Awstralja]], l-[[Irlanda]], il-[[Kanada]], l-[[Olanda]], ir-[[Renju Unit]] u l-[[Stati Uniti|Istati Uniti]].<ref name="Just Dance klassifiki">{{ċita web|url=http://acharts.us/song/35829|titlu=Lady Gaga and Colby O'Donis - Just Dance|pubblikatur=aCharts.us|data-aċċess=2009-01-07|lingwa=Ingliż}}</ref> F'Awwissu tal-2008 ippubblikat l-album debuttanti tagħha, ''[[The Fame]]'', fejn fih għamlet analiżi ta' kull aspett tal-fama u li wieħed isir famuż. L-album jiġbor fih diversi ġeneri mużikali, li jmorru mid-[[dance]] għall-[[elettropop]].<ref name="Allmusic bio"/> Fil-frattemp, Lady Gaga bdiet taħdem fil-proġett kollettiv imsejjaħ "Haus of Gaga", fejn ikkollaboraw ma' Gaga fuq il-ħwejjeġ tagħha, ix-xenografija u esperimentazzjoni ta' tipi ġodda ta' ħsejjes.<ref name="Times Online.co.uk"/> Fil-proġett ipparteċipaw stilisti u produtturi, li taw ħajja għal tim kreattiv fuq mudell tal-"Factory" ta' [[Andy Warhol]]. It-tieni silta mużikali mill-album ''The Fame'', "[[Poker Face]]", ħarġet fit-23 ta' Settembru, 2008, u sparat fil-quċċata ta' madwar għoxrin pajjiż, ħafna minnhom ikunu swieq mużikali kbar. "Poker Face" saret ukoll it-tieni kanzunetta konsekuttiva ta' gaga li waslet fl-ewwel post fil-[[Billboard Hot 100]] f'April 2009.<ref name="Poker Face klassifiki">{{ċita web|url=http://acharts.us/song/37371|titlu=Lady Gaga - Poker Face|pubblikatur=aCharts.us|data-aċċess=2009-01-03|lingwa=Ingliż}}</ref> Suċċessivament, il-Haus of Gaga bdiet iddawwar l-attenzjoni tagħha lejn is-suq Amerikan b'Gaga tipparteċipa fl-ewwel serje ta' kunċerti flimkien mal-kollegi tagħha fl-[[Interscope Records|Interscope]], New Kids on the Block, li kienu għadhom kif reġgħu ngħaqdu. Hi dehret bħala arista mistiedna fil-kanzunetta "Big Girl Now" mill-album ġdid tagħhom, ''[[The Block]]''.<ref>{{ċita web | url=http://www.amazon.com/Big-Girl-featuring-Lady-Gaga/dp/B001ESU2DM | titlu=Big Girl Now (featuring Lady Gaga)|pubblikatur=Amazon.com|data-aċċess=2009-12-08|lingwa=Ingliż }}</ref> L-album ''The Fame'' kompla jimpressjona fil-klassifiki mondjali, fejn laħaq l-ewwel post fil-[[Kanada]] u l-[[Irlanda]], u l-kanzunetti tiegħu ma naqsux li jidhru wkoll fil-quċċatta ta' diversi klassifiki. Fl-2009 bdew l-ewwel rikonoxximenti tal-ħidmiet tagħhom, bil-kanzunetta "Just Dance" tiġi nominata bħala "L-Aqwa Produzzjoni Dance" fil-51 edizzjoni tal-[[Grammy Award]]s, li suċċessivament ġie mirbuħ minn "[[Harder, Better, Faster, Stronger]]" ta' [[Daft Punk]]. Fit-18 ta' April 2009, flimkien ma' [[Brandon Flowers]] tal-grupp [[The Killers]], esebixxiet flimkien mal-[[Pet Shop Boys]] fuq il-palk tal-[[BRIT Awards]] 2009. Nhar it-3 ta' Frar 2009 ġiet ippublikata t-tielet kanzunetta tal-album, "[[Eh, Eh (Nothing Else I Can Say)]]", li rċiviet ħafna rikonoxximenti fl-[[Awstralja]], fi [[New Zealand]] u [[Franza]], minkejja li ma rnexxilhiex tħalli l-istess marka bħad-diski preċedenti. Xahar wara ħarġet ir-raba' kanzunetta, "[[LoveGame]]" li kisbet suċċess fl-Amerika. Il-vidjo ta' din il-kanzunetta, madanakollu, qajjem ħafna polemiċi f'diversi pajjiżi fejn ġie ċċensurat u saħansitra, l-istazzjon televiżiv Awstraljan [[Network Ten]] irrifjuta li jdoqq dan il-vidjo minħabba kontenut sesswalment espliċitu.<ref name="radiogaga">{{ċita web |url=http://www.news.com.au/heraldsun/story/0,21985,25666920-2902,00.html |titlu=Radio Gaga |kunjom=Hutchinson |isem=Jane |data=2009-06-21 |xogħol=Melbourne Herald Sun |pubblikatur=News.com.au |data-aċċess=2009-06-22 |lingwa=Ingliż}}</ref> Nhar it-12 ta' Marzu 2009 ingħata l-bidu t-tour fl-Amerika ta' Fuq, ''[[The Fame Ball Tour]]'', prodott fuq il-mudell tal-kollettiv ''Haus of Gaga'', b'esebizzjonijiet multimedjali, fejn barra li dan it-tour kien jikkonċentra fuq il-mużika, ta importanza lill-[[moda]] u t-[[teknoloġija]]. Is-sett ta' kunċerti kienu jinvolvu tapep differenti, minn [[Los Angeles]], [[San Diego]], [[San Francisco]] u diversi postijiet oħra. Barraminnhekk, biex tippromwovi s-cd tagħha, esebixxiet f'diversi programmi televiżi kemm dawk Amerikani kif ukoll dawk barranin. == Diskografija == === Albums === {| class="wikitable" style=text-align:center; ! rowspan=2|Sena ! rowspan=2|Album ! colspan=10|Pożizzjoni fil-klassifiki<ref name="achartsthefame">{{ċita web |url=http://acharts.us/album/37558 |titlu=Lady GaGa:The Fame on world charts |data-aċċess=2009-03-04 |pubblikatur=acharts.us |lingwa=Ingliż}}</ref><ref name=canadaalbum>{{ċita aħbar |url=http://jam.canoe.ca/Music/Artists/L/Lady_GaGa/2009/01/14/8022056-jam.html |titlu=Lady GaGa's 'Fame' rises to No. 1 |isem=John |kunjom=Williams |data=2009-01-25 |data-aċċess=2009-03-04 |xogħol=Canadian Albums Chart |pubblikatur=Canadian Online Explorer |lingwa=Ingliż}}</ref> ! rowspan=2| Bejgħ |- style=font-size:smaller; ! width=25| USA ! width=25| AUS ! width=25| CAN ! width=25| FRA ! width=25| GER ! width=25| IRE ! width=25| NET ! width=25| NOR ! width=25| NZ ! width=25| UK |- | 2008 | align=left| '''''[[The Fame]]''''' * Pubblikat: 19 ta' Awwissu, 2009 * Tikketta: [[Interscope Records|Interscope]] * Formati: [[Compact Disc|CD]], [[LP album|2LP]], [[download diġitali|diġitali]] | 2 | 4 | 1 | 12 | 1 | 1 | 12 | 4 | 2 | 1 | align=left| * Bejgħ mondajli: 8,000,000+ |- |2009 | align=left|'''''[[The Fame Monster]]''''' * Pubblikat: 23 ta' Novembru, 2009 * Formati: CD, LP, diġitali | 5 | — | — | — | — | — | — | — | — | — | align=left| |} == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == {{Commonscat}} * {{sit uffiċjali}} * {{imdb}} * [http://www.interscope.com/ladygaga Profil] fuq [[Interscope Records]] {{DEFAULTSORT:Gaga, Lady}} [[Kategorija:Twieldu fl-1986]] [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Nies Italo-Amerikani]] [[Kategorija:Kantanti Amerikani]] [[Kategorija:Atturi Amerikani]] 8zhdz14bka9z90j3hhy0wulsez0ojvv 0 13787 278959 270559 2022-08-12T20:10:26Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi, infobox wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija |image = [[Stampa:Kilin.jpg]] }} '''Mikiel Spiteri''' (magħruf bħala '''Kilin'''; twieled fl-20 ta' Awwissu 1917 – miet fit-8 ta' Lulju 2008) kien [[kittieb]] [[Malta|Malti]].<ref>{{ċita web |url=http://www.grajjietmalta.com/Malta%20titlef%20wiehed%20mill%20pijunieri%20tal%20Letteratura.html |titlu=Malta titlef wieħed mill-pijunieri tal-Letteratura: Kilin imut fl-eta' ta' 90 sena |pubblikatur=Ġrajjiet Malta |data=2008-07-09 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20140815155845/http://www.grajjietmalta.com/Malta%20titlef%20wiehed%20mill%20pijunieri%20tal%20Letteratura.html |arkivju-data=2014-08-15 }}</ref><ref>{{ċita web |url=http://www.akkademjatalmalti.com/page.asp?p=20275&l=1 |titlu=Mikiel Spiteri (Kilin) |pubblikatur=L-Akkademja tal-Malti |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160319204810/http://www.akkademjatalmalti.com/page.asp?p=20275&l=1 |arkivju-data=2016-03-19 }}</ref><ref>{{ċita web |url=http://fionavella.com/features/2014/06/ipitter-bil-kliem-u-bil-kuluri/ |titlu=Ipitter bil-kliem u bil-kuluri |isem=Fiona |kunjom=Vella |sit=fionavella.com }}</ref> == Tfulija == Ommu u missier Kilin kienu Anna Azzopardi u Diegu Spiteri. Dawn kellhom għaxart itfal li minnhom tlieta mietu fit-tfulija. Kilin jgħid li meta kien żgħir kien se jmut b'xemxata kbira. Kilin mill-ewwel deher li kien se jipprometti fl-iskola għax kien tifel li kellu interess f'kollox u kien determinat li ried jirnexxi. Ħa l-edukazzjoni sekondarja tiegħu fil-Liċeo. == Servizz Pubbliku == Ħadem bħala uffiċjal tad-dwana bejn l-1935 u l-1941 u f'diversi dipartiment tal-Gvern sal-1975. == Letteratura == [[Stampa:Rabat walk Malta 2017 06.jpg|thumb|lemin|200px|Bust ta' Kilin ir-Rabat]] Il-laqam "Kilin" beda jużah meta darba sema' lil xi ħadd isejjaħ lil xi ħadd ieħor Kilin u dan l-isem għoġbu. Kilin beda jikteb fl-1966 meta kellu 31 sena u l-aktar li kien iħobb jikteb kienet il-proża, bħal novelli, rumanzi u saġġi bil-Malti. L-ewwel xogħlijiet tiegħu letterarji ppubblikati kienu ''Burdati'' (1970) u ''Burdati 71'' (1971). L-aktar xogħol magħruf ta' Kilin hu ''Fuq il-Għajn ta' San Bastjan'' (1973). Wara kiteb ''Wara l-Għajn ta' San Bastjan'' (1994) u ''Iż-Żmien Isajjar il-Bajtar'' (1996) fejn jissoktaw it-tifkiriet ta' tfulitu u żgħożitu. Imma Kilin iddikjara li l-aktar ktieb li jogħġbu kien ''Tlikki Tlikki ma' Wenzu''. Kilin huwa l-awtur ta' erba' rumanzi: ''L-Għafrid'' (1975), ''Tmint Ijiem fi Dragunara'' (1984), ''It-Tapit Imsaħħar'' (1995) u''Tinsiex, Publius, Tinsiex!'' (2003). Fl-1998 ġabar in-novelli fil-ktieb ''Għajnejn Kalanġ'' li jiġbru ‘kwadru morali' tal-ħajja, bil-ħelu u bil-morr tagħha. Huwa ttraduċa ''L-Alla li ma Nemminx Fih'' (1983) mill-Ispanjol u ħareġ sensiela ta' ħames kotba żgħar ''Kappelli u Knejjes Żgħar'' (1967), ''Nistqarr'' (1968), ''Djar is-Sultana'' (1969 u ''Osanna'' (1978). ''Wayside Chapels'' (1966) u ''A Maltese Mosaic'' (1990) huma l-verżjoni bl-Ingliż ta' dawn il-kotba. Kilin kiteb ukoll xi poeżiji. Kilin baqa' jsemma' leħnu fil-ġurnali, sikwit jilmenta fuq il-bidliet li għaddej minnhom ilsienna. == Unuri == Fl-1973 rebaħ il-Premju Rothmans għal-Letteratura bid-dramm ''Bl-Irġulija u bl-Onestà'', li deher fi ktieb bl-istess titlu flimkien ma' ġabra ta' novelli. Fl-1981, ''Tmint Ijiem fi Dragunara'' (ħareġ 1984) rebaħ it-tieni premju fil-Konkors Buġelli. Fl-1999, in-novella ''Id-Dell tal-Fatat'' ġiet fit-tieni post minn fost 842 novella f'kompetizzjoni li nżammet fl-Italja. In-novella kienet bil-Malti u hu stess qalibha bit-Taljan. Fit-13 ta' Diċembru 2000, ingħata l-[[Midalja għall-Qadi tar-Repubblika]] mill-President ta' Malta dak iż-żmien [[Guido de Marco]]. Ftit xhur qabel miet f'għeluq id-90 sena l-[[Akkademja tal-Malti]] onoratu b'tifkira għall-ħidma sfiqa u bla heda tul ħajtu kollha għall-ilsien Malti. == Ħajja Personali == Kien mżżewweġ lil Ġuża Mifsud u kellhom sebat itfal. Kien nannu ta' 17 u bużnannu ta' 12 . Għamel ħafna snin jgħix l-[[Msida|Imsida]] u għex hemm sakemm miet. Kilin kien iħobb il-familja, tant li kemm-il darba ddikjara li biex jieħu ħsiebha sewwa ġieli kellu jagħmel sitt xogħlijiet. Mikiel Spiteri kien ukoll iffissat fuq iċ-[[Ċess]] u kien iħobb imur għall-kwiet fil-kampanja u joqgħod ipinġi. == Xogħlijiet == === Saġġi u novelli === *''Burdati'' (1970) *''Burdati 71'' (1971) *''Tlikki Tlikki ma' Wenzu'' (1972) *''Hawn Aħna, Wenz'' (1991) *''Fuq il-Għajn ta' San Bastjan'' (1973) *''Wara l-Għajn ta' San Bastjan'' (1994) *''Iż-Żmien Isajjar il-Bajtar'' (1996) *''Għajnejn Kalanġ'' (1998) ġabra ta' novelli === Drammi === *''Bl-Irġulija u bl-Onestà'', deher fi ktieb bl-istess titlu flimkien ma' ġabra ta' novelli. === Rumanzi === *''L-Għafrid'' (1975) *''Tmint Ijiem fi Dragunara'' (1984) *''It-Tapit Imsaħħar'' (1995) *''Tinsiex, Publius, Tinsiex!'' (2003). === Diversi === *''L-Alla li ma Nemminx Fih'' (1983) traduzzjoni mill-Ispanjol ta' ''El Dios en quien no creo'' (1969) ta' Juan Arias.<ref>[http://www.sigueme.es/docs/libros/el-dios-en-quien-no-creo.pdf ''El Dios en quien no creo'']</ref> *Sensiela ta' ħames kotba żgħar ''Kappelli u Knejjes Żgħar'' (1967), *''Nistqarr'' (1968) *''Djar is-Sultana'' (1969) *''Osanna'' (1978). == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni== {{Commonscat}} * [http://campusfm.um.edu.mt/pages/webcastspages/kollumalti.htm ''Id-djalett tar-Rabat (Malta)''] – Intervista ma' Kilin mill-Prof. Manwel Mifsud dwar id-djalett tar-[[Rabat (Malta)]] {{L-ewwel bil-Malti}} {{DEFAULTSORT:Spiteri, Mikiel}} [[Kategorija:Twieldu fl-1917]] [[Kategorija:Mietu fl-2008]] [[Kategorija:Kittieba Maltin]] 31v5nc5pj33cn17nrabuwp70vq7ju0g 0 15013 278962 278506 2022-08-12T21:20:06Z Holdkóros 8430 /* Ħoloq esterni */ 2010 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Raimondo Vianello''' (twieled fis-7 ta' Mejju 1922 – miet fil-15 ta' April 2010) kien [[attur]], [[xeneġġjatur]] u [[preżentatur]] [[Italja|Taljan]] u ikona tat-televiżjoni Taljana. Flimkien ma' [[Corrado Mantoni|Corrado]], [[Mike Bongiorno]], [[Enzo Tortora]] u [[Pippo Baudo]] kien fost il-"missirijiet tat-televiżjoni Taljana". Huwa ħadem ħafna produzzjonijiet televiżivi ma' martu [[Sandra Mondaini]]. == Bijografija == Imwieled [[Ruma]] nhar is-7 ta' Mejju 1922, Vianello, lejn l-aħħar tat-[[It-Tieni Gwerra Dinjija|Tieni Gwerra Dinjija]], flimkien ma' numru ta' personaġġi oħra bħal [[Dario Fo]], [[Walter Chiari]] u [[Ezra Pound]], kien miżmum fil-kamp ta' konċentrament ta' [[Coltano]], fl-Italja, mill-[[Alleati tat-Tieni Gwerra Dinjija|Alleati]]. Bejn l-aħħar tas-snin erbgħin u l-bidu tas-snin ħamsin huwa kien atleta u direttur taċ-''Centro Nazionale Sportivo Fiamma'', u kien ukoll attur tat-teatru. Lejn l-aħħar tas-snin ħamsin huwa beda wkoll xogħol fiċ-ċinema u t-televiżjoni. == Karriera televiżiva == Vianello żżewweġ lil [[Sandra Mondaini]] fl-1962 u minn hemm bdiet karriera flimkien fuq diversi stazzjonijiet Taljani li inkludew l-istazzjon statali, [[RAI]], u l-istazzjonijiet tal-kumpanija mmexxija minn [[Silvio Berlusconi]], li llum hi magħrufa bħala [[Mediaset]]. Vianello deher f'79 film, f'31 programm televiżiv bħala attur jew preżentatur u kiteb 14-il skript. Iċ-ċajt satiriku, kritiku u intelliġenti tiegħu kien niggieżi, iżda qatt ma jweġġa' personalment jew jaqa' fil-baxx. Kien imfittex ukoll bħala preżentatur kemm għall-edizzjoni ta' [[Festival ta' Sanremo|Sanremo]] tal-1998 kif ukoll għal programmi sportivi bħal ''Pressing'', li hu dam jagħmel għal tmien snin sħaħ, u għal kwizzijiet bħal ''Zig Zag'' u ''Il Gioco del 9''. Però l-iktar li kien segwit kien fis-[[sitcom]] ''[[Casa Vianello]]'', li damet tintwera għal ħafna snin. L-istorja wara din is-serje kienet tal-koppja Sandra u Raimondo, li għalkemm ma joqogħdux mingħajr xulxin, il-ħin kollu jillitikaw u jargumentaw. Ix-xena tal-għeluq ta' kull edizzjoni tas-sensiela kienet hekk: wara xi avventura kienu jispiċċaw fis-sodda, Raimondo jipprova jaqra bil-kwiet ''[[La Gazzetta dello Sport]]'' u Sandra min-naħa l-oħra teqred u tgerger li qatt ma jiġri xejn u tgħid il-famuża frażi "''Che noia, che barba, che barba, che noia''", filwaqt li xxejjer u tgħolli saqajha taħt il-friex. == Ħajja privata == Fil-ħajja proprja tagħhom, Sandra u Raimondo qatt ma kellhom tfal tagħhom, però kienu adottaw żewġ subien mill-[[Filippini]] li huma semmew Raimondo u Gianmarco. Mistoqsija mill-gazzetta ''[[La Repubblica]]'' dwar kemm il-karattri proprja tal-koppja joħorġu fit-televiżjoni, Mondaini sostniet, "Kollox, ħlief il-qrun, li Raimondo mhux kapaċi jagħmilli!" == Mewt == Vianello miet nhar il-Ħamis 15 ta' April 2010 f'[[Milan]].<ref>{{ċita web |url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20100415/local/popular-italian-tv-comedian-raimondo-vianello-dies |titlu=Popular Italian TV comedian Raimondo Vianello dies |pubblikatur=Times of Malta |data=2010-04-15 |lingwa=Ingliż }}</ref> Huwa kien iddaħħal l-isptar fl-4 ta' April, u miet ħdax-il jum wara kawża ta' insuffiċjenza renali.<ref>{{ċita web |isem=Claudia |kunjom=Morgoglione |url=http://www.repubblica.it/spettacoli-e-cultura/2010/04/15/news/morto_vianello-3362343/ |titlu=E' morto a Milano Raimondo Vianello. Gran signore dello humour televisivo |pubblikatur=La Stampa |data=2010-04-15 |data-aċċess=2010-04-16 |lingwa=Taljan }}</ref> Is-saħħa ta' martu, [[Sandra Mondaini]], qalbet għall-agħar wara mewtu. Hija mietet ħames xhur wara, nhar il-21 ta' Settembru 2010. == Programmi televiżivi== * ''Un due tre'' (ma' [[Ugo Tognazzi]]) (mill-1954 sal-1959) * ''[[Canzonissima]]'' (1958) * ''Studio uno'' (1959) * ''Giro a segno'' (1956) * ''Natale con chi vuoi'' (1956) * ''Appuntamento a Roma'' (1957) * ''Studio uno'' (1959) * ''Il signore di mezza età'' (1963) * ''Il giocondo'' (mill-1963 sal-1964) * ''Biblioteca di Studio Uno: Il fornaretto di Venezia'' (1964) * ''Qui Stoccolma vi parla Raimondo Vianello'' (1965) * ''Il tappabuchi'' (1967) * ''Su e giù'' (1968) * ''[[Canzonissima]]'' (1969) * ''Sai che ti dico?'' (1972) * ''Rivediamoli insieme'' (1974) * ''Tante scuse'' (1974) * ''Di nuovo tante scuse'' (1975 sal-1976) * ''Noi... no!'' (1977 sal-1978) * ''Io e la Befana'' (1978 sal-1979) * ''Una rosa per la vita'' (mill-1980 sal-1982) * ''Sette e mezzo'' (1980) * ''Stasera niente di nuovo'' (1981) * ''Attenti a noi due'' (1982) * ''Attenti a noi due 2'' (1983) * ''Zig zag'' (3 edizzjonijiet) (mill-1983 sal-1986) * ''Sandra e Raimondo Show'' (1987) * ''Il gioco dei 9'' (mill-1988 sal-1990) * ''[[Casa Vianello]]'' (mill-1988 sal-2007) * ''Quel motivetto'' (1990) * ''Buon Compleanno Canale 5'' (1990) * ''Studio tappa'' (1994) * ''Pressing'' (mill-1991 sal-1999) * ''Studio tappa'' (1996) * ''Cascina Vianello'' (1996) * ''I misteri di Cascina Vianello'' (1997) * ''I tre tenori'' (1998) * ''Festival di Sanremo 1998'' (1998) * ''Pressing Champions League'' (opinjonista) (mill-2000 sal-2006) * ''Sandra e Raimondo Supershow'' (2004) * ''Crociera Vianello'' (2008) == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == * {{imdb}} * {{it}} [http://biografieonline.it/biografia.htm?BioID=517 Bijografja ta' Raimondo Vianello] {{DEFAULTSORT:Vianello, Raimondo}} [[Kategorija:Twieldu fl-1922]] [[Kategorija:Mietu fl-2010]] [[Kategorija:Atturi Taljani]] [[Kategorija:Preżentaturi televiżivi Taljani]] apk5wwzrv8v0giqkbhvs5rigrfv6iyy 0 18428 278953 266417 2022-08-12T19:45:26Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki [[File:Gianluca - Tomorrow presentation (Malti).ogv|thumb|300px]] '''Malta''' se tieħu sehem fil-[[Festival tal-Eurovision 2013]] li se jsir [[Malmö]], ġewwa l-[[Żvezja|Iżvezja]]. Din se tkun is-26 parteċipazzjoni fil-[[Festival tal-Eurovision]] għal Malta. Il-[[Public Broadcasting Services]] kienet responsabbli li tospita l-avveniment għall-għażla tal-kanzunetta. == L-għażla nazzjonali == Nhar l-14 ta' Settembru 2012, il-PBS ħarġet talba għas-sottomissjonijiet għall-finali nazzjonali, bil-perjodu ta' sottomissjoni jagħlaq fil-31 ta' Ottubru 20012.<ref>{{ċita web |url=http://www.eurovision.tv/page/news?id=malta_pbs_call_for_entries_for_2013 |titlu=Malta: PBS call for entries for 2013 |pubblikatur=Eurovision.tv |isem=Glen |kunjom=Webb |lingwa=Ingliż |data=2012-09-14 |data-aċċess=2013-02-12 }}</ref> Kemm kompożituri Maltin kif ukoll dawk barranin setgħu jibgħatu s-sottomissjonijiet tagħhom, però l-kantanti kellhom ikollhom ċittadinanza Maltija. Fl-14 ta' Novembru 2012, il-PBS ħabbret li minn 181 sottomissjoni, 69 ġew imniżżla fit-tieni fażi. Fost dawn kien hemm daħliet minn parteċipanti preċedenti bħal [[Miriam Christine Borg|Miriam Christine]] (1996), [[William Mangion]] (1993) u [[Fabrizio Faniello]] (2001 u 2006).<ref>{{ċita web |url=http://www.eurovision.tv/page/news?id=69_songs_through_to_next_stage_in_malta |titlu=69 songs through to next stage in Malta |pubblikatur=Eurovision.tv |isem=Glen |kunjom=Webb |lingwa=Ingliż |data=2012-11-14 |data-aċċess=2013-02-12 }}</ref> Fit-30 ta' Novembru 2012, waqt edizzjoni speċjali tal-programm televiżiv [[Xarabank (programm televiżiv)|Xarabank]], 24 semifinalista ġew imħabbra.<ref>{{ċita web |url=http://www.eurovision.tv/page/news?id=malta_24_national_semi-finalists_announced |titlu=Malta: 24 national semi-finalists announced |pubblikatur=Eurovision.tv |isem=Marco |kunjom=Brey |lingwa=Ingliż |data=2012-12-01 |data-aċċess=2013-02-12 }}</ref> Fil-21 ta' Diċembru 2012, minħabba l-irtirar mill-konkors ta' Saska Hunt bil-kanzunetta "Dress Rehearsal", postha ħaditu Marilena Gauci bil-kanzunetta "Overrated".<ref>{{ċita web |url=http://escflashmalta.com/index.php/music-news/local-music-scene-news/item/2474-mesc-2013-marilena-gauci-replaces-saska-hunt |titlu=MESC 2013: Marilena Gauci Replaces Saska Hunt |sit=ESCFlashMalta.com |lingwa=Ingliż |isem=Marc |kunjom=Calleja Bayliss |data=2012-12-21 |data-aċċess=2013-02-12 }}</ref> Is-semifinali saret fl-1 ta' Frar 2013 ġewwa l-Malta Fairs & Conventions Centre f'[[Ta' Qali]], fejn minn 24 intgħażlu 16 għall-finali tal-għada 2 ta' Frar. Kemm is-semifinali kif ukoll il-finali ġew ippreżentati minn Elaine Saliba, li ppreżentat ukoll l-edizzjoni preċedenti, akkumpanjata mill-attur Gordon Bonello. === Kontroversja === Waqt li kien għaddej il-votazzjoni, is-sit uffiċjali tal-Eurovision ħareġ aħbar li Amber kienet rebħet il-Festival. Aktar tard din l-aħbar tneħħiet minn fuq is-sit u l-Eurovision ħareġ apoloġija fuq Facebook u Twitter fejn stqarr li kien hemm "diffikultajiet tekniċi".<ref>{{ċita web |url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20130202/local/eurovision.455919 |titlu=Updated: Tomorrow taking Malta to Sweden |pubblikatur=Times of Malta |lingwa=Ingliż |data=2013-02-02 |data-aċċess=2013-02-12 }}</ref> Aktar tard, ħareġ li l-ġurnalist li kien żvela din l-aħbar ma baqax aktar impjegat minn Eurovision.tv.<ref>{{ċita web |url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20130204/local/journalist-fired-after-wrong-malta-eurovision-winner-is-announced.456188 |titlu=Reporter who announced wrong Eurovision Malta winner is out of a job |pubblikatur=Times of Malta |lingwa=Ingliż |data=2013-02-04 |data-aċċess=2013-02-12 }}</ref> === Semifinali === Il-ġurija mistiedna sabiex tevalwa din is-semifinali, li saret fl-1 ta' Frar, kienet tinkludi: * Maria Muscat (Malta) * Alessandro Ragni (Italja) * Gohar Gasparyan (Armenja) * Kleart Duraj (Albanija) * Aleksandar Kostadinov (Kroazja) * Walid Arfush (Ukrajna) * [[Carlo Borg Bonaci]] (Malta) {| class="sortable wikitable" |- ! # ! Artist ! Kanzunetta ! Kompożituri |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|1 | Richard Edwards | "Fall Like Rome" | [[Philip Vella]], Magnus Kaxe, [[Gerard James Borg]] |- | align="center"|2 | Ylenia | "Tides of Illusion" | Jason Cassar, Mario Farrugia |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|3 | Janice Debattista | "Perfect Day" | Boris Cezek, Dean Muscat |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|4 | Chris Grech | "Never Walk Away" | Matthew James Borg, David Cassar Torregiani, Chris Grech, Peter Borg |- | align="center"|5 | Marilena | "Overrated" | Philip Vella, [[Gerard James Borg]] |- | align="center"|6 | Petra | "No One Home" | Wayne Micallef, Richard Micallef |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|7 | Dorothy Bezzina | "Starting from the End" | Magnus Kaxe, [[Gerard James Borg]] |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|8 | Domenique | "Too Little Too Late" | Marc Paelinck, Matthias Strasser |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|9 | Jessika | "Ultraviolet" | Philip Vella, [[Thomas G:son]], [[Gerard James Borg]] |- | align="center"|10 | Franklin Calleja | "Let Your Heart Talk" | Ray Aguis, Alfred C Sant |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|11 | [[Claudia Faniello]] | "When It's Time" | Errol Sammut, Claudia Faniello |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|12 | Corazon | "My Stranger Love" | Paul Giordimaina, Fleur Balzan |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|13 | [[Kevin Borg]] | "[[Needing You]]" | Kevin Borg, Simon Gribbe, Dan Attlerud, Thomas Thörnholm, Michael Clauss |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|14 | Scar | "Superstar" | Konrad Pule |- | align="center"|15 | Melanie Zammit | "Loverdose" | Maria Lundin, Niclas Lundin, [[Gerard James Borg]] |- | align="center"|16 | Danica Muscat | "Fantasy" | Paul Abela, Joe Julia Farrugia |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|17 | Petra & Richard | "Wonderful Today" | Wayne Micallef, Richard Micallef |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|18 | Deborah C | "Love-O-Holic" | Johan Bejerholm, [[Gerard James Borg]] |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|19 | Gianni | "Us Against the World" | Boris Cezek, Dean Muscat |- | align="center"|20 | Raquela | "Keep Believing" | Raquela Dalli Gonzi |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|21 | Gianluca Bezzina | "Tomorrow" | Boris Cezek, Dean Muscat |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|22 | Amber | "In Control" | Paul Giordimaina, Fleur Balzan |- | align="center"|23 | Klinsmann | "The Remedy" | Philip Vella, Magnus Kaxe, [[Gerard James Borg]] |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|24 | Davinia | "Betrayed" | Elton Zarb, Muxu |} === Finali === Il-ġurija tal-finali, li saret fit-2 ta' Frar, kienet tikkonsisti minn: * Aleksandar Kostadinov (Kroazja) * Noel Magri (Malta) * Alessandro Ragni (Italja) * Anna Dalli (Malta) * Walid Arfush (Ukrajna) * Olga Salamakha (Belarus) * Carlo Borg Bonaci (Malta) {| class="sortable wikitable" |- ! # ! Artist ! Kanzunetta ! Kompożituri ! Ġurija ! Televotazzjoni ! Total ! Poż. |- | align="center"|1 | Scar | "Superstar" | Konrad Pulé | align="center"|10 | align="center"|1 | align="center"|11 | align="center"|11 |- | align="center"|2 | Dorothy Bezzina | "Starting from the End" | Magnus Kaxe, [[Gerard James Borg]] | align="center"|2 | align="center"|3 | align="center"|5 | align="center"|15 |- | align="center"|3 | Corazon | "My Stranger Love" | Paul Giordmaina, Fleur Balzan | align="center"|11 | align="center"|0 | align="center"|11 | align="center"|11 |- | align="center"|4 | Jessika | "Ultraviolet" | Philip Vella, [[Thomas G:son]], [[Gerard James Borg]] | align="center"|12 | align="center"|7 | align="center"|19 | align="center"|8 |- | align="center"|5 | Gianni | "Us Against the World" | Boris Cezek, Dean Muscat | align="center"|9 | align="center"|0 | align="center"|9 | align="center"|14 |- | align="center"|6 | Davinia Pace | "Betrayed" | Elton Zarb, Muxu | align="center"|48 | align="center"|0 | align="center"|48 | align="center"|3 |- | align="center"|7 | [[Kevin Borg]] | "Needing You" | Kevin Borg, Simon Gribbe, Dan Attlerud, Thomas Thörnholm, Michael Clauss | align="center"|68 | align="center"|12 | align="center"|80 | align="center"|2 |- | align="center"|8 | Richard Edwards | "Fall like Rome" | [[Philip Vella]], Magnus Kaxe, [[Gerard James Borg]] | align="center"|10 | align="center"|0 | align="center"|10 | align="center"|13 |- | align="center"|9 | Janice Debattista | "Perfect Day" | Boris Cezek, Dean Muscat | align="center"|13 | align="center"|0 | align="center"|13 | align="center"|10 |- | align="center"|10 | Deborah C | "Love-o-Holic" | Johan Bejerholm, [[Gerard James Borg]] | align="center"|12 | align="center"|5 | align="center"|17 | align="center"|9 |- | align="center"|11 | [[Claudia Faniello]] | "When it's Time" | Errol Sammut, Claudia Faniello | align="center"|14 | align="center"|6 | align="center"|20 | align="center"|7 |- style="font-weight:bold; background:gold;" | align="center"|12 | Gianluca Bezzina | "Tomorrow" | Boris Cezek, Dean Muscat | align="center"|82 | align="center"|10 | align="center"|92 | align="center"|1 |- | align="center"|13 | Chris Grech | "Never Walk Away" | Matthew James Borg, David Cassar Torreggiani, Peter Borg, Chris Grech | align="center"|32 | align="center"|8 | align="center"|42 | align="center"|5 |- | align="center"|14 | Petra and Richard | "Wonderful Today" | Wayne Micallef, Richard Micallef | align="center"|35 | align="center"|2 | align="center"|37 | align="center"|6 |- | align="center"|15 | Amber | "In Control" | Paul Giordimaina, Fleur Balzan | align="center"|43 | align="center"|4 | align="center"|47 | align="center"|4 |- | align="center"|16 | Domenique | "Too Little Too Late" | Marc Paelnick, Matthias Strasser | align="center"|2 | align="center"|0 | align="center"|2 | align="center"|16 |} ==== Ġurija ==== {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- !Kanzunetta !{{flagicon|Malta}} !{{flagicon|Italja}} !{{flagicon|Armenja}} !{{flagicon|Albanija}} !{{flagicon|Kroazja}} !{{flagicon|Ukrajna}} !{{flagicon|Malta}} !Total |- |align="left"|Superstar || – || 2 || 8 || 1 || – || – || – || 11 |- |align="left"|Starting from the End || – || – || – || – || 2 || – || – || 2 |- |align="left"|My Stranger Love || 5 || – || 2 || – || – || 1 || 3 || 11 |- |align="left"|Ultraviolet || – || – || – || 6 || 5 || – || 1 || 12 |- |align="left"|Us Against the World || – || 3 || – || 4 || – || – || 2 || 9 |- |align="left"|Betrayed || 8 || 5 || 5 || 8 || 10 || 4 || 8 || 48 |- |align="left"|Needing You || 10 || 10 || 10 || 12 || 8 || 8 || 10 || 68 |- |align="left"|Fall like Rome || – || – || 3 || 3 || – || – || – || 6 |- |align="left"|Perfect Day || 4 || – || – || 2 || 4 || 3 || 4 || 17 |- |align="left"|Love-o-Holic || 3 || 1 || 1 || 5 || – || 2 || – || 11 |- |align="left"|When it's Time || – || 4 || – || – || – || 5 || 5 || 14 |- style="font-weight:bold; background:gold;" |align="left"|Tomorrow || 12 || 12 || 12 || 10 || 12 || 12 || 12 || 82 |- |align="left"|Never Walk Away || 6 || 7 || 7 || – || 7 || 7 || – || 34 |- |align="left"|Wonderful Today || 7 || 6 || 6 || – || 3 || 6 || 7 || 35 |- |align="left"|In Control || 2 || 8 || 4 || 7 || 6 || 10 || 6 || 43 |- |align="left"|Too Little Too Late || 1 || – || – || – || 1 || – || – || 2 |} == Ara wkoll == * [[Malta fil-Festival tal-Eurovision]] * [[Festival tal-Eurovision 2013]] == Referenzi == {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == * [http://www.tvm.com.mt/ Sit uffiċjali tal-PBS] [[Kategorija:Malta fil-Festival tal-Eurovision|2013]] qjwhypf2y22vdgzuqdbu2hmehwgby8l 0 19188 278954 248405 2022-08-12T19:46:48Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{għall-aġġornament}} {{Infobox kompetizzjoni sportiva |isem = U*Bet FA Trophy |staġun_attwali = Tazza Maltija 2015–16 |stampa = U*Bet FA Trophy.jpg |pixels = 150px |sport = [[Futbol]] |fundazzjoni = 1933 |timijiet = 65 |reġjun = {{bandierapajjiż|Malta}} |ċampjin = [[Birkirkara FC|Birkirkara]] ([[Tazza Maltija 2014–15|2014–15]]) |l-aktar_rebħiet = [[Sliema Wanderers FC|Sliema Wanderers]] (20 titlu) |sit_elettroniku = }} Il-'''U*Bet FA Trophy''', li qabel kienet magħrufa bħala Rothman's Trophy, hija kompetizzjoni tal-futbol li sseħħ f'[[Malta]]. Magħrufa bħala l-'''F.A. Trophy''', kien rigal mill-[[L-Assoċjazzjoni tal-Futbol|Assoċjazzjoni tal-Futbol]] tar-[[Renju Unit]] fl-1933. Dan segwa il-logħba bejn l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Ingilterra|Ingilterra]] u [[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Italja|Italja]], li ntlagħbet f'[[Ruma]] f'Mejju 1933, li fejn numru ta' partitarji Maltin pro-Brittaniċi vvjaġġaw biex jappoġġjaw l-ġenb Ingliż. Bħala rikonoxximent, l-Assoċjazzjoni tal-Futbol taw donazzjoni ta' trofew tal-fidda li għandha tintlagħab fuq il-mudell tal-FA Cup. Id-detenturi tat-tazza huma [[Birkirkara FC|Birkirkara]], billi għelbu lil [[Hibernians FC|Hibernians]] 2-0 fil-finali. It-tim li jirbaħ it-tazza, jirbaħ post fit-tieni rawnd ta' kwalifika tal-[[UEFA Europa League]]. Din il-kompetizzjoni hija bbażata fuq bażi ta' ''knock-out'' bejn il-klabbs ta' kampjonati differenti. Ir-rebbieħa tat-tazza jilgħabu l-finali tas-[[Super Cup Maltija]] kontra ċ-ċampjins tal-istaġun. == Rebbieħa == Rebbieħa preċedenti huma:<ref>{{Ċita web |titlu=Malta - List of Cup Finals |url=http://www.rsssf.com/tablesm/maltcuphist.html |pubblikatur=RSSSF |data-aċċess=2011-06-20 |lingwa=en}}</ref> {| class="wikitable" width=100% !Sena !Rebbieħ !Skor !Finalist |- |align=center|1935 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |align=center|4–0 |[[Floriana FC|Floriana]] |- |align=center|1936 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |align=center|2–1 |[[Floriana FC|Floriana]] |- |align=center|1937 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |align=center|2–0 |[[St. George's FC|St.George's]] |- |align=center|1938 |[[Floriana FC|Floriana]] |align=center|2–1 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |- |align=center|1939 |[[Melita FC|Melita]] |align=center|4–0 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |- |align=center|1940 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |align=center|3–2 |[[Melita FC|Melita]] |- |colspan=4 align=center|''L-ebda kompetizzjonijiet bejn l-1941 u l-1944 minħabba l-[[Tieni Gwerra Dinjija|Gwerra]]'' |- |align=center|1945 |[[Floriana FC|Floriana]] |align=center|2–1 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |- |align=center|1946 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |align=center|2–1 |[[Ħamrun Spartans|Ħamrun]] |- |align=center|1947 |[[Floriana FC|Floriana]] |align=center|3–0 |[[Valletta FC|Valletta]] |- |align=center|1948 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |align=center|3–2 ([[Ħin supplementari|ħs]]) |[[Hibernians FC|Hibernians]] |- |align=center|1949 |[[Floriana FC|Floriana]] |align=center|5–1 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |- |align=center|1950 |[[Floriana FC|Floriana]] |align=center|3–1 |[[St. George's FC|St.George's]] |- |align=center|1951 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |align=center|5–0 |[[Hibernians FC|Hibernians]] |- |align=center|1952 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |align=center|4–4 ([[Ħin supplementari|ħs]])</br><small>4–3 [[L-għoti tal-penalties|pen]]</small> |[[Hibernians FC|Hibernians]] |- |align=center|1953 |[[Floriana FC|Floriana]] |align=center|1–0 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |- |align=center|1954 |[[Floriana FC|Floriana]] |align=center|5–1 |[[Rabat Ajax FC|Rabat]] |- |align=center|1955 |[[Floriana FC|Floriana]] |align=center|1–0 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |- |align=center|1956 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |align=center|1–0 |[[Floriana FC|Floriana]] |- |align=center|1957 |[[Floriana FC|Floriana]] |align=center|2–0 |[[Valletta FC|Valletta]] |- |align=center|1958 |[[Floriana FC|Floriana]] |align=center|2–0 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |- |align=center|1959 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |align=center|2–1 ([[Ħin supplementari|ħs]]) |[[Valletta FC|Valletta]] |- |align=center|1960 |[[Valletta FC|Valletta]] |align=center|3–0 |[[Floriana FC|Floriana]] |- |align=center|1961 |[[Floriana FC|Floriana]] |align=center|2–0 |[[Hibernians FC|Hibernians]] |- |align=center|1962 |[[Hibernians FC|Hibernians]] |align=center|1–0 |[[Valletta FC|Valletta]] |- |align=center|1963 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |align=center|2–0 |[[Hibernians FC|Hibernians]] |- |align=center|1964 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |align=center|1–0 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |- |align=center|1965 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |align=center|4–2 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |- |align=center|1966 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |align=center|2–1 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |- |align=center|1967 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |align=center|1–0 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |- |align=center|1968 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |align=center|3–2 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |- |align=center|1969 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |align=center|3–1 |[[Ħamrun Spartans|Ħamrun]] |- |align=center|1970 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |align=center|2–1 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |- |align=center|1971 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |align=center|3–1 ([[extra time|aet]]) |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |- |align=center|1972 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |align=center|3–1 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |- |align=center|1973 |[[Gżira United FC|Gżira]] |align=center|0–0 ([[Ħin supplementari|ħs]])</br><small>2–0 [[L-għoti tal-penalties|pen]]</small> |[[Birkirkara F.C.|Birkirkara]] |- |align=center|1974 ||[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |align=center|1–0 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |- |align=center|1975 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |align=center|1–0 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |- |align=center|1976 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |align=center|2–0 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |- |align=center|1977 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |align=center|1–0 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |- |align=center|1978 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |align=center|3–2 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |- |align=center|1979 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |align=center|2–1 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |- |align=center|1980 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |align=center|2–1 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |- |align=center|1981 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |align=center|2–1 |[[Senglea Athletic FC|Senglea Athletic]] |- |align=center|1982 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |align=center|2–0 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |- |align=center|1983 |[[Ħamrun Spartans|Ħamrun]] |align=center|2–0 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |- |align=center|1984 |[[Ħamrun Spartans F.C.|Ħamrun]] |align=center|1–0 ([[extra time|aet]]) |[[Żurrieq F.C.|Żurrieq]] |- |align=center|1985 |[[Żurrieq F.C.|Żurrieq]] |align=center|2–1 ([[Ħin supplementari|ħs]]) |[[Valletta F.C.|Valletta]] |- |align=center|1986 |[[Rabat Ajax F.C.|Rabat]] |align=center|2–0 |[[Żurrieq F.C.|Żurrieq]] |- |align=center|1987 |[[Ħamrun Spartans|Ħamrun]] |align=center|2–1 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |- |align=center|1988 |[[Ħamrun Spartans|Ħamrun]] |align=center|4–2 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |- |align=center|1989 |[[Ħamrun Spartans|Ħamrun]] |align=center|1–0 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |- |align=center|1990 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |align=center|1–0 |[[Birkirkara F.C.|Birkirkara]] |- |align=center|1991 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |align=center|2–1 ([[Ħin supplementari|ħs]]) |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |- |align=center|1992 |[[Ħamrun Spartans|Ħamrun]] |align=center|5–4 ([[Ħin supplementari|ħs]]) |[[Valletta F.C.|Valletta]] |- |align=center|1993 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |align=center|5–0 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |- |align=center|1994 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |align=center|2–1 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |- |align=center|1995 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |align=center|1–0 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |- |align=center|1996 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |align=center|1–0 ([[Ħin supplementari|ħs]]) |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |- |align=center|1997 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |align=center|2–0 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |- |align=center|1998 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |align=center|2–1 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |- |align=center|1999 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |align=center|1–0 ([[Ħin supplementari|ħs]]) |[[Birkirkara F.C.|Birkirkara]] |- |align=center|2000 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |align=center|4–1 |[[Birkirkara F.C.|Birkirkara]] |- |align=center|2001 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |align=center|3–0 |[[Birkirkara F.C.|Birkirkara]] |- |align=center|2002 |[[Birkirkara F.C.|Birkirkara]] |align=center|1–0 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |- |align=center|2003 |[[Birkirkara F.C.|Birkirkara]] |align=center|1–0 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |- |align=center|2004 |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |align=center|2–0 |[[Marsaxlokk F.C.|Marsaxlokk]] |- |align=center|2005 |[[Birkirkara F.C.|Birkirkara]] |align=center|2–1 |[[Msida Saint-Joseph F.C.|Msida]] |- |align=center|2006 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |align=center|1–0 |[[Floriana F.C.|Floriana]] |- |align=center|[[Tazza Maltija 2006–07|2007]] |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |align=center|1–1 ([[Ħin supplementari|ħs]])</br><small>3–0 [[L-għoti tal-penalties|pen]]</small> |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |- |align=center|[[Tazza Maltija 2007–08|2008]] |[[Birkirkara F.C.|Birkirkara]] |align=center|2–1 |[[Ħamrun Spartans F.C.|Ħamrun]] |- |align=center|[[Tazza Maltija 2008–09|2009]] |[[Sliema Wanderers F.C.|Sliema]] |align=center|3–3 ([[Ħin supplementari|ħs]])</br><small>7–6 [[L-għoti tal-penalties|pen]]</small> |[[Valletta F.C.|Valletta]] |- |align=center|[[Tazza Maltija 2009–10|2010]] |[[Valletta F.C.|Valletta]] |align=center|2–1 |[[Qormi F.C.|Qormi]] |- |align=center|[[Tazza Maltija 2010–11|2011]] |[[Floriana F.C.|Floriana]] |align=center|1–0 |[[Valletta F.C.|Valletta]] |- |align=center|[[Tazza Maltija 2011–12|2012]] |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |align=center|3–1 |[[Qormi F.C.|Qormi]] |- |align=center|[[Tazza Maltija 2012–13|2013]] |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |align=center|3–1 |[[Qormi F.C.|Qormi]] |- |align=center|[[Tazza Maltija 2013–14|2014]] |[[Valletta FC|Valletta]] |align=center|1–0 |[[Sliema Wanderers FC|Sliema]] |- |align=center|[[Tazza Maltija 2014–15|2015]] |[[Birkirkara FC|Birkirkara]] |align=center|2–0 |[[Hibernians F.C.|Hibernians]] |} == Riżultati mit-tim == {| class="wikitable sortable" style="text-align: center;" !Klabb !Rebħ !L-aħħar finali mirbuħ !L-aħħar finali mitluf |- | [[Sliema Wanderers FC|Sliema Wanderers]] | 20 | [[Tazza Maltija 2008–09|2009]] | [[Tazza Maltija 2013–14|2014]] |- | [[Floriana FC|Floriana]] | 19 | [[Tazza Maltija 2010–11|2011]] | 2006 |- | [[Valletta FC|Valletta]] | 12 | [[Tazza Maltija 2013–14|2014]] | [[Tazza Maltija 2010–11|2011]] |- | [[Hibernians FC|Hibernians]] | 10 | [[Tazza Maltija 2012–13|2013]] | [[Tazza Maltija 2014–15|2015]] |- | [[Ħamrun Spartans FC|Ħamrun Spartans]] | 6 | 1992 | [[Tazza Maltija 2007–08|2008]] |- | [[Birkirkara FC|Birkirkara]] | 4 | [[Tazza Maltija 2014–15|2015]] | 2001 |- | [[Melita FC|Melita]] | 1 | 1939 | |- | [[Gżira United FC|Gzira]] | 1 | 1973 | |- | [[Żurrieq FC|Żurrieq]] | 1 | 1985 | |- | [[Rabat Ajax FC|Rabat]] | 1 | 1986 | |} == Referenzi == {{Reflist}} == Ħoloq esterni == * [http://www.maltafootball.com/results-fixtures/cups-knock-outs/fa-trophy/ Troew fuq MaltaFootball.com] * [http://www.league321.com/malta-football.html#National_cup_results League321.com] - Riżultati Nazzjonali {{Futbol f'Malta}} [[Kategorija:Kompetizzjonijiet tal-futbol f'Malta]] j3dwez4i2jk01n7c42gr4crpkr2f1cs 0 20496 278957 266258 2022-08-12T20:00:00Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Emirati Għarab Magħquda |isem_nattiv = ''دولة الإمارات العربية المتحدة'' |isem_komuni = Emirati Għarab Magħquda |stampa_bandiera = Flag of the United Arab Emirates.svg |stampa_emblema = Coat of arms of the United Arab Emirates.svg |stampa_mappa = LocationUnitedArabEmirates.svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Emirati Għarab Magħquda |ħolqa_emblema = Emblema tal-Emirati Għarab Magħquda |ħolqa_demografija = Demografija tal-Emirati Għarab Magħquda |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = "[[Ishy Bilady]]" |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Għarbija|Għarbi]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Abu Dabi]] |l-ikbar_belt = [[Dubaj]] | latd=24 |latm=28 |latNS=N |lonġd=54 |lonġm=22 |lonġEW=E |tip_gvern = |titlu_kap1 = [[President tal-Emirati Għarab Magħquda|President]] |titlu_kap2 = [[Lista ta' Prim Ministri tal-Emirati Għarab Magħquda|Viċi President u Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Khalifa bin Zayed Al Nahyan]] |isem_kap2 = [[Mohammed bin Rashid Al Maktoum]] |żona_kklassifika = 116 |poż_erja = 116 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 83,600¹ |erja_mi_kw = 32,278 |perċentwal_ilma = negliġibbli |sena_stima_popolazzjoni = 2010 |stima_popolazzjoni = 8,264,070<ref name="UAE">{{ċita web|url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=1245683461&men=gpro&lng=en&des=gamelan&geo=-267&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-12 |titlu=United Arab Emirates |pubblikatur=World Gazetteer |data-aċċess=2013-01-22 |lingwa=en}}</ref> |poż_stima_popolazzjoni = 93 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |ċensiment_popolazzjoni = 4,106,427 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2005 |densità_popolazzjoni_km2 = 99 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 256 |poż_densità_popolazzjoni = 110 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2013 |PGD_PSX = $258.825 biljun<ref name=imf2>{{ċita web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=63&pr.y=16&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=466&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |titlu=United Arab Emirates |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2012-04-22 |lingwa=en}}</ref> |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $48,158<ref name=imf2/> |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = {{increase}} 0.818<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf |titlu=Rapport tal-Iżvilupp Uman 2013 |sena=2013|editur=Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2010-11-05 |lingwa=en}}</ref> |poż_IŻU = 41 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |tip_sovranità = [[Storja tal-Emirati Għarab Magħquda|Sovranità]] |avveniment_stabbilit1 = trattat tar-[[Renju Unit]] ntemm |data_stabbilit1 = 1 ta' Diċembru 1971 |avveniment_stabbilit2 = [[Kostituzzjoni tal-Emirati Għarab Magħquda|Kostituzzjoni]] |data_stabbilit2 = 2 ta' Diċembru 1971 |valuta = [[dirham tal-Emirati Għarab Magħquda]] |kodiċi_valuta = AED |żona_ħin = [[Ħin Golf Standard|GST]] |differenza_ħku = +4 |żona_ħin_legali = mhux osservat |differenza_żona_ħin_legali = +4 |cctld = [[.ae]] |kodiċi_telefoniku = +971 |sena_PGD_nominali = 2013 |PGD_nominali = $360.136 biljun<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $67,008<ref name=imf2/> |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = Id-daqs eżatt tal-pajjiż huwa magħruf minħabba krediti kontenzjużi għal diversi gżejjer fil-[[Golf Persjan]], in-nuqqas ta' informazzjoni preċiża fuq id-daqs ta' ħafna minn dawn il-gżejjer u li ħafna mill-konfini tal-art tagħha, speċjalment dawk ma tal-[[Arabja Sawdita]]. }} L-'''Emirati Għarab Magħquda''' ([[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: <big>دولة الإمارات العربية المتحدة</big>‎ ''Dawlat al-ʾImārāt al-ʿArabiyyah al-Muttaḥidah''), xi kultant sempliċement imsejħa l-'''Emirati ''' jew bl-Ingliż, '''UAE''' hu pajjiż li tinsab fil-lbiċ tal-[[Peniżola Għarbija]] fil-[[Golf Persjan]], tmiss mal-[[Oman]] fil-lvant u l-[[Arabja Sawdita]] fin-nofsinhar, kif ukoll qsim tal-fruntieri tal-baħar mal-[[Qatar]] u l-[[Iran]]. L-EGħM hija federazzjoni ta' seba emirati (ekwivalenti għall-[[prinċipalità]]), kull waħda rregolata minn ereditarji [[emir]], li jagħżlu wieħed mill-membri tagħhom li jkun il-president tal-federazzjoni. L-emirati kostitwenti huma [[Abu Dabi (emirat)|Abu Dabi]], [[Ajman]], [[Dubaj]], [[Fujairah]], [[Ras al-Khaimah]], [[Sharjah (emirat)|Sharjah]], u [[Umm al-Quwain]]. Il-kapital hija [[Abu Dabi]], li hija wkoll ċentru tal-istat ta' attivitajiet [[kummerċ|kummerċjali]] u [[kultura|kulturali]].<ref>{{ċita web|url=http://www.mpiweb.org/Archive/217/56.aspx |titlu=Abu Dhabi |sit=Mpiweb.org |data-aċċess=2009-07-15 |lingwa=en}}</ref> L-[[iżlam]] huwa r-reliġjon uffiċjali tal-Emirati, u l-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]] hija l-[[lingwa uffiċjali]].<ref>{{ċita web |url=http://middleeast.about.com/b/2008/03/09/uae-makes-arabic-its-official-language.htm |titlu=UAE Makes Arabic Its Official Language |sit=middleeast.about.com |data=2008-03-09 |data-aċċess=2009-10-18 |lingwa=en}}</ref> ==Referenzi== {{Referenzi}} {{Asja}} [[Kategorija:Emirati Għarab Magħquda| ]] tng0sx8b21crdmgu7wpbsjn977dhofb 0 20541 278951 245761 2022-08-12T19:38:59Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi, infobox wikitext text/x-wiki {{Infobox plejer tal-futbol |isem_plejer = Mustapha Jarju |stampa = |isem_sħiħ = Mustapha Alasan Jarju |data_twelid = {{data tat-twelid u età|1986|7|18}} |post_twelid = [[Banjul]] |pajjiż_twelid = Gambja |tul = 1.83 m<ref>{{ċita web |url=http://www.footballdatabase.eu/football.joueurs.mustapha.jarju.27621.en.html |titlu=Football Database Player Profile |data-aċċess=2011-07-12 |sit=Footballdatabase.eu |lingwa=en}}</ref> |klabb_attwali = |numru = |rwol = [[Attakkant]] |snin_mixtla1 = |klabb_mixtla1 = Reggae Boys |snin_mixtla2 = |klabb_mixtla2 = Steve Biko Bakau |snin_mixtla3 = |klabb_mixtla3 = Racing Star |snin_mixtla4 = |klabb_mixtla4 = Wallidan |snin1 = 2006–2008 |klabb1 = [[Lierse SK|Lierse]] |snin2 = 2008–2011 |klabb2 = [[RAEC Mons]] |snin3 = 2011 |klabb3 = [[Vancouver Whitecaps FC|Vancouver Whitecaps]] |snin4 = 2012–2014 |klabb4 = [[RAEC Mons]] |snin5 = 2014–2015 |klabb5 = Hatta Club |snin6 = 2015 |klabb6 = [[FC Irtysh Pavlodar|Irtysh Pavlodar]] |snin7 = 2016–2017 |klabb7 = Sporting Hasselt |snin_nazzjonali1 = 2002 |tim_nazzjonali1 = Gambja U-17 |snin_nazzjonali2 = 2003–2005 |tim_nazzjonali2 = Gambja U-20 |snin_nazzjonali3 = 2006–2013 |tim_nazzjonali3 = [[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Gambja|Gambja]] }} '''Mustapha Alasan Jarju''' (twieled fit-18 ta' Lulju 1986), magħruf ukoll bħala '''Toubabo''', huwa eks-plejer tal-[[futbol]] internazzjonali [[Gambja]]n li kien jilgħab bħala [[attakkant]]. == Karriera == Mustapha Jarju beda l-karriera tiegħu ma' Reggae Boys, Racing Star, Steve Biko u Wallidan fl-indiġeni tiegħu l-[[Gambja]].<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.theprovince.com/sports/Toubabo+diamond+rough/5094099/story.html |titlu=Toubabo is diamond in the rough |isem=Marc |kunjom=Weber |pubblikatur=The Province |data=2011-07-13|data-aċċess=2011-07-13 |lingwa=en}}</ref><ref>{{ċita aħbar |url=http://www.whitecapsfc.com/news/2011/07/whitecaps-fc-add-striker-mustapha-jarju |titlu=Whitecaps FC add striker Mustapha Jarju |pubblikatur=Vancouver Whitecaps FC |data=2011-07-12 |data-aċċess=2011-07-13 |lingwa=en}}</ref> Jarju niedi l-karriera tiegħu ma' klabb internazzjonali [[Belġju|Belġjan]] [[Lierse SK|Lierse]]. F'sentejn mal-klabb Jarju kien membru prominenti billi skorja 24 gowl f'62 logħba. Bħala riżultat stellari tal-logħob tiegħu ma Lierse, Jarju ffirma ma [[RAEC Mons]] fl-2008. Filwaqt ma' Mons hu deher f'99 logħba tal-kampjonat u skorja 34 gowl. L-aħjar staġun tiegħu ma' Mons kien matul il-kampanja 2010/11 fejn hu skorja 18-il gowl f'31 logħba tal-kampjonat, hu għen lil-klabb jikseb il-promozzjoni għqligħ għat-titjira għall-ogħla livell tal-kampjonat Belġjan. B'kollox Jarju deher f'106 logħbiet uffiċjali u skorja 37 gowl mal-klabb.<ref>{{ċita web |url=http://uk.soccerway.com/players/mustapha-alasan-jarju/13309/ |titlu=Gambia - M. Jarju - Profile with news, career statistics and history |pubblikatur=Soccerway.com |data= |data-aċċess=2012-01-26 |lingwa=en}}</ref> Huwa sar l-ewwel Afrikan li ffirmaw bħala ''Designated Player'' fil-[[Major League Soccer]] wara l-iffirmar ma' [[Vancouver Whitecaps FC|Vancouver Whitecaps]] fit-12 ta' Lulju 2011.<ref>{{ċita web |url=https://www.theglobeandmail.com/sports/soccer/whitecaps-sign-gambian-striker/article599297/ |titlu=Whitecaps sign Gambian striker |pubblikatur=The Global and Mail |isem=David |kunjom=Ebner |data=2011-07-12 |data-aċċess=2012-01-26 |lingwa=en}}</ref> Madankollu, ma kienx qiegħed iħossu tajjeb u Jarju u Vancouver reċiprokament qablu li jitterminaw l-kuntratt tiegħu sal-20 ta' Jannar 2012.<ref>{{ċita web |url=http://www.whitecapsfc.com/news/2012/01/jarju-and-davies-move |titlu=Jarju and Davies move on |pubblikatur=Vancouver Whitecaps FC |data=2012-01-20 |data-aċċess=2012-01-26 |lingwa=en}}</ref> Jarju mill-ġdid iffirma ma' [[RAEC Mons]] fil-25 ta' Jannar, 2012.<ref>{{ċita web |url=https://allafrica.com/stories/201201270626.html |titlu=Gambia: Mustapha Jarju Rejoins Mons |pubblikatur=The Daily Observer (Banjul) |data=2011-07-12 |data-aċċess=2012-01-26 |lingwa=en}}</ref> === Internazzjonali === Il-midfielder kien kaptan tat-timijiet nazzjonali U-17 u U-20 tal-Gambja, kif ukoll iservi bħala kaptan sostitut għall-Gambja<ref>{{ċita aħbar |url=http://www.mlssoccer.com/news/article/2011/07/12/whitecaps-add-gambian-striker-jarju-second-dp |titlu=Whitecaps add Gambian striker Jarju as second DP |editur=Major League Soccer |data=2011-07-12 |data-aċċess=2011-07-13}}</ref> u skorja gowl għall-iskwadra nazzjonali kontra l-[[Tim nazzjonali tal-futbol tal-Liberja|Liberja]] fil-kwalifikazzjoni għat-[[Tazza tad-Dinja tal-Futbol 2010|Tazza tad-Dinja 2010]]. == Referenzi == {{referenzi}} == Ħoloq esterni == * [https://www.mlssoccer.com/players/mustapha-jarju/ Profil] fuq MLS * {{nfteams}} {{DEFAULTSORT:Jarju, Mustapha}} [[Kategorija:Twieldu fl-1986]] [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Futbolers Gambjani]] [[Kategorija:Plejers ta' Lierse SK]] [[Kategorija:Plejers ta' RAEC Mons]] [[Kategorija:Plejers ta' Vancouver Whitecaps FC]] [[Kategorija:Plejers ta' Hatta Club]] [[Kategorija:Plejers ta' FC Irtysh Pavlodar]] [[Kategorija:Plejers tal-Ewwel Diviżjoni Belġjana]] [[Kategorija:Plejers tat-Tieni Diviżjoni Belġjana]] [[Kategorija:Plejers tal-Major League Soccer]] [[Category:Plejers Assenjati (MLS)]] m95sw48pzeiyphohn86tagy7oiplx24 0 20905 278990 245988 2022-08-13T10:07:00Z Chrisportelli 355 tiswija tar-referenzi, infobox wikitext text/x-wiki {{Infobox klabb tal-futbol | stampa = [[Stampa:Logo of AC Milan.svg|125px]] | pattern_la1 = _milan2223h | pattern_b1 = _milan2223h | pattern_ra1 = _milan2223h | pattern_sh1 = _milan2223h | pattern_so1 = _milan2223h | leftarm1 = 000000 | body1 = 000000 | rightarm1 = 000000 | shorts1 = 000000 | socks1 = 000000 | pattern_la2 = _milan2223a | pattern_b2 = _milan2223a | pattern_ra2 = _milan2223a | pattern_sh2 = _milan2223a | pattern_so2 = _milan2223a | leftarm2 = FFFFFF | body2 = FFFFFF | rightarm2 = FFFFFF | shorts2 = FFFFFF | socks2 = FFFFFF }} '''AC Milan Primavera''' huma t-tim tar-riżerva ta' [[AC Milan]]. Huma jilagħbu fi Grupp B tal-[[Campionato Nazionale Primavera]]. Il-grawnd tagħhom huwa Centro Sportivo Vismara. ==Primavera== ===Skwadra=== <small>''Mill-21 ta' Diċembru 2015''<ref>{{ċita web |url=http://www.acmilan.com/en/teams/youth_teams_roster/538/players |titlu=Primavera Squad |pubblikatur=Associazione Calcio Milan |data-aċċess=2015-12-21 |lingwa=en}}</ref> In-numri jirreferu għall-ewwel tim.</small> {{Plejers fit-tim tal-futbol/bidu}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=51 | naz=ITA | poż=D | isem=Andrés Llamas}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=52 | naz=ITA | poż=D | isem=Ivan De Santis}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=55 | naz=ITA | poż=A | isem=Zakaria Hamadi}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=56 | naz=ITA | poż=M | isem=Giovanni Crociata}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=73 | naz=ITA | poż=M | isem=Manuel Locatelli}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=97 | naz=ITA | poż=G | isem=Alessandro Livieri}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=G | isem=Francesco Cancelli}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=G | isem=Luca Crosta}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=D | isem=Giorgio Altare}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=D | isem=Francesco Bordi}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=D | isem=Marco Iudica}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=SEN | poż=D | isem=Ameth Lo}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=D | isem=Andrea Malberti}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=D | isem=Christian Maldini}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=D | isem=Davide Mondonico}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=D | isem=Giorgio Piancentini}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=D | isem=Michele Spinelli}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=D | isem=Guido Turano}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/nofs}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=M | isem=Samuele Careccia}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=M | isem=Federico De Piano}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=M | isem=Mattia El Hilali}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=M | isem=[[Gian Filippo Felicioli]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=BOL | poż=M | isem=[[Sebastián Gamarra]]}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=MNE | poż=M | isem=Cristian Hadžiosmanović}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=M | isem=Alessio Papasodaro}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=M | isem=Niccolò Zanellato}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=M | isem=Raul Zucchetti}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=CIV | poż=A | isem=Juvenal Agnero}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=A | isem=Andrea Bianchimano}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=A | isem=Andrea Casiraghi}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=A | isem=Patrick Cutrone}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=A | isem=Cosimo La Ferrara}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=BIH | poż=A | isem=Mihael Modić}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=A | isem=Andrea Vassallo}} {{Plejers fit-tim tal-futbol | n=— | naz=ITA | poż=A | isem=Luca Vido}} {{Plejers fit-tim tal-futbol/tmiem}} === Storja maniġerjali === * {{flagicon}} ''mhux magħruf'' (1962–1965) * {{flagicon|ITA}} [[Francesco Zagatti]] (1965–1970) * {{flagicon|ITA}} [[Carlo Scarpato]] (1970–1971)<ref>{{ċita aħbar |titlu=Finale campionato primavera|url=http://www.magliarossonera.it/img197071/giov1_1971.jpg}}</ref> * {{flagicon}} ''mhux magħruf'' (1971–1977) * {{flagicon|ITA}} [[Carlo Annovazzi]] (1977–1978) * {{flagicon|ITA}} [[Paolo Ferrario]] (1978–1980)<ref>{{ċita aħbar |titlu=Le Havre International Trophy Primavera Team |url=http://www.magliarossonera.it/protagonisti/Gioc-Gavezzoli.html}}</ref> * {{flagicon|ITA}} [[Italo Galbiati]] (1980–1982) * {{flagicon|ITA}} [[Fabio Capello]] (1982–1986) * {{flagicon|ITA}} [[Italo Galbiati]] (1986–1987) * {{flagicon|ITA}} [[Andrea Valdinoci]] (1987–1991) * {{flagicon|ITA}} [[Carlo Garavaglia]] (1991–1992) * {{flagicon|ITA}} [[Luigi Radice]] u [[Maurizio Viscidi]] (1992–1993) * {{flagicon|ITA}} Maurizio Viscidi (1993–1994) * {{flagicon|ITA}} [[Giorgio Morini]] (1994–1995) * {{flagicon|ITA}} [[Walter De Vecchi]] (1995–1996) * {{flagicon|ITA}} [[Simone Boldini]] (1996–1997) * {{flagicon|ITA}} [[Mauro Tassotti]] (1997–2002) * {{flagicon|ITA}} [[Franco Baresi]] (2002–2006) * {{flagicon|ITA}} [[Filippo Galli]] (2006–2008) * {{flagicon|ITA}} [[Alberigo Evani]] (2008–2009) * {{flagicon|ITA}} [[Giovanni Stroppa]] (2009–2011) * {{flagicon|ITA}} [[Aldo Dolcetti]] (2011–2013) * {{flagicon|ITA}} [[Filippo Inzaghi]] (2013–2014) * {{flagicon|ITA}} [[Cristian Brocchi]] (2014–preżent) === Unuri === * '''[[Trofeo Giacinto Facchetti|Campionato Nazionale Primavera]]: 1'''<ref name="honours">{{ċita aħbar |url=http://www.acmilan.com/it/teams/youth_teams |titlu=Albo d'oro |pubblikatur=Associazione Calcio Milan |data-aċċess=2012-08-14 |lingwa=Taljan}}</ref> **1964–65 * '''[[Coppa Italia Primavera]]: 2'''<ref name="honours"/> **1984–85, 2009–10 * '''[[Torneo di Viareggio]]: 9'''<ref name="honours"/> **1949, 1952, 1953, 1957, 1959, 1960, 1999, 2001, 2014 == Plejers notevoli tal-Primavera == Ħafna plejers mis-sistema taż-żagħżagħ ta' Milan marru biex jibnu karrieri tal-futbol professjonali, kemm ma Milan u ma klabbs oħra. Dawn il-plejers li ġejjin kienu rrappreżentaw lil pajjiżhom fil-livell internazzjonali sħiħ/jew lagħbu regolarment f'livell għoli ta' klabb tal-futbol. {{col-begin}} {{col-2}} *{{flagicon|ITA}} [[Ignazio Abate]] *{{flagicon|ITA}} [[Luca Antonini]] *{{flagicon|ITA}} [[Demetrio Albertini]] *{{flagicon|ITA}} [[Sergio Battistini]] *{{flagicon|ITA}} [[Franco Baresi]] *{{flagicon|ITA}} [[Cristian Brocchi]] *{{flagicon|ITA}} [[Francesco Coco]] *{{flagicon|ITA}} [[Fulvio Collovati]] *{{flagicon|ITA}} [[Francesco Cozza (futboler)|Francesco Cozza]] *{{flagicon|ITA}} [[Alessandro Costacurta]] *{{flagicon|ITA}} [[Mattia De Sciglio]] *{{flagicon|ITA}} [[Walter De Vecchi]] *{{flagicon|ITA}} [[Alberigo Evani]] *{{flagicon|ITA}} [[Alfio Fontana]] *{{flagicon|ITA}} [[Andrea Icardi]] {{col-2}} *{{flagicon|ITA}} [[Giovanni Lodetti]] *{{flagicon|ITA}} [[Massimo Maccarone]] *{{flagicon|ITA}} [[Aldo Maldera]] *{{flagicon|ITA}} [[Paolo Maldini]] *{{flagicon|ITA}} [[Fabrizio Miccoli]] *{{flagicon|ITA}} [[Massimo Oddo]] *{{flagicon|ITA}} [[Ambrogio Pelagalli]] *{{flagicon|ITA}} [[Pierino Prati]] *{{flagicon|ITA}} [[Nello Santin]] *{{flagicon|ITA}} [[Giovanni Trapattoni]] *{{flagicon|ITA}} [[Mario Trebbi]] *{{flagicon|ITA}} [[Villiam Vecchi]] *{{flagicon|ITA}} [[Simone Verdi]] *{{flagicon|ITA}} [[Alessandro Matri]] *{{flagicon|ITA}} [[Francesco Zagatti]] *{{flagicon|ITA}} [[Giulio Zignoli]] {{col-end}} ==Referenzi== {{Referenzi}} == Ħoloq esterni == * {{sit uffiċjali|https://www.acmilan.com/en/teams/primavera/all}} [[Kategorija:AC Milan|Primavera]] [[Kategorija:Timijiet tal-futbol Riserva|AC Milan]] 2vdm5fteud81dp2h1ucfgub8jm9f5og 0 24115 278952 253835 2022-08-12T19:42:34Z Chrisportelli 355 infobox wikitext text/x-wiki {{Infobox klabb tal-futbol | pattern_b1 = _whiteVwide | pattern_la1 = _yellowborder | pattern_ra1 = _yellowborder | pattern_sh1 = | pattern_so1 = _2 yellow stripes | leftarm1 = 000030 | body1 = 000030 | rightarm1 = 000030 | shorts1 = 000030 | socks1 = 000030 | pattern_la2 = _borderonwhite | pattern_b2 = _Vbodywhite | pattern_ra2 = _borderonwhite | pattern_sh2 = | pattern_so2 = _top_on_white | leftarm2 = E0FC41 | body2 = 000030 | rightarm2 = E0FC41 | shorts2 = | socks2 = 000030 }} '''Melbourne Victory Football Club''' huwa [[klabb tal-futbol]] professjonali [[Awstralja|Awstraljan]] ibbażat ġewwa [[Melbourne]], [[Victoria]]. Il-klabb ifforma ruħu fl-2004 u kien wieħed fost il-membri fundaturi tal-[[A-League]]. Il-klabb huwa l-iktar klabb b'suċċessi fil-futbol Awstraljan, b'4 A-League Grand Finals, rekord ta' 3 A-League Premierships, FFA Cup waħda u A-League Pre-season Challenge Cup waħda. Il-klabb huwa wkoll wieħed mill-iktar klabbs segwiti fl-Awstralja. ==Unuri== ===Nazzjonali=== *'''[[A-League]]''' :Premierships (3): [[2006-07 A-League|2006–07]], [[2008-09 A-League|2008–09]], [[2014-15 A-League|2014–15]] :Championships (4): [[2007 A-League Grand Final|2007]], [[2009 A-League Grand Final|2009]], [[2015 A-League Grand Final|2015]], [[2018 A-League Grand Final|2018]] *'''[[FFA Cup]]''' :Rebbieħa (1): [[2015 FFA Cup Final|2015]] *'''[[A-League Pre-Season Challenge Cup]]''' :Rebbieħa (1): [[2008 A-League Pre-Season Challenge Cup|2008]] == Ħoloq esterni == {{commons|Melbourne Victory}} * {{en}} [http://www.melbournevictory.com.au/ Sit uffiċjali] [[Kategorija:Futbol fl-Awstralja]] [[Kategorija:Futbol Asjatiku]] 8u5sfbo2ye226coktbbaynt210bsccs 0 24641 278988 271615 2022-08-13T09:46:56Z Chrisportelli 355 +[[Kategorija:Twieldu fl-1865]]; +[[Kategorija:Mietu fl-1937]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{wikifikazzjoni}} {{L-ewwel bil-Malti}} {{Infobox bijografija}} '''William Savona''' (Valletta, 7 ta' Jannar, 1865 – 18 ta' Jannar, 1937) kien l-ewwel mexxej tal-Partit Laburista u mexxa dan il-partit li kien jismu "Camera del Lavoro" bejn l-1921 u l-1927. Iben Sigismondo Savona, li kien fundatur tal-Moviment Riformista, u Filomena mwielda Caruana, William studja l-Liċeo u wara l-Università ta' Malta minn fejn ggradwa u sar avukat. Wara kien suldat mar-Royal Malta Artillery u fl-ewwel gwerra serva fi Franza u Salonika. Ingħata t-titlu ta' Kurunell u Membru tal-Imperu Ingliż. Fl-1921, huwa kien elett fis-Senat Malti f'isem it-Trade Union Council. Fil-koalizzjoni mal-Unione Politica Maltese, f'April 1922, Savona nħatar Ministru tal-Posta, Dwana, Agrikoltura u Sajd u dam sa Jannar 1923. Fl-1924, irtira mis-Senat u ġie elett fl-Assemblea Leġislattiva mill-ħames distrett. {{kaxxa tal-bidu}} {{kaxxa ta' suċċessjoni |qabel= Il-Partit ma kienx jeżisti |titlu=[[Mexxej tal-Partit Laburista]] |snin=1921-1927 |wara=[[Michael Dundon]] }} {{kaxxa tat-tmiem}} {{DEFAULTSORT:Savona, William}} [[Kategorija:Twieldu fl-1865]] [[Kategorija:Mietu fl-1937]] [[Kategorija:Politiċi Maltin]] [[Kategorija:Politiċi tal-Partit Laburista (Malta)]] [[Kategorija:Mexxejja tal-Partit Laburista (Malta)]] qysrdnk9w0mpapa4vrwn402hxvn5q7c 2 25623 278940 278933 2022-08-12T14:44:04Z Trigcly 17859 aġġornament wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (703)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta’ Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta’ Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta’ Vicenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto|Belt ta’ Viċenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Canaletto]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta’ Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] q5eohku6jbss22nd57sfj8bit5omuhu 278941 278940 2022-08-12T14:44:14Z Trigcly 17859 /* Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (703) */ wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (704)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta’ Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta’ Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta’ Vicenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto|Belt ta’ Viċenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Canaletto]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta’ Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] 57y5kbqkygfjy479wjp1sfktxjrn0m5 278971 278941 2022-08-13T07:40:56Z Trigcly 17859 aġġornament wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (705)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta’ Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta’ Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta’ Vicenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto|Belt ta’ Viċenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Canaletto]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta’ Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] 34q4k7keevxat42wbadlcrj74v43rni 278982 278971 2022-08-13T09:00:18Z Trigcly 17859 /* A */ wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (705)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta’ Vicenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto|Belt ta’ Viċenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Canaletto]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta’ Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] hgu4zhk6c8p8uq6nexh51hzfuq5nhia 279000 278982 2022-08-13T11:15:37Z Trigcly 17859 aġġornament wikitext text/x-wiki == '''Kontribuzzjonijiet - Artikli ġodda (706)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Simbel]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Alatyr]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alto Douro]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] * [[Angkor Wat]] * [[Ani]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] * [[Antartika]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Aquileia]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] * [[Assisi]] *[[Asuman Baytop]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Bagan]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Bajjad]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Battir]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta’ Vicenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto|Belt ta’ Viċenza u l-Vilel ta’ Palladio fil-Veneto]] *[[Bennej]] *[[Bernard Grech]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Borobudur]] *[[Bucha]] *[[Bukhara]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Canaletto]] *[[Carl Bosch]] *[[Carla Fracci]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Ċensu Apap]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charlie Watts]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cumalıkızık]] *[[Cynthia Turner]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edinburgu]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[El Torcal]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fanal ta' Cordouan]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Ferrara]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Firenze]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hallstatt]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hattusha]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hildesheim]] *[[Holašovice]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] === '''<u>I</u>''' === * [[Idrija]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Indiċi]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Jože Plečnik]] *[[Julia Malinova]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kappella]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Kauksi Ülle]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] *[[Kelma]] *[[Kernavė]] *[[Khiva]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta’ Nepomuk]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Krzemionki]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Lucavsala]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Lviv]] === '''<u>M</u>''' === * [[Machu Picchu]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Mario Draghi]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Moser]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Meteora]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Modena]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Monte San Giorgio]] * [[Monument]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Nancy]] *[[Napli]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nikkō]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Pamukkale]] *[[Parmigianino]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Parrukkier]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Petra]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Pienza]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjazza]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Politika]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Pożati]] *[[Professjoni]] *[[Provins]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qalhat]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quedlinburg]] === '''<u>R</u>''' === * [[Ravenna]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] * [[Roi Mata]] * [[Ronald Searle]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[San Gimignano]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Shahrisabz]] *[[Sian Ka'an]] *[[Sidney Webb]] *[[Siena]] *[[Siracusa]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Sophie Germain]] *[[Skrivan]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Su Nuraxi]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Taħdit]] *[[Taj Mahal]] *[[Tallinn]] *[[Tarraco]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempju tal-Ġenna]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] *[[Teżawru]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa tal-Wied il-Mielaħ]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tiryns]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Toruń]] *[[Třebíč]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tutankhamun]] === '''<u>U</u>''' === * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[UNESCO]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Verona]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] *[[Wadi Rum]] *[[Werrej]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[William Boeing]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xjenza spazjali]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yeni-Kale]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zamość]] * [[Ziba Ganiyeva]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] 1o8pgerh8nwn9rn3aa1iaipatli19zb 0 25846 278972 272012 2022-08-13T08:41:26Z Chrisportelli 355 Chrisportelli mexxa l-paġna [[Abbazija ta’ Saint-Savin-sur-Gartempe]] għal [[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]]: [[:w:WP:'|WP:']] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Abbaye de Saint-Savin-sur-Gartempe, église PM 12286.jpg|daqsminuri|247x247px|Veduta tal-abbazija ta’ Saint-Savin-sur-Gartempe minn fuq ix-xmara Gartempe]] L-'''Abbazija ta’ Saint-Savin-sur-Gartempe''' hija knisja [[Knisja Kattolika|Kattolika Rumana]] li tinsab fir-raħal ta’ [[Saint-Savin-sur-Gartempe]], f’[[Poitou]], [[Franza]]. Il-kostruzzjoni tal-knisja Rumaneska nbdiet f’nofs is-seklu 11. L-abbazija hija magħrufa l-iktar għall-bosta affreski tas-sekli 11 u 12 li għadhom fi stat ta’ preservazzjoni notevoli. L-Abbazija ta’ Saint-Savin-sur-Gartempe tniżżlet fil-lista tas-[[Sit ta’ Wirt Dinji|Siti ta’ Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1983.<ref name=":0">{{Ċita web|titlu=Abbey Church of Saint-Savin sur Gartempe|url=https://whc.unesco.org/en/list/230/|isem1=UNESCO World Heritage|kunjom1=Centre|data-aċċess=2021-03-17|lingwa=en|sit=UNESCO World Heritage Centre}}</ref> == Storja == L-oriġini tal-abbazija tmur lura għal żmien [[Karlu Manju]]. [[Louis le Pieux]] staqsa lil [[San Benoît d’Aniane]] jagħżel għoxrin patri u superjur biex jistabbilixxu ruħhom f’binja monastika li kienet imsejsa fis-sena 800 bl-assistenza ta’ Karlu Manju. L-abbazija ngħatat protezzjoni rjali u ġiet immexxija skont ir-regolamenti ta’ San Benoît. L-Abbazija ta’ Saint-Savin-sur-Gartempe kienet tirrappreżenta post ewlieni fl-istorja tal-konverżjoni għall-[[Kristjaneżmu]].Sa mid-disa’ seklu, l-għadd ta’ artijiet tal-abbazija żdied, kemm fit-territorju tagħha kif ukoll ’il barra minn dak it-territorju , u b’hekk l-abbazija saret waħda mill-iktar importanti fir-reġjun.<ref name=":1">{{Ċita web|titlu=A past, a story {{!}} Abbaye de saint savin|url=https://www.abbaye-saint-savin.fr/en/past-story|data-aċċess=2021-03-17|sit=www.abbaye-saint-savin.fr}}</ref> [[Stampa:Saint-Savin-sur-Gartempe (86) Abbatiale - Intérieur - Peintures murales - 01.jpg|xellug|daqsminuri|308x308px|Il-kolonni tal-abbazija bid-disinn tal-irħam falz]] Barra minn hekk, l-abbazija kellha rwol kruċjali fit-tiġdid tad-dinja monastika: in-nies tal-kleru ta’ Saint-Savin irriformaw diversi postijiet bħal [[Saint-Martin d’Autun]], [[Baume-les-Messieurs]] jew [[Abbazija ta’ Vézelay|Vézelay]]. Wieħed mill-kleru ta’ Saint-Savin saħansitra sar Superjur tal-patrijiet ta’ [[Cluny]]. Fis-seklu 11, il-komunità ta’ Saint-Savin għexet taħt il-protezzjoni tal-Konti tar-reġjun. Fl-1010, il-[[Kontessa Aumode]], il-mara tad-Duka t’Aquitaine – [[William il-Kbir]] – tat donazzjoni kbira fi flus lill-komunità tal-patrijiet li mbagħad bniet l-abbazija mill-ġdid. Minkejja li l-knisja Rumaneska baqgħet ippreservata tajjeb ħafna sa żminijietna, b’xorti ħażina l-binjiet monastiċi nqerdu għalkollox minħabba l-ħsarat ikkawżati mill-Gwerer tar-Reliġjon fis-seklu 16 bejn il-Protestanti u l-Kattoliċi Rumani. Il-binjiet monastiċi reġgħu nbnew mill-patrijiet [[Ordni Benedettina|Benedettini]] li ġew irriformati mill-Ordni ta’ [[San Maur]], jiġifieri fis-snin 80 tas-seklu 17. Ir-Rivoluzzjoni Franċiża wasslet biex il-patrijiet jitilqu u s-servizz tal-parroċċa ġie ttrasferit lejn l-abbazija fl-1792. Il-knisja mbagħad għaddiet minn perjodu twil ta’ restawr taħt it-tmexxija ta’ [[Prosper Mérimée]], l-Ispettur Ġenerali tal-[[Monument|Monumenti]] Storiċi, li għen biex isalva l-affreski mill-isbaħ tas-sekli 11 u 12. Bis-saħħa tax-xogħol tiegħu, l-abbazija tniżżlet fost il-lista tal-ewwel monumenti storiċi ta’ Franza tal-1840, u għadha tiġi studjata b’attenzjoni kbira speċjalment fost ir-restawraturi.<ref name=":1" /> == Arkitettura == [[Stampa:Abbaye de Saint-Savin-sur-Gartempe, église PM 12361.jpg|daqsminuri|338x338px|Dettall tal-kapitelli u tal-kolonni bid-disinn tal-irħam falz]] Il-pjanta tal-knisja għandha għamla ta’ salib b’torri kwadru tiela’ mis-saqaf. Il-parti trasversali tal-knisja nbniet l-ewwel, imbagħad wara nbena l-kor bl-ambulatorju tiegħu flimkien ma’ ħames [[Kappella|kappelli]] fl-apsida poligonali. Iktar ’il quddiem, żdiedu tliet alkovi wesgħin fin-navata, it-torri tal-kampnar, loġġa, u fl-aħħar nett żdiedu l-aħħar sitt alkovi tan-navata. It-torri tal-kampnar għandu spira raffinata maħduma bil-ġebel fl-istil Gotiku u huwa ogħla minn 80 metru, li ġiet miżjuda fis-seklu 14 u ġiet restawrata fis-seklu 19. In-navata f’għamla ta’ bittija hija mirfuda fuq kolonni twal impinġijin bid-disinn tal-irħam falz, kull waħda b’kapitell differenti bil-weraq. Taħt il-knisja hemm il-kripta tal-aħwa martri [[San Savin]] u [[San Ċiprijanu]], li hija ddekorata bl-affreski b’xeni minn ħajjithom. In-navata ewlenija tal-abbazija hija twila 42 metru u wiesgħa 17-il metru, u l-kobor tal-volum tagħha diġà jimpressjona lil min jidħol fil-knisja qabel ma jiġbdulu l-attenzjoni l-bosta affreski antiki mal-ħitan. Permezz tal-għoli tan-navati tal-ġnub, l-abbazija tista’ titqies bħala knisja b’għamla ta’ sala kbira, li b’sistema sempliċi ta’ elevazzjoni tippermetti li l-knisja tkun imdawla b’mod naturali mit-twieqi ċċentrati fl-għoli fil-ħnejjiet semiċirkolari tal-ħitan tal-ġnub. Fin-navata, ġew issodisfati l-kundizzjonijiet kollha tal-elevazzjoni u tad-dawl, biex fuq is-saqaf f’għamla ta’ bittija, f’għoli ta’ 17-il metru, wieħed ikun jista’ jitpaxxa bl-affreski ikonografiċi tal-ġrajjiet tat-[[Testment il-Qadim]]. Is-sagristija, il-kapitlu, ir-refettorju, il-kċina, id-dormitorju u l-akkomodazzjoni vasta tas-superjur tal-patrijiet inbnew mill-ġdid bil-[[ġebla tal-ġir]] lokali: il-ġebla tal-ġir roża minn [[Antigny]] u l-ġebla tal-ġir kannella fil-griż minn [[Chauvigny]].<ref>{{Ċita web|titlu=A remarkable architecture {{!}} Abbaye de saint savin|url=https://www.abbaye-saint-savin.fr/en/remarkable-architecture|data-aċċess=2021-03-17|sit=www.abbaye-saint-savin.fr}}</ref> == Affreski == [[Stampa:Arche st savin IMG 1676.JPG|xellug|daqsminuri|218x218px|L-affresk tal-arka ta’ Noè]] L-Abbazija ta’ Saint-Savin-sur-Gartempe spiss titqies bħala “l-[[Kappella Sistina]] ta’ [[Imperu Ruman|Żmien ir-Rumani]]”.<ref>{{Ċita web|titlu=Abbey of Saint-Savin, masterpiece of the Valley of Frescoes|url=https://www.nouvelle-aquitaine-tourisme.com/en/poitiers-futuroscope/abbey-of-saint-savin-masterpiece-of-the-valley-of-frescoes|data-aċċess=2021-03-17|lingwa=en|sit=www.nouvelle-aquitaine-tourisme.com}}</ref> Kważi kull affresk antik tal-knisja baqa’ ppreservat. Id-diversi ċikli li jkomplu ma’ xulxin minn naħa għall-oħra tal-ħitan u tas-saqaf qishom album tar-ritratt bil-kulur tal-ġrajjiet Bibbliċi. Fuq il-loġġa kif tidħol fil-knisja, hemm ix-xena tal-apokalissi, filwaqt li mal-ħitan u mat-tribuna hemm il-ġrajja tal-irxoxtar ta’ [[Ġesù]]. Fuq is-saqaf f’għamla ta’ bittija hemm saħansitra madwar ħamsin episodju mit-Testment il-Qadim meħuda mill-Kotba tal-Ġenesi u tal-Eżodu. L-erja tan-navata b’kollox tammonta għal madwar 460m²: li kieku x-xeni dekorattivi kollha kellhom jitqiegħdu waħda eżatt ħdejn l-oħra, dan jirriżulta f’tila twila iktar minn 168 metru u wiesgħa iktar minn żewġ metri u nofs.<ref>{{Ċita web|titlu=The only murals of their kind in the world {{!}} Abbaye de saint savin|url=https://www.abbaye-saint-savin.fr/en/only-murals-their-kind-world|data-aċċess=2021-03-17|sit=www.abbaye-saint-savin.fr}}</ref> == Sit ta’ Wirt Dinji == L-Abbazija ta’ Saint-Savin-sur-Gartempe ġiet iddeżinjata bħala Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1983. Il-valur universali straordinarju tagħha ġie rrikonoxxut abbażi ta’ żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: '''il-kriterju (i)''' “Rappreżentazzjoni ta’ kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem”; u '''l-kriterju (iii)''' “Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta’ tradizzjoni kulturali jew ta’ ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet”.<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Franza]] [[Kategorija:Knejjes]] hotkj0tkvgm88xub1sgep7zmc3pqkfs 278974 278972 2022-08-13T08:42:29Z Chrisportelli 355 [[:w:WP:'|WP:']] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Abbaye de Saint-Savin-sur-Gartempe, église PM 12286.jpg|daqsminuri|247x247px|Veduta tal-abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe minn fuq ix-xmara Gartempe]] L-'''Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe''' hija knisja [[Knisja Kattolika|Kattolika Rumana]] li tinsab fir-raħal ta' [[Saint-Savin-sur-Gartempe]], f'[[Poitou]], [[Franza]]. Il-kostruzzjoni tal-knisja Rumaneska nbdiet f'nofs is-seklu 11. L-abbazija hija magħrufa l-iktar għall-bosta affreski tas-sekli 11 u 12 li għadhom fi stat ta' preservazzjoni notevoli. L-Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe tniżżlet fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1983.<ref name=":0">{{Ċita web|titlu=Abbey Church of Saint-Savin sur Gartempe|url=https://whc.unesco.org/en/list/230/|isem1=UNESCO World Heritage|kunjom1=Centre|data-aċċess=2021-03-17|lingwa=en|sit=UNESCO World Heritage Centre}}</ref> == Storja == L-oriġini tal-abbazija tmur lura għal żmien [[Karlu Manju]]. [[Louis le Pieux]] staqsa lil [[San Benoît d'Aniane]] jagħżel għoxrin patri u superjur biex jistabbilixxu ruħhom f'binja monastika li kienet imsejsa fis-sena 800 bl-assistenza ta' Karlu Manju. L-abbazija ngħatat protezzjoni rjali u ġiet immexxija skont ir-regolamenti ta' San Benoît. L-Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe kienet tirrappreżenta post ewlieni fl-istorja tal-konverżjoni għall-[[Kristjaneżmu]].Sa mid-disa' seklu, l-għadd ta' artijiet tal-abbazija żdied, kemm fit-territorju tagħha kif ukoll 'il barra minn dak it-territorju , u b'hekk l-abbazija saret waħda mill-iktar importanti fir-reġjun.<ref name=":1">{{Ċita web|titlu=A past, a story {{!}} Abbaye de saint savin|url=https://www.abbaye-saint-savin.fr/en/past-story|data-aċċess=2021-03-17|sit=www.abbaye-saint-savin.fr}}</ref> [[Stampa:Saint-Savin-sur-Gartempe (86) Abbatiale - Intérieur - Peintures murales - 01.jpg|xellug|daqsminuri|308x308px|Il-kolonni tal-abbazija bid-disinn tal-irħam falz]] Barra minn hekk, l-abbazija kellha rwol kruċjali fit-tiġdid tad-dinja monastika: in-nies tal-kleru ta' Saint-Savin irriformaw diversi postijiet bħal [[Saint-Martin d'Autun]], [[Baume-les-Messieurs]] jew [[Abbazija ta' Vézelay|Vézelay]]. Wieħed mill-kleru ta' Saint-Savin saħansitra sar Superjur tal-patrijiet ta' [[Cluny]]. Fis-seklu 11, il-komunità ta' Saint-Savin għexet taħt il-protezzjoni tal-Konti tar-reġjun. Fl-1010, il-[[Kontessa Aumode]], il-mara tad-Duka t'Aquitaine – [[William il-Kbir]] – tat donazzjoni kbira fi flus lill-komunità tal-patrijiet li mbagħad bniet l-abbazija mill-ġdid. Minkejja li l-knisja Rumaneska baqgħet ippreservata tajjeb ħafna sa żminijietna, b'xorti ħażina l-binjiet monastiċi nqerdu għalkollox minħabba l-ħsarat ikkawżati mill-Gwerer tar-Reliġjon fis-seklu 16 bejn il-Protestanti u l-Kattoliċi Rumani. Il-binjiet monastiċi reġgħu nbnew mill-patrijiet [[Ordni Benedettina|Benedettini]] li ġew irriformati mill-Ordni ta' [[San Maur]], jiġifieri fis-snin 80 tas-seklu 17. Ir-Rivoluzzjoni Franċiża wasslet biex il-patrijiet jitilqu u s-servizz tal-parroċċa ġie ttrasferit lejn l-abbazija fl-1792. Il-knisja mbagħad għaddiet minn perjodu twil ta' restawr taħt it-tmexxija ta' [[Prosper Mérimée]], l-Ispettur Ġenerali tal-[[Monument|Monumenti]] Storiċi, li għen biex isalva l-affreski mill-isbaħ tas-sekli 11 u 12. Bis-saħħa tax-xogħol tiegħu, l-abbazija tniżżlet fost il-lista tal-ewwel monumenti storiċi ta' Franza tal-1840, u għadha tiġi studjata b'attenzjoni kbira speċjalment fost ir-restawraturi.<ref name=":1" /> == Arkitettura == [[Stampa:Abbaye de Saint-Savin-sur-Gartempe, église PM 12361.jpg|daqsminuri|338x338px|Dettall tal-kapitelli u tal-kolonni bid-disinn tal-irħam falz]] Il-pjanta tal-knisja għandha għamla ta' salib b'torri kwadru tiela' mis-saqaf. Il-parti trasversali tal-knisja nbniet l-ewwel, imbagħad wara nbena l-kor bl-ambulatorju tiegħu flimkien ma' ħames [[Kappella|kappelli]] fl-apsida poligonali. Iktar 'il quddiem, żdiedu tliet alkovi wesgħin fin-navata, it-torri tal-kampnar, loġġa, u fl-aħħar nett żdiedu l-aħħar sitt alkovi tan-navata. It-torri tal-kampnar għandu spira raffinata maħduma bil-ġebel fl-istil Gotiku u huwa ogħla minn 80 metru, li ġiet miżjuda fis-seklu 14 u ġiet restawrata fis-seklu 19. In-navata f'għamla ta' bittija hija mirfuda fuq kolonni twal impinġijin bid-disinn tal-irħam falz, kull waħda b'kapitell differenti bil-weraq. Taħt il-knisja hemm il-kripta tal-aħwa martri [[San Savin]] u [[San Ċiprijanu]], li hija ddekorata bl-affreski b'xeni minn ħajjithom. In-navata ewlenija tal-abbazija hija twila 42 metru u wiesgħa 17-il metru, u l-kobor tal-volum tagħha diġà jimpressjona lil min jidħol fil-knisja qabel ma jiġbdulu l-attenzjoni l-bosta affreski antiki mal-ħitan. Permezz tal-għoli tan-navati tal-ġnub, l-abbazija tista' titqies bħala knisja b'għamla ta' sala kbira, li b'sistema sempliċi ta' elevazzjoni tippermetti li l-knisja tkun imdawla b'mod naturali mit-twieqi ċċentrati fl-għoli fil-ħnejjiet semiċirkolari tal-ħitan tal-ġnub. Fin-navata, ġew issodisfati l-kundizzjonijiet kollha tal-elevazzjoni u tad-dawl, biex fuq is-saqaf f'għamla ta' bittija, f'għoli ta' 17-il metru, wieħed ikun jista' jitpaxxa bl-affreski ikonografiċi tal-ġrajjiet tat-[[Testment il-Qadim]]. Is-sagristija, il-kapitlu, ir-refettorju, il-kċina, id-dormitorju u l-akkomodazzjoni vasta tas-superjur tal-patrijiet inbnew mill-ġdid bil-[[ġebla tal-ġir]] lokali: il-ġebla tal-ġir roża minn [[Antigny]] u l-ġebla tal-ġir kannella fil-griż minn [[Chauvigny]].<ref>{{Ċita web|titlu=A remarkable architecture {{!}} Abbaye de saint savin|url=https://www.abbaye-saint-savin.fr/en/remarkable-architecture|data-aċċess=2021-03-17|sit=www.abbaye-saint-savin.fr}}</ref> == Affreski == [[Stampa:Arche st savin IMG 1676.JPG|xellug|daqsminuri|218x218px|L-affresk tal-arka ta' Noè]] L-Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe spiss titqies bħala "l-[[Kappella Sistina]] ta' [[Imperu Ruman|Żmien ir-Rumani]]".<ref>{{Ċita web|titlu=Abbey of Saint-Savin, masterpiece of the Valley of Frescoes|url=https://www.nouvelle-aquitaine-tourisme.com/en/poitiers-futuroscope/abbey-of-saint-savin-masterpiece-of-the-valley-of-frescoes|data-aċċess=2021-03-17|lingwa=en|sit=www.nouvelle-aquitaine-tourisme.com}}</ref> Kważi kull affresk antik tal-knisja baqa' ppreservat. Id-diversi ċikli li jkomplu ma' xulxin minn naħa għall-oħra tal-ħitan u tas-saqaf qishom album tar-ritratt bil-kulur tal-ġrajjiet Bibbliċi. Fuq il-loġġa kif tidħol fil-knisja, hemm ix-xena tal-apokalissi, filwaqt li mal-ħitan u mat-tribuna hemm il-ġrajja tal-irxoxtar ta' [[Ġesù]]. Fuq is-saqaf f'għamla ta' bittija hemm saħansitra madwar ħamsin episodju mit-Testment il-Qadim meħuda mill-Kotba tal-Ġenesi u tal-Eżodu. L-erja tan-navata b'kollox tammonta għal madwar 460m²: li kieku x-xeni dekorattivi kollha kellhom jitqiegħdu waħda eżatt ħdejn l-oħra, dan jirriżulta f'tila twila iktar minn 168 metru u wiesgħa iktar minn żewġ metri u nofs.<ref>{{Ċita web|titlu=The only murals of their kind in the world {{!}} Abbaye de saint savin|url=https://www.abbaye-saint-savin.fr/en/only-murals-their-kind-world|data-aċċess=2021-03-17|sit=www.abbaye-saint-savin.fr}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == L-Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1983. Il-valur universali straordinarju tagħha ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: '''il-kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; u '''l-kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".<ref name=":0" /> == Referenzi == {{referenzi}} [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Franza]] [[Kategorija:Knejjes]] bq4rwemeqnzo457y5apqw1oijs9s46r 10 26796 278960 278704 2022-08-12T20:11:14Z Chrisportelli 355 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Ikona tat-titlu |id=l-ewwel-bil-malti |link=:Kategorija:Artikli miktuba l-ewwel fil-Wikipedija bil-Malti |text=Dan l-artiklu ġie ppubblikat l-ewwel fil-Wikipedija bil-Malti |image=Kyiv Metro Line 1.svg |width=20 |height=20 }}<!-- -->{{#ifeq:{{{kat|}}}|le||[[Kategorija:Artikli miktuba l-ewwel fil-Wikipedija bil-Malti|{{PAGENAME}}]]}}</includeonly><noinclude> {{Dokumentazzjoni}} </noinclude> 9dc8gwnapawxdrzsinpy72usoz45f7i 0 28782 278975 278919 2022-08-13T08:46:18Z ToniSant 4257 immarkat għall-wikifikazzjoni wikitext text/x-wiki {{infobox bijografija}}{{Wikifikazzjoni}} '''Nazlı Tolga Brenninkmeyer''' (imwielda fit-8 ta' Novembru fl-1979) hija ġurnalista Torka-Olandiża u preżentatriċi televiżiva. Tolga kienet tippreżenta l-programm ewlieni tal-affarijiet lokali u barranin ''Fox On Ana Haber'' u ''Nazlı Tolga ile Haber Masası'' . Nazlı Tolga twieled [[Ankara|f'Ankara]]. Hija twieldet f’Familja Musulmana-Torka minn Samsun u Malatya f’Ankara. Hija fluwenti fit-Tork, l-Olandiż, il-Portugiż Brażiljan, u l-Ingliż. Wara li temmet l-edukazzjoni elementari u sekondarja tagħha fil-Kulleġġ Amerikan ta’ Istanbul, attendiet l-Università ta’ Marmara, il-Fakultà tal-Komunikazzjoni – l-istituzzjoni ewlenija tal-edukazzjoni u l-istudji tal-komunikazzjoni fit-Turkija. Studjat fid-Dipartiment tal-Ġurnaliżmu. Tolga bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu fil- Kanal D Haber fl-1998. Hija ħadmet f'Show TV, Skyturk, u Fox . Hija żżewġet lin-negozjant Olandiż Lawrence Brenninkmeyer fil- Katidral tal-Ispirtu s-Santu f'Istanbul f'Settembru tal-2013. Hija tgħix fil- [[Brażil]], [[Londra]], u Shanghai . Hija [[Knisja Kattolika|Kattolika Rumana]] mill-2013. Fis-snin li għaddew, Tolga saret omm ta’ żewġt ibniet. == Programmi tat-TV == * ''Kanal D Gece Haberleri'' ( Kanal D, 1998–2002) * ''Nazlı Tolga ile Haber Masası'' (Skyturk, 2004 – Settembru 2007) * ''Uri Haber'' (2002–2003) * ''FOX ON Ana Haber'' (2008–2010) * ''Nazlı Tolga ile Fox Ana Haber'' (3 ta’ Settembru 2007 – 14 ta’ Ġunju 2013) [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1979]] iqn8fapbg6uqnsf7csf6ns7pvm0p06k 278976 278975 2022-08-13T08:46:27Z ToniSant 4257 added [[Category:Xandara]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{infobox bijografija}}{{Wikifikazzjoni}} '''Nazlı Tolga Brenninkmeyer''' (imwielda fit-8 ta' Novembru fl-1979) hija ġurnalista Torka-Olandiża u preżentatriċi televiżiva. Tolga kienet tippreżenta l-programm ewlieni tal-affarijiet lokali u barranin ''Fox On Ana Haber'' u ''Nazlı Tolga ile Haber Masası'' . Nazlı Tolga twieled [[Ankara|f'Ankara]]. Hija twieldet f’Familja Musulmana-Torka minn Samsun u Malatya f’Ankara. Hija fluwenti fit-Tork, l-Olandiż, il-Portugiż Brażiljan, u l-Ingliż. Wara li temmet l-edukazzjoni elementari u sekondarja tagħha fil-Kulleġġ Amerikan ta’ Istanbul, attendiet l-Università ta’ Marmara, il-Fakultà tal-Komunikazzjoni – l-istituzzjoni ewlenija tal-edukazzjoni u l-istudji tal-komunikazzjoni fit-Turkija. Studjat fid-Dipartiment tal-Ġurnaliżmu. Tolga bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu fil- Kanal D Haber fl-1998. Hija ħadmet f'Show TV, Skyturk, u Fox . Hija żżewġet lin-negozjant Olandiż Lawrence Brenninkmeyer fil- Katidral tal-Ispirtu s-Santu f'Istanbul f'Settembru tal-2013. Hija tgħix fil- [[Brażil]], [[Londra]], u Shanghai . Hija [[Knisja Kattolika|Kattolika Rumana]] mill-2013. Fis-snin li għaddew, Tolga saret omm ta’ żewġt ibniet. == Programmi tat-TV == * ''Kanal D Gece Haberleri'' ( Kanal D, 1998–2002) * ''Nazlı Tolga ile Haber Masası'' (Skyturk, 2004 – Settembru 2007) * ''Uri Haber'' (2002–2003) * ''FOX ON Ana Haber'' (2008–2010) * ''Nazlı Tolga ile Fox Ana Haber'' (3 ta’ Settembru 2007 – 14 ta’ Ġunju 2013) [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1979]] [[Kategorija:Xandara]] 4dt6ghbgggbhujb9rcf16omh5aixfvw 278977 278976 2022-08-13T08:47:42Z ToniSant 4257 added [[Category:Nies mit-Turkija]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{infobox bijografija}}{{Wikifikazzjoni}} '''Nazlı Tolga Brenninkmeyer''' (imwielda fit-8 ta' Novembru fl-1979) hija ġurnalista Torka-Olandiża u preżentatriċi televiżiva. Tolga kienet tippreżenta l-programm ewlieni tal-affarijiet lokali u barranin ''Fox On Ana Haber'' u ''Nazlı Tolga ile Haber Masası'' . Nazlı Tolga twieled [[Ankara|f'Ankara]]. Hija twieldet f’Familja Musulmana-Torka minn Samsun u Malatya f’Ankara. Hija fluwenti fit-Tork, l-Olandiż, il-Portugiż Brażiljan, u l-Ingliż. Wara li temmet l-edukazzjoni elementari u sekondarja tagħha fil-Kulleġġ Amerikan ta’ Istanbul, attendiet l-Università ta’ Marmara, il-Fakultà tal-Komunikazzjoni – l-istituzzjoni ewlenija tal-edukazzjoni u l-istudji tal-komunikazzjoni fit-Turkija. Studjat fid-Dipartiment tal-Ġurnaliżmu. Tolga bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu fil- Kanal D Haber fl-1998. Hija ħadmet f'Show TV, Skyturk, u Fox . Hija żżewġet lin-negozjant Olandiż Lawrence Brenninkmeyer fil- Katidral tal-Ispirtu s-Santu f'Istanbul f'Settembru tal-2013. Hija tgħix fil- [[Brażil]], [[Londra]], u Shanghai . Hija [[Knisja Kattolika|Kattolika Rumana]] mill-2013. Fis-snin li għaddew, Tolga saret omm ta’ żewġt ibniet. == Programmi tat-TV == * ''Kanal D Gece Haberleri'' ( Kanal D, 1998–2002) * ''Nazlı Tolga ile Haber Masası'' (Skyturk, 2004 – Settembru 2007) * ''Uri Haber'' (2002–2003) * ''FOX ON Ana Haber'' (2008–2010) * ''Nazlı Tolga ile Fox Ana Haber'' (3 ta’ Settembru 2007 – 14 ta’ Ġunju 2013) [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1979]] [[Kategorija:Xandara]] [[Kategorija:Nies mit-Turkija]] i01yyuqloav2quoa6b7aqno21todaxp 278980 278977 2022-08-13T08:52:45Z ToniSant 4257 +defaultsort wikitext text/x-wiki {{infobox bijografija}}{{Wikifikazzjoni}} '''Nazlı Tolga Brenninkmeyer''' (imwielda fit-8 ta' Novembru fl-1979) hija ġurnalista Torka-Olandiża u preżentatriċi televiżiva. Tolga kienet tippreżenta l-programm ewlieni tal-affarijiet lokali u barranin ''Fox On Ana Haber'' u ''Nazlı Tolga ile Haber Masası'' . Nazlı Tolga twieled [[Ankara|f'Ankara]]. Hija twieldet f’Familja Musulmana-Torka minn Samsun u Malatya f’Ankara. Hija fluwenti fit-Tork, l-Olandiż, il-Portugiż Brażiljan, u l-Ingliż. Wara li temmet l-edukazzjoni elementari u sekondarja tagħha fil-Kulleġġ Amerikan ta’ Istanbul, attendiet l-Università ta’ Marmara, il-Fakultà tal-Komunikazzjoni – l-istituzzjoni ewlenija tal-edukazzjoni u l-istudji tal-komunikazzjoni fit-Turkija. Studjat fid-Dipartiment tal-Ġurnaliżmu. Tolga bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu fil- Kanal D Haber fl-1998. Hija ħadmet f'Show TV, Skyturk, u Fox . Hija żżewġet lin-negozjant Olandiż Lawrence Brenninkmeyer fil- Katidral tal-Ispirtu s-Santu f'Istanbul f'Settembru tal-2013. Hija tgħix fil- [[Brażil]], [[Londra]], u Shanghai . Hija [[Knisja Kattolika|Kattolika Rumana]] mill-2013. Fis-snin li għaddew, Tolga saret omm ta’ żewġt ibniet. == Programmi tat-TV == * ''Kanal D Gece Haberleri'' ( Kanal D, 1998–2002) * ''Nazlı Tolga ile Haber Masası'' (Skyturk, 2004 – Settembru 2007) * ''Uri Haber'' (2002–2003) * ''FOX ON Ana Haber'' (2008–2010) * ''Nazlı Tolga ile Fox Ana Haber'' (3 ta’ Settembru 2007 – 14 ta’ Ġunju 2013) {{DEFAULTSORT:Tolga, Nazlı}} [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1979]] [[Kategorija:Xandara]] [[Kategorija:Nies mit-Turkija]] 3un2kwtxshou9qof5y3idrlkhpz3i52 278983 278980 2022-08-13T09:09:09Z Trigcly 17859 wikifikazzjoni u referenzi wikitext text/x-wiki {{infobox bijografija}}'''Nazlı Tolga Brenninkmeyer''' (twieldet fit-8 ta' Novembru 1979) hija [[Ġurnalist|ġurnalista]] u preżentatriċi televiżiva [[Turkija|Torka]]-[[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiża]]. Tolga kienet tippreżenta l-programm ewlieni tal-affarijiet lokali u barranin ''Fox On Ana Haber'' u ''Nazlı Tolga ile Haber Masası''.<ref>{{Ċita web|url=https://www.aksam.com.tr/televizyon/nazli-tolga-ekrana-veda-ediyor/haber-215762|titlu=Nazlı Tolga ekrana veda ediyor|sit=aksam.com.tr|lingwa=tr|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Bijografija == Nazlı Tolga twieldet f'[[Ankara]]. Hija twieldet f'familja [[Iżlam|Musulmana]]-Torka minn Samsun u Malatya f'Ankara. Hija fluwenti fit-Tork, l-Olandiż, il-Portugiż Brażiljan u l-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]]. Wara li temmet l-[[edukazzjoni]] primarja u sekondarja tagħha fil-Kulleġġ Amerikan ta' [[Istanbul]], attendiet l-Università ta' [[Marmara]], fil-Fakultà tal-Komunikazzjoni – l-istituzzjoni ewlenija tal-edukazzjoni u l-istudji tal-komunikazzjoni fit-Turkija. Studjat fid-Dipartiment tal-Ġurnaliżmu. Tolga bdiet il-karriera tagħha fil-ġurnaliżmu fuq il-Kanal D Haber fl-1998. Hija ħadmet f'Show TV, Skyturk u Fox. Hija żżewġet lin-negozjant Olandiż [[Lawrence Brenninkmeyer]] fil-[[Katidral]] tal-Ispirtu s-Santu f'Istanbul f'Settembru 2013.<ref>{{Ċita web|url=https://www.sabah.com.tr/magazin/2015/06/06/brezilyaya-yerlesen-nazli-tolga-cine-tasiniyor|titlu=Brezilya'ya yerleşen Nazlı Tolga, Çin'e taşınıyor|sit=Sabah|lingwa=tr|data-aċċess=2022-08-13}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.bilalozcan.com/spiker-nazli-tolga-din-mi-degistirdi-03-eylul-2013-sali-5738|titlu=SPİKER NAZLI TOLGA DİN Mİ DEĞİŞTİRDİ?|sit=Bilal Özcan|lingwa=tr|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Hija tgħix fil-[[Brażil]], f'[[Londra]] u f'[[Shanghai]]. Hija saret [[Knisja Kattolika|Kattolika Rumana]] mill-2013. Dan l-aħħar Tolga saret omm ta' żewġt ibniet.<ref>{{Ċita web|url=https://www.yasemin.com/magazin/haber/2779781-unlu-sunucu-nazli-tolga-anne-oldu|titlu=Ünlü sunucu Nazlı Tolga anne oldu!|sit=Yasemin|lingwa=tr|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Programmi tat-TV == * ''Kanal D Gece Haberleri'' (Kanal D, 1998-2002) * ''Nazlı Tolga ile Haber Masası'' (Skyturk, 2004 – Settembru 2007) * ''Uri Haber'' (2002–2003) * ''FOX ON Ana Haber'' (2008-2010) * ''Nazlı Tolga ile Fox Ana Haber'' (it-3 ta' Settembru 2007 – l-14 ta' Ġunju 2013) == Referenzi == {{DEFAULTSORT:Tolga, Nazlı}} [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1979]] [[Kategorija:Xandara]] [[Kategorija:Nies mit-Turkija]] pv0dek4aqtdaab61xx6yuvv1swx6uo4 0 28785 278934 2022-08-12T14:42:46Z Trigcly 17859 Kontenut inizjali, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq wikitext text/x-wiki [[Stampa:Borobudur Temple.jpg|daqsminuri|247x247px|Veduta tat-Tempju ta' Borobudur mill-Majjistral]] '''Borobudur''', spelluta wkoll bħala '''Barabudur''' (bl-Indoneżjan: '''''Candi Borobudur''''', bil-Ġavaniż: ꦕꦤ꧀ꦝꦶꦧꦫꦧꦸꦝꦸꦂ, b'ittri Rumani: '''''Candhi Barabudhur''''') huwa tempju tal-[[Buddiżmu]] Mahayana tas-seklu 9 fid-Distrett ta' Magelang, mhux wisq 'il bogħod mir-raħal ta' Muntilan, fil-Ġava Ċentrali, l-[[Indoneżja]]. Huwa l-ikbar tempju Buddista fid-[[Id-Dinja|dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-buddhist-temple/|titlu=Largest Buddhist temple|sit=Guinness World Records|lingwa=en-gb|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141105191424/http://www.thejakartapost.com/news/2012/07/04/guinness-names-borobudur-world-s-largest-buddha-temple.html|titlu=Guinness names Borobudur world’s largest Buddha temple {{!}} The Jakarta Post|data=2014-11-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/592/|titlu=Borobudur Temple Compounds|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> It-tempju jikkonsisti minn disa' pjattaformi mtarrġin, sitta kwadri u tlieta ċirkolari, b'stupa ċentrali fuq nett. It-tempju huwa mżejjen b'2,672 panew bir-riljievi u oriġinarjament b'504 [[statwa]] tal-[[Gautama Buddha|Buddha]]. L-istupa ċentrali hija mdawra bi 72 statwa tal-Buddha, kull waħda bilqiegħda fi ħdan stupa vojta minn ġewwa u bit-toqob minn barra.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. [[Pariġi]]: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. pp. 35-36.</ref> It-tempju nbena fis-seklu 9 matul ir-renju tad-Dinastija Sailendra, u d-disinn tat-tempju jsegwi l-arkitettura Buddista Ġavaniża, li tħallat flimkien it-tradizzjoni indiġena Indoneżjana tal-qima tal-antenati u l-kunċett Buddista tal-ksib tan-''nirvāṇa''. It-tempju fih influwenzi tal-[[arti]] Gupta li jirriflettu l-influwenza tal-[[Indja]] fir-reġjun<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Rajarajan|isem1=R. K. K.|data=2020-01-01|titlu=Rajarajan 2020 Borobudur et alii A Note on Place Names in Java|url=https://www.academia.edu/44356701/Rajarajan_2020_Borobudur_et_alii_A_Note_on_Place_Names_in_Java|rivista=In Pedarapu Chenna Reddy, ed., Heritage of Indian History, Culture, and Archaeology (Festschrift to Dr. M.D. Sampath), vol. II, Art and Architecture. Delhi: B.R. Publishing Corporation}}</ref>, għalkemm hemm biżżejjed xeni u elementi indiġeni inkorporati biex Borobudur jitqies bħala tempju Indoneżjan uniku.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20120414141049/http://www.indonesia.travel/en/destination/233|titlu=Borobudur {{!}} Visit Indonesia - Official Website for Indonesia Tourism and Travel Information|data=2012-04-14|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>Le Huu Phuoc (April 2010). ''Buddhist Architecture''. Grafikol. ISBN <bdi>9780984404308</bdi>.</ref> Il-[[monument]] huwa santwarju tal-Buddha u post tal-pellegrinaġġi Buddisti. Il-vjaġġ tal-pellegrini jibda fil-bażi tal-monument u jsegwi mogħdija madwar il-monument, u jibqa' tiela' sa fuq nett minn tliet saffi simboliċi tal-kożmoloġija Buddista: ''Kāmadhātu'' (id-dinja tax-xewqat), ''Rūpadhātu'' (id-dinja tal-forom) u ''Arūpadhātu'' (id-dinja tan-nuqqas ta' forom). Il-monument jiggwida lill-pellegrini permezz ta' sistema estensiva ta' turġien u kurituri u ġrajja rrakkontata f'1,460 panew bir-riljievi mal-ħitan u mal-balavostri. Borobudur fih waħda mill-ikbar u l-iżjed ġabriet kompluti ta' riljievi Buddisti fid-dinja. L-evidenza tissuġġerixxi li Borobudur inbena fis-seklu 9 u sussegwentement ġie abbandunat fis-seklu 14 wara d-deklin tar-renji [[Ħinduiżmu|Induisti]] fil-gżira ta' Ġava u l-konverżjoni tal-Ġavaniżi għall-[[Iżlam]].<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 4.</ref> L-għarfien dinji bl-eżistenza tat-tempju ġie mqanqal fl-1814 minn [[Sir Thomas Stamford Raffles]], li dak iż-żmien kien il-mexxej Brittaniku ta' Ġava, li ġie infurmat fejn kien jinsab mill-Indoneżjani tal-post.<ref>{{Ċita web|url=https://www.apu.ac.jp/rcaps/uploads/fckeditor/publications/workingPapers/RCAPS_Occasional_Paper_07-5.pdf|titlu=Preserving Borobudur's Narrative Walls of UNESCO Heritage, Ritsumeikan RCAPS Occasional Paper|kunjom=Gunarto|isem=Hary}}</ref> Minn dak iż-żmien Borobudur ġie ppreservat permezz ta' diversi xogħlijiet ta' restawr. L-ikbar proġett ta' restawr sar bejn l-1975 u l-1982 mill-gvern Indoneżjan u mill-[[UNESCO]], wara li l-monument tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-UNESCO. Borobudur huwa l-ikbar tempju Buddista fid-dinja, u flimkien ma' [[Bagan]] fil-[[Burma|Myanmar]] u ma' [[Angkor Wat]] fil-[[Kambodja]] jitqies bħala wieħed mill-aqwa siti arkeoloġiċi tax-Xlokk tal-[[Asja]]. Borobudur għadu popolari għall-pellegrinaġġi, u l-Buddisti fl-Indoneżja jiċċelebraw Jum il-Vesak fil-monument. Borobudur huwa l-iżjed attrazzjoni turistika fl-Indoneżja li jżuruha nies.<ref>Mark Elliott; et al. (November 2003). ''Indonesia''. [[Melbourne]]: Lonely Planet Publications Pty Ltd. pp. 211–215. ISBN <bdi>1-74059-154-2</bdi>.</ref><ref>Mark P. Hampton (2005). "Heritage, Local Communities and Economic Development". ''Annals of Tourism Research''. '''32''' (3): 735–759.</ref><ref>E. Sedyawati (1997). "Potential and Challenges of Tourism: Managing the National Cultural Heritage of Indonesia". In W. Nuryanti (ed.). ''Tourism and Heritage Management''. [[Yogyakarta]]: Gajah Mada University Press. pp. 25–35.</ref> == Etimoloġija == Bl-Indoneżjan, it-tempji antiki jissejħu ''candi''; b'hekk in-nies tal-post jirreferu għat-Tempju ta' Borobodur bħala ''Candi Borobudur''. It-terminu ''candi'' bejn wieħed u ieħor jiddeskrivi wkoll l-istrutturi tal-qedem, pereżempju d-daħliet u l-banjijiet. L-oriġini tal-isem ''Borobudur'', ġejja minn "Boro" jiġifieri kbir u "Budur" li tirreferi għall-Buddha.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 13.</ref> L-isem ta' Borobudur inkiteb għall-ewwel darba fil-ktieb ta' Raffles dwar l-[[Storja|istorja]] ta' Ġava.<ref>Thomas Stamford Raffles (1817). ''The History of Java'' (1978 ed.). Oxford University Press. ISBN <bdi>0-19-580347-7</bdi>.</ref> Raffles kiteb dwar monument imsejjaħ ''Borobudur'', iżda ma hemm l-ebda dokument iktar antik li jissuġġerixxi l-użu tal-istess isem. L-uniku manuskritt Ġavaniż antik li jagħti ħjiel dwar monument imsejjaħ ''Budur'' bħala santwarju Buddista mqaddes huwa n-''Nagarakretagama'', miktub minn [[Mpu Prapanca]], studjuż Buddista tal-qorti Majapahit, fl-1365.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070810210020/http://www.borobudur.tv/Barabudur_Mendut_Pawon.pdf|titlu="Barabudur, Mendut en Pawon en hun onderlinge samenhang (Barabudur, Mendut and Pawon and their mutual relationship)" (PDF). Tijdschrift voor de Indische Taai-, Land- en Volkenkunde. Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen: 326–386.|kunjom=Moens|isem=J.L.|data=1951}}</ref> Il-biċċa l-kbira tal-''candi'' ngħataw isem villaġġ fil-qrib. Li kieku l-isem segwa l-konvenzjonijiet tal-lingwa Ġavaniża u tassew ingħata isem xi villaġġ fl-inħawi msejjaħ ''Bore'', suppost il-monument kellu jingħata l-isem ta' "BudurBoro". Raffles kien tal-fehma li ''Budur'' setgħet tikkorrispondi għall-kelma bil-Ġavaniż modern ''Buda'' ("tal-qedem"), jiġifieri "Boro tal-qedem". Huwa ssuġġerixxa wkoll li l-isem seta' oriġina minn ''boro'', li tfisser "kbir" jew "onorevoli" u ''Budur'' għall-Buddha. Madankollu, arkeologu ieħor jissuġġerixxi li t-tieni komponent tal-isem (''Budur'') ġej mit-terminu Ġavaniż ''bhudhara'' ("muntanja").<ref>J.G. de Casparis, "The Dual Nature of Barabudur", f'Gómez u Woodward (1981), pp. 70 u 83.</ref> Etimoloġija possibbli oħra skont l-arkeologu [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] [[A.J. Bernet Kempers]] tissuġġerixxi li ''Borobudur'' nibet minn pronunzja ssimplifikata lokali Ġavaniża tal-''Biara Beduhur'', miktub bis-[[Sanskritu|Sanskrit]] bħala ''Vihara Buddha Uhr''. It-terminu ''Buddha-Uhr'' jaf ifisser "il-belt tad-Buddhi", filwaqt li terminu possibbli ieħor, ''Beduhur'', li x'aktarx huwa terminu Ġavaniż antik, li għadu jeżisti llum il-ġurnata fil-vokabularju tal-Baliniż, bit-tifsira ta' "post għoli", inbena miz-zokk ''dhuhur'' jew ''luhur'' (għoli). Dan jissuġġerixxi li Borobudur tfisser ''vihara'' ta' Buddha li tinsab f'post għoli jew fuq għolja.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141106221222/http://ina.indonesia.nl/index.php/pariwisata/356-borobudur|titlu=Borobudur|data=2014-11-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Il-kostruzzjoni u l-inawgurazzjoni ta' binja Buddista sagra — possibbilment referenza għal Borobudur — issemmiet f'żewġ tinqixiet, li t-tnejn ġew skoperti f'Kedu, fid-Distrett ta' Temanggung. It-tinqix ta' Karangtengah, datat fit-824, isemmi binja sagra msejħa ''Jinalaya'' (il-livell ta' dawk li għelbu x-xewqat dinjin u kisbu l-illuminazzjoni), inawgurata minn Pramodhawardhani, bint Samaratungga. It-tinqix ta' Tri Tepusan, datat fit-842, jissemma fis-''sima'', l-artijiet ħielsa mit-taxxa mogħtija minn Çrī Kahulunnan (Pramodhawardhani) biex jiġu żgurati l-finanzjament u l-manutenzjoni ta' ''Kamūlān'' imsejjaħ ''Bhūmisambhāra''.<ref>Drs. R. Soekmono (1988) [1973]. Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2'', 2nd ed'' (5th reprint ed.). Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 46.</ref> ''Kamūlān'' ġejja mill-kelma ''mula,'' li tfisser "il-post tal-oriġini", u hija binja sagra biex tagħti ġieħ lill-antenati, x'aktarx tad-Dinastija Sailendra. Casparis issuġġerixxa li ''Bhūmi Sambhāra Bhudhāra'', li bis-Sanskritu tfisser "il-muntanja tal-virtujiet ikkombinati tal-għaxar stadji tal-Boddhisattva", kienet l-isem oriġinali ta' Borobudur.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20100703070946/http://www.walubi.or.id/waisak2004/Borobudur%20-%20Candi%20Berbukit%20Kebajikan.shtml|titlu=Walubi - Peringatan Waisak 2003|data=2010-07-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> == Post == === Tliet tempji === [[Stampa:Borobudur Map en.svg|xellug|daqsminuri|Mappa li turi li Borobudur jinsab f'linja dritta ma' żewġ tempji oħra]] Borobudur jinsab madwar 40 kilometru (25 mil) fil-Majjistral ta' Yogyakarta u 86 kilometru (53 mil) fil-Punent ta' [[Surakarta]], fuq żona elevata bejn żewġ [[Vulkan (diżambigwazzjoni)|vulkani]], Sundoro-Sumbing u Merbabu-Merapi, u żewġ xmajjar, [[Progo]] u [[Elo]].<ref>Troll, Valentin R.; Deegan, Frances M.; Jolis, Ester M.; Budd, David A.; Dahren, Börje; Schwarzkopf, Lothar M. (1 March 2015). "Ancient oral tradition describes volcano–earthquake interaction at merapi volcano, indonesia". ''Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography''. '''97''' (1): 137–166.</ref> Skont leġġenda lokali, iż-żona magħrufa bħala l-Pjanura ta' Kedu hija post "sagru" Ġavaniż u ġiet imlaqqma bħala "l-ġnien ta' Ġava" minħabba l-fertilità agrikola kbira tal-post.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 1.</ref> Matul ir-restawr fil-bidu tas-seklu 20, ġie skopert li tliet tempji Buddisti fir-reġjun, Borobudur, [[Pawon]] u [[Mendut]], huma ppożizzjonati tul linja dritta.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20080817055309/http://borobudur.tv/mendut_borobudur.htm|titlu=From Mendut to Borobudur|data=2008-08-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> X'aktarx li kienet teżisti xi tip ta' rabta ritwali bejn it-tliet tempji, għalkemm x'kienet ir-rabta eżatt ħadd ma jaf. === Ipoteżi ta' lag antik === [[Stampa:Borobudur-Temple-Park Indonesia Stupas-of-Borobudur-04.jpg|daqsminuri|272x272px|Statwa esposta tal-Buddha fi ħdan l-istupi tas-saffi ta' fuq ta' Borobudur]] L-ispekulazzjoni dwar l-eżistenza ta' lag fl-madwar it-tempju kienet is-suġġett ta' diskussjoni intensa fost l-arkeologi fis-seklu 20. Fl-1931, artist u studjuż [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] tal-arkitettura Induista u Buddista, [[W.O.J. Nieuwenkamp]], żviluppa ipoteżi li l-Pjanura ta' Kedu xi darba kienet lag u Borobudur inizjalment kien jirrappreżenta fjura tal-lotus f'wiċċ il-lag. Ingħad li Borobudur inbena fuq għolja ta' 265 metru (869 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar u 15-il metru (49 pied) 'il fuq mill-qiegħ ta' dan il-paleolag li nixef.<ref>Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S. & Lavigne, F (2004). "Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications". ''The Holocene''. '''14''' (3): 459–463.</ref> Dumarçay flimkien mal-Professur Thanikaimoni ħadu kampjuni tal-ħamrija fl-1974 u mill-ġdid fl-1977 minn trunċiera ta' prova li kienu tħaffru fl-għolja, kif ukoll mill-pjanura fin-Nofsinhar. Dawn il-kampjuni iktar 'il quddiem ġew analizzati minn Thanikaimoni, li eżamina l-kontenut tat-trab dakkari u ta' spori fihom biex jidentifika t-tip ta' veġetazzjoni li kienet tikber fiż-żona għall-ħabta tal-kostruzzjoni ta' Borobudur. Ma sabu l-ebda trab dakkari jew spori fil-kampjuni li kienu karatteristiċi ta' xi veġetazzjoni li tikber f'ambjent akkwatiku bħal lag, għadira jew marġ. Iż-żona madwar Borobudur milli jidher kienet imdawra bis-siġar tal-palm u bir-raba' għall-ħabta tal-kostruzzjoni tal-monument, u dan għadu l-każ illum il-ġurnata. [[Caesar Voûte]] u l-ġeomorfologu Dr J.J. Nossin fi studji fuq il-post li wettqu fl-1985-1986 reġgħu eżaminaw l-ipoteżi ta' lag madwar Borobudur u kkonfermaw l-assenza ta' lag madwar it-tempju għall-ħabta tal-kostruzzjoni tat-tempju u tal-użu attiv tiegħu bħala santwarju. Dawn is-sejbiet imsejħa ''A New Perspective on Some Old Questions Pertaining to Borobudur'' ġew ippubblikati f'pubblikazzjoni tal-2005 tal-UNESCO bit-titlu "The Restoration of Borobudur" (Ir-Restawr ta' Borobudur). == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:World Heritage inscription of Borobudur Temple 1991.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-plakka tat-tniżżil ta' Borobudur fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.]] Il-Kumplessi tat-Tempju ta' Borobudur ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (vi)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ".<ref name=":0" /> == Referenzi == rgicf6384bafg3ib4qyjvlkxf0t6cck 278935 278934 2022-08-12T14:42:56Z Trigcly 17859 added [[Category:Tempji]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Borobudur Temple.jpg|daqsminuri|247x247px|Veduta tat-Tempju ta' Borobudur mill-Majjistral]] '''Borobudur''', spelluta wkoll bħala '''Barabudur''' (bl-Indoneżjan: '''''Candi Borobudur''''', bil-Ġavaniż: ꦕꦤ꧀ꦝꦶꦧꦫꦧꦸꦝꦸꦂ, b'ittri Rumani: '''''Candhi Barabudhur''''') huwa tempju tal-[[Buddiżmu]] Mahayana tas-seklu 9 fid-Distrett ta' Magelang, mhux wisq 'il bogħod mir-raħal ta' Muntilan, fil-Ġava Ċentrali, l-[[Indoneżja]]. Huwa l-ikbar tempju Buddista fid-[[Id-Dinja|dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-buddhist-temple/|titlu=Largest Buddhist temple|sit=Guinness World Records|lingwa=en-gb|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141105191424/http://www.thejakartapost.com/news/2012/07/04/guinness-names-borobudur-world-s-largest-buddha-temple.html|titlu=Guinness names Borobudur world’s largest Buddha temple {{!}} The Jakarta Post|data=2014-11-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/592/|titlu=Borobudur Temple Compounds|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> It-tempju jikkonsisti minn disa' pjattaformi mtarrġin, sitta kwadri u tlieta ċirkolari, b'stupa ċentrali fuq nett. It-tempju huwa mżejjen b'2,672 panew bir-riljievi u oriġinarjament b'504 [[statwa]] tal-[[Gautama Buddha|Buddha]]. L-istupa ċentrali hija mdawra bi 72 statwa tal-Buddha, kull waħda bilqiegħda fi ħdan stupa vojta minn ġewwa u bit-toqob minn barra.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. [[Pariġi]]: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. pp. 35-36.</ref> It-tempju nbena fis-seklu 9 matul ir-renju tad-Dinastija Sailendra, u d-disinn tat-tempju jsegwi l-arkitettura Buddista Ġavaniża, li tħallat flimkien it-tradizzjoni indiġena Indoneżjana tal-qima tal-antenati u l-kunċett Buddista tal-ksib tan-''nirvāṇa''. It-tempju fih influwenzi tal-[[arti]] Gupta li jirriflettu l-influwenza tal-[[Indja]] fir-reġjun<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Rajarajan|isem1=R. K. K.|data=2020-01-01|titlu=Rajarajan 2020 Borobudur et alii A Note on Place Names in Java|url=https://www.academia.edu/44356701/Rajarajan_2020_Borobudur_et_alii_A_Note_on_Place_Names_in_Java|rivista=In Pedarapu Chenna Reddy, ed., Heritage of Indian History, Culture, and Archaeology (Festschrift to Dr. M.D. Sampath), vol. II, Art and Architecture. Delhi: B.R. Publishing Corporation}}</ref>, għalkemm hemm biżżejjed xeni u elementi indiġeni inkorporati biex Borobudur jitqies bħala tempju Indoneżjan uniku.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20120414141049/http://www.indonesia.travel/en/destination/233|titlu=Borobudur {{!}} Visit Indonesia - Official Website for Indonesia Tourism and Travel Information|data=2012-04-14|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>Le Huu Phuoc (April 2010). ''Buddhist Architecture''. Grafikol. ISBN <bdi>9780984404308</bdi>.</ref> Il-[[monument]] huwa santwarju tal-Buddha u post tal-pellegrinaġġi Buddisti. Il-vjaġġ tal-pellegrini jibda fil-bażi tal-monument u jsegwi mogħdija madwar il-monument, u jibqa' tiela' sa fuq nett minn tliet saffi simboliċi tal-kożmoloġija Buddista: ''Kāmadhātu'' (id-dinja tax-xewqat), ''Rūpadhātu'' (id-dinja tal-forom) u ''Arūpadhātu'' (id-dinja tan-nuqqas ta' forom). Il-monument jiggwida lill-pellegrini permezz ta' sistema estensiva ta' turġien u kurituri u ġrajja rrakkontata f'1,460 panew bir-riljievi mal-ħitan u mal-balavostri. Borobudur fih waħda mill-ikbar u l-iżjed ġabriet kompluti ta' riljievi Buddisti fid-dinja. L-evidenza tissuġġerixxi li Borobudur inbena fis-seklu 9 u sussegwentement ġie abbandunat fis-seklu 14 wara d-deklin tar-renji [[Ħinduiżmu|Induisti]] fil-gżira ta' Ġava u l-konverżjoni tal-Ġavaniżi għall-[[Iżlam]].<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 4.</ref> L-għarfien dinji bl-eżistenza tat-tempju ġie mqanqal fl-1814 minn [[Sir Thomas Stamford Raffles]], li dak iż-żmien kien il-mexxej Brittaniku ta' Ġava, li ġie infurmat fejn kien jinsab mill-Indoneżjani tal-post.<ref>{{Ċita web|url=https://www.apu.ac.jp/rcaps/uploads/fckeditor/publications/workingPapers/RCAPS_Occasional_Paper_07-5.pdf|titlu=Preserving Borobudur's Narrative Walls of UNESCO Heritage, Ritsumeikan RCAPS Occasional Paper|kunjom=Gunarto|isem=Hary}}</ref> Minn dak iż-żmien Borobudur ġie ppreservat permezz ta' diversi xogħlijiet ta' restawr. L-ikbar proġett ta' restawr sar bejn l-1975 u l-1982 mill-gvern Indoneżjan u mill-[[UNESCO]], wara li l-monument tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-UNESCO. Borobudur huwa l-ikbar tempju Buddista fid-dinja, u flimkien ma' [[Bagan]] fil-[[Burma|Myanmar]] u ma' [[Angkor Wat]] fil-[[Kambodja]] jitqies bħala wieħed mill-aqwa siti arkeoloġiċi tax-Xlokk tal-[[Asja]]. Borobudur għadu popolari għall-pellegrinaġġi, u l-Buddisti fl-Indoneżja jiċċelebraw Jum il-Vesak fil-monument. Borobudur huwa l-iżjed attrazzjoni turistika fl-Indoneżja li jżuruha nies.<ref>Mark Elliott; et al. (November 2003). ''Indonesia''. [[Melbourne]]: Lonely Planet Publications Pty Ltd. pp. 211–215. ISBN <bdi>1-74059-154-2</bdi>.</ref><ref>Mark P. Hampton (2005). "Heritage, Local Communities and Economic Development". ''Annals of Tourism Research''. '''32''' (3): 735–759.</ref><ref>E. Sedyawati (1997). "Potential and Challenges of Tourism: Managing the National Cultural Heritage of Indonesia". In W. Nuryanti (ed.). ''Tourism and Heritage Management''. [[Yogyakarta]]: Gajah Mada University Press. pp. 25–35.</ref> == Etimoloġija == Bl-Indoneżjan, it-tempji antiki jissejħu ''candi''; b'hekk in-nies tal-post jirreferu għat-Tempju ta' Borobodur bħala ''Candi Borobudur''. It-terminu ''candi'' bejn wieħed u ieħor jiddeskrivi wkoll l-istrutturi tal-qedem, pereżempju d-daħliet u l-banjijiet. L-oriġini tal-isem ''Borobudur'', ġejja minn "Boro" jiġifieri kbir u "Budur" li tirreferi għall-Buddha.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 13.</ref> L-isem ta' Borobudur inkiteb għall-ewwel darba fil-ktieb ta' Raffles dwar l-[[Storja|istorja]] ta' Ġava.<ref>Thomas Stamford Raffles (1817). ''The History of Java'' (1978 ed.). Oxford University Press. ISBN <bdi>0-19-580347-7</bdi>.</ref> Raffles kiteb dwar monument imsejjaħ ''Borobudur'', iżda ma hemm l-ebda dokument iktar antik li jissuġġerixxi l-użu tal-istess isem. L-uniku manuskritt Ġavaniż antik li jagħti ħjiel dwar monument imsejjaħ ''Budur'' bħala santwarju Buddista mqaddes huwa n-''Nagarakretagama'', miktub minn [[Mpu Prapanca]], studjuż Buddista tal-qorti Majapahit, fl-1365.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070810210020/http://www.borobudur.tv/Barabudur_Mendut_Pawon.pdf|titlu="Barabudur, Mendut en Pawon en hun onderlinge samenhang (Barabudur, Mendut and Pawon and their mutual relationship)" (PDF). Tijdschrift voor de Indische Taai-, Land- en Volkenkunde. Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen: 326–386.|kunjom=Moens|isem=J.L.|data=1951}}</ref> Il-biċċa l-kbira tal-''candi'' ngħataw isem villaġġ fil-qrib. Li kieku l-isem segwa l-konvenzjonijiet tal-lingwa Ġavaniża u tassew ingħata isem xi villaġġ fl-inħawi msejjaħ ''Bore'', suppost il-monument kellu jingħata l-isem ta' "BudurBoro". Raffles kien tal-fehma li ''Budur'' setgħet tikkorrispondi għall-kelma bil-Ġavaniż modern ''Buda'' ("tal-qedem"), jiġifieri "Boro tal-qedem". Huwa ssuġġerixxa wkoll li l-isem seta' oriġina minn ''boro'', li tfisser "kbir" jew "onorevoli" u ''Budur'' għall-Buddha. Madankollu, arkeologu ieħor jissuġġerixxi li t-tieni komponent tal-isem (''Budur'') ġej mit-terminu Ġavaniż ''bhudhara'' ("muntanja").<ref>J.G. de Casparis, "The Dual Nature of Barabudur", f'Gómez u Woodward (1981), pp. 70 u 83.</ref> Etimoloġija possibbli oħra skont l-arkeologu [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] [[A.J. Bernet Kempers]] tissuġġerixxi li ''Borobudur'' nibet minn pronunzja ssimplifikata lokali Ġavaniża tal-''Biara Beduhur'', miktub bis-[[Sanskritu|Sanskrit]] bħala ''Vihara Buddha Uhr''. It-terminu ''Buddha-Uhr'' jaf ifisser "il-belt tad-Buddhi", filwaqt li terminu possibbli ieħor, ''Beduhur'', li x'aktarx huwa terminu Ġavaniż antik, li għadu jeżisti llum il-ġurnata fil-vokabularju tal-Baliniż, bit-tifsira ta' "post għoli", inbena miz-zokk ''dhuhur'' jew ''luhur'' (għoli). Dan jissuġġerixxi li Borobudur tfisser ''vihara'' ta' Buddha li tinsab f'post għoli jew fuq għolja.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141106221222/http://ina.indonesia.nl/index.php/pariwisata/356-borobudur|titlu=Borobudur|data=2014-11-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Il-kostruzzjoni u l-inawgurazzjoni ta' binja Buddista sagra — possibbilment referenza għal Borobudur — issemmiet f'żewġ tinqixiet, li t-tnejn ġew skoperti f'Kedu, fid-Distrett ta' Temanggung. It-tinqix ta' Karangtengah, datat fit-824, isemmi binja sagra msejħa ''Jinalaya'' (il-livell ta' dawk li għelbu x-xewqat dinjin u kisbu l-illuminazzjoni), inawgurata minn Pramodhawardhani, bint Samaratungga. It-tinqix ta' Tri Tepusan, datat fit-842, jissemma fis-''sima'', l-artijiet ħielsa mit-taxxa mogħtija minn Çrī Kahulunnan (Pramodhawardhani) biex jiġu żgurati l-finanzjament u l-manutenzjoni ta' ''Kamūlān'' imsejjaħ ''Bhūmisambhāra''.<ref>Drs. R. Soekmono (1988) [1973]. Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2'', 2nd ed'' (5th reprint ed.). Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 46.</ref> ''Kamūlān'' ġejja mill-kelma ''mula,'' li tfisser "il-post tal-oriġini", u hija binja sagra biex tagħti ġieħ lill-antenati, x'aktarx tad-Dinastija Sailendra. Casparis issuġġerixxa li ''Bhūmi Sambhāra Bhudhāra'', li bis-Sanskritu tfisser "il-muntanja tal-virtujiet ikkombinati tal-għaxar stadji tal-Boddhisattva", kienet l-isem oriġinali ta' Borobudur.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20100703070946/http://www.walubi.or.id/waisak2004/Borobudur%20-%20Candi%20Berbukit%20Kebajikan.shtml|titlu=Walubi - Peringatan Waisak 2003|data=2010-07-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> == Post == === Tliet tempji === [[Stampa:Borobudur Map en.svg|xellug|daqsminuri|Mappa li turi li Borobudur jinsab f'linja dritta ma' żewġ tempji oħra]] Borobudur jinsab madwar 40 kilometru (25 mil) fil-Majjistral ta' Yogyakarta u 86 kilometru (53 mil) fil-Punent ta' [[Surakarta]], fuq żona elevata bejn żewġ [[Vulkan (diżambigwazzjoni)|vulkani]], Sundoro-Sumbing u Merbabu-Merapi, u żewġ xmajjar, [[Progo]] u [[Elo]].<ref>Troll, Valentin R.; Deegan, Frances M.; Jolis, Ester M.; Budd, David A.; Dahren, Börje; Schwarzkopf, Lothar M. (1 March 2015). "Ancient oral tradition describes volcano–earthquake interaction at merapi volcano, indonesia". ''Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography''. '''97''' (1): 137–166.</ref> Skont leġġenda lokali, iż-żona magħrufa bħala l-Pjanura ta' Kedu hija post "sagru" Ġavaniż u ġiet imlaqqma bħala "l-ġnien ta' Ġava" minħabba l-fertilità agrikola kbira tal-post.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 1.</ref> Matul ir-restawr fil-bidu tas-seklu 20, ġie skopert li tliet tempji Buddisti fir-reġjun, Borobudur, [[Pawon]] u [[Mendut]], huma ppożizzjonati tul linja dritta.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20080817055309/http://borobudur.tv/mendut_borobudur.htm|titlu=From Mendut to Borobudur|data=2008-08-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> X'aktarx li kienet teżisti xi tip ta' rabta ritwali bejn it-tliet tempji, għalkemm x'kienet ir-rabta eżatt ħadd ma jaf. === Ipoteżi ta' lag antik === [[Stampa:Borobudur-Temple-Park Indonesia Stupas-of-Borobudur-04.jpg|daqsminuri|272x272px|Statwa esposta tal-Buddha fi ħdan l-istupi tas-saffi ta' fuq ta' Borobudur]] L-ispekulazzjoni dwar l-eżistenza ta' lag fl-madwar it-tempju kienet is-suġġett ta' diskussjoni intensa fost l-arkeologi fis-seklu 20. Fl-1931, artist u studjuż [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] tal-arkitettura Induista u Buddista, [[W.O.J. Nieuwenkamp]], żviluppa ipoteżi li l-Pjanura ta' Kedu xi darba kienet lag u Borobudur inizjalment kien jirrappreżenta fjura tal-lotus f'wiċċ il-lag. Ingħad li Borobudur inbena fuq għolja ta' 265 metru (869 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar u 15-il metru (49 pied) 'il fuq mill-qiegħ ta' dan il-paleolag li nixef.<ref>Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S. & Lavigne, F (2004). "Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications". ''The Holocene''. '''14''' (3): 459–463.</ref> Dumarçay flimkien mal-Professur Thanikaimoni ħadu kampjuni tal-ħamrija fl-1974 u mill-ġdid fl-1977 minn trunċiera ta' prova li kienu tħaffru fl-għolja, kif ukoll mill-pjanura fin-Nofsinhar. Dawn il-kampjuni iktar 'il quddiem ġew analizzati minn Thanikaimoni, li eżamina l-kontenut tat-trab dakkari u ta' spori fihom biex jidentifika t-tip ta' veġetazzjoni li kienet tikber fiż-żona għall-ħabta tal-kostruzzjoni ta' Borobudur. Ma sabu l-ebda trab dakkari jew spori fil-kampjuni li kienu karatteristiċi ta' xi veġetazzjoni li tikber f'ambjent akkwatiku bħal lag, għadira jew marġ. Iż-żona madwar Borobudur milli jidher kienet imdawra bis-siġar tal-palm u bir-raba' għall-ħabta tal-kostruzzjoni tal-monument, u dan għadu l-każ illum il-ġurnata. [[Caesar Voûte]] u l-ġeomorfologu Dr J.J. Nossin fi studji fuq il-post li wettqu fl-1985-1986 reġgħu eżaminaw l-ipoteżi ta' lag madwar Borobudur u kkonfermaw l-assenza ta' lag madwar it-tempju għall-ħabta tal-kostruzzjoni tat-tempju u tal-użu attiv tiegħu bħala santwarju. Dawn is-sejbiet imsejħa ''A New Perspective on Some Old Questions Pertaining to Borobudur'' ġew ippubblikati f'pubblikazzjoni tal-2005 tal-UNESCO bit-titlu "The Restoration of Borobudur" (Ir-Restawr ta' Borobudur). == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:World Heritage inscription of Borobudur Temple 1991.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-plakka tat-tniżżil ta' Borobudur fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.]] Il-Kumplessi tat-Tempju ta' Borobudur ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (vi)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Tempji]] hipbjdhkhaevplnxtddowxdw4ans020 278936 278935 2022-08-12T14:43:10Z Trigcly 17859 added [[Category:Buddiżmu]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Borobudur Temple.jpg|daqsminuri|247x247px|Veduta tat-Tempju ta' Borobudur mill-Majjistral]] '''Borobudur''', spelluta wkoll bħala '''Barabudur''' (bl-Indoneżjan: '''''Candi Borobudur''''', bil-Ġavaniż: ꦕꦤ꧀ꦝꦶꦧꦫꦧꦸꦝꦸꦂ, b'ittri Rumani: '''''Candhi Barabudhur''''') huwa tempju tal-[[Buddiżmu]] Mahayana tas-seklu 9 fid-Distrett ta' Magelang, mhux wisq 'il bogħod mir-raħal ta' Muntilan, fil-Ġava Ċentrali, l-[[Indoneżja]]. Huwa l-ikbar tempju Buddista fid-[[Id-Dinja|dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-buddhist-temple/|titlu=Largest Buddhist temple|sit=Guinness World Records|lingwa=en-gb|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141105191424/http://www.thejakartapost.com/news/2012/07/04/guinness-names-borobudur-world-s-largest-buddha-temple.html|titlu=Guinness names Borobudur world’s largest Buddha temple {{!}} The Jakarta Post|data=2014-11-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/592/|titlu=Borobudur Temple Compounds|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> It-tempju jikkonsisti minn disa' pjattaformi mtarrġin, sitta kwadri u tlieta ċirkolari, b'stupa ċentrali fuq nett. It-tempju huwa mżejjen b'2,672 panew bir-riljievi u oriġinarjament b'504 [[statwa]] tal-[[Gautama Buddha|Buddha]]. L-istupa ċentrali hija mdawra bi 72 statwa tal-Buddha, kull waħda bilqiegħda fi ħdan stupa vojta minn ġewwa u bit-toqob minn barra.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. [[Pariġi]]: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. pp. 35-36.</ref> It-tempju nbena fis-seklu 9 matul ir-renju tad-Dinastija Sailendra, u d-disinn tat-tempju jsegwi l-arkitettura Buddista Ġavaniża, li tħallat flimkien it-tradizzjoni indiġena Indoneżjana tal-qima tal-antenati u l-kunċett Buddista tal-ksib tan-''nirvāṇa''. It-tempju fih influwenzi tal-[[arti]] Gupta li jirriflettu l-influwenza tal-[[Indja]] fir-reġjun<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Rajarajan|isem1=R. K. K.|data=2020-01-01|titlu=Rajarajan 2020 Borobudur et alii A Note on Place Names in Java|url=https://www.academia.edu/44356701/Rajarajan_2020_Borobudur_et_alii_A_Note_on_Place_Names_in_Java|rivista=In Pedarapu Chenna Reddy, ed., Heritage of Indian History, Culture, and Archaeology (Festschrift to Dr. M.D. Sampath), vol. II, Art and Architecture. Delhi: B.R. Publishing Corporation}}</ref>, għalkemm hemm biżżejjed xeni u elementi indiġeni inkorporati biex Borobudur jitqies bħala tempju Indoneżjan uniku.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20120414141049/http://www.indonesia.travel/en/destination/233|titlu=Borobudur {{!}} Visit Indonesia - Official Website for Indonesia Tourism and Travel Information|data=2012-04-14|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>Le Huu Phuoc (April 2010). ''Buddhist Architecture''. Grafikol. ISBN <bdi>9780984404308</bdi>.</ref> Il-[[monument]] huwa santwarju tal-Buddha u post tal-pellegrinaġġi Buddisti. Il-vjaġġ tal-pellegrini jibda fil-bażi tal-monument u jsegwi mogħdija madwar il-monument, u jibqa' tiela' sa fuq nett minn tliet saffi simboliċi tal-kożmoloġija Buddista: ''Kāmadhātu'' (id-dinja tax-xewqat), ''Rūpadhātu'' (id-dinja tal-forom) u ''Arūpadhātu'' (id-dinja tan-nuqqas ta' forom). Il-monument jiggwida lill-pellegrini permezz ta' sistema estensiva ta' turġien u kurituri u ġrajja rrakkontata f'1,460 panew bir-riljievi mal-ħitan u mal-balavostri. Borobudur fih waħda mill-ikbar u l-iżjed ġabriet kompluti ta' riljievi Buddisti fid-dinja. L-evidenza tissuġġerixxi li Borobudur inbena fis-seklu 9 u sussegwentement ġie abbandunat fis-seklu 14 wara d-deklin tar-renji [[Ħinduiżmu|Induisti]] fil-gżira ta' Ġava u l-konverżjoni tal-Ġavaniżi għall-[[Iżlam]].<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 4.</ref> L-għarfien dinji bl-eżistenza tat-tempju ġie mqanqal fl-1814 minn [[Sir Thomas Stamford Raffles]], li dak iż-żmien kien il-mexxej Brittaniku ta' Ġava, li ġie infurmat fejn kien jinsab mill-Indoneżjani tal-post.<ref>{{Ċita web|url=https://www.apu.ac.jp/rcaps/uploads/fckeditor/publications/workingPapers/RCAPS_Occasional_Paper_07-5.pdf|titlu=Preserving Borobudur's Narrative Walls of UNESCO Heritage, Ritsumeikan RCAPS Occasional Paper|kunjom=Gunarto|isem=Hary}}</ref> Minn dak iż-żmien Borobudur ġie ppreservat permezz ta' diversi xogħlijiet ta' restawr. L-ikbar proġett ta' restawr sar bejn l-1975 u l-1982 mill-gvern Indoneżjan u mill-[[UNESCO]], wara li l-monument tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-UNESCO. Borobudur huwa l-ikbar tempju Buddista fid-dinja, u flimkien ma' [[Bagan]] fil-[[Burma|Myanmar]] u ma' [[Angkor Wat]] fil-[[Kambodja]] jitqies bħala wieħed mill-aqwa siti arkeoloġiċi tax-Xlokk tal-[[Asja]]. Borobudur għadu popolari għall-pellegrinaġġi, u l-Buddisti fl-Indoneżja jiċċelebraw Jum il-Vesak fil-monument. Borobudur huwa l-iżjed attrazzjoni turistika fl-Indoneżja li jżuruha nies.<ref>Mark Elliott; et al. (November 2003). ''Indonesia''. [[Melbourne]]: Lonely Planet Publications Pty Ltd. pp. 211–215. ISBN <bdi>1-74059-154-2</bdi>.</ref><ref>Mark P. Hampton (2005). "Heritage, Local Communities and Economic Development". ''Annals of Tourism Research''. '''32''' (3): 735–759.</ref><ref>E. Sedyawati (1997). "Potential and Challenges of Tourism: Managing the National Cultural Heritage of Indonesia". In W. Nuryanti (ed.). ''Tourism and Heritage Management''. [[Yogyakarta]]: Gajah Mada University Press. pp. 25–35.</ref> == Etimoloġija == Bl-Indoneżjan, it-tempji antiki jissejħu ''candi''; b'hekk in-nies tal-post jirreferu għat-Tempju ta' Borobodur bħala ''Candi Borobudur''. It-terminu ''candi'' bejn wieħed u ieħor jiddeskrivi wkoll l-istrutturi tal-qedem, pereżempju d-daħliet u l-banjijiet. L-oriġini tal-isem ''Borobudur'', ġejja minn "Boro" jiġifieri kbir u "Budur" li tirreferi għall-Buddha.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 13.</ref> L-isem ta' Borobudur inkiteb għall-ewwel darba fil-ktieb ta' Raffles dwar l-[[Storja|istorja]] ta' Ġava.<ref>Thomas Stamford Raffles (1817). ''The History of Java'' (1978 ed.). Oxford University Press. ISBN <bdi>0-19-580347-7</bdi>.</ref> Raffles kiteb dwar monument imsejjaħ ''Borobudur'', iżda ma hemm l-ebda dokument iktar antik li jissuġġerixxi l-użu tal-istess isem. L-uniku manuskritt Ġavaniż antik li jagħti ħjiel dwar monument imsejjaħ ''Budur'' bħala santwarju Buddista mqaddes huwa n-''Nagarakretagama'', miktub minn [[Mpu Prapanca]], studjuż Buddista tal-qorti Majapahit, fl-1365.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070810210020/http://www.borobudur.tv/Barabudur_Mendut_Pawon.pdf|titlu="Barabudur, Mendut en Pawon en hun onderlinge samenhang (Barabudur, Mendut and Pawon and their mutual relationship)" (PDF). Tijdschrift voor de Indische Taai-, Land- en Volkenkunde. Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen: 326–386.|kunjom=Moens|isem=J.L.|data=1951}}</ref> Il-biċċa l-kbira tal-''candi'' ngħataw isem villaġġ fil-qrib. Li kieku l-isem segwa l-konvenzjonijiet tal-lingwa Ġavaniża u tassew ingħata isem xi villaġġ fl-inħawi msejjaħ ''Bore'', suppost il-monument kellu jingħata l-isem ta' "BudurBoro". Raffles kien tal-fehma li ''Budur'' setgħet tikkorrispondi għall-kelma bil-Ġavaniż modern ''Buda'' ("tal-qedem"), jiġifieri "Boro tal-qedem". Huwa ssuġġerixxa wkoll li l-isem seta' oriġina minn ''boro'', li tfisser "kbir" jew "onorevoli" u ''Budur'' għall-Buddha. Madankollu, arkeologu ieħor jissuġġerixxi li t-tieni komponent tal-isem (''Budur'') ġej mit-terminu Ġavaniż ''bhudhara'' ("muntanja").<ref>J.G. de Casparis, "The Dual Nature of Barabudur", f'Gómez u Woodward (1981), pp. 70 u 83.</ref> Etimoloġija possibbli oħra skont l-arkeologu [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] [[A.J. Bernet Kempers]] tissuġġerixxi li ''Borobudur'' nibet minn pronunzja ssimplifikata lokali Ġavaniża tal-''Biara Beduhur'', miktub bis-[[Sanskritu|Sanskrit]] bħala ''Vihara Buddha Uhr''. It-terminu ''Buddha-Uhr'' jaf ifisser "il-belt tad-Buddhi", filwaqt li terminu possibbli ieħor, ''Beduhur'', li x'aktarx huwa terminu Ġavaniż antik, li għadu jeżisti llum il-ġurnata fil-vokabularju tal-Baliniż, bit-tifsira ta' "post għoli", inbena miz-zokk ''dhuhur'' jew ''luhur'' (għoli). Dan jissuġġerixxi li Borobudur tfisser ''vihara'' ta' Buddha li tinsab f'post għoli jew fuq għolja.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141106221222/http://ina.indonesia.nl/index.php/pariwisata/356-borobudur|titlu=Borobudur|data=2014-11-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Il-kostruzzjoni u l-inawgurazzjoni ta' binja Buddista sagra — possibbilment referenza għal Borobudur — issemmiet f'żewġ tinqixiet, li t-tnejn ġew skoperti f'Kedu, fid-Distrett ta' Temanggung. It-tinqix ta' Karangtengah, datat fit-824, isemmi binja sagra msejħa ''Jinalaya'' (il-livell ta' dawk li għelbu x-xewqat dinjin u kisbu l-illuminazzjoni), inawgurata minn Pramodhawardhani, bint Samaratungga. It-tinqix ta' Tri Tepusan, datat fit-842, jissemma fis-''sima'', l-artijiet ħielsa mit-taxxa mogħtija minn Çrī Kahulunnan (Pramodhawardhani) biex jiġu żgurati l-finanzjament u l-manutenzjoni ta' ''Kamūlān'' imsejjaħ ''Bhūmisambhāra''.<ref>Drs. R. Soekmono (1988) [1973]. Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2'', 2nd ed'' (5th reprint ed.). Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 46.</ref> ''Kamūlān'' ġejja mill-kelma ''mula,'' li tfisser "il-post tal-oriġini", u hija binja sagra biex tagħti ġieħ lill-antenati, x'aktarx tad-Dinastija Sailendra. Casparis issuġġerixxa li ''Bhūmi Sambhāra Bhudhāra'', li bis-Sanskritu tfisser "il-muntanja tal-virtujiet ikkombinati tal-għaxar stadji tal-Boddhisattva", kienet l-isem oriġinali ta' Borobudur.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20100703070946/http://www.walubi.or.id/waisak2004/Borobudur%20-%20Candi%20Berbukit%20Kebajikan.shtml|titlu=Walubi - Peringatan Waisak 2003|data=2010-07-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> == Post == === Tliet tempji === [[Stampa:Borobudur Map en.svg|xellug|daqsminuri|Mappa li turi li Borobudur jinsab f'linja dritta ma' żewġ tempji oħra]] Borobudur jinsab madwar 40 kilometru (25 mil) fil-Majjistral ta' Yogyakarta u 86 kilometru (53 mil) fil-Punent ta' [[Surakarta]], fuq żona elevata bejn żewġ [[Vulkan (diżambigwazzjoni)|vulkani]], Sundoro-Sumbing u Merbabu-Merapi, u żewġ xmajjar, [[Progo]] u [[Elo]].<ref>Troll, Valentin R.; Deegan, Frances M.; Jolis, Ester M.; Budd, David A.; Dahren, Börje; Schwarzkopf, Lothar M. (1 March 2015). "Ancient oral tradition describes volcano–earthquake interaction at merapi volcano, indonesia". ''Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography''. '''97''' (1): 137–166.</ref> Skont leġġenda lokali, iż-żona magħrufa bħala l-Pjanura ta' Kedu hija post "sagru" Ġavaniż u ġiet imlaqqma bħala "l-ġnien ta' Ġava" minħabba l-fertilità agrikola kbira tal-post.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 1.</ref> Matul ir-restawr fil-bidu tas-seklu 20, ġie skopert li tliet tempji Buddisti fir-reġjun, Borobudur, [[Pawon]] u [[Mendut]], huma ppożizzjonati tul linja dritta.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20080817055309/http://borobudur.tv/mendut_borobudur.htm|titlu=From Mendut to Borobudur|data=2008-08-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> X'aktarx li kienet teżisti xi tip ta' rabta ritwali bejn it-tliet tempji, għalkemm x'kienet ir-rabta eżatt ħadd ma jaf. === Ipoteżi ta' lag antik === [[Stampa:Borobudur-Temple-Park Indonesia Stupas-of-Borobudur-04.jpg|daqsminuri|272x272px|Statwa esposta tal-Buddha fi ħdan l-istupi tas-saffi ta' fuq ta' Borobudur]] L-ispekulazzjoni dwar l-eżistenza ta' lag fl-madwar it-tempju kienet is-suġġett ta' diskussjoni intensa fost l-arkeologi fis-seklu 20. Fl-1931, artist u studjuż [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] tal-arkitettura Induista u Buddista, [[W.O.J. Nieuwenkamp]], żviluppa ipoteżi li l-Pjanura ta' Kedu xi darba kienet lag u Borobudur inizjalment kien jirrappreżenta fjura tal-lotus f'wiċċ il-lag. Ingħad li Borobudur inbena fuq għolja ta' 265 metru (869 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar u 15-il metru (49 pied) 'il fuq mill-qiegħ ta' dan il-paleolag li nixef.<ref>Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S. & Lavigne, F (2004). "Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications". ''The Holocene''. '''14''' (3): 459–463.</ref> Dumarçay flimkien mal-Professur Thanikaimoni ħadu kampjuni tal-ħamrija fl-1974 u mill-ġdid fl-1977 minn trunċiera ta' prova li kienu tħaffru fl-għolja, kif ukoll mill-pjanura fin-Nofsinhar. Dawn il-kampjuni iktar 'il quddiem ġew analizzati minn Thanikaimoni, li eżamina l-kontenut tat-trab dakkari u ta' spori fihom biex jidentifika t-tip ta' veġetazzjoni li kienet tikber fiż-żona għall-ħabta tal-kostruzzjoni ta' Borobudur. Ma sabu l-ebda trab dakkari jew spori fil-kampjuni li kienu karatteristiċi ta' xi veġetazzjoni li tikber f'ambjent akkwatiku bħal lag, għadira jew marġ. Iż-żona madwar Borobudur milli jidher kienet imdawra bis-siġar tal-palm u bir-raba' għall-ħabta tal-kostruzzjoni tal-monument, u dan għadu l-każ illum il-ġurnata. [[Caesar Voûte]] u l-ġeomorfologu Dr J.J. Nossin fi studji fuq il-post li wettqu fl-1985-1986 reġgħu eżaminaw l-ipoteżi ta' lag madwar Borobudur u kkonfermaw l-assenza ta' lag madwar it-tempju għall-ħabta tal-kostruzzjoni tat-tempju u tal-użu attiv tiegħu bħala santwarju. Dawn is-sejbiet imsejħa ''A New Perspective on Some Old Questions Pertaining to Borobudur'' ġew ippubblikati f'pubblikazzjoni tal-2005 tal-UNESCO bit-titlu "The Restoration of Borobudur" (Ir-Restawr ta' Borobudur). == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:World Heritage inscription of Borobudur Temple 1991.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-plakka tat-tniżżil ta' Borobudur fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.]] Il-Kumplessi tat-Tempju ta' Borobudur ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (vi)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Buddiżmu]] sy3hek8lvyk8c3imoyksl6zicumq2m7 278937 278936 2022-08-12T14:43:18Z Trigcly 17859 added [[Category:Monumenti]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Borobudur Temple.jpg|daqsminuri|247x247px|Veduta tat-Tempju ta' Borobudur mill-Majjistral]] '''Borobudur''', spelluta wkoll bħala '''Barabudur''' (bl-Indoneżjan: '''''Candi Borobudur''''', bil-Ġavaniż: ꦕꦤ꧀ꦝꦶꦧꦫꦧꦸꦝꦸꦂ, b'ittri Rumani: '''''Candhi Barabudhur''''') huwa tempju tal-[[Buddiżmu]] Mahayana tas-seklu 9 fid-Distrett ta' Magelang, mhux wisq 'il bogħod mir-raħal ta' Muntilan, fil-Ġava Ċentrali, l-[[Indoneżja]]. Huwa l-ikbar tempju Buddista fid-[[Id-Dinja|dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-buddhist-temple/|titlu=Largest Buddhist temple|sit=Guinness World Records|lingwa=en-gb|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141105191424/http://www.thejakartapost.com/news/2012/07/04/guinness-names-borobudur-world-s-largest-buddha-temple.html|titlu=Guinness names Borobudur world’s largest Buddha temple {{!}} The Jakarta Post|data=2014-11-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/592/|titlu=Borobudur Temple Compounds|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> It-tempju jikkonsisti minn disa' pjattaformi mtarrġin, sitta kwadri u tlieta ċirkolari, b'stupa ċentrali fuq nett. It-tempju huwa mżejjen b'2,672 panew bir-riljievi u oriġinarjament b'504 [[statwa]] tal-[[Gautama Buddha|Buddha]]. L-istupa ċentrali hija mdawra bi 72 statwa tal-Buddha, kull waħda bilqiegħda fi ħdan stupa vojta minn ġewwa u bit-toqob minn barra.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. [[Pariġi]]: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. pp. 35-36.</ref> It-tempju nbena fis-seklu 9 matul ir-renju tad-Dinastija Sailendra, u d-disinn tat-tempju jsegwi l-arkitettura Buddista Ġavaniża, li tħallat flimkien it-tradizzjoni indiġena Indoneżjana tal-qima tal-antenati u l-kunċett Buddista tal-ksib tan-''nirvāṇa''. It-tempju fih influwenzi tal-[[arti]] Gupta li jirriflettu l-influwenza tal-[[Indja]] fir-reġjun<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Rajarajan|isem1=R. K. K.|data=2020-01-01|titlu=Rajarajan 2020 Borobudur et alii A Note on Place Names in Java|url=https://www.academia.edu/44356701/Rajarajan_2020_Borobudur_et_alii_A_Note_on_Place_Names_in_Java|rivista=In Pedarapu Chenna Reddy, ed., Heritage of Indian History, Culture, and Archaeology (Festschrift to Dr. M.D. Sampath), vol. II, Art and Architecture. Delhi: B.R. Publishing Corporation}}</ref>, għalkemm hemm biżżejjed xeni u elementi indiġeni inkorporati biex Borobudur jitqies bħala tempju Indoneżjan uniku.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20120414141049/http://www.indonesia.travel/en/destination/233|titlu=Borobudur {{!}} Visit Indonesia - Official Website for Indonesia Tourism and Travel Information|data=2012-04-14|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>Le Huu Phuoc (April 2010). ''Buddhist Architecture''. Grafikol. ISBN <bdi>9780984404308</bdi>.</ref> Il-[[monument]] huwa santwarju tal-Buddha u post tal-pellegrinaġġi Buddisti. Il-vjaġġ tal-pellegrini jibda fil-bażi tal-monument u jsegwi mogħdija madwar il-monument, u jibqa' tiela' sa fuq nett minn tliet saffi simboliċi tal-kożmoloġija Buddista: ''Kāmadhātu'' (id-dinja tax-xewqat), ''Rūpadhātu'' (id-dinja tal-forom) u ''Arūpadhātu'' (id-dinja tan-nuqqas ta' forom). Il-monument jiggwida lill-pellegrini permezz ta' sistema estensiva ta' turġien u kurituri u ġrajja rrakkontata f'1,460 panew bir-riljievi mal-ħitan u mal-balavostri. Borobudur fih waħda mill-ikbar u l-iżjed ġabriet kompluti ta' riljievi Buddisti fid-dinja. L-evidenza tissuġġerixxi li Borobudur inbena fis-seklu 9 u sussegwentement ġie abbandunat fis-seklu 14 wara d-deklin tar-renji [[Ħinduiżmu|Induisti]] fil-gżira ta' Ġava u l-konverżjoni tal-Ġavaniżi għall-[[Iżlam]].<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 4.</ref> L-għarfien dinji bl-eżistenza tat-tempju ġie mqanqal fl-1814 minn [[Sir Thomas Stamford Raffles]], li dak iż-żmien kien il-mexxej Brittaniku ta' Ġava, li ġie infurmat fejn kien jinsab mill-Indoneżjani tal-post.<ref>{{Ċita web|url=https://www.apu.ac.jp/rcaps/uploads/fckeditor/publications/workingPapers/RCAPS_Occasional_Paper_07-5.pdf|titlu=Preserving Borobudur's Narrative Walls of UNESCO Heritage, Ritsumeikan RCAPS Occasional Paper|kunjom=Gunarto|isem=Hary}}</ref> Minn dak iż-żmien Borobudur ġie ppreservat permezz ta' diversi xogħlijiet ta' restawr. L-ikbar proġett ta' restawr sar bejn l-1975 u l-1982 mill-gvern Indoneżjan u mill-[[UNESCO]], wara li l-monument tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-UNESCO. Borobudur huwa l-ikbar tempju Buddista fid-dinja, u flimkien ma' [[Bagan]] fil-[[Burma|Myanmar]] u ma' [[Angkor Wat]] fil-[[Kambodja]] jitqies bħala wieħed mill-aqwa siti arkeoloġiċi tax-Xlokk tal-[[Asja]]. Borobudur għadu popolari għall-pellegrinaġġi, u l-Buddisti fl-Indoneżja jiċċelebraw Jum il-Vesak fil-monument. Borobudur huwa l-iżjed attrazzjoni turistika fl-Indoneżja li jżuruha nies.<ref>Mark Elliott; et al. (November 2003). ''Indonesia''. [[Melbourne]]: Lonely Planet Publications Pty Ltd. pp. 211–215. ISBN <bdi>1-74059-154-2</bdi>.</ref><ref>Mark P. Hampton (2005). "Heritage, Local Communities and Economic Development". ''Annals of Tourism Research''. '''32''' (3): 735–759.</ref><ref>E. Sedyawati (1997). "Potential and Challenges of Tourism: Managing the National Cultural Heritage of Indonesia". In W. Nuryanti (ed.). ''Tourism and Heritage Management''. [[Yogyakarta]]: Gajah Mada University Press. pp. 25–35.</ref> == Etimoloġija == Bl-Indoneżjan, it-tempji antiki jissejħu ''candi''; b'hekk in-nies tal-post jirreferu għat-Tempju ta' Borobodur bħala ''Candi Borobudur''. It-terminu ''candi'' bejn wieħed u ieħor jiddeskrivi wkoll l-istrutturi tal-qedem, pereżempju d-daħliet u l-banjijiet. L-oriġini tal-isem ''Borobudur'', ġejja minn "Boro" jiġifieri kbir u "Budur" li tirreferi għall-Buddha.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 13.</ref> L-isem ta' Borobudur inkiteb għall-ewwel darba fil-ktieb ta' Raffles dwar l-[[Storja|istorja]] ta' Ġava.<ref>Thomas Stamford Raffles (1817). ''The History of Java'' (1978 ed.). Oxford University Press. ISBN <bdi>0-19-580347-7</bdi>.</ref> Raffles kiteb dwar monument imsejjaħ ''Borobudur'', iżda ma hemm l-ebda dokument iktar antik li jissuġġerixxi l-użu tal-istess isem. L-uniku manuskritt Ġavaniż antik li jagħti ħjiel dwar monument imsejjaħ ''Budur'' bħala santwarju Buddista mqaddes huwa n-''Nagarakretagama'', miktub minn [[Mpu Prapanca]], studjuż Buddista tal-qorti Majapahit, fl-1365.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070810210020/http://www.borobudur.tv/Barabudur_Mendut_Pawon.pdf|titlu="Barabudur, Mendut en Pawon en hun onderlinge samenhang (Barabudur, Mendut and Pawon and their mutual relationship)" (PDF). Tijdschrift voor de Indische Taai-, Land- en Volkenkunde. Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen: 326–386.|kunjom=Moens|isem=J.L.|data=1951}}</ref> Il-biċċa l-kbira tal-''candi'' ngħataw isem villaġġ fil-qrib. Li kieku l-isem segwa l-konvenzjonijiet tal-lingwa Ġavaniża u tassew ingħata isem xi villaġġ fl-inħawi msejjaħ ''Bore'', suppost il-monument kellu jingħata l-isem ta' "BudurBoro". Raffles kien tal-fehma li ''Budur'' setgħet tikkorrispondi għall-kelma bil-Ġavaniż modern ''Buda'' ("tal-qedem"), jiġifieri "Boro tal-qedem". Huwa ssuġġerixxa wkoll li l-isem seta' oriġina minn ''boro'', li tfisser "kbir" jew "onorevoli" u ''Budur'' għall-Buddha. Madankollu, arkeologu ieħor jissuġġerixxi li t-tieni komponent tal-isem (''Budur'') ġej mit-terminu Ġavaniż ''bhudhara'' ("muntanja").<ref>J.G. de Casparis, "The Dual Nature of Barabudur", f'Gómez u Woodward (1981), pp. 70 u 83.</ref> Etimoloġija possibbli oħra skont l-arkeologu [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] [[A.J. Bernet Kempers]] tissuġġerixxi li ''Borobudur'' nibet minn pronunzja ssimplifikata lokali Ġavaniża tal-''Biara Beduhur'', miktub bis-[[Sanskritu|Sanskrit]] bħala ''Vihara Buddha Uhr''. It-terminu ''Buddha-Uhr'' jaf ifisser "il-belt tad-Buddhi", filwaqt li terminu possibbli ieħor, ''Beduhur'', li x'aktarx huwa terminu Ġavaniż antik, li għadu jeżisti llum il-ġurnata fil-vokabularju tal-Baliniż, bit-tifsira ta' "post għoli", inbena miz-zokk ''dhuhur'' jew ''luhur'' (għoli). Dan jissuġġerixxi li Borobudur tfisser ''vihara'' ta' Buddha li tinsab f'post għoli jew fuq għolja.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141106221222/http://ina.indonesia.nl/index.php/pariwisata/356-borobudur|titlu=Borobudur|data=2014-11-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Il-kostruzzjoni u l-inawgurazzjoni ta' binja Buddista sagra — possibbilment referenza għal Borobudur — issemmiet f'żewġ tinqixiet, li t-tnejn ġew skoperti f'Kedu, fid-Distrett ta' Temanggung. It-tinqix ta' Karangtengah, datat fit-824, isemmi binja sagra msejħa ''Jinalaya'' (il-livell ta' dawk li għelbu x-xewqat dinjin u kisbu l-illuminazzjoni), inawgurata minn Pramodhawardhani, bint Samaratungga. It-tinqix ta' Tri Tepusan, datat fit-842, jissemma fis-''sima'', l-artijiet ħielsa mit-taxxa mogħtija minn Çrī Kahulunnan (Pramodhawardhani) biex jiġu żgurati l-finanzjament u l-manutenzjoni ta' ''Kamūlān'' imsejjaħ ''Bhūmisambhāra''.<ref>Drs. R. Soekmono (1988) [1973]. Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2'', 2nd ed'' (5th reprint ed.). Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 46.</ref> ''Kamūlān'' ġejja mill-kelma ''mula,'' li tfisser "il-post tal-oriġini", u hija binja sagra biex tagħti ġieħ lill-antenati, x'aktarx tad-Dinastija Sailendra. Casparis issuġġerixxa li ''Bhūmi Sambhāra Bhudhāra'', li bis-Sanskritu tfisser "il-muntanja tal-virtujiet ikkombinati tal-għaxar stadji tal-Boddhisattva", kienet l-isem oriġinali ta' Borobudur.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20100703070946/http://www.walubi.or.id/waisak2004/Borobudur%20-%20Candi%20Berbukit%20Kebajikan.shtml|titlu=Walubi - Peringatan Waisak 2003|data=2010-07-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> == Post == === Tliet tempji === [[Stampa:Borobudur Map en.svg|xellug|daqsminuri|Mappa li turi li Borobudur jinsab f'linja dritta ma' żewġ tempji oħra]] Borobudur jinsab madwar 40 kilometru (25 mil) fil-Majjistral ta' Yogyakarta u 86 kilometru (53 mil) fil-Punent ta' [[Surakarta]], fuq żona elevata bejn żewġ [[Vulkan (diżambigwazzjoni)|vulkani]], Sundoro-Sumbing u Merbabu-Merapi, u żewġ xmajjar, [[Progo]] u [[Elo]].<ref>Troll, Valentin R.; Deegan, Frances M.; Jolis, Ester M.; Budd, David A.; Dahren, Börje; Schwarzkopf, Lothar M. (1 March 2015). "Ancient oral tradition describes volcano–earthquake interaction at merapi volcano, indonesia". ''Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography''. '''97''' (1): 137–166.</ref> Skont leġġenda lokali, iż-żona magħrufa bħala l-Pjanura ta' Kedu hija post "sagru" Ġavaniż u ġiet imlaqqma bħala "l-ġnien ta' Ġava" minħabba l-fertilità agrikola kbira tal-post.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 1.</ref> Matul ir-restawr fil-bidu tas-seklu 20, ġie skopert li tliet tempji Buddisti fir-reġjun, Borobudur, [[Pawon]] u [[Mendut]], huma ppożizzjonati tul linja dritta.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20080817055309/http://borobudur.tv/mendut_borobudur.htm|titlu=From Mendut to Borobudur|data=2008-08-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> X'aktarx li kienet teżisti xi tip ta' rabta ritwali bejn it-tliet tempji, għalkemm x'kienet ir-rabta eżatt ħadd ma jaf. === Ipoteżi ta' lag antik === [[Stampa:Borobudur-Temple-Park Indonesia Stupas-of-Borobudur-04.jpg|daqsminuri|272x272px|Statwa esposta tal-Buddha fi ħdan l-istupi tas-saffi ta' fuq ta' Borobudur]] L-ispekulazzjoni dwar l-eżistenza ta' lag fl-madwar it-tempju kienet is-suġġett ta' diskussjoni intensa fost l-arkeologi fis-seklu 20. Fl-1931, artist u studjuż [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] tal-arkitettura Induista u Buddista, [[W.O.J. Nieuwenkamp]], żviluppa ipoteżi li l-Pjanura ta' Kedu xi darba kienet lag u Borobudur inizjalment kien jirrappreżenta fjura tal-lotus f'wiċċ il-lag. Ingħad li Borobudur inbena fuq għolja ta' 265 metru (869 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar u 15-il metru (49 pied) 'il fuq mill-qiegħ ta' dan il-paleolag li nixef.<ref>Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S. & Lavigne, F (2004). "Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications". ''The Holocene''. '''14''' (3): 459–463.</ref> Dumarçay flimkien mal-Professur Thanikaimoni ħadu kampjuni tal-ħamrija fl-1974 u mill-ġdid fl-1977 minn trunċiera ta' prova li kienu tħaffru fl-għolja, kif ukoll mill-pjanura fin-Nofsinhar. Dawn il-kampjuni iktar 'il quddiem ġew analizzati minn Thanikaimoni, li eżamina l-kontenut tat-trab dakkari u ta' spori fihom biex jidentifika t-tip ta' veġetazzjoni li kienet tikber fiż-żona għall-ħabta tal-kostruzzjoni ta' Borobudur. Ma sabu l-ebda trab dakkari jew spori fil-kampjuni li kienu karatteristiċi ta' xi veġetazzjoni li tikber f'ambjent akkwatiku bħal lag, għadira jew marġ. Iż-żona madwar Borobudur milli jidher kienet imdawra bis-siġar tal-palm u bir-raba' għall-ħabta tal-kostruzzjoni tal-monument, u dan għadu l-każ illum il-ġurnata. [[Caesar Voûte]] u l-ġeomorfologu Dr J.J. Nossin fi studji fuq il-post li wettqu fl-1985-1986 reġgħu eżaminaw l-ipoteżi ta' lag madwar Borobudur u kkonfermaw l-assenza ta' lag madwar it-tempju għall-ħabta tal-kostruzzjoni tat-tempju u tal-użu attiv tiegħu bħala santwarju. Dawn is-sejbiet imsejħa ''A New Perspective on Some Old Questions Pertaining to Borobudur'' ġew ippubblikati f'pubblikazzjoni tal-2005 tal-UNESCO bit-titlu "The Restoration of Borobudur" (Ir-Restawr ta' Borobudur). == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:World Heritage inscription of Borobudur Temple 1991.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-plakka tat-tniżżil ta' Borobudur fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.]] Il-Kumplessi tat-Tempju ta' Borobudur ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (vi)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Buddiżmu]] [[Kategorija:Monumenti]] all1n48gvop309r94gi1kd1cxt5gxqj 278938 278937 2022-08-12T14:43:28Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Borobudur Temple.jpg|daqsminuri|247x247px|Veduta tat-Tempju ta' Borobudur mill-Majjistral]] '''Borobudur''', spelluta wkoll bħala '''Barabudur''' (bl-Indoneżjan: '''''Candi Borobudur''''', bil-Ġavaniż: ꦕꦤ꧀ꦝꦶꦧꦫꦧꦸꦝꦸꦂ, b'ittri Rumani: '''''Candhi Barabudhur''''') huwa tempju tal-[[Buddiżmu]] Mahayana tas-seklu 9 fid-Distrett ta' Magelang, mhux wisq 'il bogħod mir-raħal ta' Muntilan, fil-Ġava Ċentrali, l-[[Indoneżja]]. Huwa l-ikbar tempju Buddista fid-[[Id-Dinja|dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-buddhist-temple/|titlu=Largest Buddhist temple|sit=Guinness World Records|lingwa=en-gb|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141105191424/http://www.thejakartapost.com/news/2012/07/04/guinness-names-borobudur-world-s-largest-buddha-temple.html|titlu=Guinness names Borobudur world’s largest Buddha temple {{!}} The Jakarta Post|data=2014-11-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/592/|titlu=Borobudur Temple Compounds|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> It-tempju jikkonsisti minn disa' pjattaformi mtarrġin, sitta kwadri u tlieta ċirkolari, b'stupa ċentrali fuq nett. It-tempju huwa mżejjen b'2,672 panew bir-riljievi u oriġinarjament b'504 [[statwa]] tal-[[Gautama Buddha|Buddha]]. L-istupa ċentrali hija mdawra bi 72 statwa tal-Buddha, kull waħda bilqiegħda fi ħdan stupa vojta minn ġewwa u bit-toqob minn barra.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. [[Pariġi]]: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. pp. 35-36.</ref> It-tempju nbena fis-seklu 9 matul ir-renju tad-Dinastija Sailendra, u d-disinn tat-tempju jsegwi l-arkitettura Buddista Ġavaniża, li tħallat flimkien it-tradizzjoni indiġena Indoneżjana tal-qima tal-antenati u l-kunċett Buddista tal-ksib tan-''nirvāṇa''. It-tempju fih influwenzi tal-[[arti]] Gupta li jirriflettu l-influwenza tal-[[Indja]] fir-reġjun<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Rajarajan|isem1=R. K. K.|data=2020-01-01|titlu=Rajarajan 2020 Borobudur et alii A Note on Place Names in Java|url=https://www.academia.edu/44356701/Rajarajan_2020_Borobudur_et_alii_A_Note_on_Place_Names_in_Java|rivista=In Pedarapu Chenna Reddy, ed., Heritage of Indian History, Culture, and Archaeology (Festschrift to Dr. M.D. Sampath), vol. II, Art and Architecture. Delhi: B.R. Publishing Corporation}}</ref>, għalkemm hemm biżżejjed xeni u elementi indiġeni inkorporati biex Borobudur jitqies bħala tempju Indoneżjan uniku.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20120414141049/http://www.indonesia.travel/en/destination/233|titlu=Borobudur {{!}} Visit Indonesia - Official Website for Indonesia Tourism and Travel Information|data=2012-04-14|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>Le Huu Phuoc (April 2010). ''Buddhist Architecture''. Grafikol. ISBN <bdi>9780984404308</bdi>.</ref> Il-[[monument]] huwa santwarju tal-Buddha u post tal-pellegrinaġġi Buddisti. Il-vjaġġ tal-pellegrini jibda fil-bażi tal-monument u jsegwi mogħdija madwar il-monument, u jibqa' tiela' sa fuq nett minn tliet saffi simboliċi tal-kożmoloġija Buddista: ''Kāmadhātu'' (id-dinja tax-xewqat), ''Rūpadhātu'' (id-dinja tal-forom) u ''Arūpadhātu'' (id-dinja tan-nuqqas ta' forom). Il-monument jiggwida lill-pellegrini permezz ta' sistema estensiva ta' turġien u kurituri u ġrajja rrakkontata f'1,460 panew bir-riljievi mal-ħitan u mal-balavostri. Borobudur fih waħda mill-ikbar u l-iżjed ġabriet kompluti ta' riljievi Buddisti fid-dinja. L-evidenza tissuġġerixxi li Borobudur inbena fis-seklu 9 u sussegwentement ġie abbandunat fis-seklu 14 wara d-deklin tar-renji [[Ħinduiżmu|Induisti]] fil-gżira ta' Ġava u l-konverżjoni tal-Ġavaniżi għall-[[Iżlam]].<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 4.</ref> L-għarfien dinji bl-eżistenza tat-tempju ġie mqanqal fl-1814 minn [[Sir Thomas Stamford Raffles]], li dak iż-żmien kien il-mexxej Brittaniku ta' Ġava, li ġie infurmat fejn kien jinsab mill-Indoneżjani tal-post.<ref>{{Ċita web|url=https://www.apu.ac.jp/rcaps/uploads/fckeditor/publications/workingPapers/RCAPS_Occasional_Paper_07-5.pdf|titlu=Preserving Borobudur's Narrative Walls of UNESCO Heritage, Ritsumeikan RCAPS Occasional Paper|kunjom=Gunarto|isem=Hary}}</ref> Minn dak iż-żmien Borobudur ġie ppreservat permezz ta' diversi xogħlijiet ta' restawr. L-ikbar proġett ta' restawr sar bejn l-1975 u l-1982 mill-gvern Indoneżjan u mill-[[UNESCO]], wara li l-monument tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-UNESCO. Borobudur huwa l-ikbar tempju Buddista fid-dinja, u flimkien ma' [[Bagan]] fil-[[Burma|Myanmar]] u ma' [[Angkor Wat]] fil-[[Kambodja]] jitqies bħala wieħed mill-aqwa siti arkeoloġiċi tax-Xlokk tal-[[Asja]]. Borobudur għadu popolari għall-pellegrinaġġi, u l-Buddisti fl-Indoneżja jiċċelebraw Jum il-Vesak fil-monument. Borobudur huwa l-iżjed attrazzjoni turistika fl-Indoneżja li jżuruha nies.<ref>Mark Elliott; et al. (November 2003). ''Indonesia''. [[Melbourne]]: Lonely Planet Publications Pty Ltd. pp. 211–215. ISBN <bdi>1-74059-154-2</bdi>.</ref><ref>Mark P. Hampton (2005). "Heritage, Local Communities and Economic Development". ''Annals of Tourism Research''. '''32''' (3): 735–759.</ref><ref>E. Sedyawati (1997). "Potential and Challenges of Tourism: Managing the National Cultural Heritage of Indonesia". In W. Nuryanti (ed.). ''Tourism and Heritage Management''. [[Yogyakarta]]: Gajah Mada University Press. pp. 25–35.</ref> == Etimoloġija == Bl-Indoneżjan, it-tempji antiki jissejħu ''candi''; b'hekk in-nies tal-post jirreferu għat-Tempju ta' Borobodur bħala ''Candi Borobudur''. It-terminu ''candi'' bejn wieħed u ieħor jiddeskrivi wkoll l-istrutturi tal-qedem, pereżempju d-daħliet u l-banjijiet. L-oriġini tal-isem ''Borobudur'', ġejja minn "Boro" jiġifieri kbir u "Budur" li tirreferi għall-Buddha.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 13.</ref> L-isem ta' Borobudur inkiteb għall-ewwel darba fil-ktieb ta' Raffles dwar l-[[Storja|istorja]] ta' Ġava.<ref>Thomas Stamford Raffles (1817). ''The History of Java'' (1978 ed.). Oxford University Press. ISBN <bdi>0-19-580347-7</bdi>.</ref> Raffles kiteb dwar monument imsejjaħ ''Borobudur'', iżda ma hemm l-ebda dokument iktar antik li jissuġġerixxi l-użu tal-istess isem. L-uniku manuskritt Ġavaniż antik li jagħti ħjiel dwar monument imsejjaħ ''Budur'' bħala santwarju Buddista mqaddes huwa n-''Nagarakretagama'', miktub minn [[Mpu Prapanca]], studjuż Buddista tal-qorti Majapahit, fl-1365.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070810210020/http://www.borobudur.tv/Barabudur_Mendut_Pawon.pdf|titlu="Barabudur, Mendut en Pawon en hun onderlinge samenhang (Barabudur, Mendut and Pawon and their mutual relationship)" (PDF). Tijdschrift voor de Indische Taai-, Land- en Volkenkunde. Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen: 326–386.|kunjom=Moens|isem=J.L.|data=1951}}</ref> Il-biċċa l-kbira tal-''candi'' ngħataw isem villaġġ fil-qrib. Li kieku l-isem segwa l-konvenzjonijiet tal-lingwa Ġavaniża u tassew ingħata isem xi villaġġ fl-inħawi msejjaħ ''Bore'', suppost il-monument kellu jingħata l-isem ta' "BudurBoro". Raffles kien tal-fehma li ''Budur'' setgħet tikkorrispondi għall-kelma bil-Ġavaniż modern ''Buda'' ("tal-qedem"), jiġifieri "Boro tal-qedem". Huwa ssuġġerixxa wkoll li l-isem seta' oriġina minn ''boro'', li tfisser "kbir" jew "onorevoli" u ''Budur'' għall-Buddha. Madankollu, arkeologu ieħor jissuġġerixxi li t-tieni komponent tal-isem (''Budur'') ġej mit-terminu Ġavaniż ''bhudhara'' ("muntanja").<ref>J.G. de Casparis, "The Dual Nature of Barabudur", f'Gómez u Woodward (1981), pp. 70 u 83.</ref> Etimoloġija possibbli oħra skont l-arkeologu [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] [[A.J. Bernet Kempers]] tissuġġerixxi li ''Borobudur'' nibet minn pronunzja ssimplifikata lokali Ġavaniża tal-''Biara Beduhur'', miktub bis-[[Sanskritu|Sanskrit]] bħala ''Vihara Buddha Uhr''. It-terminu ''Buddha-Uhr'' jaf ifisser "il-belt tad-Buddhi", filwaqt li terminu possibbli ieħor, ''Beduhur'', li x'aktarx huwa terminu Ġavaniż antik, li għadu jeżisti llum il-ġurnata fil-vokabularju tal-Baliniż, bit-tifsira ta' "post għoli", inbena miz-zokk ''dhuhur'' jew ''luhur'' (għoli). Dan jissuġġerixxi li Borobudur tfisser ''vihara'' ta' Buddha li tinsab f'post għoli jew fuq għolja.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141106221222/http://ina.indonesia.nl/index.php/pariwisata/356-borobudur|titlu=Borobudur|data=2014-11-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Il-kostruzzjoni u l-inawgurazzjoni ta' binja Buddista sagra — possibbilment referenza għal Borobudur — issemmiet f'żewġ tinqixiet, li t-tnejn ġew skoperti f'Kedu, fid-Distrett ta' Temanggung. It-tinqix ta' Karangtengah, datat fit-824, isemmi binja sagra msejħa ''Jinalaya'' (il-livell ta' dawk li għelbu x-xewqat dinjin u kisbu l-illuminazzjoni), inawgurata minn Pramodhawardhani, bint Samaratungga. It-tinqix ta' Tri Tepusan, datat fit-842, jissemma fis-''sima'', l-artijiet ħielsa mit-taxxa mogħtija minn Çrī Kahulunnan (Pramodhawardhani) biex jiġu żgurati l-finanzjament u l-manutenzjoni ta' ''Kamūlān'' imsejjaħ ''Bhūmisambhāra''.<ref>Drs. R. Soekmono (1988) [1973]. Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2'', 2nd ed'' (5th reprint ed.). Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 46.</ref> ''Kamūlān'' ġejja mill-kelma ''mula,'' li tfisser "il-post tal-oriġini", u hija binja sagra biex tagħti ġieħ lill-antenati, x'aktarx tad-Dinastija Sailendra. Casparis issuġġerixxa li ''Bhūmi Sambhāra Bhudhāra'', li bis-Sanskritu tfisser "il-muntanja tal-virtujiet ikkombinati tal-għaxar stadji tal-Boddhisattva", kienet l-isem oriġinali ta' Borobudur.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20100703070946/http://www.walubi.or.id/waisak2004/Borobudur%20-%20Candi%20Berbukit%20Kebajikan.shtml|titlu=Walubi - Peringatan Waisak 2003|data=2010-07-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> == Post == === Tliet tempji === [[Stampa:Borobudur Map en.svg|xellug|daqsminuri|Mappa li turi li Borobudur jinsab f'linja dritta ma' żewġ tempji oħra]] Borobudur jinsab madwar 40 kilometru (25 mil) fil-Majjistral ta' Yogyakarta u 86 kilometru (53 mil) fil-Punent ta' [[Surakarta]], fuq żona elevata bejn żewġ [[Vulkan (diżambigwazzjoni)|vulkani]], Sundoro-Sumbing u Merbabu-Merapi, u żewġ xmajjar, [[Progo]] u [[Elo]].<ref>Troll, Valentin R.; Deegan, Frances M.; Jolis, Ester M.; Budd, David A.; Dahren, Börje; Schwarzkopf, Lothar M. (1 March 2015). "Ancient oral tradition describes volcano–earthquake interaction at merapi volcano, indonesia". ''Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography''. '''97''' (1): 137–166.</ref> Skont leġġenda lokali, iż-żona magħrufa bħala l-Pjanura ta' Kedu hija post "sagru" Ġavaniż u ġiet imlaqqma bħala "l-ġnien ta' Ġava" minħabba l-fertilità agrikola kbira tal-post.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 1.</ref> Matul ir-restawr fil-bidu tas-seklu 20, ġie skopert li tliet tempji Buddisti fir-reġjun, Borobudur, [[Pawon]] u [[Mendut]], huma ppożizzjonati tul linja dritta.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20080817055309/http://borobudur.tv/mendut_borobudur.htm|titlu=From Mendut to Borobudur|data=2008-08-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> X'aktarx li kienet teżisti xi tip ta' rabta ritwali bejn it-tliet tempji, għalkemm x'kienet ir-rabta eżatt ħadd ma jaf. === Ipoteżi ta' lag antik === [[Stampa:Borobudur-Temple-Park Indonesia Stupas-of-Borobudur-04.jpg|daqsminuri|272x272px|Statwa esposta tal-Buddha fi ħdan l-istupi tas-saffi ta' fuq ta' Borobudur]] L-ispekulazzjoni dwar l-eżistenza ta' lag fl-madwar it-tempju kienet is-suġġett ta' diskussjoni intensa fost l-arkeologi fis-seklu 20. Fl-1931, artist u studjuż [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] tal-arkitettura Induista u Buddista, [[W.O.J. Nieuwenkamp]], żviluppa ipoteżi li l-Pjanura ta' Kedu xi darba kienet lag u Borobudur inizjalment kien jirrappreżenta fjura tal-lotus f'wiċċ il-lag. Ingħad li Borobudur inbena fuq għolja ta' 265 metru (869 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar u 15-il metru (49 pied) 'il fuq mill-qiegħ ta' dan il-paleolag li nixef.<ref>Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S. & Lavigne, F (2004). "Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications". ''The Holocene''. '''14''' (3): 459–463.</ref> Dumarçay flimkien mal-Professur Thanikaimoni ħadu kampjuni tal-ħamrija fl-1974 u mill-ġdid fl-1977 minn trunċiera ta' prova li kienu tħaffru fl-għolja, kif ukoll mill-pjanura fin-Nofsinhar. Dawn il-kampjuni iktar 'il quddiem ġew analizzati minn Thanikaimoni, li eżamina l-kontenut tat-trab dakkari u ta' spori fihom biex jidentifika t-tip ta' veġetazzjoni li kienet tikber fiż-żona għall-ħabta tal-kostruzzjoni ta' Borobudur. Ma sabu l-ebda trab dakkari jew spori fil-kampjuni li kienu karatteristiċi ta' xi veġetazzjoni li tikber f'ambjent akkwatiku bħal lag, għadira jew marġ. Iż-żona madwar Borobudur milli jidher kienet imdawra bis-siġar tal-palm u bir-raba' għall-ħabta tal-kostruzzjoni tal-monument, u dan għadu l-każ illum il-ġurnata. [[Caesar Voûte]] u l-ġeomorfologu Dr J.J. Nossin fi studji fuq il-post li wettqu fl-1985-1986 reġgħu eżaminaw l-ipoteżi ta' lag madwar Borobudur u kkonfermaw l-assenza ta' lag madwar it-tempju għall-ħabta tal-kostruzzjoni tat-tempju u tal-użu attiv tiegħu bħala santwarju. Dawn is-sejbiet imsejħa ''A New Perspective on Some Old Questions Pertaining to Borobudur'' ġew ippubblikati f'pubblikazzjoni tal-2005 tal-UNESCO bit-titlu "The Restoration of Borobudur" (Ir-Restawr ta' Borobudur). == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:World Heritage inscription of Borobudur Temple 1991.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-plakka tat-tniżżil ta' Borobudur fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.]] Il-Kumplessi tat-Tempju ta' Borobudur ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (vi)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Buddiżmu]] [[Kategorija:Monumenti]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] bbekm6rz70eil0q6phxg6syi0er5axl 278939 278938 2022-08-12T14:43:36Z Trigcly 17859 added [[Category:Indoneżja]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Borobudur Temple.jpg|daqsminuri|247x247px|Veduta tat-Tempju ta' Borobudur mill-Majjistral]] '''Borobudur''', spelluta wkoll bħala '''Barabudur''' (bl-Indoneżjan: '''''Candi Borobudur''''', bil-Ġavaniż: ꦕꦤ꧀ꦝꦶꦧꦫꦧꦸꦝꦸꦂ, b'ittri Rumani: '''''Candhi Barabudhur''''') huwa tempju tal-[[Buddiżmu]] Mahayana tas-seklu 9 fid-Distrett ta' Magelang, mhux wisq 'il bogħod mir-raħal ta' Muntilan, fil-Ġava Ċentrali, l-[[Indoneżja]]. Huwa l-ikbar tempju Buddista fid-[[Id-Dinja|dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-buddhist-temple/|titlu=Largest Buddhist temple|sit=Guinness World Records|lingwa=en-gb|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141105191424/http://www.thejakartapost.com/news/2012/07/04/guinness-names-borobudur-world-s-largest-buddha-temple.html|titlu=Guinness names Borobudur world’s largest Buddha temple {{!}} The Jakarta Post|data=2014-11-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/592/|titlu=Borobudur Temple Compounds|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> It-tempju jikkonsisti minn disa' pjattaformi mtarrġin, sitta kwadri u tlieta ċirkolari, b'stupa ċentrali fuq nett. It-tempju huwa mżejjen b'2,672 panew bir-riljievi u oriġinarjament b'504 [[statwa]] tal-[[Gautama Buddha|Buddha]]. L-istupa ċentrali hija mdawra bi 72 statwa tal-Buddha, kull waħda bilqiegħda fi ħdan stupa vojta minn ġewwa u bit-toqob minn barra.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. [[Pariġi]]: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. pp. 35-36.</ref> It-tempju nbena fis-seklu 9 matul ir-renju tad-Dinastija Sailendra, u d-disinn tat-tempju jsegwi l-arkitettura Buddista Ġavaniża, li tħallat flimkien it-tradizzjoni indiġena Indoneżjana tal-qima tal-antenati u l-kunċett Buddista tal-ksib tan-''nirvāṇa''. It-tempju fih influwenzi tal-[[arti]] Gupta li jirriflettu l-influwenza tal-[[Indja]] fir-reġjun<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Rajarajan|isem1=R. K. K.|data=2020-01-01|titlu=Rajarajan 2020 Borobudur et alii A Note on Place Names in Java|url=https://www.academia.edu/44356701/Rajarajan_2020_Borobudur_et_alii_A_Note_on_Place_Names_in_Java|rivista=In Pedarapu Chenna Reddy, ed., Heritage of Indian History, Culture, and Archaeology (Festschrift to Dr. M.D. Sampath), vol. II, Art and Architecture. Delhi: B.R. Publishing Corporation}}</ref>, għalkemm hemm biżżejjed xeni u elementi indiġeni inkorporati biex Borobudur jitqies bħala tempju Indoneżjan uniku.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20120414141049/http://www.indonesia.travel/en/destination/233|titlu=Borobudur {{!}} Visit Indonesia - Official Website for Indonesia Tourism and Travel Information|data=2012-04-14|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>Le Huu Phuoc (April 2010). ''Buddhist Architecture''. Grafikol. ISBN <bdi>9780984404308</bdi>.</ref> Il-[[monument]] huwa santwarju tal-Buddha u post tal-pellegrinaġġi Buddisti. Il-vjaġġ tal-pellegrini jibda fil-bażi tal-monument u jsegwi mogħdija madwar il-monument, u jibqa' tiela' sa fuq nett minn tliet saffi simboliċi tal-kożmoloġija Buddista: ''Kāmadhātu'' (id-dinja tax-xewqat), ''Rūpadhātu'' (id-dinja tal-forom) u ''Arūpadhātu'' (id-dinja tan-nuqqas ta' forom). Il-monument jiggwida lill-pellegrini permezz ta' sistema estensiva ta' turġien u kurituri u ġrajja rrakkontata f'1,460 panew bir-riljievi mal-ħitan u mal-balavostri. Borobudur fih waħda mill-ikbar u l-iżjed ġabriet kompluti ta' riljievi Buddisti fid-dinja. L-evidenza tissuġġerixxi li Borobudur inbena fis-seklu 9 u sussegwentement ġie abbandunat fis-seklu 14 wara d-deklin tar-renji [[Ħinduiżmu|Induisti]] fil-gżira ta' Ġava u l-konverżjoni tal-Ġavaniżi għall-[[Iżlam]].<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 4.</ref> L-għarfien dinji bl-eżistenza tat-tempju ġie mqanqal fl-1814 minn [[Sir Thomas Stamford Raffles]], li dak iż-żmien kien il-mexxej Brittaniku ta' Ġava, li ġie infurmat fejn kien jinsab mill-Indoneżjani tal-post.<ref>{{Ċita web|url=https://www.apu.ac.jp/rcaps/uploads/fckeditor/publications/workingPapers/RCAPS_Occasional_Paper_07-5.pdf|titlu=Preserving Borobudur's Narrative Walls of UNESCO Heritage, Ritsumeikan RCAPS Occasional Paper|kunjom=Gunarto|isem=Hary}}</ref> Minn dak iż-żmien Borobudur ġie ppreservat permezz ta' diversi xogħlijiet ta' restawr. L-ikbar proġett ta' restawr sar bejn l-1975 u l-1982 mill-gvern Indoneżjan u mill-[[UNESCO]], wara li l-monument tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-UNESCO. Borobudur huwa l-ikbar tempju Buddista fid-dinja, u flimkien ma' [[Bagan]] fil-[[Burma|Myanmar]] u ma' [[Angkor Wat]] fil-[[Kambodja]] jitqies bħala wieħed mill-aqwa siti arkeoloġiċi tax-Xlokk tal-[[Asja]]. Borobudur għadu popolari għall-pellegrinaġġi, u l-Buddisti fl-Indoneżja jiċċelebraw Jum il-Vesak fil-monument. Borobudur huwa l-iżjed attrazzjoni turistika fl-Indoneżja li jżuruha nies.<ref>Mark Elliott; et al. (November 2003). ''Indonesia''. [[Melbourne]]: Lonely Planet Publications Pty Ltd. pp. 211–215. ISBN <bdi>1-74059-154-2</bdi>.</ref><ref>Mark P. Hampton (2005). "Heritage, Local Communities and Economic Development". ''Annals of Tourism Research''. '''32''' (3): 735–759.</ref><ref>E. Sedyawati (1997). "Potential and Challenges of Tourism: Managing the National Cultural Heritage of Indonesia". In W. Nuryanti (ed.). ''Tourism and Heritage Management''. [[Yogyakarta]]: Gajah Mada University Press. pp. 25–35.</ref> == Etimoloġija == Bl-Indoneżjan, it-tempji antiki jissejħu ''candi''; b'hekk in-nies tal-post jirreferu għat-Tempju ta' Borobodur bħala ''Candi Borobudur''. It-terminu ''candi'' bejn wieħed u ieħor jiddeskrivi wkoll l-istrutturi tal-qedem, pereżempju d-daħliet u l-banjijiet. L-oriġini tal-isem ''Borobudur'', ġejja minn "Boro" jiġifieri kbir u "Budur" li tirreferi għall-Buddha.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 13.</ref> L-isem ta' Borobudur inkiteb għall-ewwel darba fil-ktieb ta' Raffles dwar l-[[Storja|istorja]] ta' Ġava.<ref>Thomas Stamford Raffles (1817). ''The History of Java'' (1978 ed.). Oxford University Press. ISBN <bdi>0-19-580347-7</bdi>.</ref> Raffles kiteb dwar monument imsejjaħ ''Borobudur'', iżda ma hemm l-ebda dokument iktar antik li jissuġġerixxi l-użu tal-istess isem. L-uniku manuskritt Ġavaniż antik li jagħti ħjiel dwar monument imsejjaħ ''Budur'' bħala santwarju Buddista mqaddes huwa n-''Nagarakretagama'', miktub minn [[Mpu Prapanca]], studjuż Buddista tal-qorti Majapahit, fl-1365.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070810210020/http://www.borobudur.tv/Barabudur_Mendut_Pawon.pdf|titlu="Barabudur, Mendut en Pawon en hun onderlinge samenhang (Barabudur, Mendut and Pawon and their mutual relationship)" (PDF). Tijdschrift voor de Indische Taai-, Land- en Volkenkunde. Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen: 326–386.|kunjom=Moens|isem=J.L.|data=1951}}</ref> Il-biċċa l-kbira tal-''candi'' ngħataw isem villaġġ fil-qrib. Li kieku l-isem segwa l-konvenzjonijiet tal-lingwa Ġavaniża u tassew ingħata isem xi villaġġ fl-inħawi msejjaħ ''Bore'', suppost il-monument kellu jingħata l-isem ta' "BudurBoro". Raffles kien tal-fehma li ''Budur'' setgħet tikkorrispondi għall-kelma bil-Ġavaniż modern ''Buda'' ("tal-qedem"), jiġifieri "Boro tal-qedem". Huwa ssuġġerixxa wkoll li l-isem seta' oriġina minn ''boro'', li tfisser "kbir" jew "onorevoli" u ''Budur'' għall-Buddha. Madankollu, arkeologu ieħor jissuġġerixxi li t-tieni komponent tal-isem (''Budur'') ġej mit-terminu Ġavaniż ''bhudhara'' ("muntanja").<ref>J.G. de Casparis, "The Dual Nature of Barabudur", f'Gómez u Woodward (1981), pp. 70 u 83.</ref> Etimoloġija possibbli oħra skont l-arkeologu [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] [[A.J. Bernet Kempers]] tissuġġerixxi li ''Borobudur'' nibet minn pronunzja ssimplifikata lokali Ġavaniża tal-''Biara Beduhur'', miktub bis-[[Sanskritu|Sanskrit]] bħala ''Vihara Buddha Uhr''. It-terminu ''Buddha-Uhr'' jaf ifisser "il-belt tad-Buddhi", filwaqt li terminu possibbli ieħor, ''Beduhur'', li x'aktarx huwa terminu Ġavaniż antik, li għadu jeżisti llum il-ġurnata fil-vokabularju tal-Baliniż, bit-tifsira ta' "post għoli", inbena miz-zokk ''dhuhur'' jew ''luhur'' (għoli). Dan jissuġġerixxi li Borobudur tfisser ''vihara'' ta' Buddha li tinsab f'post għoli jew fuq għolja.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141106221222/http://ina.indonesia.nl/index.php/pariwisata/356-borobudur|titlu=Borobudur|data=2014-11-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Il-kostruzzjoni u l-inawgurazzjoni ta' binja Buddista sagra — possibbilment referenza għal Borobudur — issemmiet f'żewġ tinqixiet, li t-tnejn ġew skoperti f'Kedu, fid-Distrett ta' Temanggung. It-tinqix ta' Karangtengah, datat fit-824, isemmi binja sagra msejħa ''Jinalaya'' (il-livell ta' dawk li għelbu x-xewqat dinjin u kisbu l-illuminazzjoni), inawgurata minn Pramodhawardhani, bint Samaratungga. It-tinqix ta' Tri Tepusan, datat fit-842, jissemma fis-''sima'', l-artijiet ħielsa mit-taxxa mogħtija minn Çrī Kahulunnan (Pramodhawardhani) biex jiġu żgurati l-finanzjament u l-manutenzjoni ta' ''Kamūlān'' imsejjaħ ''Bhūmisambhāra''.<ref>Drs. R. Soekmono (1988) [1973]. Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2'', 2nd ed'' (5th reprint ed.). Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 46.</ref> ''Kamūlān'' ġejja mill-kelma ''mula,'' li tfisser "il-post tal-oriġini", u hija binja sagra biex tagħti ġieħ lill-antenati, x'aktarx tad-Dinastija Sailendra. Casparis issuġġerixxa li ''Bhūmi Sambhāra Bhudhāra'', li bis-Sanskritu tfisser "il-muntanja tal-virtujiet ikkombinati tal-għaxar stadji tal-Boddhisattva", kienet l-isem oriġinali ta' Borobudur.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20100703070946/http://www.walubi.or.id/waisak2004/Borobudur%20-%20Candi%20Berbukit%20Kebajikan.shtml|titlu=Walubi - Peringatan Waisak 2003|data=2010-07-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> == Post == === Tliet tempji === [[Stampa:Borobudur Map en.svg|xellug|daqsminuri|Mappa li turi li Borobudur jinsab f'linja dritta ma' żewġ tempji oħra]] Borobudur jinsab madwar 40 kilometru (25 mil) fil-Majjistral ta' Yogyakarta u 86 kilometru (53 mil) fil-Punent ta' [[Surakarta]], fuq żona elevata bejn żewġ [[Vulkan (diżambigwazzjoni)|vulkani]], Sundoro-Sumbing u Merbabu-Merapi, u żewġ xmajjar, [[Progo]] u [[Elo]].<ref>Troll, Valentin R.; Deegan, Frances M.; Jolis, Ester M.; Budd, David A.; Dahren, Börje; Schwarzkopf, Lothar M. (1 March 2015). "Ancient oral tradition describes volcano–earthquake interaction at merapi volcano, indonesia". ''Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography''. '''97''' (1): 137–166.</ref> Skont leġġenda lokali, iż-żona magħrufa bħala l-Pjanura ta' Kedu hija post "sagru" Ġavaniż u ġiet imlaqqma bħala "l-ġnien ta' Ġava" minħabba l-fertilità agrikola kbira tal-post.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 1.</ref> Matul ir-restawr fil-bidu tas-seklu 20, ġie skopert li tliet tempji Buddisti fir-reġjun, Borobudur, [[Pawon]] u [[Mendut]], huma ppożizzjonati tul linja dritta.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20080817055309/http://borobudur.tv/mendut_borobudur.htm|titlu=From Mendut to Borobudur|data=2008-08-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> X'aktarx li kienet teżisti xi tip ta' rabta ritwali bejn it-tliet tempji, għalkemm x'kienet ir-rabta eżatt ħadd ma jaf. === Ipoteżi ta' lag antik === [[Stampa:Borobudur-Temple-Park Indonesia Stupas-of-Borobudur-04.jpg|daqsminuri|272x272px|Statwa esposta tal-Buddha fi ħdan l-istupi tas-saffi ta' fuq ta' Borobudur]] L-ispekulazzjoni dwar l-eżistenza ta' lag fl-madwar it-tempju kienet is-suġġett ta' diskussjoni intensa fost l-arkeologi fis-seklu 20. Fl-1931, artist u studjuż [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] tal-arkitettura Induista u Buddista, [[W.O.J. Nieuwenkamp]], żviluppa ipoteżi li l-Pjanura ta' Kedu xi darba kienet lag u Borobudur inizjalment kien jirrappreżenta fjura tal-lotus f'wiċċ il-lag. Ingħad li Borobudur inbena fuq għolja ta' 265 metru (869 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar u 15-il metru (49 pied) 'il fuq mill-qiegħ ta' dan il-paleolag li nixef.<ref>Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S. & Lavigne, F (2004). "Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications". ''The Holocene''. '''14''' (3): 459–463.</ref> Dumarçay flimkien mal-Professur Thanikaimoni ħadu kampjuni tal-ħamrija fl-1974 u mill-ġdid fl-1977 minn trunċiera ta' prova li kienu tħaffru fl-għolja, kif ukoll mill-pjanura fin-Nofsinhar. Dawn il-kampjuni iktar 'il quddiem ġew analizzati minn Thanikaimoni, li eżamina l-kontenut tat-trab dakkari u ta' spori fihom biex jidentifika t-tip ta' veġetazzjoni li kienet tikber fiż-żona għall-ħabta tal-kostruzzjoni ta' Borobudur. Ma sabu l-ebda trab dakkari jew spori fil-kampjuni li kienu karatteristiċi ta' xi veġetazzjoni li tikber f'ambjent akkwatiku bħal lag, għadira jew marġ. Iż-żona madwar Borobudur milli jidher kienet imdawra bis-siġar tal-palm u bir-raba' għall-ħabta tal-kostruzzjoni tal-monument, u dan għadu l-każ illum il-ġurnata. [[Caesar Voûte]] u l-ġeomorfologu Dr J.J. Nossin fi studji fuq il-post li wettqu fl-1985-1986 reġgħu eżaminaw l-ipoteżi ta' lag madwar Borobudur u kkonfermaw l-assenza ta' lag madwar it-tempju għall-ħabta tal-kostruzzjoni tat-tempju u tal-użu attiv tiegħu bħala santwarju. Dawn is-sejbiet imsejħa ''A New Perspective on Some Old Questions Pertaining to Borobudur'' ġew ippubblikati f'pubblikazzjoni tal-2005 tal-UNESCO bit-titlu "The Restoration of Borobudur" (Ir-Restawr ta' Borobudur). == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:World Heritage inscription of Borobudur Temple 1991.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-plakka tat-tniżżil ta' Borobudur fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.]] Il-Kumplessi tat-Tempju ta' Borobudur ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (vi)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Buddiżmu]] [[Kategorija:Monumenti]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Indoneżja]] nruq48c1arrj3eqa5qtj8l45w1901tf 278961 278939 2022-08-12T20:59:13Z Trigcly 17859 żieda kontenut u referenzi wikitext text/x-wiki [[Stampa:Borobudur Temple.jpg|daqsminuri|247x247px|Veduta tat-Tempju ta' Borobudur mill-Majjistral]] '''Borobudur''', spelluta wkoll bħala '''Barabudur''' (bl-Indoneżjan: '''''Candi Borobudur''''', bil-Ġavaniż: ꦕꦤ꧀ꦝꦶꦧꦫꦧꦸꦝꦸꦂ, b'ittri Rumani: '''''Candhi Barabudhur''''') huwa tempju tal-[[Buddiżmu]] Mahayana tas-seklu 9 fid-Distrett ta' Magelang, mhux wisq 'il bogħod mir-raħal ta' Muntilan, fil-Ġava Ċentrali, l-[[Indoneżja]]. Huwa l-ikbar tempju Buddista fid-[[Id-Dinja|dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-buddhist-temple/|titlu=Largest Buddhist temple|sit=Guinness World Records|lingwa=en-gb|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141105191424/http://www.thejakartapost.com/news/2012/07/04/guinness-names-borobudur-world-s-largest-buddha-temple.html|titlu=Guinness names Borobudur world’s largest Buddha temple {{!}} The Jakarta Post|data=2014-11-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/592/|titlu=Borobudur Temple Compounds|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> It-tempju jikkonsisti minn disa' pjattaformi mtarrġin, sitta kwadri u tlieta ċirkolari, b'stupa ċentrali fuq nett. It-tempju huwa mżejjen b'2,672 panew bir-riljievi u oriġinarjament b'504 [[statwa]] tal-[[Gautama Buddha|Buddha]]. L-istupa ċentrali hija mdawra bi 72 statwa tal-Buddha, kull waħda bilqiegħda fi ħdan stupa vojta minn ġewwa u bit-toqob minn barra.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. [[Pariġi]]: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. pp. 35-36.</ref> It-tempju nbena fis-seklu 9 matul ir-renju tad-Dinastija Sailendra, u d-disinn tat-tempju jsegwi l-arkitettura Buddista Ġavaniża, li tħallat flimkien it-tradizzjoni indiġena Indoneżjana tal-qima tal-antenati u l-kunċett Buddista tal-ksib tan-''nirvāṇa''. It-tempju fih influwenzi tal-[[arti]] Gupta li jirriflettu l-influwenza tal-[[Indja]] fir-reġjun<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Rajarajan|isem1=R. K. K.|data=2020-01-01|titlu=Rajarajan 2020 Borobudur et alii A Note on Place Names in Java|url=https://www.academia.edu/44356701/Rajarajan_2020_Borobudur_et_alii_A_Note_on_Place_Names_in_Java|rivista=In Pedarapu Chenna Reddy, ed., Heritage of Indian History, Culture, and Archaeology (Festschrift to Dr. M.D. Sampath), vol. II, Art and Architecture. Delhi: B.R. Publishing Corporation}}</ref>, għalkemm hemm biżżejjed xeni u elementi indiġeni inkorporati biex Borobudur jitqies bħala tempju Indoneżjan uniku.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20120414141049/http://www.indonesia.travel/en/destination/233|titlu=Borobudur {{!}} Visit Indonesia - Official Website for Indonesia Tourism and Travel Information|data=2012-04-14|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>Le Huu Phuoc (April 2010). ''Buddhist Architecture''. Grafikol. ISBN <bdi>9780984404308</bdi>.</ref> Il-[[monument]] huwa santwarju tal-Buddha u post tal-pellegrinaġġi Buddisti. Il-vjaġġ tal-pellegrini jibda fil-bażi tal-monument u jsegwi mogħdija madwar il-monument, u jibqa' tiela' sa fuq nett minn tliet saffi simboliċi tal-kożmoloġija Buddista: ''Kāmadhātu'' (id-dinja tax-xewqat), ''Rūpadhātu'' (id-dinja tal-forom) u ''Arūpadhātu'' (id-dinja tan-nuqqas ta' forom). Il-monument jiggwida lill-pellegrini permezz ta' sistema estensiva ta' turġien u kurituri u ġrajja rrakkontata f'1,460 panew bir-riljievi mal-ħitan u mal-balavostri. Borobudur fih waħda mill-ikbar u l-iżjed ġabriet kompluti ta' riljievi Buddisti fid-dinja. L-evidenza tissuġġerixxi li Borobudur inbena fis-seklu 9 u sussegwentement ġie abbandunat fis-seklu 14 wara d-deklin tar-renji [[Ħinduiżmu|Induisti]] fil-gżira ta' Ġava u l-konverżjoni tal-Ġavaniżi għall-[[Iżlam]].<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 4.</ref> L-għarfien dinji bl-eżistenza tat-tempju ġie mqanqal fl-1814 minn [[Sir Thomas Stamford Raffles]], li dak iż-żmien kien il-mexxej Brittaniku ta' Ġava, li ġie infurmat fejn kien jinsab mill-Indoneżjani tal-post.<ref>{{Ċita web|url=https://www.apu.ac.jp/rcaps/uploads/fckeditor/publications/workingPapers/RCAPS_Occasional_Paper_07-5.pdf|titlu=Preserving Borobudur's Narrative Walls of UNESCO Heritage, Ritsumeikan RCAPS Occasional Paper|kunjom=Gunarto|isem=Hary}}</ref> Minn dak iż-żmien Borobudur ġie ppreservat permezz ta' diversi xogħlijiet ta' restawr. L-ikbar proġett ta' restawr sar bejn l-1975 u l-1982 mill-gvern Indoneżjan u mill-[[UNESCO]], wara li l-monument tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-UNESCO. Borobudur huwa l-ikbar tempju Buddista fid-dinja, u flimkien ma' [[Bagan]] fil-[[Burma|Myanmar]] u ma' [[Angkor Wat]] fil-[[Kambodja]] jitqies bħala wieħed mill-aqwa siti arkeoloġiċi tax-Xlokk tal-[[Asja]]. Borobudur għadu popolari għall-pellegrinaġġi, u l-Buddisti fl-Indoneżja jiċċelebraw Jum il-Vesak fil-monument. Borobudur huwa l-iżjed attrazzjoni turistika fl-Indoneżja li jżuruha nies.<ref>Mark Elliott; et al. (November 2003). ''Indonesia''. [[Melbourne]]: Lonely Planet Publications Pty Ltd. pp. 211–215. ISBN <bdi>1-74059-154-2</bdi>.</ref><ref>Mark P. Hampton (2005). "Heritage, Local Communities and Economic Development". ''Annals of Tourism Research''. '''32''' (3): 735–759.</ref><ref>E. Sedyawati (1997). "Potential and Challenges of Tourism: Managing the National Cultural Heritage of Indonesia". In W. Nuryanti (ed.). ''Tourism and Heritage Management''. [[Yogyakarta]]: Gajah Mada University Press. pp. 25–35.</ref> == Etimoloġija == Bl-Indoneżjan, it-tempji antiki jissejħu ''candi''; b'hekk in-nies tal-post jirreferu għat-Tempju ta' Borobodur bħala ''Candi Borobudur''. It-terminu ''candi'' bejn wieħed u ieħor jiddeskrivi wkoll l-istrutturi tal-qedem, pereżempju d-daħliet u l-banjijiet. L-oriġini tal-isem ''Borobudur'', ġejja minn "Boro" jiġifieri kbir u "Budur" li tirreferi għall-Buddha.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 13.</ref> L-isem ta' Borobudur inkiteb għall-ewwel darba fil-ktieb ta' Raffles dwar l-[[Storja|istorja]] ta' Ġava.<ref>Thomas Stamford Raffles (1817). ''The History of Java'' (1978 ed.). Oxford University Press. ISBN <bdi>0-19-580347-7</bdi>.</ref> Raffles kiteb dwar monument imsejjaħ ''Borobudur'', iżda ma hemm l-ebda dokument iktar antik li jissuġġerixxi l-użu tal-istess isem. L-uniku manuskritt Ġavaniż antik li jagħti ħjiel dwar monument imsejjaħ ''Budur'' bħala santwarju Buddista mqaddes huwa n-''Nagarakretagama'', miktub minn [[Mpu Prapanca]], studjuż Buddista tal-qorti Majapahit, fl-1365.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070810210020/http://www.borobudur.tv/Barabudur_Mendut_Pawon.pdf|titlu="Barabudur, Mendut en Pawon en hun onderlinge samenhang (Barabudur, Mendut and Pawon and their mutual relationship)" (PDF). Tijdschrift voor de Indische Taai-, Land- en Volkenkunde. Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen: 326–386.|kunjom=Moens|isem=J.L.|data=1951}}</ref> Il-biċċa l-kbira tal-''candi'' ngħataw isem villaġġ fil-qrib. Li kieku l-isem segwa l-konvenzjonijiet tal-lingwa Ġavaniża u tassew ingħata isem xi villaġġ fl-inħawi msejjaħ ''Bore'', suppost il-monument kellu jingħata l-isem ta' "BudurBoro". Raffles kien tal-fehma li ''Budur'' setgħet tikkorrispondi għall-kelma bil-Ġavaniż modern ''Buda'' ("tal-qedem"), jiġifieri "Boro tal-qedem". Huwa ssuġġerixxa wkoll li l-isem seta' oriġina minn ''boro'', li tfisser "kbir" jew "onorevoli" u ''Budur'' għall-Buddha. Madankollu, arkeologu ieħor jissuġġerixxi li t-tieni komponent tal-isem (''Budur'') ġej mit-terminu Ġavaniż ''bhudhara'' ("muntanja").<ref>J.G. de Casparis, "The Dual Nature of Barabudur", f'Gómez u Woodward (1981), pp. 70 u 83.</ref> Etimoloġija possibbli oħra skont l-arkeologu [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] [[A.J. Bernet Kempers]] tissuġġerixxi li ''Borobudur'' nibet minn pronunzja ssimplifikata lokali Ġavaniża tal-''Biara Beduhur'', miktub bis-[[Sanskritu|Sanskrit]] bħala ''Vihara Buddha Uhr''. It-terminu ''Buddha-Uhr'' jaf ifisser "il-belt tad-Buddhi", filwaqt li terminu possibbli ieħor, ''Beduhur'', li x'aktarx huwa terminu Ġavaniż antik, li għadu jeżisti llum il-ġurnata fil-vokabularju tal-Baliniż, bit-tifsira ta' "post għoli", inbena miz-zokk ''dhuhur'' jew ''luhur'' (għoli). Dan jissuġġerixxi li Borobudur tfisser ''vihara'' ta' Buddha li tinsab f'post għoli jew fuq għolja.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141106221222/http://ina.indonesia.nl/index.php/pariwisata/356-borobudur|titlu=Borobudur|data=2014-11-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Il-kostruzzjoni u l-inawgurazzjoni ta' binja Buddista sagra — possibbilment referenza għal Borobudur — issemmiet f'żewġ tinqixiet, li t-tnejn ġew skoperti f'Kedu, fid-Distrett ta' Temanggung. It-tinqix ta' Karangtengah, datat fit-824, isemmi binja sagra msejħa ''Jinalaya'' (il-livell ta' dawk li għelbu x-xewqat dinjin u kisbu l-illuminazzjoni), inawgurata minn Pramodhawardhani, bint Samaratungga. It-tinqix ta' Tri Tepusan, datat fit-842, jissemma fis-''sima'', l-artijiet ħielsa mit-taxxa mogħtija minn Çrī Kahulunnan (Pramodhawardhani) biex jiġu żgurati l-finanzjament u l-manutenzjoni ta' ''Kamūlān'' imsejjaħ ''Bhūmisambhāra''.<ref>Drs. R. Soekmono (1988) [1973]. Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2'', 2nd ed'' (5th reprint ed.). Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 46.</ref> ''Kamūlān'' ġejja mill-kelma ''mula,'' li tfisser "il-post tal-oriġini", u hija binja sagra biex tagħti ġieħ lill-antenati, x'aktarx tad-Dinastija Sailendra. Casparis issuġġerixxa li ''Bhūmi Sambhāra Bhudhāra'', li bis-Sanskritu tfisser "il-muntanja tal-virtujiet ikkombinati tal-għaxar stadji tal-Boddhisattva", kienet l-isem oriġinali ta' Borobudur.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20100703070946/http://www.walubi.or.id/waisak2004/Borobudur%20-%20Candi%20Berbukit%20Kebajikan.shtml|titlu=Walubi - Peringatan Waisak 2003|data=2010-07-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> == Post == === Tliet tempji === [[Stampa:Borobudur Map en.svg|xellug|daqsminuri|Mappa li turi li Borobudur jinsab f'linja dritta ma' żewġ tempji oħra]] Borobudur jinsab madwar 40 kilometru (25 mil) fil-Majjistral ta' Yogyakarta u 86 kilometru (53 mil) fil-Punent ta' [[Surakarta]], fuq żona elevata bejn żewġ [[Vulkan (diżambigwazzjoni)|vulkani]], Sundoro-Sumbing u Merbabu-Merapi, u żewġ xmajjar, [[Progo]] u [[Elo]].<ref>Troll, Valentin R.; Deegan, Frances M.; Jolis, Ester M.; Budd, David A.; Dahren, Börje; Schwarzkopf, Lothar M. (1 March 2015). "Ancient oral tradition describes volcano–earthquake interaction at merapi volcano, indonesia". ''Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography''. '''97''' (1): 137–166.</ref> Skont leġġenda lokali, iż-żona magħrufa bħala l-Pjanura ta' Kedu hija post "sagru" Ġavaniż u ġiet imlaqqma bħala "l-ġnien ta' Ġava" minħabba l-fertilità agrikola kbira tal-post.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 1.</ref> Matul ir-restawr fil-bidu tas-seklu 20, ġie skopert li tliet tempji Buddisti fir-reġjun, Borobudur, [[Pawon]] u [[Mendut]], huma ppożizzjonati tul linja dritta.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20080817055309/http://borobudur.tv/mendut_borobudur.htm|titlu=From Mendut to Borobudur|data=2008-08-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> X'aktarx li kienet teżisti xi tip ta' rabta ritwali bejn it-tliet tempji, għalkemm x'kienet ir-rabta eżatt ħadd ma jaf. === Ipoteżi ta' lag antik === [[Stampa:Borobudur-Temple-Park Indonesia Stupas-of-Borobudur-04.jpg|daqsminuri|272x272px|Statwa esposta tal-Buddha fi ħdan l-istupi tas-saffi ta' fuq ta' Borobudur]] L-ispekulazzjoni dwar l-eżistenza ta' lag fl-madwar it-tempju kienet is-suġġett ta' diskussjoni intensa fost l-arkeologi fis-seklu 20. Fl-1931, artist u studjuż [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] tal-arkitettura Induista u Buddista, [[W.O.J. Nieuwenkamp]], żviluppa ipoteżi li l-Pjanura ta' Kedu xi darba kienet lag u Borobudur inizjalment kien jirrappreżenta fjura tal-lotus f'wiċċ il-lag. Ingħad li Borobudur inbena fuq għolja ta' 265 metru (869 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar u 15-il metru (49 pied) 'il fuq mill-qiegħ ta' dan il-paleolag li nixef.<ref>Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S. & Lavigne, F (2004). "Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications". ''The Holocene''. '''14''' (3): 459–463.</ref> Dumarçay flimkien mal-Professur Thanikaimoni ħadu kampjuni tal-ħamrija fl-1974 u mill-ġdid fl-1977 minn trunċiera ta' prova li kienu tħaffru fl-għolja, kif ukoll mill-pjanura fin-Nofsinhar. Dawn il-kampjuni iktar 'il quddiem ġew analizzati minn Thanikaimoni, li eżamina l-kontenut tat-trab dakkari u ta' spori fihom biex jidentifika t-tip ta' veġetazzjoni li kienet tikber fiż-żona għall-ħabta tal-kostruzzjoni ta' Borobudur. Ma sabu l-ebda trab dakkari jew spori fil-kampjuni li kienu karatteristiċi ta' xi veġetazzjoni li tikber f'ambjent akkwatiku bħal lag, għadira jew marġ. Iż-żona madwar Borobudur milli jidher kienet imdawra bis-siġar tal-palm u bir-raba' għall-ħabta tal-kostruzzjoni tal-monument, u dan għadu l-każ illum il-ġurnata. [[Caesar Voûte]] u l-ġeomorfologu Dr J.J. Nossin fi studji fuq il-post li wettqu fl-1985-1986 reġgħu eżaminaw l-ipoteżi ta' lag madwar Borobudur u kkonfermaw l-assenza ta' lag madwar it-tempju għall-ħabta tal-kostruzzjoni tat-tempju u tal-użu attiv tiegħu bħala santwarju. Dawn is-sejbiet imsejħa ''A New Perspective on Some Old Questions Pertaining to Borobudur'' ġew ippubblikati f'pubblikazzjoni tal-2005 tal-UNESCO bit-titlu "The Restoration of Borobudur" (Ir-Restawr ta' Borobudur). == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:World Heritage inscription of Borobudur Temple 1991.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-plakka tat-tniżżil ta' Borobudur fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.]] Il-Kumplessi tat-Tempju ta' Borobudur ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (vi)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ".<ref name=":0" /> == Storja == === Kostruzzjoni === [[Stampa:COLLECTIE TROPENMUSEUM Temperaschilderij voorstellende de Borobudur als bedevaartsoord TMnr 75-2.jpg|daqsminuri|249x249px|Pittura ta' G.B. Hooijer (għall-ħabta tal-1916-1919) b'rikostruzzjoni tax-xena ta' Borobudur fl-aqwa tiegħu]] Ma hemm l-ebda rekord magħrufa tal-kostruzzjoni jew l-iskop maħsub ta' Borobudur. Id-durata tal-kostruzzjoni ġiet stmata permezz tat-tqabbil tar-riljievi mnaqqxin fuq is-saff moħbi tal-bażi tat-tempju u l-kitbiet minquxa li normalment kienu jintużaw fid-dokumenti rjali matul is-sekli 8 u 9. Borobudur x'aktarx li ġie stabbilit għall-ħabta tat-800 W.K.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 9.</ref> Dan jikkorrispondi għall-perjodu bejn is-760 u t-830 W.K., jiġifieri l-quċċata tat-tmexxija tad-dinastija Sailendra fir-renju ta' Mataram fil-Ġava ċentrali<ref>John Miksic (1999). The Mysteries of Borobudur. Hong Kong: Periplus. <nowiki>ISBN 962-593-198-8</nowiki>.</ref>, meta l-poter tagħhom kien jinkorpora mhux biss l-Imperu Srivijayan iżda wkoll in-Nofsinhar tat-[[Tajlandja]], ir-renji Indjanizzati tal-[[Filippini]], it-Tramuntana ta' Malaya (Kedah, magħrufa wkoll fit-testi Indjani bħala l-istat Induista antik ta' Kadaram).<ref>Coedès, George (1968). Walter F. Vella, ed. The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. <nowiki>ISBN 978-0-8248-0368-1</nowiki>.</ref> Huwa stmat li l-kostruzzjoni damet 75 sena u tlestiet matul ir-renju ta' Samaratungga fit-825.<ref>Paul Michel Munoz (2007). ''Early Kingdoms of the Indonesian Archipelago and the Malay Peninsula''. Singapore: Didier Millet. p. 143. ISBN <bdi>978-981-4155-67-0</bdi>.</ref> Hemm inċertezza dwar il-mexxejja Induisti u Buddisti f'Ġava għall-ħabta ta' dak iż-żmien. Il-membri tad-dinastija Sailendra kienu magħrufa bħala segwaċi qalila tal-Buddiżmu, għalkemm xi kitbiet minquxa fil-ġebel li nstabu f'Sojomerto jissuġġerixxu wkoll li setgħu kienu Induisti. Dak iż-żmien inbnew bosta monumenti Induisti u Buddisti fil-pjanuri u fil-muntanji madwar il-Pjanura ta' Kedu. Il-monumenti Buddisti, inkluż Borobudur, inbnew għall-ħabta tal-istess żmien bħat-tempju Induista ta' [[Prambanan]] iddedikat lil Shiva. Fis-732 W.K., ir-Re Sanjaya segwaċi ta' Shiva kkummissjona santwarju ta' Shivalinga biex jinbena fuq l-għolja ta' Wukir, 10 kilometri (6.2 mili) biss fil-Lvant ta' Borobudur.<ref>W. J. van der Meulen (1977). "In Search of "Ho-Ling"". ''Indonesia''. '''23''' (23): 87–112.</ref> Il-kostruzzjoni ta' tempji Buddisti, inkluż Borobudur, dak iż-żmien kienet possibbli bis-saħħa tas-suċċessur immedjat ta' Sanjaya, Rakai Panangkaran, li ta l-permess tiegħu biex is-segwaċi Buddisti jkunu jistgħu jibnu dawk it-tempji.<ref>W. J. van der Meulen (1979). "King Sañjaya and His Successors". ''Indonesia''. '''28''' (28): 17–54.</ref> Fil-fatt, biex juri r-rispett tiegħu, Panangkaran ta l-villaġġ ta' Kalasan lill-komunità Buddista, skont kif hemm miktub fid-Dokument ta' Kalasan tas-778 W.K.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 10.</ref> Dan wassal biex xi arkeologi jemmnu li qatt ma kien hemm kunflitt serju minħabba r-reliġjon f'Ġava peress li kien possibbli li re Induista jkun patrun tal-istabbiliment ta' monument Buddista; jew li re Buddista jaġixxi bl-istess mod fir-rigward ta' monument Induista. Il-battalja tat-856 fuq il-promontorju ta' Ratubaka seħħet ferm wara u kienet battalja [[politika]].<ref>D.G.E. Hall (1956). "Problems of Indonesian Historiography". ''Pacific Affairs''. '''38''' (3/4): 353–359.</ref> Kien hemm klima ta' koeżistenza paċifika fejn kien hemm l-involviment tad-dinastija Sailendra f'Lara Jonggrang.<ref>Roy E. Jordaan (1993). ''Imagine Buddha in Prambanan: Reconsidering the Buddhist Background of the Loro Jonggrang Temple Complex''. Leiden: Vakgroep Talen en Culturen van Zuidoost-Azië en Ocenanië, Rijksuniversiteit te Leiden. ISBN <bdi>90-73084-08-3</bdi>.</ref> === Abbandun === [[Stampa:Borobudur 2008.JPG|xellug|daqsminuri|L-istupi tas-saffi ta' fuq ta' Borobudur.]] Borobudur baqa' moħbi għal sekli sħaħ taħt saffi ta' rmied vulkaniku u veġetazzjoni tal-ġungla. Il-fatti marbuta mal-abbandun tiegħu għadhom misteru. Mhuwiex magħruf meta l-użu attiv tal-monument u l-pellegrinaġġi Buddisiti lejh waqfu ħesrem. Xi żmien bejn id-928 u l-1006, ir-Re Mpu Sindok ittrasferixxa l-[[belt kapitali]] tar-Renju ta' Medang lejn ir-reġjun tal-Lvant ta' Ġava, wara sensiela ta' żbroffar vulkaniku; mhuwiex ċert jekk dan wassalx għall-abbandun tat-tempju, iżda diversi sorsi jsemmu dan iż-żmien bħala l-iżjed perjodu probabbli tal-abbandun. Il-monument jissemma vagament saħansitra għall-ħabta tal-1365, fin-''Nagarakretagama'' ta' Mpu Prapanca'','' li nkiteb matul l-era tal-Majapahit u jsemmi "l-''vihara'' f'Budur".<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160305094754/http://www.wacananusantara.org/candi-borobudur/|titlu=Candi Borobudur, Bentuk dan Perlambang|data=2016-03-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Soekmono (1976) isemmi wkoll t-twemmin popolari li t-tempji ġew abbandunati meta l-popolazzjoni kkonvertiet għall-Iżlam fis-seklu 15. [[Stampa:COLLECTIE TROPENMUSEUM Europese mannen poseren op het tempelcomplex van de Borobudur bij de bovenste stupa waarop een afdak en trapleuningen zijn geplaatst TMnr 60043646.jpg|daqsminuri|Fuq l-istupa prinċipali ta' Borobudur f'nofs is-seklu 19 kien inbena torri panoramiku tal-[[injam]].]] Il-monument ma ntesiex għalkollox, għalkemm il-ġrajjiet folkloristiċi gradwalment inbidlu mill-glorja tal-imgħoddi tiegħu għal twemmin iktar superstizzjuż assoċjat max-xorti ħażina u l-miżerja. Żewġ ġrajjiet antiki Ġavaniżi magħrufa bħala ''babad'' mis-seklu 18 isemmu każijiet ta' xorti ħażina jew seħta assoċjati mal-monument. Skont il-''Babad Tanah Jawi'' (jew l-Istorja ta' ''Java''), il-monument kien fattur fatali għal Mas Dana, ribelli li rribella kontra Pakubuwono I, ir-re ta' Mataram fl-1709. Issemma li l-għolja tar-"Redi Borobudur" ġiet assedjata u r-ribelli tilfu u ngħataw il-piena tal-mewt mir-re. Fil-''Babad Mataram'' (jew l-Istorja tar-Renju ta' Mataram), il-monument ġie assoċjat max-xorti ħażina tal-prinċep eredi tas-Sultanat ta' Yogyakarta fl-1757. Minkejja tabù kontra ż-żjarat lejn il-monument, "huwa ħenn għall-kavallier li kien maqbud f'gaġġa (jiġifieri l-istatwa f'waħda mill-istupi bit-toqob) li ma felaħx ma jmurx jarah". Malli reġa' lura lejn il-palazz tiegħu, huwa marad u miet l-għada.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 5.</ref> === Skoperta mill-ġdid === [[Stampa:Terrace on the temple of Borobudur 1913.jpg|xellug|daqsminuri|289x289px|Terrazza fuq it-tempju ta' Borobudur fl-1913.]] Wara li nħakmet, Ġava sfat taħt l-amministrazzjoni Brittanika mill-1811 sal-1816. Il-gvernatur maħtur kien il-Logutenent Gvernatur-Ġeneral Thomas Stamford Raffles, li wera interess kbir fl-istorja ta' Ġava. Huwa kkollezzjona antikitajiet Ġavaniżi u ħa noti permezz ta' kuntatti mal-abitanti lokali matul iż-żjara tiegħu madwar il-gżira. Fi żjara ta' spezzjoni lejn is-Semarang fl-1814, huwa ġie infurmat dwar monument kbir f'nofs il-ġungla qrib il-villaġġ ta' Bumisegoro. Huwa ma setax jara s-sit hu stess, iżda bagħat lil [[Hermann Cornelius]], inġinier Olandiż li, fost esplorazzjonijiet oħra għall-antikitajiet, skopra l-kumpless ta' Sewu fl-1806-1807 u investigah. F'xahrejn, Cornelius u tim ta' 200 raġel qatgħu s-siġar, ħarqu l-veġetazzjoni u neħħew il-ħamrija u r-radam biex jiżvelaw il-monument. Minħabba l-periklu ta' ċediment, ma setax jiżvela l-galleriji kollha. Huwa rrapporta s-sejbiet tiegħu lil Raffles, u inkluda diversi tpinġijiet. Minkejja li Raffles semma l-iskoperta u x-xogħol iebes ta' Cornelius u t-tim ta' rġiel fi ftit sentenzi biss, huwa ġie kkreditat bl-iskoperta mill-ġdid tal-monument, bħala dak li żvelaha għall-attenzjoni tad-dinja.<ref name=":1">Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 6.</ref> [[Christiaan Lodewijk Hartmann]], resident tar-reġjun ta' Kedu, kompla x-xogħol ta' Cornelius, u fl-1835, il-kumpless kollu ġie żvelat minn taħt ir-radam u l-ħamrija. L-interess tiegħu f'Borobudur kien iktar personali milli uffiċjali. Hartmann ma kitibx rapporti dwar l-attivitajiet tiegħu, b'mod partikolari, il-ġrajja allegata li skopra statwa kbira tal-Buddha fl-istupa prinċipali. Fl-1842, Hartmann investiga l-istupa prinċipali, għalkemm dak li skopra mhuwiex magħruf u l-istupa prinċipali attwalment hija vojta.<ref name=":1" /> Imbagħad, il-gvern Olandiż tal-Indji tal-Lvant ikkummissjona lil [[Frans Carel Wilsen]], uffiċjal tal-inġinerija Olandiż, li studja l-monument u pinġa mijiet ta' skizzi. [[Jan Frederik Gerrit Brumund]] inħatar ukoll biex iwettaq studju dettaljat tal-monument, li tlesta fl-1859. Il-gvern kien beħsiebu jippubblika artiklu bbażat fuq l-istudju ta' Brumund issupplimentat bit-tpinġijiet ta' Wilsen, iżda Brumund irrifjuta li jikkoopera. B'hekk imbagħad il-gvern ikkummissjona lil studjuż ieħor, [[Conradus Leemans]], li kkompila monografija bbażata fuq is-sorsi ta' Brumund u ta' Wilsen. Fl-1873 ġiet ippubblikata l-ewwel monografija tal-istudju dettaljat ta' Borobudur, segwita mit-traduzzjoni tagħha bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] sena wara. L-ewwel ritratt tal-monument ittieħed fl-1872 mill-inċiżur Olandiż-Fjamming [[Isidore van Kinsbergen]].<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 42.</ref> [[Stampa:COLLECTIE TROPENMUSEUM De Boroboudour op Java TMnr 60050687.jpg|daqsminuri|254x254px|Borobudur fl-1872.]] L-apprezzament tas-sit żviluppa bil-mod, u għal xi żmien it-tempju kien sors tajjeb ta' tifkiriet oriġinali minnu u ta' dħul għall-"kaċċaturi tat-tifkiriet" u għall-ħallelin. Fl-1882, l-ispettur ewlieni tal-artefatti [[Kultura|kulturali]] rrakkomanda li Borobudur jiġu żarmat għalkollox ġebla ġebla u li r-riljievi jiġu rilokati f'[[Mużew|mużewijiet]] minħabba l-kundizzjoni mhux stabbli tal-monument. B'hekk, il-gvern ħatar lil [[Willem Pieter Groeneveldt]] bħala l-[[kuratur]] tal-kollezzjoni [[Arkeoloġija|arkeoloġika]] tas-Soċjetà Batavjana tal-[[L-Arti|Arti]] u tax-[[Xjenza|Xjenzi]], sabiex iwettaq investigazzjoni dettaljata tas-sit u jivvaluta l-kundizzjoni reali tal-kumpless; ir-rapport tiegħu indika li dawn il-biżgħat ma kinux ġustifikati u rrakkomanda li t-tempju jitħalla intatt.<ref>{{Ċita web|url=https://www.parlement.com/id/vhsk2t2pahw6/w_p_groeneveldt|titlu=W.P. Groeneveldt|sit=www.parlement.com|lingwa=nl|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Borobudur tqies bħala s-sors ta' tifkiriet, u partijiet mill-[[Skultura|iskulturi]] tiegħu nsterqu, uħud saħansitra bil-kunsens tal-gvern kolonjali. Fl-1896, ir-Re Chulalongkorn tas-[[Siam]] żar Ġava u talab u ngħata l-permess biex jieħu d-dar miegħu tmien tagħbijiet ta' skulturi fil-karrettuni minn Borobudur. Dawn kienu jinkludu tletin opra meħuda minn għadd ta' panewijiet ta' riljievi, ħames xbihat tal-Buddha, żewġ [[Iljun|iljuni]], ''gargoyle'', diversi motivi ta' ''kala'' mit-turġien u mid-daħliet, u statwa ta' gwardjan (''dvarapala''). Bosta minn dawn l-artefatti, l-iktar l-iljuni, id-''dvarapala'', il-''kala'', il-''makara'' u l-ispieri ġganteski llum il-ġurnata jinsabu għall-wiri fis-sala tal-Arti ta' Ġava fil-Mużew Nazzjonali ta' [[Bangkok]], it-Tajlandja.<ref>John Miksic; Marcello Tranchini; Anita Tranchini (1996). ''Borobudur: Golden Tales of the Buddhas''. Tuttle publishing. p. 29. ISBN <bdi>9780945971900</bdi>.</ref> == Iktar qari == * Luis O. Gomez & Hiram W. Woodward (1981). Barabudur, history and significance of a Buddhist monument. presented at the Int. Conf. on Borobudur, Univ. of Michigan, 16–17 May 1974. Berkeley: Asian Humanities Press. <nowiki>ISBN 0-89581-151-0</nowiki>. * August J.B. Kempers (1976). Ageless Borobudur: Buddhist mystery in stone, decay and restoration, Mendut and Pawon, folklife in ancient Java. Wassenaar: Servire. <nowiki>ISBN 90-6077-553-8</nowiki>. * John Miksic (1999). The Mysteries of Borobudur. Hongkong: Periplus. <nowiki>ISBN 962-593-198-8</nowiki>. * Morton III, W. Brown (January 1983). "Indonesia Rescues Ancient Borobudur". National Geographic. 163 (1): 126–142. ISSN 0027-9358. * Adrian Snodgrass (1985). The symbolism of the stupa. Southeast Asia Program. Ithaca, N.Y.: Cornell University. <nowiki>ISBN 0-87727-700-1</nowiki>. * Levin, Cecelia. "Enshrouded in Dharma and Artha: The Narrative Sequence of Borobudur's First Gallery Wall." In Materializing Southeast Asia's Past: Selected Papers from the 12th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, edited by Klokke Marijke J. and Degroot Véronique, 27-40. SINGAPORE: NUS Press, 2013. * Jaini, Padmanabh S. "The Story of Sudhana and Manoharā: An Analysis of the Texts and the Borobudur Reliefs." Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 29, no. 3 (1966): 533-58. * Shastri, Bahadur Chand. “THE IDENTIFICATION OF THE FIRST SIXTEEN RELIEFS ON THE SECOND MAIN-WALL OF BARABUDUR.” Bijdragen Tot De Taal-, Land- En Volkenkunde Van Nederlandsch-Indië, vol. 89, no. 1, 1932, pp. 173–181. * SUNDBERG, JEFFREY ROGER. "Considerations on the Dating of the Barabuḍur Stūpa." Bijdragen Tot De Taal-, Land- En Volkenkunde 162, no. 1 (2006): 95-132. == Referenzi == [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Buddiżmu]] [[Kategorija:Monumenti]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Indoneżja]] cq1o41eulb974kaojmit0z8c7n79tri 278981 278961 2022-08-13T08:58:42Z Trigcly 17859 żieda kontenut wikitext text/x-wiki [[Stampa:Borobudur Temple.jpg|daqsminuri|247x247px|Veduta tat-Tempju ta' Borobudur mill-Majjistral]] '''Borobudur''', spelluta wkoll bħala '''Barabudur''' (bl-Indoneżjan: '''''Candi Borobudur''''', bil-Ġavaniż: ꦕꦤ꧀ꦝꦶꦧꦫꦧꦸꦝꦸꦂ, b'ittri Rumani: '''''Candhi Barabudhur''''') huwa tempju tal-[[Buddiżmu]] Mahayana tas-seklu 9 fid-Distrett ta' Magelang, mhux wisq 'il bogħod mir-raħal ta' Muntilan, fil-Ġava Ċentrali, l-[[Indoneżja]]. Huwa l-ikbar tempju Buddista fid-[[Id-Dinja|dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/largest-buddhist-temple/|titlu=Largest Buddhist temple|sit=Guinness World Records|lingwa=en-gb|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141105191424/http://www.thejakartapost.com/news/2012/07/04/guinness-names-borobudur-world-s-largest-buddha-temple.html|titlu=Guinness names Borobudur world’s largest Buddha temple {{!}} The Jakarta Post|data=2014-11-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/592/|titlu=Borobudur Temple Compounds|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> It-tempju jikkonsisti minn disa' pjattaformi mtarrġin, sitta kwadri u tlieta ċirkolari, b'stupa ċentrali fuq nett. It-tempju huwa mżejjen b'2,672 panew bir-riljievi u oriġinarjament b'504 [[statwa]] tal-[[Gautama Buddha|Buddha]]. L-istupa ċentrali hija mdawra bi 72 statwa tal-Buddha, kull waħda bilqiegħda fi ħdan stupa vojta minn ġewwa u bit-toqob minn barra.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. [[Pariġi]]: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. pp. 35-36.</ref> It-tempju nbena fis-seklu 9 matul ir-renju tad-Dinastija Sailendra, u d-disinn tat-tempju jsegwi l-arkitettura Buddista Ġavaniża, li tħallat flimkien it-tradizzjoni indiġena Indoneżjana tal-qima tal-antenati u l-kunċett Buddista tal-ksib tan-''nirvāṇa''. It-tempju fih influwenzi tal-[[arti]] Gupta li jirriflettu l-influwenza tal-[[Indja]] fir-reġjun<ref>{{Ċita rivista|kunjom1=Rajarajan|isem1=R. K. K.|data=2020-01-01|titlu=Rajarajan 2020 Borobudur et alii A Note on Place Names in Java|url=https://www.academia.edu/44356701/Rajarajan_2020_Borobudur_et_alii_A_Note_on_Place_Names_in_Java|rivista=In Pedarapu Chenna Reddy, ed., Heritage of Indian History, Culture, and Archaeology (Festschrift to Dr. M.D. Sampath), vol. II, Art and Architecture. Delhi: B.R. Publishing Corporation}}</ref>, għalkemm hemm biżżejjed xeni u elementi indiġeni inkorporati biex Borobudur jitqies bħala tempju Indoneżjan uniku.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20120414141049/http://www.indonesia.travel/en/destination/233|titlu=Borobudur {{!}} Visit Indonesia - Official Website for Indonesia Tourism and Travel Information|data=2012-04-14|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref><ref>Le Huu Phuoc (April 2010). ''Buddhist Architecture''. Grafikol. ISBN <bdi>9780984404308</bdi>.</ref> Il-[[monument]] huwa santwarju tal-Buddha u post tal-pellegrinaġġi Buddisti. Il-vjaġġ tal-pellegrini jibda fil-bażi tal-monument u jsegwi mogħdija madwar il-monument, u jibqa' tiela' sa fuq nett minn tliet saffi simboliċi tal-kożmoloġija Buddista: ''Kāmadhātu'' (id-dinja tax-xewqat), ''Rūpadhātu'' (id-dinja tal-forom) u ''Arūpadhātu'' (id-dinja tan-nuqqas ta' forom). Il-monument jiggwida lill-pellegrini permezz ta' sistema estensiva ta' turġien u kurituri u ġrajja rrakkontata f'1,460 panew bir-riljievi mal-ħitan u mal-balavostri. Borobudur fih waħda mill-ikbar u l-iżjed ġabriet kompluti ta' riljievi Buddisti fid-dinja. L-evidenza tissuġġerixxi li Borobudur inbena fis-seklu 9 u sussegwentement ġie abbandunat fis-seklu 14 wara d-deklin tar-renji [[Ħinduiżmu|Induisti]] fil-gżira ta' Ġava u l-konverżjoni tal-Ġavaniżi għall-[[Iżlam]].<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 4.</ref> L-għarfien dinji bl-eżistenza tat-tempju ġie mqanqal fl-1814 minn [[Sir Thomas Stamford Raffles]], li dak iż-żmien kien il-mexxej Brittaniku ta' Ġava, li ġie infurmat fejn kien jinsab mill-Indoneżjani tal-post.<ref>{{Ċita web|url=https://www.apu.ac.jp/rcaps/uploads/fckeditor/publications/workingPapers/RCAPS_Occasional_Paper_07-5.pdf|titlu=Preserving Borobudur's Narrative Walls of UNESCO Heritage, Ritsumeikan RCAPS Occasional Paper|kunjom=Gunarto|isem=Hary}}</ref> Minn dak iż-żmien Borobudur ġie ppreservat permezz ta' diversi xogħlijiet ta' restawr. L-ikbar proġett ta' restawr sar bejn l-1975 u l-1982 mill-gvern Indoneżjan u mill-[[UNESCO]], wara li l-monument tniżżel fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-UNESCO. Borobudur huwa l-ikbar tempju Buddista fid-dinja, u flimkien ma' [[Bagan]] fil-[[Burma|Myanmar]] u ma' [[Angkor Wat]] fil-[[Kambodja]] jitqies bħala wieħed mill-aqwa siti arkeoloġiċi tax-Xlokk tal-[[Asja]]. Borobudur għadu popolari għall-pellegrinaġġi, u l-Buddisti fl-Indoneżja jiċċelebraw Jum il-Vesak fil-monument. Borobudur huwa l-iżjed attrazzjoni turistika fl-Indoneżja li jżuruha nies.<ref>Mark Elliott; et al. (November 2003). ''Indonesia''. [[Melbourne]]: Lonely Planet Publications Pty Ltd. pp. 211–215. ISBN <bdi>1-74059-154-2</bdi>.</ref><ref>Mark P. Hampton (2005). "Heritage, Local Communities and Economic Development". ''Annals of Tourism Research''. '''32''' (3): 735–759.</ref><ref>E. Sedyawati (1997). "Potential and Challenges of Tourism: Managing the National Cultural Heritage of Indonesia". In W. Nuryanti (ed.). ''Tourism and Heritage Management''. [[Yogyakarta]]: Gajah Mada University Press. pp. 25–35.</ref> == Etimoloġija == Bl-Indoneżjan, it-tempji antiki jissejħu ''candi''; b'hekk in-nies tal-post jirreferu għat-Tempju ta' Borobodur bħala ''Candi Borobudur''. It-terminu ''candi'' bejn wieħed u ieħor jiddeskrivi wkoll l-istrutturi tal-qedem, pereżempju d-daħliet u l-banjijiet. L-oriġini tal-isem ''Borobudur'', ġejja minn "Boro" jiġifieri kbir u "Budur" li tirreferi għall-Buddha.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 13.</ref> L-isem ta' Borobudur inkiteb għall-ewwel darba fil-ktieb ta' Raffles dwar l-[[Storja|istorja]] ta' Ġava.<ref>Thomas Stamford Raffles (1817). ''The History of Java'' (1978 ed.). Oxford University Press. ISBN <bdi>0-19-580347-7</bdi>.</ref> Raffles kiteb dwar monument imsejjaħ ''Borobudur'', iżda ma hemm l-ebda dokument iktar antik li jissuġġerixxi l-użu tal-istess isem. L-uniku manuskritt Ġavaniż antik li jagħti ħjiel dwar monument imsejjaħ ''Budur'' bħala santwarju Buddista mqaddes huwa n-''Nagarakretagama'', miktub minn [[Mpu Prapanca]], studjuż Buddista tal-qorti Majapahit, fl-1365.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070810210020/http://www.borobudur.tv/Barabudur_Mendut_Pawon.pdf|titlu="Barabudur, Mendut en Pawon en hun onderlinge samenhang (Barabudur, Mendut and Pawon and their mutual relationship)" (PDF). Tijdschrift voor de Indische Taai-, Land- en Volkenkunde. Het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen: 326–386.|kunjom=Moens|isem=J.L.|data=1951}}</ref> Il-biċċa l-kbira tal-''candi'' ngħataw isem villaġġ fil-qrib. Li kieku l-isem segwa l-konvenzjonijiet tal-lingwa Ġavaniża u tassew ingħata isem xi villaġġ fl-inħawi msejjaħ ''Bore'', suppost il-monument kellu jingħata l-isem ta' "BudurBoro". Raffles kien tal-fehma li ''Budur'' setgħet tikkorrispondi għall-kelma bil-Ġavaniż modern ''Buda'' ("tal-qedem"), jiġifieri "Boro tal-qedem". Huwa ssuġġerixxa wkoll li l-isem seta' oriġina minn ''boro'', li tfisser "kbir" jew "onorevoli" u ''Budur'' għall-Buddha. Madankollu, arkeologu ieħor jissuġġerixxi li t-tieni komponent tal-isem (''Budur'') ġej mit-terminu Ġavaniż ''bhudhara'' ("muntanja").<ref>J.G. de Casparis, "The Dual Nature of Barabudur", f'Gómez u Woodward (1981), pp. 70 u 83.</ref> Etimoloġija possibbli oħra skont l-arkeologu [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] [[A.J. Bernet Kempers]] tissuġġerixxi li ''Borobudur'' nibet minn pronunzja ssimplifikata lokali Ġavaniża tal-''Biara Beduhur'', miktub bis-[[Sanskritu|Sanskrit]] bħala ''Vihara Buddha Uhr''. It-terminu ''Buddha-Uhr'' jaf ifisser "il-belt tad-Buddhi", filwaqt li terminu possibbli ieħor, ''Beduhur'', li x'aktarx huwa terminu Ġavaniż antik, li għadu jeżisti llum il-ġurnata fil-vokabularju tal-Baliniż, bit-tifsira ta' "post għoli", inbena miz-zokk ''dhuhur'' jew ''luhur'' (għoli). Dan jissuġġerixxi li Borobudur tfisser ''vihara'' ta' Buddha li tinsab f'post għoli jew fuq għolja.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20141106221222/http://ina.indonesia.nl/index.php/pariwisata/356-borobudur|titlu=Borobudur|data=2014-11-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Il-kostruzzjoni u l-inawgurazzjoni ta' binja Buddista sagra — possibbilment referenza għal Borobudur — issemmiet f'żewġ tinqixiet, li t-tnejn ġew skoperti f'Kedu, fid-Distrett ta' Temanggung. It-tinqix ta' Karangtengah, datat fit-824, isemmi binja sagra msejħa ''Jinalaya'' (il-livell ta' dawk li għelbu x-xewqat dinjin u kisbu l-illuminazzjoni), inawgurata minn Pramodhawardhani, bint Samaratungga. It-tinqix ta' Tri Tepusan, datat fit-842, jissemma fis-''sima'', l-artijiet ħielsa mit-taxxa mogħtija minn Çrī Kahulunnan (Pramodhawardhani) biex jiġu żgurati l-finanzjament u l-manutenzjoni ta' ''Kamūlān'' imsejjaħ ''Bhūmisambhāra''.<ref>Drs. R. Soekmono (1988) [1973]. Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2'', 2nd ed'' (5th reprint ed.). Yogyakarta: Penerbit Kanisius. p. 46.</ref> ''Kamūlān'' ġejja mill-kelma ''mula,'' li tfisser "il-post tal-oriġini", u hija binja sagra biex tagħti ġieħ lill-antenati, x'aktarx tad-Dinastija Sailendra. Casparis issuġġerixxa li ''Bhūmi Sambhāra Bhudhāra'', li bis-Sanskritu tfisser "il-muntanja tal-virtujiet ikkombinati tal-għaxar stadji tal-Boddhisattva", kienet l-isem oriġinali ta' Borobudur.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20100703070946/http://www.walubi.or.id/waisak2004/Borobudur%20-%20Candi%20Berbukit%20Kebajikan.shtml|titlu=Walubi - Peringatan Waisak 2003|data=2010-07-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> == Post == === Tliet tempji === [[Stampa:Borobudur Map en.svg|xellug|daqsminuri|Mappa li turi li Borobudur jinsab f'linja dritta ma' żewġ tempji oħra]] Borobudur jinsab madwar 40 kilometru (25 mil) fil-Majjistral ta' Yogyakarta u 86 kilometru (53 mil) fil-Punent ta' [[Surakarta]], fuq żona elevata bejn żewġ [[Vulkan (diżambigwazzjoni)|vulkani]], Sundoro-Sumbing u Merbabu-Merapi, u żewġ xmajjar, [[Progo]] u [[Elo]].<ref>Troll, Valentin R.; Deegan, Frances M.; Jolis, Ester M.; Budd, David A.; Dahren, Börje; Schwarzkopf, Lothar M. (1 March 2015). "Ancient oral tradition describes volcano–earthquake interaction at merapi volcano, indonesia". ''Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography''. '''97''' (1): 137–166.</ref> Skont leġġenda lokali, iż-żona magħrufa bħala l-Pjanura ta' Kedu hija post "sagru" Ġavaniż u ġiet imlaqqma bħala "l-ġnien ta' Ġava" minħabba l-fertilità agrikola kbira tal-post.<ref>Soekmono (1976). Chandi Borobudur: A Monument of Mankind. Pariġi: Unesco Press. <nowiki>ISBN 92-3-101292-4</nowiki>. p. 1.</ref> Matul ir-restawr fil-bidu tas-seklu 20, ġie skopert li tliet tempji Buddisti fir-reġjun, Borobudur, [[Pawon]] u [[Mendut]], huma ppożizzjonati tul linja dritta.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20080817055309/http://borobudur.tv/mendut_borobudur.htm|titlu=From Mendut to Borobudur|data=2008-08-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> X'aktarx li kienet teżisti xi tip ta' rabta ritwali bejn it-tliet tempji, għalkemm x'kienet ir-rabta eżatt ħadd ma jaf. === Ipoteżi ta' lag antik === [[Stampa:Borobudur-Temple-Park Indonesia Stupas-of-Borobudur-04.jpg|daqsminuri|272x272px|Statwa esposta tal-Buddha fi ħdan l-istupi tas-saffi ta' fuq ta' Borobudur]] L-ispekulazzjoni dwar l-eżistenza ta' lag fl-madwar it-tempju kienet is-suġġett ta' diskussjoni intensa fost l-arkeologi fis-seklu 20. Fl-1931, artist u studjuż [[Pajjiżi l-Baxxi|Olandiż]] tal-arkitettura Induista u Buddista, [[W.O.J. Nieuwenkamp]], żviluppa ipoteżi li l-Pjanura ta' Kedu xi darba kienet lag u Borobudur inizjalment kien jirrappreżenta fjura tal-lotus f'wiċċ il-lag. Ingħad li Borobudur inbena fuq għolja ta' 265 metru (869 pied) 'il fuq mil-livell tal-baħar u 15-il metru (49 pied) 'il fuq mill-qiegħ ta' dan il-paleolag li nixef.<ref>Murwanto, H.; Gunnell, Y; Suharsono, S.; Sutikno, S. & Lavigne, F (2004). "Borobudur monument (Java, Indonesia) stood by a natural lake: chronostratigraphic evidence and historical implications". ''The Holocene''. '''14''' (3): 459–463.</ref> Dumarçay flimkien mal-Professur Thanikaimoni ħadu kampjuni tal-ħamrija fl-1974 u mill-ġdid fl-1977 minn trunċiera ta' prova li kienu tħaffru fl-għolja, kif ukoll mill-pjanura fin-Nofsinhar. Dawn il-kampjuni iktar 'il quddiem ġew analizzati minn Thanikaimoni, li eżamina l-kontenut tat-trab dakkari u ta' spori fihom biex jidentifika t-tip ta' veġetazzjoni li kienet tikber fiż-żona għall-ħabta tal-kostruzzjoni ta' Borobudur. Ma sabu l-ebda trab dakkari jew spori fil-kampjuni li kienu karatteristiċi ta' xi veġetazzjoni li tikber f'ambjent akkwatiku bħal lag, għadira jew marġ. Iż-żona madwar Borobudur milli jidher kienet imdawra bis-siġar tal-palm u bir-raba' għall-ħabta tal-kostruzzjoni tal-monument, u dan għadu l-każ illum il-ġurnata. [[Caesar Voûte]] u l-ġeomorfologu Dr J.J. Nossin fi studji fuq il-post li wettqu fl-1985-1986 reġgħu eżaminaw l-ipoteżi ta' lag madwar Borobudur u kkonfermaw l-assenza ta' lag madwar it-tempju għall-ħabta tal-kostruzzjoni tat-tempju u tal-użu attiv tiegħu bħala santwarju. Dawn is-sejbiet imsejħa ''A New Perspective on Some Old Questions Pertaining to Borobudur'' ġew ippubblikati f'pubblikazzjoni tal-2005 tal-UNESCO bit-titlu "The Restoration of Borobudur" (Ir-Restawr ta' Borobudur). == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:World Heritage inscription of Borobudur Temple 1991.jpg|daqsminuri|257x257px|Il-plakka tat-tniżżil ta' Borobudur fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.]] Il-Kumplessi tat-Tempju ta' Borobudur ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1991.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (vi)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ".<ref name=":0" /> == Storja == === Kostruzzjoni === [[Stampa:COLLECTIE TROPENMUSEUM Temperaschilderij voorstellende de Borobudur als bedevaartsoord TMnr 75-2.jpg|daqsminuri|249x249px|Pittura ta' G.B. Hooijer (għall-ħabta tal-1916-1919) b'rikostruzzjoni tax-xena ta' Borobudur fl-aqwa tiegħu]] Ma hemm l-ebda rekord magħrufa tal-kostruzzjoni jew l-iskop maħsub ta' Borobudur. Id-durata tal-kostruzzjoni ġiet stmata permezz tat-tqabbil tar-riljievi mnaqqxin fuq is-saff moħbi tal-bażi tat-tempju u l-kitbiet minquxa li normalment kienu jintużaw fid-dokumenti rjali matul is-sekli 8 u 9. Borobudur x'aktarx li ġie stabbilit għall-ħabta tat-800 W.K.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 9.</ref> Dan jikkorrispondi għall-perjodu bejn is-760 u t-830 W.K., jiġifieri l-quċċata tat-tmexxija tad-dinastija Sailendra fir-renju ta' Mataram fil-Ġava ċentrali<ref>John Miksic (1999). The Mysteries of Borobudur. Hong Kong: Periplus. <nowiki>ISBN 962-593-198-8</nowiki>.</ref>, meta l-poter tagħhom kien jinkorpora mhux biss l-Imperu Srivijayan iżda wkoll in-Nofsinhar tat-[[Tajlandja]], ir-renji Indjanizzati tal-[[Filippini]], it-Tramuntana ta' Malaya (Kedah, magħrufa wkoll fit-testi Indjani bħala l-istat Induista antik ta' Kadaram).<ref>Coedès, George (1968). Walter F. Vella, ed. The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. <nowiki>ISBN 978-0-8248-0368-1</nowiki>.</ref> Huwa stmat li l-kostruzzjoni damet 75 sena u tlestiet matul ir-renju ta' Samaratungga fit-825.<ref>Paul Michel Munoz (2007). ''Early Kingdoms of the Indonesian Archipelago and the Malay Peninsula''. Singapore: Didier Millet. p. 143. ISBN <bdi>978-981-4155-67-0</bdi>.</ref> Hemm inċertezza dwar il-mexxejja Induisti u Buddisti f'Ġava għall-ħabta ta' dak iż-żmien. Il-membri tad-dinastija Sailendra kienu magħrufa bħala segwaċi qalila tal-Buddiżmu, għalkemm xi kitbiet minquxa fil-ġebel li nstabu f'Sojomerto jissuġġerixxu wkoll li setgħu kienu Induisti. Dak iż-żmien inbnew bosta monumenti Induisti u Buddisti fil-pjanuri u fil-muntanji madwar il-Pjanura ta' Kedu. Il-monumenti Buddisti, inkluż Borobudur, inbnew għall-ħabta tal-istess żmien bħat-tempju Induista ta' [[Prambanan]] iddedikat lil Shiva. Fis-732 W.K., ir-Re Sanjaya segwaċi ta' Shiva kkummissjona santwarju ta' Shivalinga biex jinbena fuq l-għolja ta' Wukir, 10 kilometri (6.2 mili) biss fil-Lvant ta' Borobudur.<ref>W. J. van der Meulen (1977). "In Search of "Ho-Ling"". ''Indonesia''. '''23''' (23): 87–112.</ref> Il-kostruzzjoni ta' tempji Buddisti, inkluż Borobudur, dak iż-żmien kienet possibbli bis-saħħa tas-suċċessur immedjat ta' Sanjaya, Rakai Panangkaran, li ta l-permess tiegħu biex is-segwaċi Buddisti jkunu jistgħu jibnu dawk it-tempji.<ref>W. J. van der Meulen (1979). "King Sañjaya and His Successors". ''Indonesia''. '''28''' (28): 17–54.</ref> Fil-fatt, biex juri r-rispett tiegħu, Panangkaran ta l-villaġġ ta' Kalasan lill-komunità Buddista, skont kif hemm miktub fid-Dokument ta' Kalasan tas-778 W.K.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 10.</ref> Dan wassal biex xi arkeologi jemmnu li qatt ma kien hemm kunflitt serju minħabba r-reliġjon f'Ġava peress li kien possibbli li re Induista jkun patrun tal-istabbiliment ta' monument Buddista; jew li re Buddista jaġixxi bl-istess mod fir-rigward ta' monument Induista. Il-battalja tat-856 fuq il-promontorju ta' Ratubaka seħħet ferm wara u kienet battalja [[politika]].<ref>D.G.E. Hall (1956). "Problems of Indonesian Historiography". ''Pacific Affairs''. '''38''' (3/4): 353–359.</ref> Kien hemm klima ta' koeżistenza paċifika fejn kien hemm l-involviment tad-dinastija Sailendra f'Lara Jonggrang.<ref>Roy E. Jordaan (1993). ''Imagine Buddha in Prambanan: Reconsidering the Buddhist Background of the Loro Jonggrang Temple Complex''. Leiden: Vakgroep Talen en Culturen van Zuidoost-Azië en Ocenanië, Rijksuniversiteit te Leiden. ISBN <bdi>90-73084-08-3</bdi>.</ref> === Abbandun === [[Stampa:Borobudur 2008.JPG|xellug|daqsminuri|L-istupi tas-saffi ta' fuq ta' Borobudur.]] Borobudur baqa' moħbi għal sekli sħaħ taħt saffi ta' rmied vulkaniku u veġetazzjoni tal-ġungla. Il-fatti marbuta mal-abbandun tiegħu għadhom misteru. Mhuwiex magħruf meta l-użu attiv tal-monument u l-pellegrinaġġi Buddisiti lejh waqfu ħesrem. Xi żmien bejn id-928 u l-1006, ir-Re Mpu Sindok ittrasferixxa l-[[belt kapitali]] tar-Renju ta' Medang lejn ir-reġjun tal-Lvant ta' Ġava, wara sensiela ta' żbroffar vulkaniku; mhuwiex ċert jekk dan wassalx għall-abbandun tat-tempju, iżda diversi sorsi jsemmu dan iż-żmien bħala l-iżjed perjodu probabbli tal-abbandun. Il-monument jissemma vagament saħansitra għall-ħabta tal-1365, fin-''Nagarakretagama'' ta' Mpu Prapanca'','' li nkiteb matul l-era tal-Majapahit u jsemmi "l-''vihara'' f'Budur".<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20160305094754/http://www.wacananusantara.org/candi-borobudur/|titlu=Candi Borobudur, Bentuk dan Perlambang|data=2016-03-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Soekmono (1976) isemmi wkoll t-twemmin popolari li t-tempji ġew abbandunati meta l-popolazzjoni kkonvertiet għall-Iżlam fis-seklu 15. [[Stampa:COLLECTIE TROPENMUSEUM Europese mannen poseren op het tempelcomplex van de Borobudur bij de bovenste stupa waarop een afdak en trapleuningen zijn geplaatst TMnr 60043646.jpg|daqsminuri|Fuq l-istupa prinċipali ta' Borobudur f'nofs is-seklu 19 kien inbena torri panoramiku tal-[[injam]].]] Il-monument ma ntesiex għalkollox, għalkemm il-ġrajjiet folkloristiċi gradwalment inbidlu mill-glorja tal-imgħoddi tiegħu għal twemmin iktar superstizzjuż assoċjat max-xorti ħażina u l-miżerja. Żewġ ġrajjiet antiki Ġavaniżi magħrufa bħala ''babad'' mis-seklu 18 isemmu każijiet ta' xorti ħażina jew seħta assoċjati mal-monument. Skont il-''Babad Tanah Jawi'' (jew l-Istorja ta' ''Java''), il-monument kien fattur fatali għal Mas Dana, ribelli li rribella kontra Pakubuwono I, ir-re ta' Mataram fl-1709. Issemma li l-għolja tar-"Redi Borobudur" ġiet assedjata u r-ribelli tilfu u ngħataw il-piena tal-mewt mir-re. Fil-''Babad Mataram'' (jew l-Istorja tar-Renju ta' Mataram), il-monument ġie assoċjat max-xorti ħażina tal-prinċep eredi tas-Sultanat ta' Yogyakarta fl-1757. Minkejja tabù kontra ż-żjarat lejn il-monument, "huwa ħenn għall-kavallier li kien maqbud f'gaġġa (jiġifieri l-istatwa f'waħda mill-istupi bit-toqob) li ma felaħx ma jmurx jarah". Malli reġa' lura lejn il-palazz tiegħu, huwa marad u miet l-għada.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 5.</ref> === Skoperta mill-ġdid === [[Stampa:Terrace on the temple of Borobudur 1913.jpg|xellug|daqsminuri|289x289px|Terrazza fuq it-tempju ta' Borobudur fl-1913.]] Wara li nħakmet, Ġava sfat taħt l-amministrazzjoni Brittanika mill-1811 sal-1816. Il-gvernatur maħtur kien il-Logutenent Gvernatur-Ġeneral Thomas Stamford Raffles, li wera interess kbir fl-istorja ta' Ġava. Huwa kkollezzjona antikitajiet Ġavaniżi u ħa noti permezz ta' kuntatti mal-abitanti lokali matul iż-żjara tiegħu madwar il-gżira. Fi żjara ta' spezzjoni lejn is-Semarang fl-1814, huwa ġie infurmat dwar monument kbir f'nofs il-ġungla qrib il-villaġġ ta' Bumisegoro. Huwa ma setax jara s-sit hu stess, iżda bagħat lil [[Hermann Cornelius]], inġinier Olandiż li, fost esplorazzjonijiet oħra għall-antikitajiet, skopra l-kumpless ta' Sewu fl-1806-1807 u investigah. F'xahrejn, Cornelius u tim ta' 200 raġel qatgħu s-siġar, ħarqu l-veġetazzjoni u neħħew il-ħamrija u r-radam biex jiżvelaw il-monument. Minħabba l-periklu ta' ċediment, ma setax jiżvela l-galleriji kollha. Huwa rrapporta s-sejbiet tiegħu lil Raffles, u inkluda diversi tpinġijiet. Minkejja li Raffles semma l-iskoperta u x-xogħol iebes ta' Cornelius u t-tim ta' rġiel fi ftit sentenzi biss, huwa ġie kkreditat bl-iskoperta mill-ġdid tal-monument, bħala dak li żvelaha għall-attenzjoni tad-dinja.<ref name=":1">Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 6.</ref> [[Christiaan Lodewijk Hartmann]], resident tar-reġjun ta' Kedu, kompla x-xogħol ta' Cornelius, u fl-1835, il-kumpless kollu ġie żvelat minn taħt ir-radam u l-ħamrija. L-interess tiegħu f'Borobudur kien iktar personali milli uffiċjali. Hartmann ma kitibx rapporti dwar l-attivitajiet tiegħu, b'mod partikolari, il-ġrajja allegata li skopra statwa kbira tal-Buddha fl-istupa prinċipali. Fl-1842, Hartmann investiga l-istupa prinċipali, għalkemm dak li skopra mhuwiex magħruf u l-istupa prinċipali attwalment hija vojta.<ref name=":1" /> Imbagħad, il-gvern Olandiż tal-Indji tal-Lvant ikkummissjona lil [[Frans Carel Wilsen]], uffiċjal tal-inġinerija Olandiż, li studja l-monument u pinġa mijiet ta' skizzi. [[Jan Frederik Gerrit Brumund]] inħatar ukoll biex iwettaq studju dettaljat tal-monument, li tlesta fl-1859. Il-gvern kien beħsiebu jippubblika artiklu bbażat fuq l-istudju ta' Brumund issupplimentat bit-tpinġijiet ta' Wilsen, iżda Brumund irrifjuta li jikkoopera. B'hekk imbagħad il-gvern ikkummissjona lil studjuż ieħor, [[Conradus Leemans]], li kkompila monografija bbażata fuq is-sorsi ta' Brumund u ta' Wilsen. Fl-1873 ġiet ippubblikata l-ewwel monografija tal-istudju dettaljat ta' Borobudur, segwita mit-traduzzjoni tagħha bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]] sena wara. L-ewwel ritratt tal-monument ittieħed fl-1872 mill-inċiżur Olandiż-Fjamming [[Isidore van Kinsbergen]].<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 42.</ref> [[Stampa:COLLECTIE TROPENMUSEUM De Boroboudour op Java TMnr 60050687.jpg|daqsminuri|254x254px|Borobudur fl-1872.]] L-apprezzament tas-sit żviluppa bil-mod, u għal xi żmien it-tempju kien sors tajjeb ta' tifkiriet oriġinali minnu u ta' dħul għall-"kaċċaturi tat-tifkiriet" u għall-ħallelin. Fl-1882, l-ispettur ewlieni tal-artefatti [[Kultura|kulturali]] rrakkomanda li Borobudur jiġu żarmat għalkollox ġebla ġebla u li r-riljievi jiġu rilokati f'[[Mużew|mużewijiet]] minħabba l-kundizzjoni mhux stabbli tal-monument. B'hekk, il-gvern ħatar lil [[Willem Pieter Groeneveldt]] bħala l-[[kuratur]] tal-kollezzjoni [[Arkeoloġija|arkeoloġika]] tas-Soċjetà Batavjana tal-[[L-Arti|Arti]] u tax-[[Xjenza|Xjenzi]], sabiex iwettaq investigazzjoni dettaljata tas-sit u jivvaluta l-kundizzjoni reali tal-kumpless; ir-rapport tiegħu indika li dawn il-biżgħat ma kinux ġustifikati u rrakkomanda li t-tempju jitħalla intatt.<ref>{{Ċita web|url=https://www.parlement.com/id/vhsk2t2pahw6/w_p_groeneveldt|titlu=W.P. Groeneveldt|sit=www.parlement.com|lingwa=nl|data-aċċess=2022-08-12}}</ref> Borobudur tqies bħala s-sors ta' tifkiriet, u partijiet mill-[[Skultura|iskulturi]] tiegħu nsterqu, uħud saħansitra bil-kunsens tal-gvern kolonjali. Fl-1896, ir-Re Chulalongkorn tas-[[Siam]] żar Ġava u talab u ngħata l-permess biex jieħu d-dar miegħu tmien tagħbijiet ta' skulturi fil-karrettuni minn Borobudur. Dawn kienu jinkludu tletin opra meħuda minn għadd ta' panewijiet ta' riljievi, ħames xbihat tal-Buddha, żewġ [[Iljun|iljuni]], ''gargoyle'', diversi motivi ta' ''kala'' mit-turġien u mid-daħliet, u statwa ta' gwardjan (''dvarapala''). Bosta minn dawn l-artefatti, l-iktar l-iljuni, id-''dvarapala'', il-''kala'', il-''makara'' u l-ispieri ġganteski llum il-ġurnata jinsabu għall-wiri fis-sala tal-Arti ta' Ġava fil-Mużew Nazzjonali ta' [[Bangkok]], it-Tajlandja.<ref>John Miksic; Marcello Tranchini; Anita Tranchini (1996). ''Borobudur: Golden Tales of the Buddhas''. Tuttle publishing. p. 29. ISBN <bdi>9780945971900</bdi>.</ref> === Restawr === [[Stampa:COLLECTIE TROPENMUSEUM De Borobudur TMnr 10023620.jpg|xellug|daqsminuri|Borobudur wara r-restawr ta' Van Erp fl-1911. Ta' min wieħed jinnota r-rikostruzzjoni taċ-''chhatra'' fil-quċċata tal-istupa prinċipali (li mbagħad ġiet żarmata).]] Borobudur ġibed l-attenzjoni lejh fl-1885, meta l-inġinier Olandiż [[Jan Willem IJzerman]], il-President tas-Soċjetà Arkeoloġika f'Yogyakarta, għamel l-iskoperta tas-saff moħbi taħt l-art.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20071226230646/http://www.kompas.com/kompas-cetak/0004/07/dikbud/boro09.htm|titlu=Borobudur Pernah Salah Desain -- Jumat, 7 April 2000|data=2007-12-26|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Ritratti li jiżvelaw ir-riljievi fuq is-saff moħbi ttieħdu fl-1890-1891.<ref>Soekmono (1976). ''Chandi Borobudur: A Monument of Mankind''. Pariġi: Unesco Press. ISBN <bdi>92-3-101292-4</bdi>. p. 43.</ref> L-iskoperta wasslet biex il-gvern Olandiż tal-Indji tal-Lvant jieħu passi biex jissalvagwardja l-monument. Fl-1900, il-gvern stabbilixxa kummissjoni li kienet tikkonsisti minn tliet uffiċjali biex jivvalutaw il-monument: [[Jan Lourens Andries Brandes]], storiku tal-arti, [[Theodoor van Erp]], inġinier u fizzjal tal-armata Olandiża, u [[Benjamin Willem van de Kamer]], inġinier tal-kostruzzjoni mid-Dipartiment tax-Xogħlijiet Pubbliċi. Fl-1902, il-kummissjoni ppreżentat pjan ta' proposta maqsum fi tliet stadji lill-gvern. L-ewwel nett, il-perikli immedjati kellhom jiġu evitati billi jiġu msaħħa mill-ġdid il-kantunieri tat-tempju, billi jitneħħew il-ġebliet li kienu qed joħolqu periklu għall-partijiet biswithom, billi jissaħħu l-ewwel balavostri, u billi jiġu rrestawrati diversi niċeċ, arkati, stupi u l-istupa prinċipali. It-tieni, wara li l-perimetru tal-ispazji miftuħa tat-tempju jiġu magħluqin b'ċint, kellha ssir manutenzjoni kif suppost u d-drenaġġ kellu jittejjeb billi jiġu rrestawrati l-artijiet u mill-iżbokki għall-ilma. It-tielet, il-ġebel kollu li ma kienx f'postu kellu jitneħħa, l-aċċess għall-monument jitnaddaf sal-ewwel balavostri, il-ġebel sfigurat jitneħħa u l-istupa prinċipali tiġi rrestawrata. Il-kost totali ġie stmat dak iż-żmien li kellu jkun madwar 48,800 guilder Olandiż. [[Stampa:Karmawibhangga Museum Borobudur Unfinished Buddha.jpg|daqsminuri|Il-Buddha li Ma Tlestiex mill-istupa prinċipali ta' Borobudur li issa jinsab fil-Mużew ta' Karmawibhangga, flimkien maċ-''chhatra'' tal-istupa prinċipali ma' dahru. Il-Buddisti għadhom joffrulu l-offerti tagħhom.]] Imbagħad ir-restawr twettaq bejn l-1907 u l-1911, immexxi minn Theodor van Erp, billi ntużaw il-prinċipji tal-anastilożi.<ref>{{Ċita web|url=https://pramudikaardi.wordpress.com/tag/caesar-1973-the-restoration-and-conservation-project-of-borobudur-temple/|titlu=Caesar (1973). “The Restoration and Conservation Project of Borobudur Temple|kunjom=Dikka|isem=Ardhi|sit=Gagasan Sederhana|lingwa=id-ID|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> L-ewwel seba' xhur ta' restawr kienu skavi kontinwi tal-artijiet madwar il-monument f'tentattiv biex jinstabu l-irjus tal-Buddha u l-ġebliet tal-panewijiet neqsin. Van Erp żarma u reġa' bena t-tliet pjattaformi ċirkolari u l-istupi ta' fuq. Waqt ix-xogħlijiet ta' restawr, Van Erp skopra iktar affarijiet li seta' jagħmel biex itejjeb il-monument; b'hekk ippreżenta proposta oħra, li ġiet approvata b'kost addizzjonali ta' 34,600 guilder. Mal-ewwel daqqa t'għajn, Borobudur kien ġie rrestawrat għal kif kien meta kien fl-aqwa tiegħu. Van Erp baqa' għaddej u bir-reqqa kollha wettaq ir-rikostruzzjoni tal-quċċata taċ-''chattra'' (qisha umbrella bi tliet saffi) fuq l-istupa prinċipali. Madankollu, iktar 'il quddiem żarma ċ-''chattra'', u stqarr li ma kinux intuża biżżejjed ġebliet oriġinali fir-rikostruzzjoni tal-quċċata, li jfisser li d-disinn oriġinali tal-quċċata ta' Borobudur ma kinux magħrufa. Iċ-''chattra'' żarmata issa tinsab maħżuna fil-Mużew ta' Karmawibhangga, ftit mijiet ta' metri fit-Tramuntana minn Borobudur. Minħabba l-baġit limitat, ir-restawr kien iffoka primarjament fuq it-tindif tal-iskulturi, u Van Erp ma solviex il-problema tad-drenaġġ. Fi żmien ħmistax-il sena, il-ħitan tal-gallerija kien qed jisfrundaw u jċedu, u r-riljievi bdew juru sinjali ta' xquq ġodda u deterjorament. Van Erp uża l-konkos fir-restawr u minnu skulaw imluħa alkaliniċi u l-idrossidu tal-kalċju li ġew ittrasportati lejn il-bqija tal-kostruzzjoni. Dan ikkawża xi problemi, tant li kienet meħtieġa rinnovazzjoni ulterjuri b'mod urġenti. [[Stampa:Borobudur restoration.png|xellug|daqsminuri|L-inkorporazzjoni tal-konkos u ta' pajp tal-PVC biex tittejjeb is-sistema tad-drenaġġ ta' Borobudur matul ir-restawr tal-1973.]] Twettaq xi restawr żgħir ieħor, iżda dan ma kienx biżżejjed għal protezzjoni sħiħa. Matul [[it-Tieni Gwerra Dinjija]] u r-Rivoluzzjoni Nazzjonali Indoneżjana mill-1945 sal-1949, l-isforzi ta' restawr ta' Borobudur waqfu ħesrem. Il-monument kompla jġarrab ħsarat oħra minħabba t-temp u l-problemi tad-drenaġġ, li wasslu biex ir-radam fil-qalba tat-tempju jespandi, u b'hekk jimbotta l-istruttura tal-ġebel 'il barra u jxengel il-ħitan. Sas-snin 50 tas-seklu 20, xi partijiet ta' Borobudur kienu qed jiffaċċjaw periklu imminenti ta' ċediment. Fl-1965, l-Indoneżja talbet lill-UNESCO għal parir dwar modi kif setgħu jiġġieldu kontra l-problema tat-tnawwir ta' Borobudur u ta' monumenti oħra mill-elementi. Fl-1968 il-Professur Soekmono, li dak iż-żmien kien il-kap tas-Servizz Arkeoloġiku tal-Indoneżja, nieda l-kampanja tiegħu "Save Borobudur" (Insalvaw lil Borobudur), fi sforz biex jiġi organizzat proġett enormi ta' restawr.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pbs.org/treasuresoftheworld/borobudur/blevel_1/b6_saving.html|titlu=Borobudur - saving Borobudur|sit=www.pbs.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> [[Stampa:Save Borobudur Monument, 2.50rp+0.25 (1968).jpg|daqsminuri|[[Bolla postali]] Indoneżjana tal-1968 li kienet tippromwovi r-restawr ta' Borobudur.]] Fl-aħħar tas-snin 60 tas-seklu 20, il-gvern Indoneżjan kien talab rinnovazzjoni maġġuri mill-komunità internazzjonali biex il-monument jiġi protett. Fl-1973, tfassal pjan ewlieni għar-restawr ta' Borobudur. Permezz ta' ''Ftehim dwar il-Kontribuzzjonijiet Volontarji li kellhom jingħataw għat-Twettiq tal-Proġett ta' Preservazzjoni ta' Borobudur'' (Pariġi, id-29 ta' Jannar 1973), ħames pajjiżi qablu li jikkontribwixxu għar-restawr: l-[[Awstralja]] (AUD $200,000), il-[[Belġju]] (BEF fr.250,000), [[Ċipru]] (CYP £100,000), [[Franza]] (USD $77,500) u l-[[Ġermanja]] (DEM DM 2,000,000). Imbagħad, il-gvern Indoneżjan u l-UNESCO ħadu ħsieb il-preservazzjoni tal-monument permezz ta' proġett kbir ta' restawr bejn l-1975 u l-1982. Fl-1975, beda x-xogħol reali fuq il-monument. Iktar minn miljun ġebla ġiet żarmata u tneħħiet mill-monument matul ir-restawr, u waħda waħda tpoġġew fil-ġenb qishom biċċiet ta' jig-saw puzzle enormi sabiex jiġu identifikati, ikkatalogati, imnaddfa u ttrattati għall-preservazzjoni individwalment. Borobudur sar sit ta' prova għal tekniki ġodda ta' konservazzjoni, fosthom proċeduri ġodda għall-ġlieda kontra l-mikroorganiżmi li jattakkaw il-ġebla. Il-pedamenti tat-tempju ġew stabilizzati, u l-1,460 panew tnaddfu. Ir-restawr kien jinvolvi ż-żarmar tal-ħames pjattaformi kwadri u t-titjib tad-drenaġġ billi jinbnew kanali tal-ilma inkorporati fil-monument. Ġew miżjuda kemm saffi impermeabbli kif ukoll saffi li jaġixxu bħala filtru. Dan il-proġett kolossali kien jinvolvi madwar 600 persuna għar-restawr tal-monument u sewa total ta' US$6,901,243. Wara li l-proġett tlesta, l-UNESCO ddeżinjat lil Borobudur bħala Sit ta' Wirt Dinji fl-1991.<ref name=":0" /> F'Diċembru 2017, l-idea li xi darba terġa' tiġi installata ċ-''chattra'' fil-quċċata tal-istupa prinċipali ta' Borobudur reġgħet tqajmet. Madankollu, l-esperti qalu li kien meħtieġ studju dettaljat dwar ir-restawr tal-quċċata b'għamla ta' umbrella u sa issa dan il-proġett baqa' ma twettaqx. == Iktar qari == * Luis O. Gomez & Hiram W. Woodward (1981). Barabudur, history and significance of a Buddhist monument. presented at the Int. Conf. on Borobudur, Univ. of Michigan, 16–17 May 1974. Berkeley: Asian Humanities Press. <nowiki>ISBN 0-89581-151-0</nowiki>. * August J.B. Kempers (1976). Ageless Borobudur: Buddhist mystery in stone, decay and restoration, Mendut and Pawon, folklife in ancient Java. Wassenaar: Servire. <nowiki>ISBN 90-6077-553-8</nowiki>. * John Miksic (1999). The Mysteries of Borobudur. Hongkong: Periplus. <nowiki>ISBN 962-593-198-8</nowiki>. * Morton III, W. Brown (January 1983). "Indonesia Rescues Ancient Borobudur". National Geographic. 163 (1): 126–142. ISSN 0027-9358. * Adrian Snodgrass (1985). The symbolism of the stupa. Southeast Asia Program. Ithaca, N.Y.: Cornell University. <nowiki>ISBN 0-87727-700-1</nowiki>. * Levin, Cecelia. "Enshrouded in Dharma and Artha: The Narrative Sequence of Borobudur's First Gallery Wall." In Materializing Southeast Asia's Past: Selected Papers from the 12th International Conference of the European Association of Southeast Asian Archaeologists, edited by Klokke Marijke J. and Degroot Véronique, 27-40. SINGAPORE: NUS Press, 2013. * Jaini, Padmanabh S. "The Story of Sudhana and Manoharā: An Analysis of the Texts and the Borobudur Reliefs." Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 29, no. 3 (1966): 533-58. * Shastri, Bahadur Chand. “THE IDENTIFICATION OF THE FIRST SIXTEEN RELIEFS ON THE SECOND MAIN-WALL OF BARABUDUR.” Bijdragen Tot De Taal-, Land- En Volkenkunde Van Nederlandsch-Indië, vol. 89, no. 1, 1932, pp. 173–181. * SUNDBERG, JEFFREY ROGER. "Considerations on the Dating of the Barabuḍur Stūpa." Bijdragen Tot De Taal-, Land- En Volkenkunde 162, no. 1 (2006): 95-132. == Referenzi == [[Kategorija:Tempji]] [[Kategorija:Buddiżmu]] [[Kategorija:Monumenti]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Indoneżja]] td015yatfbsm6ktb5yg03qr5q3iw0du 14 28788 278944 2022-08-12T16:54:43Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{mietu|156|3|16}} wikitext text/x-wiki {{mietu|156|3|16}} 4i9f512lsp160x65ztmjpb7zth35al6 14 28789 278945 2022-08-12T16:55:36Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{deċennju|1560|16}} wikitext text/x-wiki {{deċennju|1560|16}} 2q1gqn2g7x5rrxf1t1tyl5r852p9l5p 14 28790 278946 2022-08-12T16:56:23Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{mietu|149|4|15}} wikitext text/x-wiki {{mietu|149|4|15}} 9sym410pbkc3cxoqvmk1gumdz3vlb1l 14 28791 278947 2022-08-12T16:56:47Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{twieldu|143|0|15}} wikitext text/x-wiki {{twieldu|143|0|15}} i8fpnpcs27tp7mzb16zn34oegu1mexu 14 28792 278948 2022-08-12T16:57:24Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{deċennju|1430|15}} wikitext text/x-wiki {{deċennju|1430|15}} nwwcnotlu1jjezqs9spu8bcihxtrqjg 0 28793 278964 2022-08-13T07:35:37Z Trigcly 17859 Kontenut, infobox, kwotazzjonijiet u ħoloq wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alessandrina "Sandra" Mondaini''' (pronunzjata bit-[[Lingwa Taljana|Taljan]]: [ˈsandra mondaˈiːni]; twieldet fl-1 ta' Settembru 1931 – mietet fil-21 ta' Settembru 2010) kienet attriċi, [[Kantant|kantanta]] u preżentatriċi tat-televiżjoni u tar-radju [[Italja|Taljana]]. Dehret fi 30 film bejn l-1953 u l-2008. == Bijografija == Imwielda f'[[Milan]], l-Italja, iżżewġet lill-attur [[Raimondo Vianello]] fl-1962. Flimkien mar-raġel tagħha ppreżentat bosta programmi ta' varjetà fuq it-televiżjoni Taljana, inkluż ''Tante scuse'', ''Di nuovo tante scuse'', ''Attenti a noi due'', ''Sandra e Raimondo Show'' u ''Stasera niente di nuovo''. Bejn l-1988 u l-2007 kellha rwol ta' protagonista flimkien ma' żewġha fis-sensiela televiżiva Taljana famuża, ''Casa Vianello''. L-aħħar xogħol tagħha kien il-film televiżiv ''Crociera Vianello'', li kien film li nibet minn ''Casa Vianello''. Mondaini miet fil-21 ta' Settembru 2010 f'Milan tal-età ta' 79 sena, ħames xhur wara li miet ir-raġel tagħha. == Filmografija == * ''Attanasio cavallo vanesio'' (1953) - Soubrettina * ''Laugh! Laugh! Laugh!'' (1954) - Innamorata litigiosa * ''No, no, Nanette'' (1955) (TV) * ''Io piaccio'' (1955) - Il-Mara Fitta fit-Teatru * ''Motivo in maschera'' (1955) * ''Il campanile d'oro'' (1955) - Rosetta * ''Susanna tutta panna'' (1957) - Marisa Trombetti * ''Le dritte'' (1958) - Rina Bettini * ''La ragazza indiavolata'' (1958) (TV) * ''Il gatto in cantina'' (1958) (TV) * ''Noi siamo due evasi'' (1959) - Isabella * ''Tom Jones'' (1960) (TV) * ''Caccia al marito'' (1960) - Ilde Cavazza * ''Le olimpiadi dei mariti'' (1960) - Sandra, il-mara ta' Raimondo * ''Un mandarino per Teo'' (1960) - Rosanella Ferrante * ''Ferragosto in bikini'' (1960) - Is-sid tal-lukanda Stella (vuċi) * ''Bellezze sulla spiaggia'' (1961) * ''Hercules in the Valley of Woe'' (1961) * ''Scandali al mare'' (1961) - Alba * ''Le magnifiche sette'' (1961) - Sergente Stefania * ''La ragazza sotto il lenzuolo'' (1961) - Greta * ''Gli italiani e le donne'' (1962) - Livia (is-segment "L'Auto-garçonniere") * ''Il coraggio'' (1962) (TV) * ''Principesse Violini e Champagne'' (1963) (TV) * ''Il giorno più corto'' (1963) - Erede Siciliana (mhux ikkreditat) * ''Le motorizzate'' (1963) - The Lady Driver (is-segment "Un Investimento Sicuro") * ''Siamo tutti pomicioni'', tar-reġista [[Marino Girolami]] (1963) - Lidia - il-mara ta' Floro (is-segment "Il piazzista") * ''La donna degli altri è sempre più bella'' (1963) - is-Sinjura Parodi (is-segment "La natura vergine") * ''I maniaci'' (1964) - il-mara ta' Paolo (is-segment "I consigli") * ''Corpse for the Lady'' (1964) - Marina * ''Questo pazzo, pazzo mondo della canzone'' (1965) * ''Spiaggia libera'' (1966) - Maria - il-mara tal-inġinier * ''Mi vedrai tornare'' (1966) - il-mara ta' Tommasso, waitress * ''Veneri in collegio'' (1965) - Leontine * ''A... come assassino'' (1966) * ''Due dozzine di rose scarlatte'' (1966) (TV) * ''Chi non prova non ci crede'' (1968) (TV) * ''Bertoldo Bertoldino e Cacasenno'' (1969) (TV) * ''La donna di cuori'' (1969) (TV) - Brigitte Ansara * ''Sbirulino'' (1982) - Sbirulino * ''Casa Vianello'' (1988-2006) (TV) - Sandra Mondaini * ''Cascina Vianello'' (1996) (TV) - Sandra Mondaini * ''Caro maestro'' (1996) (TV) - iz-zija Ottilia * ''Caro maestro 2'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''I misteri di Cascina Vianello'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''Crociera Vianello'' (2008) (TV) - Sandra Mondaini == Referenzi == 0dcz7ialf3yczcj2vjuh7ant4wk59l2 278965 278964 2022-08-13T07:35:48Z Trigcly 17859 added [[Category:Atturi Taljani]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alessandrina "Sandra" Mondaini''' (pronunzjata bit-[[Lingwa Taljana|Taljan]]: [ˈsandra mondaˈiːni]; twieldet fl-1 ta' Settembru 1931 – mietet fil-21 ta' Settembru 2010) kienet attriċi, [[Kantant|kantanta]] u preżentatriċi tat-televiżjoni u tar-radju [[Italja|Taljana]]. Dehret fi 30 film bejn l-1953 u l-2008. == Bijografija == Imwielda f'[[Milan]], l-Italja, iżżewġet lill-attur [[Raimondo Vianello]] fl-1962. Flimkien mar-raġel tagħha ppreżentat bosta programmi ta' varjetà fuq it-televiżjoni Taljana, inkluż ''Tante scuse'', ''Di nuovo tante scuse'', ''Attenti a noi due'', ''Sandra e Raimondo Show'' u ''Stasera niente di nuovo''. Bejn l-1988 u l-2007 kellha rwol ta' protagonista flimkien ma' żewġha fis-sensiela televiżiva Taljana famuża, ''Casa Vianello''. L-aħħar xogħol tagħha kien il-film televiżiv ''Crociera Vianello'', li kien film li nibet minn ''Casa Vianello''. Mondaini miet fil-21 ta' Settembru 2010 f'Milan tal-età ta' 79 sena, ħames xhur wara li miet ir-raġel tagħha. == Filmografija == * ''Attanasio cavallo vanesio'' (1953) - Soubrettina * ''Laugh! Laugh! Laugh!'' (1954) - Innamorata litigiosa * ''No, no, Nanette'' (1955) (TV) * ''Io piaccio'' (1955) - Il-Mara Fitta fit-Teatru * ''Motivo in maschera'' (1955) * ''Il campanile d'oro'' (1955) - Rosetta * ''Susanna tutta panna'' (1957) - Marisa Trombetti * ''Le dritte'' (1958) - Rina Bettini * ''La ragazza indiavolata'' (1958) (TV) * ''Il gatto in cantina'' (1958) (TV) * ''Noi siamo due evasi'' (1959) - Isabella * ''Tom Jones'' (1960) (TV) * ''Caccia al marito'' (1960) - Ilde Cavazza * ''Le olimpiadi dei mariti'' (1960) - Sandra, il-mara ta' Raimondo * ''Un mandarino per Teo'' (1960) - Rosanella Ferrante * ''Ferragosto in bikini'' (1960) - Is-sid tal-lukanda Stella (vuċi) * ''Bellezze sulla spiaggia'' (1961) * ''Hercules in the Valley of Woe'' (1961) * ''Scandali al mare'' (1961) - Alba * ''Le magnifiche sette'' (1961) - Sergente Stefania * ''La ragazza sotto il lenzuolo'' (1961) - Greta * ''Gli italiani e le donne'' (1962) - Livia (is-segment "L'Auto-garçonniere") * ''Il coraggio'' (1962) (TV) * ''Principesse Violini e Champagne'' (1963) (TV) * ''Il giorno più corto'' (1963) - Erede Siciliana (mhux ikkreditat) * ''Le motorizzate'' (1963) - The Lady Driver (is-segment "Un Investimento Sicuro") * ''Siamo tutti pomicioni'', tar-reġista [[Marino Girolami]] (1963) - Lidia - il-mara ta' Floro (is-segment "Il piazzista") * ''La donna degli altri è sempre più bella'' (1963) - is-Sinjura Parodi (is-segment "La natura vergine") * ''I maniaci'' (1964) - il-mara ta' Paolo (is-segment "I consigli") * ''Corpse for the Lady'' (1964) - Marina * ''Questo pazzo, pazzo mondo della canzone'' (1965) * ''Spiaggia libera'' (1966) - Maria - il-mara tal-inġinier * ''Mi vedrai tornare'' (1966) - il-mara ta' Tommasso, waitress * ''Veneri in collegio'' (1965) - Leontine * ''A... come assassino'' (1966) * ''Due dozzine di rose scarlatte'' (1966) (TV) * ''Chi non prova non ci crede'' (1968) (TV) * ''Bertoldo Bertoldino e Cacasenno'' (1969) (TV) * ''La donna di cuori'' (1969) (TV) - Brigitte Ansara * ''Sbirulino'' (1982) - Sbirulino * ''Casa Vianello'' (1988-2006) (TV) - Sandra Mondaini * ''Cascina Vianello'' (1996) (TV) - Sandra Mondaini * ''Caro maestro'' (1996) (TV) - iz-zija Ottilia * ''Caro maestro 2'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''I misteri di Cascina Vianello'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''Crociera Vianello'' (2008) (TV) - Sandra Mondaini == Referenzi == [[Kategorija:Atturi Taljani]] pj8qmkah4eh491fgmyxt5bbjeunpv50 278966 278965 2022-08-13T07:36:01Z Trigcly 17859 added [[Category:Kantanti Taljani]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alessandrina "Sandra" Mondaini''' (pronunzjata bit-[[Lingwa Taljana|Taljan]]: [ˈsandra mondaˈiːni]; twieldet fl-1 ta' Settembru 1931 – mietet fil-21 ta' Settembru 2010) kienet attriċi, [[Kantant|kantanta]] u preżentatriċi tat-televiżjoni u tar-radju [[Italja|Taljana]]. Dehret fi 30 film bejn l-1953 u l-2008. == Bijografija == Imwielda f'[[Milan]], l-Italja, iżżewġet lill-attur [[Raimondo Vianello]] fl-1962. Flimkien mar-raġel tagħha ppreżentat bosta programmi ta' varjetà fuq it-televiżjoni Taljana, inkluż ''Tante scuse'', ''Di nuovo tante scuse'', ''Attenti a noi due'', ''Sandra e Raimondo Show'' u ''Stasera niente di nuovo''. Bejn l-1988 u l-2007 kellha rwol ta' protagonista flimkien ma' żewġha fis-sensiela televiżiva Taljana famuża, ''Casa Vianello''. L-aħħar xogħol tagħha kien il-film televiżiv ''Crociera Vianello'', li kien film li nibet minn ''Casa Vianello''. Mondaini miet fil-21 ta' Settembru 2010 f'Milan tal-età ta' 79 sena, ħames xhur wara li miet ir-raġel tagħha. == Filmografija == * ''Attanasio cavallo vanesio'' (1953) - Soubrettina * ''Laugh! Laugh! Laugh!'' (1954) - Innamorata litigiosa * ''No, no, Nanette'' (1955) (TV) * ''Io piaccio'' (1955) - Il-Mara Fitta fit-Teatru * ''Motivo in maschera'' (1955) * ''Il campanile d'oro'' (1955) - Rosetta * ''Susanna tutta panna'' (1957) - Marisa Trombetti * ''Le dritte'' (1958) - Rina Bettini * ''La ragazza indiavolata'' (1958) (TV) * ''Il gatto in cantina'' (1958) (TV) * ''Noi siamo due evasi'' (1959) - Isabella * ''Tom Jones'' (1960) (TV) * ''Caccia al marito'' (1960) - Ilde Cavazza * ''Le olimpiadi dei mariti'' (1960) - Sandra, il-mara ta' Raimondo * ''Un mandarino per Teo'' (1960) - Rosanella Ferrante * ''Ferragosto in bikini'' (1960) - Is-sid tal-lukanda Stella (vuċi) * ''Bellezze sulla spiaggia'' (1961) * ''Hercules in the Valley of Woe'' (1961) * ''Scandali al mare'' (1961) - Alba * ''Le magnifiche sette'' (1961) - Sergente Stefania * ''La ragazza sotto il lenzuolo'' (1961) - Greta * ''Gli italiani e le donne'' (1962) - Livia (is-segment "L'Auto-garçonniere") * ''Il coraggio'' (1962) (TV) * ''Principesse Violini e Champagne'' (1963) (TV) * ''Il giorno più corto'' (1963) - Erede Siciliana (mhux ikkreditat) * ''Le motorizzate'' (1963) - The Lady Driver (is-segment "Un Investimento Sicuro") * ''Siamo tutti pomicioni'', tar-reġista [[Marino Girolami]] (1963) - Lidia - il-mara ta' Floro (is-segment "Il piazzista") * ''La donna degli altri è sempre più bella'' (1963) - is-Sinjura Parodi (is-segment "La natura vergine") * ''I maniaci'' (1964) - il-mara ta' Paolo (is-segment "I consigli") * ''Corpse for the Lady'' (1964) - Marina * ''Questo pazzo, pazzo mondo della canzone'' (1965) * ''Spiaggia libera'' (1966) - Maria - il-mara tal-inġinier * ''Mi vedrai tornare'' (1966) - il-mara ta' Tommasso, waitress * ''Veneri in collegio'' (1965) - Leontine * ''A... come assassino'' (1966) * ''Due dozzine di rose scarlatte'' (1966) (TV) * ''Chi non prova non ci crede'' (1968) (TV) * ''Bertoldo Bertoldino e Cacasenno'' (1969) (TV) * ''La donna di cuori'' (1969) (TV) - Brigitte Ansara * ''Sbirulino'' (1982) - Sbirulino * ''Casa Vianello'' (1988-2006) (TV) - Sandra Mondaini * ''Cascina Vianello'' (1996) (TV) - Sandra Mondaini * ''Caro maestro'' (1996) (TV) - iz-zija Ottilia * ''Caro maestro 2'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''I misteri di Cascina Vianello'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''Crociera Vianello'' (2008) (TV) - Sandra Mondaini == Referenzi == [[Kategorija:Atturi Taljani]] [[Kategorija:Kantanti Taljani]] 7o0sotg6ygifa28u4zreuodbbppnbcd 278967 278966 2022-08-13T07:36:10Z Trigcly 17859 added [[Category:Preżentaturi televiżivi Taljani]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alessandrina "Sandra" Mondaini''' (pronunzjata bit-[[Lingwa Taljana|Taljan]]: [ˈsandra mondaˈiːni]; twieldet fl-1 ta' Settembru 1931 – mietet fil-21 ta' Settembru 2010) kienet attriċi, [[Kantant|kantanta]] u preżentatriċi tat-televiżjoni u tar-radju [[Italja|Taljana]]. Dehret fi 30 film bejn l-1953 u l-2008. == Bijografija == Imwielda f'[[Milan]], l-Italja, iżżewġet lill-attur [[Raimondo Vianello]] fl-1962. Flimkien mar-raġel tagħha ppreżentat bosta programmi ta' varjetà fuq it-televiżjoni Taljana, inkluż ''Tante scuse'', ''Di nuovo tante scuse'', ''Attenti a noi due'', ''Sandra e Raimondo Show'' u ''Stasera niente di nuovo''. Bejn l-1988 u l-2007 kellha rwol ta' protagonista flimkien ma' żewġha fis-sensiela televiżiva Taljana famuża, ''Casa Vianello''. L-aħħar xogħol tagħha kien il-film televiżiv ''Crociera Vianello'', li kien film li nibet minn ''Casa Vianello''. Mondaini miet fil-21 ta' Settembru 2010 f'Milan tal-età ta' 79 sena, ħames xhur wara li miet ir-raġel tagħha. == Filmografija == * ''Attanasio cavallo vanesio'' (1953) - Soubrettina * ''Laugh! Laugh! Laugh!'' (1954) - Innamorata litigiosa * ''No, no, Nanette'' (1955) (TV) * ''Io piaccio'' (1955) - Il-Mara Fitta fit-Teatru * ''Motivo in maschera'' (1955) * ''Il campanile d'oro'' (1955) - Rosetta * ''Susanna tutta panna'' (1957) - Marisa Trombetti * ''Le dritte'' (1958) - Rina Bettini * ''La ragazza indiavolata'' (1958) (TV) * ''Il gatto in cantina'' (1958) (TV) * ''Noi siamo due evasi'' (1959) - Isabella * ''Tom Jones'' (1960) (TV) * ''Caccia al marito'' (1960) - Ilde Cavazza * ''Le olimpiadi dei mariti'' (1960) - Sandra, il-mara ta' Raimondo * ''Un mandarino per Teo'' (1960) - Rosanella Ferrante * ''Ferragosto in bikini'' (1960) - Is-sid tal-lukanda Stella (vuċi) * ''Bellezze sulla spiaggia'' (1961) * ''Hercules in the Valley of Woe'' (1961) * ''Scandali al mare'' (1961) - Alba * ''Le magnifiche sette'' (1961) - Sergente Stefania * ''La ragazza sotto il lenzuolo'' (1961) - Greta * ''Gli italiani e le donne'' (1962) - Livia (is-segment "L'Auto-garçonniere") * ''Il coraggio'' (1962) (TV) * ''Principesse Violini e Champagne'' (1963) (TV) * ''Il giorno più corto'' (1963) - Erede Siciliana (mhux ikkreditat) * ''Le motorizzate'' (1963) - The Lady Driver (is-segment "Un Investimento Sicuro") * ''Siamo tutti pomicioni'', tar-reġista [[Marino Girolami]] (1963) - Lidia - il-mara ta' Floro (is-segment "Il piazzista") * ''La donna degli altri è sempre più bella'' (1963) - is-Sinjura Parodi (is-segment "La natura vergine") * ''I maniaci'' (1964) - il-mara ta' Paolo (is-segment "I consigli") * ''Corpse for the Lady'' (1964) - Marina * ''Questo pazzo, pazzo mondo della canzone'' (1965) * ''Spiaggia libera'' (1966) - Maria - il-mara tal-inġinier * ''Mi vedrai tornare'' (1966) - il-mara ta' Tommasso, waitress * ''Veneri in collegio'' (1965) - Leontine * ''A... come assassino'' (1966) * ''Due dozzine di rose scarlatte'' (1966) (TV) * ''Chi non prova non ci crede'' (1968) (TV) * ''Bertoldo Bertoldino e Cacasenno'' (1969) (TV) * ''La donna di cuori'' (1969) (TV) - Brigitte Ansara * ''Sbirulino'' (1982) - Sbirulino * ''Casa Vianello'' (1988-2006) (TV) - Sandra Mondaini * ''Cascina Vianello'' (1996) (TV) - Sandra Mondaini * ''Caro maestro'' (1996) (TV) - iz-zija Ottilia * ''Caro maestro 2'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''I misteri di Cascina Vianello'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''Crociera Vianello'' (2008) (TV) - Sandra Mondaini == Referenzi == [[Kategorija:Atturi Taljani]] [[Kategorija:Kantanti Taljani]] [[Kategorija:Preżentaturi televiżivi Taljani]] 94mtg64uov9r4b8ivd7znycgn33t9up 278968 278967 2022-08-13T07:36:25Z Trigcly 17859 added [[Category:Twieldu fl-1931]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alessandrina "Sandra" Mondaini''' (pronunzjata bit-[[Lingwa Taljana|Taljan]]: [ˈsandra mondaˈiːni]; twieldet fl-1 ta' Settembru 1931 – mietet fil-21 ta' Settembru 2010) kienet attriċi, [[Kantant|kantanta]] u preżentatriċi tat-televiżjoni u tar-radju [[Italja|Taljana]]. Dehret fi 30 film bejn l-1953 u l-2008. == Bijografija == Imwielda f'[[Milan]], l-Italja, iżżewġet lill-attur [[Raimondo Vianello]] fl-1962. Flimkien mar-raġel tagħha ppreżentat bosta programmi ta' varjetà fuq it-televiżjoni Taljana, inkluż ''Tante scuse'', ''Di nuovo tante scuse'', ''Attenti a noi due'', ''Sandra e Raimondo Show'' u ''Stasera niente di nuovo''. Bejn l-1988 u l-2007 kellha rwol ta' protagonista flimkien ma' żewġha fis-sensiela televiżiva Taljana famuża, ''Casa Vianello''. L-aħħar xogħol tagħha kien il-film televiżiv ''Crociera Vianello'', li kien film li nibet minn ''Casa Vianello''. Mondaini miet fil-21 ta' Settembru 2010 f'Milan tal-età ta' 79 sena, ħames xhur wara li miet ir-raġel tagħha. == Filmografija == * ''Attanasio cavallo vanesio'' (1953) - Soubrettina * ''Laugh! Laugh! Laugh!'' (1954) - Innamorata litigiosa * ''No, no, Nanette'' (1955) (TV) * ''Io piaccio'' (1955) - Il-Mara Fitta fit-Teatru * ''Motivo in maschera'' (1955) * ''Il campanile d'oro'' (1955) - Rosetta * ''Susanna tutta panna'' (1957) - Marisa Trombetti * ''Le dritte'' (1958) - Rina Bettini * ''La ragazza indiavolata'' (1958) (TV) * ''Il gatto in cantina'' (1958) (TV) * ''Noi siamo due evasi'' (1959) - Isabella * ''Tom Jones'' (1960) (TV) * ''Caccia al marito'' (1960) - Ilde Cavazza * ''Le olimpiadi dei mariti'' (1960) - Sandra, il-mara ta' Raimondo * ''Un mandarino per Teo'' (1960) - Rosanella Ferrante * ''Ferragosto in bikini'' (1960) - Is-sid tal-lukanda Stella (vuċi) * ''Bellezze sulla spiaggia'' (1961) * ''Hercules in the Valley of Woe'' (1961) * ''Scandali al mare'' (1961) - Alba * ''Le magnifiche sette'' (1961) - Sergente Stefania * ''La ragazza sotto il lenzuolo'' (1961) - Greta * ''Gli italiani e le donne'' (1962) - Livia (is-segment "L'Auto-garçonniere") * ''Il coraggio'' (1962) (TV) * ''Principesse Violini e Champagne'' (1963) (TV) * ''Il giorno più corto'' (1963) - Erede Siciliana (mhux ikkreditat) * ''Le motorizzate'' (1963) - The Lady Driver (is-segment "Un Investimento Sicuro") * ''Siamo tutti pomicioni'', tar-reġista [[Marino Girolami]] (1963) - Lidia - il-mara ta' Floro (is-segment "Il piazzista") * ''La donna degli altri è sempre più bella'' (1963) - is-Sinjura Parodi (is-segment "La natura vergine") * ''I maniaci'' (1964) - il-mara ta' Paolo (is-segment "I consigli") * ''Corpse for the Lady'' (1964) - Marina * ''Questo pazzo, pazzo mondo della canzone'' (1965) * ''Spiaggia libera'' (1966) - Maria - il-mara tal-inġinier * ''Mi vedrai tornare'' (1966) - il-mara ta' Tommasso, waitress * ''Veneri in collegio'' (1965) - Leontine * ''A... come assassino'' (1966) * ''Due dozzine di rose scarlatte'' (1966) (TV) * ''Chi non prova non ci crede'' (1968) (TV) * ''Bertoldo Bertoldino e Cacasenno'' (1969) (TV) * ''La donna di cuori'' (1969) (TV) - Brigitte Ansara * ''Sbirulino'' (1982) - Sbirulino * ''Casa Vianello'' (1988-2006) (TV) - Sandra Mondaini * ''Cascina Vianello'' (1996) (TV) - Sandra Mondaini * ''Caro maestro'' (1996) (TV) - iz-zija Ottilia * ''Caro maestro 2'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''I misteri di Cascina Vianello'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''Crociera Vianello'' (2008) (TV) - Sandra Mondaini == Referenzi == [[Kategorija:Atturi Taljani]] [[Kategorija:Kantanti Taljani]] [[Kategorija:Preżentaturi televiżivi Taljani]] [[Kategorija:Twieldu fl-1931]] dm3lta0y8su3d3fd5ccn6awvypl99nz 278969 278968 2022-08-13T07:36:34Z Trigcly 17859 added [[Category:Mietu fl-2010]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alessandrina "Sandra" Mondaini''' (pronunzjata bit-[[Lingwa Taljana|Taljan]]: [ˈsandra mondaˈiːni]; twieldet fl-1 ta' Settembru 1931 – mietet fil-21 ta' Settembru 2010) kienet attriċi, [[Kantant|kantanta]] u preżentatriċi tat-televiżjoni u tar-radju [[Italja|Taljana]]. Dehret fi 30 film bejn l-1953 u l-2008. == Bijografija == Imwielda f'[[Milan]], l-Italja, iżżewġet lill-attur [[Raimondo Vianello]] fl-1962. Flimkien mar-raġel tagħha ppreżentat bosta programmi ta' varjetà fuq it-televiżjoni Taljana, inkluż ''Tante scuse'', ''Di nuovo tante scuse'', ''Attenti a noi due'', ''Sandra e Raimondo Show'' u ''Stasera niente di nuovo''. Bejn l-1988 u l-2007 kellha rwol ta' protagonista flimkien ma' żewġha fis-sensiela televiżiva Taljana famuża, ''Casa Vianello''. L-aħħar xogħol tagħha kien il-film televiżiv ''Crociera Vianello'', li kien film li nibet minn ''Casa Vianello''. Mondaini miet fil-21 ta' Settembru 2010 f'Milan tal-età ta' 79 sena, ħames xhur wara li miet ir-raġel tagħha. == Filmografija == * ''Attanasio cavallo vanesio'' (1953) - Soubrettina * ''Laugh! Laugh! Laugh!'' (1954) - Innamorata litigiosa * ''No, no, Nanette'' (1955) (TV) * ''Io piaccio'' (1955) - Il-Mara Fitta fit-Teatru * ''Motivo in maschera'' (1955) * ''Il campanile d'oro'' (1955) - Rosetta * ''Susanna tutta panna'' (1957) - Marisa Trombetti * ''Le dritte'' (1958) - Rina Bettini * ''La ragazza indiavolata'' (1958) (TV) * ''Il gatto in cantina'' (1958) (TV) * ''Noi siamo due evasi'' (1959) - Isabella * ''Tom Jones'' (1960) (TV) * ''Caccia al marito'' (1960) - Ilde Cavazza * ''Le olimpiadi dei mariti'' (1960) - Sandra, il-mara ta' Raimondo * ''Un mandarino per Teo'' (1960) - Rosanella Ferrante * ''Ferragosto in bikini'' (1960) - Is-sid tal-lukanda Stella (vuċi) * ''Bellezze sulla spiaggia'' (1961) * ''Hercules in the Valley of Woe'' (1961) * ''Scandali al mare'' (1961) - Alba * ''Le magnifiche sette'' (1961) - Sergente Stefania * ''La ragazza sotto il lenzuolo'' (1961) - Greta * ''Gli italiani e le donne'' (1962) - Livia (is-segment "L'Auto-garçonniere") * ''Il coraggio'' (1962) (TV) * ''Principesse Violini e Champagne'' (1963) (TV) * ''Il giorno più corto'' (1963) - Erede Siciliana (mhux ikkreditat) * ''Le motorizzate'' (1963) - The Lady Driver (is-segment "Un Investimento Sicuro") * ''Siamo tutti pomicioni'', tar-reġista [[Marino Girolami]] (1963) - Lidia - il-mara ta' Floro (is-segment "Il piazzista") * ''La donna degli altri è sempre più bella'' (1963) - is-Sinjura Parodi (is-segment "La natura vergine") * ''I maniaci'' (1964) - il-mara ta' Paolo (is-segment "I consigli") * ''Corpse for the Lady'' (1964) - Marina * ''Questo pazzo, pazzo mondo della canzone'' (1965) * ''Spiaggia libera'' (1966) - Maria - il-mara tal-inġinier * ''Mi vedrai tornare'' (1966) - il-mara ta' Tommasso, waitress * ''Veneri in collegio'' (1965) - Leontine * ''A... come assassino'' (1966) * ''Due dozzine di rose scarlatte'' (1966) (TV) * ''Chi non prova non ci crede'' (1968) (TV) * ''Bertoldo Bertoldino e Cacasenno'' (1969) (TV) * ''La donna di cuori'' (1969) (TV) - Brigitte Ansara * ''Sbirulino'' (1982) - Sbirulino * ''Casa Vianello'' (1988-2006) (TV) - Sandra Mondaini * ''Cascina Vianello'' (1996) (TV) - Sandra Mondaini * ''Caro maestro'' (1996) (TV) - iz-zija Ottilia * ''Caro maestro 2'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''I misteri di Cascina Vianello'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''Crociera Vianello'' (2008) (TV) - Sandra Mondaini == Referenzi == [[Kategorija:Atturi Taljani]] [[Kategorija:Kantanti Taljani]] [[Kategorija:Preżentaturi televiżivi Taljani]] [[Kategorija:Twieldu fl-1931]] [[Kategorija:Mietu fl-2010]] 46lci1s3rjaau8b97zmw9mz8abft8bq 278970 278969 2022-08-13T07:40:28Z Trigcly 17859 defaultsort wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}} '''Alessandrina "Sandra" Mondaini''' (pronunzjata bit-[[Lingwa Taljana|Taljan]]: [ˈsandra mondaˈiːni]; twieldet fl-1 ta' Settembru 1931 – mietet fil-21 ta' Settembru 2010) kienet attriċi, [[Kantant|kantanta]] u preżentatriċi tat-televiżjoni u tar-radju [[Italja|Taljana]]. Dehret fi 30 film bejn l-1953 u l-2008. == Bijografija == Imwielda f'[[Milan]], l-Italja, iżżewġet lill-attur [[Raimondo Vianello]] fl-1962. Flimkien mar-raġel tagħha ppreżentat bosta programmi ta' varjetà fuq it-televiżjoni Taljana, inkluż ''Tante scuse'', ''Di nuovo tante scuse'', ''Attenti a noi due'', ''Sandra e Raimondo Show'' u ''Stasera niente di nuovo''. Bejn l-1988 u l-2007 kellha rwol ta' protagonista flimkien ma' żewġha fis-sensiela televiżiva Taljana famuża, ''Casa Vianello''. L-aħħar xogħol tagħha kien il-film televiżiv ''Crociera Vianello'', li kien film li nibet minn ''Casa Vianello''. Mondaini miet fil-21 ta' Settembru 2010 f'Milan tal-età ta' 79 sena, ħames xhur wara li miet ir-raġel tagħha. == Filmografija == * ''Attanasio cavallo vanesio'' (1953) - Soubrettina * ''Laugh! Laugh! Laugh!'' (1954) - Innamorata litigiosa * ''No, no, Nanette'' (1955) (TV) * ''Io piaccio'' (1955) - Il-Mara Fitta fit-Teatru * ''Motivo in maschera'' (1955) * ''Il campanile d'oro'' (1955) - Rosetta * ''Susanna tutta panna'' (1957) - Marisa Trombetti * ''Le dritte'' (1958) - Rina Bettini * ''La ragazza indiavolata'' (1958) (TV) * ''Il gatto in cantina'' (1958) (TV) * ''Noi siamo due evasi'' (1959) - Isabella * ''Tom Jones'' (1960) (TV) * ''Caccia al marito'' (1960) - Ilde Cavazza * ''Le olimpiadi dei mariti'' (1960) - Sandra, il-mara ta' Raimondo * ''Un mandarino per Teo'' (1960) - Rosanella Ferrante * ''Ferragosto in bikini'' (1960) - Is-sid tal-lukanda Stella (vuċi) * ''Bellezze sulla spiaggia'' (1961) * ''Hercules in the Valley of Woe'' (1961) * ''Scandali al mare'' (1961) - Alba * ''Le magnifiche sette'' (1961) - Sergente Stefania * ''La ragazza sotto il lenzuolo'' (1961) - Greta * ''Gli italiani e le donne'' (1962) - Livia (is-segment "L'Auto-garçonniere") * ''Il coraggio'' (1962) (TV) * ''Principesse Violini e Champagne'' (1963) (TV) * ''Il giorno più corto'' (1963) - Erede Siciliana (mhux ikkreditat) * ''Le motorizzate'' (1963) - The Lady Driver (is-segment "Un Investimento Sicuro") * ''Siamo tutti pomicioni'', tar-reġista [[Marino Girolami]] (1963) - Lidia - il-mara ta' Floro (is-segment "Il piazzista") * ''La donna degli altri è sempre più bella'' (1963) - is-Sinjura Parodi (is-segment "La natura vergine") * ''I maniaci'' (1964) - il-mara ta' Paolo (is-segment "I consigli") * ''Corpse for the Lady'' (1964) - Marina * ''Questo pazzo, pazzo mondo della canzone'' (1965) * ''Spiaggia libera'' (1966) - Maria - il-mara tal-inġinier * ''Mi vedrai tornare'' (1966) - il-mara ta' Tommasso, waitress * ''Veneri in collegio'' (1965) - Leontine * ''A... come assassino'' (1966) * ''Due dozzine di rose scarlatte'' (1966) (TV) * ''Chi non prova non ci crede'' (1968) (TV) * ''Bertoldo Bertoldino e Cacasenno'' (1969) (TV) * ''La donna di cuori'' (1969) (TV) - Brigitte Ansara * ''Sbirulino'' (1982) - Sbirulino * ''Casa Vianello'' (1988-2006) (TV) - Sandra Mondaini * ''Cascina Vianello'' (1996) (TV) - Sandra Mondaini * ''Caro maestro'' (1996) (TV) - iz-zija Ottilia * ''Caro maestro 2'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''I misteri di Cascina Vianello'' (1997) (TV) - Sandra Mondaini * ''Crociera Vianello'' (2008) (TV) - Sandra Mondaini == Referenzi == {{DEFAULTSORT:Mondaini, Sandra}} [[Kategorija:Atturi Taljani]] [[Kategorija:Kantanti Taljani]] [[Kategorija:Preżentaturi televiżivi Taljani]] [[Kategorija:Twieldu fl-1931]] [[Kategorija:Mietu fl-2010]] hhkk7m5heeh4xvk7klfjns83b98d37y 0 28794 278973 2022-08-13T08:41:26Z Chrisportelli 355 Chrisportelli mexxa l-paġna [[Abbazija ta’ Saint-Savin-sur-Gartempe]] għal [[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]]: [[:w:WP:'|WP:']] wikitext text/x-wiki #RINDIRIZZA [[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] moeob0esjmd4etk908de19r2ynqyzt3 14 28795 278978 2022-08-13T08:49:09Z ToniSant 4257 kategorija ġdida wikitext text/x-wiki [[Kategorija:Nies skont in-nazzjonalità]] nvhjgpf3mqggwb1widqelv75nazn9ol 278979 278978 2022-08-13T08:49:19Z ToniSant 4257 added [[Category:Turkija]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Kategorija:Nies skont in-nazzjonalità]] [[Kategorija:Turkija]] 3j3qzdawjkwu62byj0lfabrz427082c 10 28796 278985 2022-08-13T09:41:57Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: {{#if: {{{1<includeonly>|</includeonly>}}} {{{url|}}} {{#property:P856}} | [{{#if: {{{1|{{{url<includeonly>|</includeonly>}}}}}} | {{{1|{{{id}}}}}} | {{#property:P856}} }} {{#if: {{{2|{{{text<includeonly>|</includeonly>}}}}}} | {{{2|{{{text}}}}}} | Sit uffiċjali }}]<includeonly>{{EditAtWikidata|pid=P856|{{{1|{{{id|}}}}}}}}</includeonly> | <span class="error">Il-mudell &#123;&#123;[[Mudell:Sit uffiċjali|Sit uffiċjali]]&#125;&#125; għandu nieqes l-identifikatur u l-entità... wikitext text/x-wiki {{#if: {{{1<includeonly>|</includeonly>}}} {{{url|}}} {{#property:P856}} | [{{#if: {{{1|{{{url<includeonly>|</includeonly>}}}}}} | {{{1|{{{id}}}}}} | {{#property:P856}} }} {{#if: {{{2|{{{text<includeonly>|</includeonly>}}}}}} | {{{2|{{{text}}}}}} | Sit uffiċjali }}]<includeonly>{{EditAtWikidata|pid=P856|{{{1|{{{id|}}}}}}}}</includeonly> | <span class="error">Il-mudell &#123;&#123;[[Mudell:Sit uffiċjali|Sit uffiċjali]]&#125;&#125; għandu nieqes l-identifikatur u l-entità ma teżistix fuq Wikidata.</span> }}<noinclude> {{dokumentazzjoni}} </noinclude> 9db2eh5kq03wsy6lbn0qkuih21eak0l 10 28797 278987 2022-08-13T09:45:16Z Chrisportelli 355 Paġna ġdida: <noinclude>{{dokumentazzjoni mudell}}</noinclude> Dan il-mudell iservi sabiex iżid ħolqa lejn is-sit uffiċjali ta' suġġett partikulari. == Użu == ; Parametri mingħajr isem : <code><nowiki>{{</nowiki>{{BASEPAGENAME}} | ''ID'' }}</code> : <code><nowiki>{{</nowiki>{{BASEPAGENAME}} | ''ID'' | ''TITLU'' }}</code> ; Parametri b'isimhom : <code><nowiki>{{</nowiki>{{BASEPAGENAME}} | id= ''ID'' }}</code> : <code><nowiki>{{</nowiki>{{BASEPAGENAME}} | id= ''ID'' | text= ''TIT... wikitext text/x-wiki <noinclude>{{dokumentazzjoni mudell}}</noinclude> Dan il-mudell iservi sabiex iżid ħolqa lejn is-sit uffiċjali ta' suġġett partikulari. == Użu == ; Parametri mingħajr isem : <code><nowiki>{{</nowiki>{{BASEPAGENAME}} | ''ID'' }}</code> : <code><nowiki>{{</nowiki>{{BASEPAGENAME}} | ''ID'' | ''TITLU'' }}</code> ; Parametri b'isimhom : <code><nowiki>{{</nowiki>{{BASEPAGENAME}} | id= ''ID'' }}</code> : <code><nowiki>{{</nowiki>{{BASEPAGENAME}} | id= ''ID'' | text= ''TITLU'' }}</code> ; Bl-użu tal-proprjetà tal-[[Wikidata]] [[d:Property:P856|P856]] : <code><nowiki>{{</nowiki>{{BASEPAGENAME}}<nowiki>}}</nowiki></code> : <code><nowiki>{{</nowiki>{{BASEPAGENAME}} | text= ''TITLU'' }}</code> <includeonly> [[Kategorija:Mudelli ta' ħoloq esterni|{{PAGENAME}}]] </includeonly> ijb6t07lvg926byl622w8jf98gp871c 0 28798 278996 2022-08-13T11:13:39Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq wikitext text/x-wiki [[Stampa:Village of Battir.jpg|daqsminuri|269x269px|Battir]] '''Battir''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: بتير) huwa villaġġ [[Palestina|Palestinjan]] fix-Xatt tal-Punent, li jinsab 6.4 km fil-Punent ta' [[Bethlehem]] u fil-Lbiċ ta' [[Ġerusalemm]]. Fl-2017, il-villaġġ kellu popolazzjoni ta' 4,696 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pcbs.gov.ps/Downloads/book2364-1.pdf|titlu=State of Palestine: Preliminary Results of the Population, Housing and Establishments Census, p. 76.|data=2017}}</ref> Kien abitat matul il-perjodi [[Biżantini]] u [[Iżlam|Iżlamiċi]], u fiċ-ċensimenti [[Imperu Ottoman|Ottomani]] u tal-Mandat [[Renju Unit|Brittaniku]] l-popolazzjoni tiegħu ġiet irreġistrata bħala primarjament Musulmana. Fl-imgħoddi, il-villaġġ kien jinsab tul ir-rotta minn Ġerusalemm għal [[Bayt Jibrin]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.tau.ac.il/humanities/archaeology/projects/proj_past_betar.html|titlu=Department of Archaeology - Soundings in Betar, Bar-Kochba's Last Stronghold|sit=www.tau.ac.il|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Battir jinsab ftit 'il fuq mir-rotta moderna tal-linja ferrovjarja [[Jaffa]]–Ġerusalemm, li kienet serviet bħala l-linja tal-armistizju bejn [[Iżrael]] u l-[[Ġordan]] mill-1949 sal-Gwerra tas-Sittin Jum, meta ġiet okkupata minn Iżrael. Fl-2007, Battir kellu popolazzjoni ta' madwar 4,000 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_PCBS/Downloads/book1487.pdf|titlu=2007 PCBS Census Palestinian Central Bureau of Statistics. p. 116.}}</ref> Fl-2014, Battir tniżżel bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]], bit-titlu Art taż-Żebbuġ u tal-Vinji ''— Pajsaġġ [[Kultura|Kulturali]] tan-Nofsinhar ta' Ġerusalemm, Battir''.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1492/|titlu=Palestine&#x3a; Land of Olives and Vines &ndash; Cultural Landscape of Southern Jerusalem, Battir|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Storja == === Żmien il-qedem === [[Stampa:بلدة بتير - غرب بيت لحم.jpg|daqsminuri|Il-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm li tgħaddi minn Battir.]] Battir inbena lejn il-Grigal ta' ''Khirbet el-Yahud'' (bl-Għarbi: خربة اليهود, litteralment "Fdal tal-[[Ġudaiżmu|Lhud]]"), u huwa sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] li jinkludi l-fdalijiet ta' Betar tal-qedam.<ref>Palmer, E.H. (1881). The Survey of Western Palestine: Arabic and English Name Lists Collected During the Survey by Lieutenants Conder and Kitchener, R. E. Transliterated and Explained by E.H. Palmer. Committee of the Palestine Exploration Fund. p. 312.</ref> Ilu abitat b'mod kontinwu minn Żmien il-[[Ħadid]] sas-seklu 2 W.K., meta r-[[Imperu Ruman|Rumani]] qerduh matul ir-rewwixta ta' Bar Kokhba.<ref>A. Oppenheimer, Between Rome and Babylon, 2005, 313-9.</ref> L-isem Għarbi ta' Battir jippreserva l-isem antik tal-villaġġ.<ref>Tamén, Conder, Claude R. (1887). Tent Work in Palestine: A Record of Discovery and Adventure (1887 ed.). R. Bentley & Son. p. 143.</ref><ref>K. Singer, Pottery of the Early Roman Period from Betar, Tel Aviv 20, 1993, pp. 98-103.</ref> Skont tradizzjoni Lhudija partikolari, il-villaġġ huwa wkoll is-sit fejn hemm il-qabar tal-għaref Tannajku [[Eleazar ta' Modi'im]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20121002045002/https://www.hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=2933&st=&pgnum=346|titlu=אוצר מסעות - יהודה דוד אייזענשטיין (page 346 of 352)|data=2012-10-02|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-Kalċi ta' Warren jingħad li nstab qrib Battir.<ref>WILLIAMS, Dyfri (2015). "A Cantharus from Ancient Betar near Jerusalem (the So-called Warren Cup) and Roman Silver Plate". ''Babesch''. '''90''': 155–198.</ref><ref>Castaldo, Daniela (2018-03-22). "Musical Themes and Private Art in the Augustan Age". ''Greek and Roman Musical Studies''. '''6''' (1): 96–114.</ref><ref>Zeichmann, Christopher B. (2020-06-18). "Same-Sex Intercourse Involving Jewish Men 100 BCE–100 CE". ''Religion and Gender''. '''10''' (1): 13–36.</ref> [[Stampa:Rail ticket, Jaffa-Jerusalem Railroad - recto.jpg|daqsminuri|In-naħa ta' quddiem ta' biljett ferrovjarju użat tal-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm.]] === Perjodu Biżantin === Mużajk mill-aħħar tal-perjodu Biżantin jew mill-bidu tal-perjodu Iżlamiku nstab f'Battir.<ref>Dauphin, C. (1998). La Palestine byzantine, Peuplement et Populations. BAR International Series 726 (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]). Vol. III : Catalogue. Oxford: Archeopress. <nowiki>ISBN 0-860549-05-4</nowiki>. p. 911.</ref> === Perjodu Ottoman === Fl-1596, Battir tfaċċa fir-reġistri tat-taxxa Ottomani bħala villaġġ fin-''Nahiya'' ta' Quds fil-''Liwa'' ta' Quds. Kellu popolazzjoni ta' 24 unità domestika u żewġ għożżieba, kollha kemm huma Musulmani, u kienu jħallsu t-taxxi fuq il-qamħ, l-għelejjel tas-sajf jew is-siġar tal-[[frott]], kif ukoll fuq il-mogħoż jew ix-xehdiet tan-[[Naħla|naħal]]; li kienu jammontaw għal total ta' 4,800 Akçe. Id-dħul kollu kien imur għand ''Waqf''.<ref>Hütteroth, Wolf-Dieter; Abdulfattah, Kamal (1977). Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century. Erlanger Geographische Arbeiten, Sonderband 5. Erlangen, il-[[Ġermanja]]: Vorstand der Fränkischen Geographischen Gesellschaft. <nowiki>ISBN 3-920405-41-2</nowiki>. p. 115.</ref> [[Stampa:Rail ticket, Jaffa-Jerusalem Railroad - verso.jpg|daqsminuri|In-naħa ta' wara ta' biljett ferrovjarju użat tal-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm.]] Fl-1838 ġie mniżżel bħala ''Bittir'', villaġġ Musulman fid-distrett ta' ''Beni Hasan'', fil-Punent ta' Ġerusalemm.<ref>Robinson u Smith, 1841, vol 3, 2nd appendix, p. 123.</ref><ref>Robinson u Smith, 1841, vol 2, pp. 324-325.</ref> L-esploratur [[Franza|Franċiż]] [[Victor Guérin]] żar il-villaġġ fl-1863<ref>Guérin, 1869, p. 387.</ref>, filwaqt li lista ta' villaġġi Ottamani tal-ħabta tal-1870 indikat li Battir kellu popolazzjoni ta' 239 ruħ li kienu jgħixu f'total ta' 62 dar, għalkemm f'dak il-każ kienu jingħaddu biss l-irġiel. Ġie miktub ukoll li kellu "fawwara sabiħa tnixxi għal ġol-bitħa tal-[[moskea]]".<ref>Socin, 1879, p. 148.</ref><ref>Hartmann, 1883, p. 122.</ref> Fl-1883, l-''Istħarriġ tal-Punent tal-Palestina'' tal-PEF iddeskriva lil Battir bħala villaġġ b'daqs moderat, fuq xaqliba wieqfa ta' wied fond.<ref>Conder u Kitchener, 1883, SWP III, pp. 20-21.</ref> Fl-1896, il-popolazzjoni ta' ''Bettir'' ġiet stmata li kienet tammonta għal madwar 750 persuna.<ref>Schick, 1896, p. 125.</ref> Fis-seklu 20, l-iżvilupp ta' Battir kien marbut mal-pożizzjoni tiegħu tul il-linja ferrovjarja lejn Ġerusalemm, li kienet tagħti aċċess għas-suq kif ukoll għall-introjtu mill-passiġġieri li kienu jinżlu mill-ferrovija biex jistrieħu u biex jieklu fi triqithom lejn Ġerusalemm.<ref>{{Ċita web|url=http://ags.ou.edu/~bwallach/documents/A%20Window%20on%20the%20West%20Bank.pdf|titlu=A Window on the West Bank|kunjom=Wallach|isem=Bret}}</ref> === Perjodu tal-Mandat Brittaniku === [[Stampa:Battir04.png|daqsminuri|[[Pittura]] ta' nisa minn Battir sejrin lejn is-suq, 1913.]] Fiċ-ċensiment tal-Palestina tal-1922, li twettaq mill-awtoritajiet tal-Mandat Brittaniku, Battir kellu popolazzjoni Musulmana ta' 542 ruħ<ref>Barron, 1923, Table VII, Sub-district of Jerusalem, p. 14.</ref>, li żdiedet fiċ-ċensiment tal-1931 għal 758 ruħ; 755 Musulman, żewġ [[Kristjaneżmu|Kristjani]] u Lhudi, f'172 dar.<ref>Mills, 1932, p. 37.</ref> Fl-istatistika tal-1945 il-popolazzjoni ta' Battir kienet tlaħħaq l-1,050 ruħ, kollha Musulmani<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika, 1945, p. 24.</ref>, b'total ta' 8,028 dunam ta' art skont stħarriġ uffiċjali tal-art u tal-popolazzjoni.<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 56.</ref> Minn dan l-ammont, 1,805 dunam kienu pjantaġġuni u raba', 2,287 dunam kienu għaċ-ċereali<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 101.</ref>, filwaqt li 73 dunam kienu art mibnija (urbana).<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 151.</ref> === Perjodu Ġordanjan === [[Stampa:ביתר - תחנת הרכבת.-JNF044319.jpeg|xellug|daqsminuri|L-istazzjon ferrovjarju ta' Battir fl-1934.]] Matul il-gwerra tal-1948, il-biċċa l-kbira tar-residenti tal-villaġġ ħarbu, iżda Mustafa Hassan u ftit oħra baqgħu hemm. Billejl kienu jixgħelu x-xemgħat fid-djar, u binhar kienu joħorġu l-bhejjem. Meta qorbu lejn il-villaġġ, l-Iżraeljani ħasbu li Battir kien għadu abitat u ma attakkawhx.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Rößler|isem=Hans-Christian|kunjom2=Battir|titlu=Palästinenserdorf Battir: Widerstand durch Denkmalschutz|url=https://www.faz.net/aktuell/politik/ausland/palaestinenserdorf-battir-widerstand-durch-denkmalschutz-11794439.html|lingwa=de|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-linja tal-armistizju ġiet stabbilita qrib il-linja ferrovjarja, u Battir spiċċa ftit metri fil-Lvant tal-fruntiera bejn il-[[Ġordan]] u Iżrael. Mill-inqas 30 % tal-art ta' Battir jinsab fuq in-naħa ta' Iżrael tal-Linja l-Ħadra, kif ukoll ftit mill-binjiet tal-villaġġ, iżda r-residenti tħallew iżommu l-art bil-patt u l-kundizzjoni li ma jagħmlux ħsara lil-linja ferrovjarja, u b'hekk kienu l-unika Palestinjani li uffiċjalment tħallew jaqsmu f'Iżrael u jaħdmu l-artijiet tagħhom qabel il-Gwerra tas-Sittin Jum.<ref>{{Ċita aħbar|titlu=For First Time, Israeli State Agency Opposes Segment of West Bank Separation Fence|url=https://www.haaretz.com/2012-09-13/ty-article/israel-state-agency-says-no-to-fence/0000017f-debb-db22-a17f-febbd9550000|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-partijiet ta' Battir fuq in-naħa ta' Iżrael tal-Linja l-Ħadra uffiċjalment jagħmlu parti mill-ġurisdizzjoni territorjali tal-Kunsill Reġjonali ta' Mateh Yehuda iżda ma għandhomx kumitat lokali tagħhom stess u l-awtorità tal-Kunsill ma tiġix eżerċitata hemmhekk. Battir spiċċa taħt amministrazzjoni Ġordanjana wara l-gwerra tal-1948 bejn l-Għarab u Iżrael, u ġie anness mill-Ġordan fl-1950.<ref>"Jordan and the Palestinians". ''Jordan and the Palestinians:The Creation of the Hashemite Kingdom of Jordan and the Unification of the Two Banks''. Contemporain publications. Presses de l’Ifpo. 2013. pp. 230–245. ISBN <bdi>9782351594384</bdi>.</ref> Iċ-ċensiment Ġordanjan tal-1961 stabbilixxa li kien hemm 1,321 abitant f'Battir.<ref>{{Ċita web|url=http://users.cecs.anu.edu.au/~bdm/yabber/census/JordanCensusPages/JordanCensus1961-p23.pdf|titlu=Statistika. p. 23.}}</ref> === Wara l-1967 === Mill-Gwerra tas-Sittin Jum fl-1967 'l hawn, l-istatus ta' Battir inbidel minn okkupazzjoni u annessjoni Ġordanjana għal okkupazzjoni Iżraeljana. Fiċ-ċensiment tal-1967 il-popolazzjoni kienet tammonta għal 1,445 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://www.levyinstitute.org/pubs/1967_census/vol_1_tab_2.pdf|titlu=Perlmann, Joel (November 2011 – February 2012). "The 1967 Census of the West Bank and Gaza Strip: A Digitized Version" (PDF). Levy Economics Institute.}}</ref> Mill-iffirmar tal-Ftehim ta' [[Oslo]] II fl-1995, Battir ġie amministrat mill-Awtorità Nazzjonali Palestinjana (ANP). Kien immexxi minn kunsill tal-villaġġ li attwalment huwa amministrat minn disa' membri maħtura mill-ANP. 23.7 % tal-artijiet tal-villaġġ ġew ikklassifikati bħala Żona B, filwaqt li l-kumplament (76.3 %) ġew ikklassifikati bħala Żona Ċ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20140317080218/http://www.ochaopt.org/documents/opt_arij_villageprofile_Battir.pdf|titlu="Battir Village Profile" (PDF). The Applied Research Institute – Jerusalem. 2010.}}</ref> Fl-2007, Battir kellu popolazzjoni ta' 3,967 ruħ, filwaqt li fl-2012 il-popolazzjoni kienet stmata li kienet tlaħħaq madwar 4,500 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20130517093253/http://maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=561121|titlu=Palestine readying to propose Battir for UNESCO protection {{!}} Maan News Agency|data=2013-05-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Ġeografija == [[Stampa:Bitar1893.jpg|daqsminuri|250x250px|Ir-raba' mtarraġ antik ta' Battir]] Battir jinsab 6.4 km (distanza orizzontali) fil-Majjistral ta' Bethlehem fuq għolja fuq Wadi el-Jundi (litteralment il-"Wied tas-Suldat"), li jinsab fil-Lbiċ tal-għoljiet tal-Ġudea u jibqa' sejjer sal-pjanura kostali. L-''Istħarriġ tal-Punent tal-Palestina'' tal-PEF fl-1883 iddeskriva d-difiżi naturali tal-villaġġ, u sostna li d-djar tiegħu kienu jinsabu fuq raba' mtarraġ bil-blat, b'irdum tal-blat taħthom; u b'hekk mit-Tramuntana l-post kien b'saħħtu ħafna, filwaqt li min-Nofsinhar kien hemm daħla dejqa bejn żewġ irdumijiet ewlenin li tikkollega l-għolja mal-irdum prinċipali. F'altitudni ta' madwar 760 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, is-sjuf ta' Battir ikunu miti, filwaqt li x-xtiewi wkoll ikunu miti b'xi ftit borra okkażjonali. It-temperatura annwali medja hija 16^o C. === Sistema tal-irrigazzjoni u raba' mtarraġ antiki === Battir għandu sistema unika tal-irrigazzjoni li tuża r-raba' mtarraġ imsawwar mill-[[bniedem]] (''habbai'l'') u sistema ta' manipolazzjoni manwali tal-ilma permezz ta' xatbiet żgħar. In-network ta' żmien ir-Rumani għadu jintuża, u huwa alimentat minn seba' fawwariet li ilhom jipprovdu l-ilma ġieri għal 2,000 sena.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Kershner|isem=Isabel|data=2012-06-25|titlu=A Palestinian Village Tries to Protect a Terraced Ancient Wonder of Agriculture|url=https://www.nytimes.com/2012/06/26/world/middleeast/palestinian-village-tries-to-protect-landmark.html|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-13}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20121212230115/http://www.maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=545813|titlu=Threatened village proposed as next UNESCO world heritage site {{!}} Maan News Agency|data=2012-12-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Is-sistema tal-irrigazzjoni tgħaddi minn wied wieqaf ħdejn il-Linja l-Ħadra fejn tpoġġiet sezzjoni tal-Linja Ferrovjarja ta' Hejaz ta' żmien l-Ottomani. Kuljum it-tmien klans prinċipali ta' Battir ipartu lil xulxin biex jisqu l-għelejjel tal-villaġġ. B'hekk hemm qawl lokali li jgħid li f'Battir "ġimgħa fiha tmint ijiem, mhux seba'". Skont l-antropologu [[Giovanni Sontana]] mill-UNESCO, "Jekk għad hemm, ma tantx fadal postijiet fir-reġjun tal-madwar fejn għadu jintuża metodu daqstant tradizzjonali tal-agrikoltura, li mhux biss għadu intatt, iżda għadu parti funzjonali tal-villaġġ".<ref>{{Ċita aħbar|data=2012-05-10|titlu=West Bank barrier threatens villagers' way of life|url=https://www.bbc.com/news/magazine-18012895|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Fl-2007, il-villaġġ ta' Battir ħarrek lill-Ministeru għad-Difiża Iżraeljan sabiex jipprova jobbligah ibiddel ir-rotta ppjanata tal-fruntiera fiżika bejn Iżrael u x-Xatt tal-Punent li kienet tgħaddi minn parti mis-sistema tal-irrigazzjoni ta' Battir li għandha 2,000 sena u li għadha tintuża. L-Awtorità Iżraeljana għan-Natura u l-Parks (INPA), li approvat ir-rotta oriġinali tal-ħajt fl-2005, bidlet fehmitha u kitbet f'dokument ta' [[politika]] ta' 13-il paġna li r-raba' mtarraġ ta' Battir kien wirt storiku Iżraeljan ukoll u kellu jiġi ssalvagwardjat kemm jista' jkun b'attenzjoni.<ref>{{Ċita web|url=https://www.tabletmag.com/sections/israel-middle-east/articles/land-for-peace-battir|titlu=Land for Peace: The Battle Over Ancient Palestinian Farming Terraces|data=2013-06-10|sit=Tablet Magazine|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Stqarret ukoll li r-raba' mtarraġ madwar Battir, li huwa xhieda ta' metodi ta' biedja fir-reġjun antiki millenji sħaħ, kien se jsirlu ħsara irriversibbli mill-ħajt, tkun kemm tkun dejqa r-rotta. Kienet l-ewwel darba li aġenzija tal-gvern Iżraeljan esprima oppożizzjoni għall-kostruzzjoni ta' segment tal-ħajt li ntuża bħala fruntiera. Dan l-affidavit kien waħda minn erba' opinjonijiet tal-esperti li sostnew li l-ħajt kien se jħarbat is-sistema unika tal-biedja, u fil-bidu ta' Mejju 2013, il-Qorti Suprema Iżraeljana tal-Ġustizzja ddeċidiet li l-Ministeru għad-Difiża jrid jispjega "għaliex ir-rotta tal-fruntiera ta' separazzjoni fiż-żona tal-villaġġ ta' Battir ma kellhiex titneħħa jew tinbidel, jew inkella għaliex ma setgħetx titfassal b'mod ieħor". Il-Ministeru għad-Difiża kellu jippreżenta pjan ġdid għas-sigurtà tal-fruntiera li ma jeqridx lil Battir sat-2 ta' Lulju 2013. Petizzjoni separata kontra l-ħajt ta' separazzjoni tressqet ukoll mill-belt Lhudija fil-qrib ta' Beitar Illit, peress li l-popolazzjoni bdiet tibża' li minħabba f'hekk iktar 'il quddiem ma kinux ikunu jistgħu jespandu l-insedjament.<ref>{{Ċita web|url=https://www.rfi.fr/en/middle-east/20130312-historic-palestinian-agricultural-village-fights-separation-wall|titlu=Historic Palestinian village fights Israel's separation wall|data=2013-03-12|sit=RFI|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Fl-2011 l-UNESCO tat premju ta' $15,000 lil Battir għas-"Salvagwardja u l-Ġestjoni tal-Pajsaġġi Kulturali" talli ħa ħsieb ir-raba' mtarraġ u s-sistema tal-irrigazzjoni antiki tiegħu.<ref name=":1">{{Ċita web|url=https://www.rfi.fr/en/middle-east/20130312-historic-palestinian-agricultural-village-fights-separation-wall|titlu=Historic Palestinian village fights Israel's separation wall|data=2013-03-12|sit=RFI|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> F'Mejju 2012, l-Awtorità Nazzjonali Palestinjana bagħtet delegazzjoni fil-kwartieri ġenerali tal-UNESCO f'[[Pariġi]], Franza, biex tiġi diskussa l-possibbiltà li Battir jiżdied fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref name=":0" /> Il-Viċi Ministru għat-Turiżmu tal-ANP, Hamadan Taha, qal li l-organizzazzjoni trid "tħarsu bħala wirt Palestinjan u dinji", b'mod speċjali r-raba' mtarraġ u s-sistema tal-irrigazzjoni antiki tiegħu. In-nominazzjoni ta' Battir ġiet imblukkata fl-aħħar minuta minħabba li l-preżentazzjoni formali saret tard wisq. F'dokument dwar il-ħsara li tikkawża l-fruntiera fiżika ta' separazzjoni, l-INPA nnutat li "l-isforz tal-ġirien tagħna biex iż-żona ssir Sit ta' Wirt Dinji tpoġġina f'pożizzjoni imbarazzanti, u għalhekk għandna naħdmu flimkien magħhom biex inħarsu l-pajsaġġ".<ref name=":1" /> F'Jannar 2015, skont is-sindku tal-villaġġ Akram Badir, il-Qorti Suprema Iżraeljana rrifjutat it-talba tal-IDF biex tinbena fruntiera fiżika ta' separazzjoni li tgħaddi minn ġol-villaġġ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150109022550/http://www.maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=751709|titlu=Israeli Supreme Court rules against separation wall in Battir {{!}} Maan News Agency|data=2015-01-09|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Arkeoloġija == [[Stampa:Roman Inscription found near Bettir in 19th century.jpg|daqsminuri|Kitba mnaqqxa Rumana li nstabet qrib Battir u li ssemmi l-ħames u l-ħdax-il Leġjun Ruman.]] Banju Ruman antik alimentat minn fawwara jinsab f'nofs il-villaġġ ta' Battir. L-arkeologu [[D. Ussishkin]] isostni li l-villaġġ imur lura għal Żmien il-Ħadid, u jistqarr li għall-ħabta tar-Rewwixta kien villaġġ ta' bejn elf u elfejn ruħ, li kien intgħażel minn Bar Kochba għall-fawwara tiegħu, għall-pożizzjoni tad-difiża fuq l-għolja, u għall-prossimità tiegħu mar-rotta prinċipali bejn Ġerusalemm u Gaza. Kitba mnaqqxa Rumana ġiet skoperta wkoll ħdejn waħda mill-fawwariet naturali tal-villaġġ, fejn jissemmew il-ħames Leġjun tal-Maċedonja u l-ħdax-il Leġjun Klawdjan, li x'aktarx li kienu ħadu sehem fl-assedju tal-villaġġ matul ir-renju tal-Imperatur Adrijanu.<ref>Clermont-Ganneau, 1899, pp. 463-470.</ref> Ma hemm l-ebda evidenza ta' abitazzjoni fil-perjodu eżatt wara r-Rewwixta.<ref>D. Ussishkin, Soundings in Betar, Bar-Kochba's Last Stronghold, Journal of the Institute of Archaeology of Tel Aviv University, 20, 1993, pp. 66-97.</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Battir ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, bit-titlu Art taż-Żebbuġ u tal-Vinji ''— Pajsaġġ Kulturali tan-Nofsinhar ta' Ġerusalemm, Battir'', fl-2014.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" /> == Ġemellaġġ == * [[Luton]], ir-[[Renju Unit]]<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070927013221/http://www.twinningwithpalestine.net/twin-lutonbattir.html|titlu=Reports from delegations concerning their visits to Palestinian communities.|data=2007-09-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Referenzi == 1xk931u0wuj1jyozh10gokk0ohbginv 278997 278996 2022-08-13T11:13:48Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti arkeoloġiċi]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Village of Battir.jpg|daqsminuri|269x269px|Battir]] '''Battir''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: بتير) huwa villaġġ [[Palestina|Palestinjan]] fix-Xatt tal-Punent, li jinsab 6.4 km fil-Punent ta' [[Bethlehem]] u fil-Lbiċ ta' [[Ġerusalemm]]. Fl-2017, il-villaġġ kellu popolazzjoni ta' 4,696 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pcbs.gov.ps/Downloads/book2364-1.pdf|titlu=State of Palestine: Preliminary Results of the Population, Housing and Establishments Census, p. 76.|data=2017}}</ref> Kien abitat matul il-perjodi [[Biżantini]] u [[Iżlam|Iżlamiċi]], u fiċ-ċensimenti [[Imperu Ottoman|Ottomani]] u tal-Mandat [[Renju Unit|Brittaniku]] l-popolazzjoni tiegħu ġiet irreġistrata bħala primarjament Musulmana. Fl-imgħoddi, il-villaġġ kien jinsab tul ir-rotta minn Ġerusalemm għal [[Bayt Jibrin]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.tau.ac.il/humanities/archaeology/projects/proj_past_betar.html|titlu=Department of Archaeology - Soundings in Betar, Bar-Kochba's Last Stronghold|sit=www.tau.ac.il|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Battir jinsab ftit 'il fuq mir-rotta moderna tal-linja ferrovjarja [[Jaffa]]–Ġerusalemm, li kienet serviet bħala l-linja tal-armistizju bejn [[Iżrael]] u l-[[Ġordan]] mill-1949 sal-Gwerra tas-Sittin Jum, meta ġiet okkupata minn Iżrael. Fl-2007, Battir kellu popolazzjoni ta' madwar 4,000 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_PCBS/Downloads/book1487.pdf|titlu=2007 PCBS Census Palestinian Central Bureau of Statistics. p. 116.}}</ref> Fl-2014, Battir tniżżel bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]], bit-titlu Art taż-Żebbuġ u tal-Vinji ''— Pajsaġġ [[Kultura|Kulturali]] tan-Nofsinhar ta' Ġerusalemm, Battir''.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1492/|titlu=Palestine&#x3a; Land of Olives and Vines &ndash; Cultural Landscape of Southern Jerusalem, Battir|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Storja == === Żmien il-qedem === [[Stampa:بلدة بتير - غرب بيت لحم.jpg|daqsminuri|Il-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm li tgħaddi minn Battir.]] Battir inbena lejn il-Grigal ta' ''Khirbet el-Yahud'' (bl-Għarbi: خربة اليهود, litteralment "Fdal tal-[[Ġudaiżmu|Lhud]]"), u huwa sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] li jinkludi l-fdalijiet ta' Betar tal-qedam.<ref>Palmer, E.H. (1881). The Survey of Western Palestine: Arabic and English Name Lists Collected During the Survey by Lieutenants Conder and Kitchener, R. E. Transliterated and Explained by E.H. Palmer. Committee of the Palestine Exploration Fund. p. 312.</ref> Ilu abitat b'mod kontinwu minn Żmien il-[[Ħadid]] sas-seklu 2 W.K., meta r-[[Imperu Ruman|Rumani]] qerduh matul ir-rewwixta ta' Bar Kokhba.<ref>A. Oppenheimer, Between Rome and Babylon, 2005, 313-9.</ref> L-isem Għarbi ta' Battir jippreserva l-isem antik tal-villaġġ.<ref>Tamén, Conder, Claude R. (1887). Tent Work in Palestine: A Record of Discovery and Adventure (1887 ed.). R. Bentley & Son. p. 143.</ref><ref>K. Singer, Pottery of the Early Roman Period from Betar, Tel Aviv 20, 1993, pp. 98-103.</ref> Skont tradizzjoni Lhudija partikolari, il-villaġġ huwa wkoll is-sit fejn hemm il-qabar tal-għaref Tannajku [[Eleazar ta' Modi'im]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20121002045002/https://www.hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=2933&st=&pgnum=346|titlu=אוצר מסעות - יהודה דוד אייזענשטיין (page 346 of 352)|data=2012-10-02|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-Kalċi ta' Warren jingħad li nstab qrib Battir.<ref>WILLIAMS, Dyfri (2015). "A Cantharus from Ancient Betar near Jerusalem (the So-called Warren Cup) and Roman Silver Plate". ''Babesch''. '''90''': 155–198.</ref><ref>Castaldo, Daniela (2018-03-22). "Musical Themes and Private Art in the Augustan Age". ''Greek and Roman Musical Studies''. '''6''' (1): 96–114.</ref><ref>Zeichmann, Christopher B. (2020-06-18). "Same-Sex Intercourse Involving Jewish Men 100 BCE–100 CE". ''Religion and Gender''. '''10''' (1): 13–36.</ref> [[Stampa:Rail ticket, Jaffa-Jerusalem Railroad - recto.jpg|daqsminuri|In-naħa ta' quddiem ta' biljett ferrovjarju użat tal-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm.]] === Perjodu Biżantin === Mużajk mill-aħħar tal-perjodu Biżantin jew mill-bidu tal-perjodu Iżlamiku nstab f'Battir.<ref>Dauphin, C. (1998). La Palestine byzantine, Peuplement et Populations. BAR International Series 726 (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]). Vol. III : Catalogue. Oxford: Archeopress. <nowiki>ISBN 0-860549-05-4</nowiki>. p. 911.</ref> === Perjodu Ottoman === Fl-1596, Battir tfaċċa fir-reġistri tat-taxxa Ottomani bħala villaġġ fin-''Nahiya'' ta' Quds fil-''Liwa'' ta' Quds. Kellu popolazzjoni ta' 24 unità domestika u żewġ għożżieba, kollha kemm huma Musulmani, u kienu jħallsu t-taxxi fuq il-qamħ, l-għelejjel tas-sajf jew is-siġar tal-[[frott]], kif ukoll fuq il-mogħoż jew ix-xehdiet tan-[[Naħla|naħal]]; li kienu jammontaw għal total ta' 4,800 Akçe. Id-dħul kollu kien imur għand ''Waqf''.<ref>Hütteroth, Wolf-Dieter; Abdulfattah, Kamal (1977). Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century. Erlanger Geographische Arbeiten, Sonderband 5. Erlangen, il-[[Ġermanja]]: Vorstand der Fränkischen Geographischen Gesellschaft. <nowiki>ISBN 3-920405-41-2</nowiki>. p. 115.</ref> [[Stampa:Rail ticket, Jaffa-Jerusalem Railroad - verso.jpg|daqsminuri|In-naħa ta' wara ta' biljett ferrovjarju użat tal-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm.]] Fl-1838 ġie mniżżel bħala ''Bittir'', villaġġ Musulman fid-distrett ta' ''Beni Hasan'', fil-Punent ta' Ġerusalemm.<ref>Robinson u Smith, 1841, vol 3, 2nd appendix, p. 123.</ref><ref>Robinson u Smith, 1841, vol 2, pp. 324-325.</ref> L-esploratur [[Franza|Franċiż]] [[Victor Guérin]] żar il-villaġġ fl-1863<ref>Guérin, 1869, p. 387.</ref>, filwaqt li lista ta' villaġġi Ottamani tal-ħabta tal-1870 indikat li Battir kellu popolazzjoni ta' 239 ruħ li kienu jgħixu f'total ta' 62 dar, għalkemm f'dak il-każ kienu jingħaddu biss l-irġiel. Ġie miktub ukoll li kellu "fawwara sabiħa tnixxi għal ġol-bitħa tal-[[moskea]]".<ref>Socin, 1879, p. 148.</ref><ref>Hartmann, 1883, p. 122.</ref> Fl-1883, l-''Istħarriġ tal-Punent tal-Palestina'' tal-PEF iddeskriva lil Battir bħala villaġġ b'daqs moderat, fuq xaqliba wieqfa ta' wied fond.<ref>Conder u Kitchener, 1883, SWP III, pp. 20-21.</ref> Fl-1896, il-popolazzjoni ta' ''Bettir'' ġiet stmata li kienet tammonta għal madwar 750 persuna.<ref>Schick, 1896, p. 125.</ref> Fis-seklu 20, l-iżvilupp ta' Battir kien marbut mal-pożizzjoni tiegħu tul il-linja ferrovjarja lejn Ġerusalemm, li kienet tagħti aċċess għas-suq kif ukoll għall-introjtu mill-passiġġieri li kienu jinżlu mill-ferrovija biex jistrieħu u biex jieklu fi triqithom lejn Ġerusalemm.<ref>{{Ċita web|url=http://ags.ou.edu/~bwallach/documents/A%20Window%20on%20the%20West%20Bank.pdf|titlu=A Window on the West Bank|kunjom=Wallach|isem=Bret}}</ref> === Perjodu tal-Mandat Brittaniku === [[Stampa:Battir04.png|daqsminuri|[[Pittura]] ta' nisa minn Battir sejrin lejn is-suq, 1913.]] Fiċ-ċensiment tal-Palestina tal-1922, li twettaq mill-awtoritajiet tal-Mandat Brittaniku, Battir kellu popolazzjoni Musulmana ta' 542 ruħ<ref>Barron, 1923, Table VII, Sub-district of Jerusalem, p. 14.</ref>, li żdiedet fiċ-ċensiment tal-1931 għal 758 ruħ; 755 Musulman, żewġ [[Kristjaneżmu|Kristjani]] u Lhudi, f'172 dar.<ref>Mills, 1932, p. 37.</ref> Fl-istatistika tal-1945 il-popolazzjoni ta' Battir kienet tlaħħaq l-1,050 ruħ, kollha Musulmani<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika, 1945, p. 24.</ref>, b'total ta' 8,028 dunam ta' art skont stħarriġ uffiċjali tal-art u tal-popolazzjoni.<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 56.</ref> Minn dan l-ammont, 1,805 dunam kienu pjantaġġuni u raba', 2,287 dunam kienu għaċ-ċereali<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 101.</ref>, filwaqt li 73 dunam kienu art mibnija (urbana).<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 151.</ref> === Perjodu Ġordanjan === [[Stampa:ביתר - תחנת הרכבת.-JNF044319.jpeg|xellug|daqsminuri|L-istazzjon ferrovjarju ta' Battir fl-1934.]] Matul il-gwerra tal-1948, il-biċċa l-kbira tar-residenti tal-villaġġ ħarbu, iżda Mustafa Hassan u ftit oħra baqgħu hemm. Billejl kienu jixgħelu x-xemgħat fid-djar, u binhar kienu joħorġu l-bhejjem. Meta qorbu lejn il-villaġġ, l-Iżraeljani ħasbu li Battir kien għadu abitat u ma attakkawhx.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Rößler|isem=Hans-Christian|kunjom2=Battir|titlu=Palästinenserdorf Battir: Widerstand durch Denkmalschutz|url=https://www.faz.net/aktuell/politik/ausland/palaestinenserdorf-battir-widerstand-durch-denkmalschutz-11794439.html|lingwa=de|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-linja tal-armistizju ġiet stabbilita qrib il-linja ferrovjarja, u Battir spiċċa ftit metri fil-Lvant tal-fruntiera bejn il-[[Ġordan]] u Iżrael. Mill-inqas 30 % tal-art ta' Battir jinsab fuq in-naħa ta' Iżrael tal-Linja l-Ħadra, kif ukoll ftit mill-binjiet tal-villaġġ, iżda r-residenti tħallew iżommu l-art bil-patt u l-kundizzjoni li ma jagħmlux ħsara lil-linja ferrovjarja, u b'hekk kienu l-unika Palestinjani li uffiċjalment tħallew jaqsmu f'Iżrael u jaħdmu l-artijiet tagħhom qabel il-Gwerra tas-Sittin Jum.<ref>{{Ċita aħbar|titlu=For First Time, Israeli State Agency Opposes Segment of West Bank Separation Fence|url=https://www.haaretz.com/2012-09-13/ty-article/israel-state-agency-says-no-to-fence/0000017f-debb-db22-a17f-febbd9550000|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-partijiet ta' Battir fuq in-naħa ta' Iżrael tal-Linja l-Ħadra uffiċjalment jagħmlu parti mill-ġurisdizzjoni territorjali tal-Kunsill Reġjonali ta' Mateh Yehuda iżda ma għandhomx kumitat lokali tagħhom stess u l-awtorità tal-Kunsill ma tiġix eżerċitata hemmhekk. Battir spiċċa taħt amministrazzjoni Ġordanjana wara l-gwerra tal-1948 bejn l-Għarab u Iżrael, u ġie anness mill-Ġordan fl-1950.<ref>"Jordan and the Palestinians". ''Jordan and the Palestinians:The Creation of the Hashemite Kingdom of Jordan and the Unification of the Two Banks''. Contemporain publications. Presses de l’Ifpo. 2013. pp. 230–245. ISBN <bdi>9782351594384</bdi>.</ref> Iċ-ċensiment Ġordanjan tal-1961 stabbilixxa li kien hemm 1,321 abitant f'Battir.<ref>{{Ċita web|url=http://users.cecs.anu.edu.au/~bdm/yabber/census/JordanCensusPages/JordanCensus1961-p23.pdf|titlu=Statistika. p. 23.}}</ref> === Wara l-1967 === Mill-Gwerra tas-Sittin Jum fl-1967 'l hawn, l-istatus ta' Battir inbidel minn okkupazzjoni u annessjoni Ġordanjana għal okkupazzjoni Iżraeljana. Fiċ-ċensiment tal-1967 il-popolazzjoni kienet tammonta għal 1,445 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://www.levyinstitute.org/pubs/1967_census/vol_1_tab_2.pdf|titlu=Perlmann, Joel (November 2011 – February 2012). "The 1967 Census of the West Bank and Gaza Strip: A Digitized Version" (PDF). Levy Economics Institute.}}</ref> Mill-iffirmar tal-Ftehim ta' [[Oslo]] II fl-1995, Battir ġie amministrat mill-Awtorità Nazzjonali Palestinjana (ANP). Kien immexxi minn kunsill tal-villaġġ li attwalment huwa amministrat minn disa' membri maħtura mill-ANP. 23.7 % tal-artijiet tal-villaġġ ġew ikklassifikati bħala Żona B, filwaqt li l-kumplament (76.3 %) ġew ikklassifikati bħala Żona Ċ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20140317080218/http://www.ochaopt.org/documents/opt_arij_villageprofile_Battir.pdf|titlu="Battir Village Profile" (PDF). The Applied Research Institute – Jerusalem. 2010.}}</ref> Fl-2007, Battir kellu popolazzjoni ta' 3,967 ruħ, filwaqt li fl-2012 il-popolazzjoni kienet stmata li kienet tlaħħaq madwar 4,500 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20130517093253/http://maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=561121|titlu=Palestine readying to propose Battir for UNESCO protection {{!}} Maan News Agency|data=2013-05-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Ġeografija == [[Stampa:Bitar1893.jpg|daqsminuri|250x250px|Ir-raba' mtarraġ antik ta' Battir]] Battir jinsab 6.4 km (distanza orizzontali) fil-Majjistral ta' Bethlehem fuq għolja fuq Wadi el-Jundi (litteralment il-"Wied tas-Suldat"), li jinsab fil-Lbiċ tal-għoljiet tal-Ġudea u jibqa' sejjer sal-pjanura kostali. L-''Istħarriġ tal-Punent tal-Palestina'' tal-PEF fl-1883 iddeskriva d-difiżi naturali tal-villaġġ, u sostna li d-djar tiegħu kienu jinsabu fuq raba' mtarraġ bil-blat, b'irdum tal-blat taħthom; u b'hekk mit-Tramuntana l-post kien b'saħħtu ħafna, filwaqt li min-Nofsinhar kien hemm daħla dejqa bejn żewġ irdumijiet ewlenin li tikkollega l-għolja mal-irdum prinċipali. F'altitudni ta' madwar 760 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, is-sjuf ta' Battir ikunu miti, filwaqt li x-xtiewi wkoll ikunu miti b'xi ftit borra okkażjonali. It-temperatura annwali medja hija 16^o C. === Sistema tal-irrigazzjoni u raba' mtarraġ antiki === Battir għandu sistema unika tal-irrigazzjoni li tuża r-raba' mtarraġ imsawwar mill-[[bniedem]] (''habbai'l'') u sistema ta' manipolazzjoni manwali tal-ilma permezz ta' xatbiet żgħar. In-network ta' żmien ir-Rumani għadu jintuża, u huwa alimentat minn seba' fawwariet li ilhom jipprovdu l-ilma ġieri għal 2,000 sena.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Kershner|isem=Isabel|data=2012-06-25|titlu=A Palestinian Village Tries to Protect a Terraced Ancient Wonder of Agriculture|url=https://www.nytimes.com/2012/06/26/world/middleeast/palestinian-village-tries-to-protect-landmark.html|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-13}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20121212230115/http://www.maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=545813|titlu=Threatened village proposed as next UNESCO world heritage site {{!}} Maan News Agency|data=2012-12-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Is-sistema tal-irrigazzjoni tgħaddi minn wied wieqaf ħdejn il-Linja l-Ħadra fejn tpoġġiet sezzjoni tal-Linja Ferrovjarja ta' Hejaz ta' żmien l-Ottomani. Kuljum it-tmien klans prinċipali ta' Battir ipartu lil xulxin biex jisqu l-għelejjel tal-villaġġ. B'hekk hemm qawl lokali li jgħid li f'Battir "ġimgħa fiha tmint ijiem, mhux seba'". Skont l-antropologu [[Giovanni Sontana]] mill-UNESCO, "Jekk għad hemm, ma tantx fadal postijiet fir-reġjun tal-madwar fejn għadu jintuża metodu daqstant tradizzjonali tal-agrikoltura, li mhux biss għadu intatt, iżda għadu parti funzjonali tal-villaġġ".<ref>{{Ċita aħbar|data=2012-05-10|titlu=West Bank barrier threatens villagers' way of life|url=https://www.bbc.com/news/magazine-18012895|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Fl-2007, il-villaġġ ta' Battir ħarrek lill-Ministeru għad-Difiża Iżraeljan sabiex jipprova jobbligah ibiddel ir-rotta ppjanata tal-fruntiera fiżika bejn Iżrael u x-Xatt tal-Punent li kienet tgħaddi minn parti mis-sistema tal-irrigazzjoni ta' Battir li għandha 2,000 sena u li għadha tintuża. L-Awtorità Iżraeljana għan-Natura u l-Parks (INPA), li approvat ir-rotta oriġinali tal-ħajt fl-2005, bidlet fehmitha u kitbet f'dokument ta' [[politika]] ta' 13-il paġna li r-raba' mtarraġ ta' Battir kien wirt storiku Iżraeljan ukoll u kellu jiġi ssalvagwardjat kemm jista' jkun b'attenzjoni.<ref>{{Ċita web|url=https://www.tabletmag.com/sections/israel-middle-east/articles/land-for-peace-battir|titlu=Land for Peace: The Battle Over Ancient Palestinian Farming Terraces|data=2013-06-10|sit=Tablet Magazine|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Stqarret ukoll li r-raba' mtarraġ madwar Battir, li huwa xhieda ta' metodi ta' biedja fir-reġjun antiki millenji sħaħ, kien se jsirlu ħsara irriversibbli mill-ħajt, tkun kemm tkun dejqa r-rotta. Kienet l-ewwel darba li aġenzija tal-gvern Iżraeljan esprima oppożizzjoni għall-kostruzzjoni ta' segment tal-ħajt li ntuża bħala fruntiera. Dan l-affidavit kien waħda minn erba' opinjonijiet tal-esperti li sostnew li l-ħajt kien se jħarbat is-sistema unika tal-biedja, u fil-bidu ta' Mejju 2013, il-Qorti Suprema Iżraeljana tal-Ġustizzja ddeċidiet li l-Ministeru għad-Difiża jrid jispjega "għaliex ir-rotta tal-fruntiera ta' separazzjoni fiż-żona tal-villaġġ ta' Battir ma kellhiex titneħħa jew tinbidel, jew inkella għaliex ma setgħetx titfassal b'mod ieħor". Il-Ministeru għad-Difiża kellu jippreżenta pjan ġdid għas-sigurtà tal-fruntiera li ma jeqridx lil Battir sat-2 ta' Lulju 2013. Petizzjoni separata kontra l-ħajt ta' separazzjoni tressqet ukoll mill-belt Lhudija fil-qrib ta' Beitar Illit, peress li l-popolazzjoni bdiet tibża' li minħabba f'hekk iktar 'il quddiem ma kinux ikunu jistgħu jespandu l-insedjament.<ref>{{Ċita web|url=https://www.rfi.fr/en/middle-east/20130312-historic-palestinian-agricultural-village-fights-separation-wall|titlu=Historic Palestinian village fights Israel's separation wall|data=2013-03-12|sit=RFI|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Fl-2011 l-UNESCO tat premju ta' $15,000 lil Battir għas-"Salvagwardja u l-Ġestjoni tal-Pajsaġġi Kulturali" talli ħa ħsieb ir-raba' mtarraġ u s-sistema tal-irrigazzjoni antiki tiegħu.<ref name=":1">{{Ċita web|url=https://www.rfi.fr/en/middle-east/20130312-historic-palestinian-agricultural-village-fights-separation-wall|titlu=Historic Palestinian village fights Israel's separation wall|data=2013-03-12|sit=RFI|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> F'Mejju 2012, l-Awtorità Nazzjonali Palestinjana bagħtet delegazzjoni fil-kwartieri ġenerali tal-UNESCO f'[[Pariġi]], Franza, biex tiġi diskussa l-possibbiltà li Battir jiżdied fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref name=":0" /> Il-Viċi Ministru għat-Turiżmu tal-ANP, Hamadan Taha, qal li l-organizzazzjoni trid "tħarsu bħala wirt Palestinjan u dinji", b'mod speċjali r-raba' mtarraġ u s-sistema tal-irrigazzjoni antiki tiegħu. In-nominazzjoni ta' Battir ġiet imblukkata fl-aħħar minuta minħabba li l-preżentazzjoni formali saret tard wisq. F'dokument dwar il-ħsara li tikkawża l-fruntiera fiżika ta' separazzjoni, l-INPA nnutat li "l-isforz tal-ġirien tagħna biex iż-żona ssir Sit ta' Wirt Dinji tpoġġina f'pożizzjoni imbarazzanti, u għalhekk għandna naħdmu flimkien magħhom biex inħarsu l-pajsaġġ".<ref name=":1" /> F'Jannar 2015, skont is-sindku tal-villaġġ Akram Badir, il-Qorti Suprema Iżraeljana rrifjutat it-talba tal-IDF biex tinbena fruntiera fiżika ta' separazzjoni li tgħaddi minn ġol-villaġġ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150109022550/http://www.maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=751709|titlu=Israeli Supreme Court rules against separation wall in Battir {{!}} Maan News Agency|data=2015-01-09|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Arkeoloġija == [[Stampa:Roman Inscription found near Bettir in 19th century.jpg|daqsminuri|Kitba mnaqqxa Rumana li nstabet qrib Battir u li ssemmi l-ħames u l-ħdax-il Leġjun Ruman.]] Banju Ruman antik alimentat minn fawwara jinsab f'nofs il-villaġġ ta' Battir. L-arkeologu [[D. Ussishkin]] isostni li l-villaġġ imur lura għal Żmien il-Ħadid, u jistqarr li għall-ħabta tar-Rewwixta kien villaġġ ta' bejn elf u elfejn ruħ, li kien intgħażel minn Bar Kochba għall-fawwara tiegħu, għall-pożizzjoni tad-difiża fuq l-għolja, u għall-prossimità tiegħu mar-rotta prinċipali bejn Ġerusalemm u Gaza. Kitba mnaqqxa Rumana ġiet skoperta wkoll ħdejn waħda mill-fawwariet naturali tal-villaġġ, fejn jissemmew il-ħames Leġjun tal-Maċedonja u l-ħdax-il Leġjun Klawdjan, li x'aktarx li kienu ħadu sehem fl-assedju tal-villaġġ matul ir-renju tal-Imperatur Adrijanu.<ref>Clermont-Ganneau, 1899, pp. 463-470.</ref> Ma hemm l-ebda evidenza ta' abitazzjoni fil-perjodu eżatt wara r-Rewwixta.<ref>D. Ussishkin, Soundings in Betar, Bar-Kochba's Last Stronghold, Journal of the Institute of Archaeology of Tel Aviv University, 20, 1993, pp. 66-97.</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Battir ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, bit-titlu Art taż-Żebbuġ u tal-Vinji ''— Pajsaġġ Kulturali tan-Nofsinhar ta' Ġerusalemm, Battir'', fl-2014.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" /> == Ġemellaġġ == * [[Luton]], ir-[[Renju Unit]]<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070927013221/http://www.twinningwithpalestine.net/twin-lutonbattir.html|titlu=Reports from delegations concerning their visits to Palestinian communities.|data=2007-09-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] bf5adofswmu63xy1yje6p96kvroky72 278998 278997 2022-08-13T11:13:55Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti ta' Wirt Dinji]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Village of Battir.jpg|daqsminuri|269x269px|Battir]] '''Battir''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: بتير) huwa villaġġ [[Palestina|Palestinjan]] fix-Xatt tal-Punent, li jinsab 6.4 km fil-Punent ta' [[Bethlehem]] u fil-Lbiċ ta' [[Ġerusalemm]]. Fl-2017, il-villaġġ kellu popolazzjoni ta' 4,696 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pcbs.gov.ps/Downloads/book2364-1.pdf|titlu=State of Palestine: Preliminary Results of the Population, Housing and Establishments Census, p. 76.|data=2017}}</ref> Kien abitat matul il-perjodi [[Biżantini]] u [[Iżlam|Iżlamiċi]], u fiċ-ċensimenti [[Imperu Ottoman|Ottomani]] u tal-Mandat [[Renju Unit|Brittaniku]] l-popolazzjoni tiegħu ġiet irreġistrata bħala primarjament Musulmana. Fl-imgħoddi, il-villaġġ kien jinsab tul ir-rotta minn Ġerusalemm għal [[Bayt Jibrin]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.tau.ac.il/humanities/archaeology/projects/proj_past_betar.html|titlu=Department of Archaeology - Soundings in Betar, Bar-Kochba's Last Stronghold|sit=www.tau.ac.il|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Battir jinsab ftit 'il fuq mir-rotta moderna tal-linja ferrovjarja [[Jaffa]]–Ġerusalemm, li kienet serviet bħala l-linja tal-armistizju bejn [[Iżrael]] u l-[[Ġordan]] mill-1949 sal-Gwerra tas-Sittin Jum, meta ġiet okkupata minn Iżrael. Fl-2007, Battir kellu popolazzjoni ta' madwar 4,000 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_PCBS/Downloads/book1487.pdf|titlu=2007 PCBS Census Palestinian Central Bureau of Statistics. p. 116.}}</ref> Fl-2014, Battir tniżżel bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]], bit-titlu Art taż-Żebbuġ u tal-Vinji ''— Pajsaġġ [[Kultura|Kulturali]] tan-Nofsinhar ta' Ġerusalemm, Battir''.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1492/|titlu=Palestine&#x3a; Land of Olives and Vines &ndash; Cultural Landscape of Southern Jerusalem, Battir|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Storja == === Żmien il-qedem === [[Stampa:بلدة بتير - غرب بيت لحم.jpg|daqsminuri|Il-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm li tgħaddi minn Battir.]] Battir inbena lejn il-Grigal ta' ''Khirbet el-Yahud'' (bl-Għarbi: خربة اليهود, litteralment "Fdal tal-[[Ġudaiżmu|Lhud]]"), u huwa sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] li jinkludi l-fdalijiet ta' Betar tal-qedam.<ref>Palmer, E.H. (1881). The Survey of Western Palestine: Arabic and English Name Lists Collected During the Survey by Lieutenants Conder and Kitchener, R. E. Transliterated and Explained by E.H. Palmer. Committee of the Palestine Exploration Fund. p. 312.</ref> Ilu abitat b'mod kontinwu minn Żmien il-[[Ħadid]] sas-seklu 2 W.K., meta r-[[Imperu Ruman|Rumani]] qerduh matul ir-rewwixta ta' Bar Kokhba.<ref>A. Oppenheimer, Between Rome and Babylon, 2005, 313-9.</ref> L-isem Għarbi ta' Battir jippreserva l-isem antik tal-villaġġ.<ref>Tamén, Conder, Claude R. (1887). Tent Work in Palestine: A Record of Discovery and Adventure (1887 ed.). R. Bentley & Son. p. 143.</ref><ref>K. Singer, Pottery of the Early Roman Period from Betar, Tel Aviv 20, 1993, pp. 98-103.</ref> Skont tradizzjoni Lhudija partikolari, il-villaġġ huwa wkoll is-sit fejn hemm il-qabar tal-għaref Tannajku [[Eleazar ta' Modi'im]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20121002045002/https://www.hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=2933&st=&pgnum=346|titlu=אוצר מסעות - יהודה דוד אייזענשטיין (page 346 of 352)|data=2012-10-02|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-Kalċi ta' Warren jingħad li nstab qrib Battir.<ref>WILLIAMS, Dyfri (2015). "A Cantharus from Ancient Betar near Jerusalem (the So-called Warren Cup) and Roman Silver Plate". ''Babesch''. '''90''': 155–198.</ref><ref>Castaldo, Daniela (2018-03-22). "Musical Themes and Private Art in the Augustan Age". ''Greek and Roman Musical Studies''. '''6''' (1): 96–114.</ref><ref>Zeichmann, Christopher B. (2020-06-18). "Same-Sex Intercourse Involving Jewish Men 100 BCE–100 CE". ''Religion and Gender''. '''10''' (1): 13–36.</ref> [[Stampa:Rail ticket, Jaffa-Jerusalem Railroad - recto.jpg|daqsminuri|In-naħa ta' quddiem ta' biljett ferrovjarju użat tal-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm.]] === Perjodu Biżantin === Mużajk mill-aħħar tal-perjodu Biżantin jew mill-bidu tal-perjodu Iżlamiku nstab f'Battir.<ref>Dauphin, C. (1998). La Palestine byzantine, Peuplement et Populations. BAR International Series 726 (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]). Vol. III : Catalogue. Oxford: Archeopress. <nowiki>ISBN 0-860549-05-4</nowiki>. p. 911.</ref> === Perjodu Ottoman === Fl-1596, Battir tfaċċa fir-reġistri tat-taxxa Ottomani bħala villaġġ fin-''Nahiya'' ta' Quds fil-''Liwa'' ta' Quds. Kellu popolazzjoni ta' 24 unità domestika u żewġ għożżieba, kollha kemm huma Musulmani, u kienu jħallsu t-taxxi fuq il-qamħ, l-għelejjel tas-sajf jew is-siġar tal-[[frott]], kif ukoll fuq il-mogħoż jew ix-xehdiet tan-[[Naħla|naħal]]; li kienu jammontaw għal total ta' 4,800 Akçe. Id-dħul kollu kien imur għand ''Waqf''.<ref>Hütteroth, Wolf-Dieter; Abdulfattah, Kamal (1977). Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century. Erlanger Geographische Arbeiten, Sonderband 5. Erlangen, il-[[Ġermanja]]: Vorstand der Fränkischen Geographischen Gesellschaft. <nowiki>ISBN 3-920405-41-2</nowiki>. p. 115.</ref> [[Stampa:Rail ticket, Jaffa-Jerusalem Railroad - verso.jpg|daqsminuri|In-naħa ta' wara ta' biljett ferrovjarju użat tal-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm.]] Fl-1838 ġie mniżżel bħala ''Bittir'', villaġġ Musulman fid-distrett ta' ''Beni Hasan'', fil-Punent ta' Ġerusalemm.<ref>Robinson u Smith, 1841, vol 3, 2nd appendix, p. 123.</ref><ref>Robinson u Smith, 1841, vol 2, pp. 324-325.</ref> L-esploratur [[Franza|Franċiż]] [[Victor Guérin]] żar il-villaġġ fl-1863<ref>Guérin, 1869, p. 387.</ref>, filwaqt li lista ta' villaġġi Ottamani tal-ħabta tal-1870 indikat li Battir kellu popolazzjoni ta' 239 ruħ li kienu jgħixu f'total ta' 62 dar, għalkemm f'dak il-każ kienu jingħaddu biss l-irġiel. Ġie miktub ukoll li kellu "fawwara sabiħa tnixxi għal ġol-bitħa tal-[[moskea]]".<ref>Socin, 1879, p. 148.</ref><ref>Hartmann, 1883, p. 122.</ref> Fl-1883, l-''Istħarriġ tal-Punent tal-Palestina'' tal-PEF iddeskriva lil Battir bħala villaġġ b'daqs moderat, fuq xaqliba wieqfa ta' wied fond.<ref>Conder u Kitchener, 1883, SWP III, pp. 20-21.</ref> Fl-1896, il-popolazzjoni ta' ''Bettir'' ġiet stmata li kienet tammonta għal madwar 750 persuna.<ref>Schick, 1896, p. 125.</ref> Fis-seklu 20, l-iżvilupp ta' Battir kien marbut mal-pożizzjoni tiegħu tul il-linja ferrovjarja lejn Ġerusalemm, li kienet tagħti aċċess għas-suq kif ukoll għall-introjtu mill-passiġġieri li kienu jinżlu mill-ferrovija biex jistrieħu u biex jieklu fi triqithom lejn Ġerusalemm.<ref>{{Ċita web|url=http://ags.ou.edu/~bwallach/documents/A%20Window%20on%20the%20West%20Bank.pdf|titlu=A Window on the West Bank|kunjom=Wallach|isem=Bret}}</ref> === Perjodu tal-Mandat Brittaniku === [[Stampa:Battir04.png|daqsminuri|[[Pittura]] ta' nisa minn Battir sejrin lejn is-suq, 1913.]] Fiċ-ċensiment tal-Palestina tal-1922, li twettaq mill-awtoritajiet tal-Mandat Brittaniku, Battir kellu popolazzjoni Musulmana ta' 542 ruħ<ref>Barron, 1923, Table VII, Sub-district of Jerusalem, p. 14.</ref>, li żdiedet fiċ-ċensiment tal-1931 għal 758 ruħ; 755 Musulman, żewġ [[Kristjaneżmu|Kristjani]] u Lhudi, f'172 dar.<ref>Mills, 1932, p. 37.</ref> Fl-istatistika tal-1945 il-popolazzjoni ta' Battir kienet tlaħħaq l-1,050 ruħ, kollha Musulmani<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika, 1945, p. 24.</ref>, b'total ta' 8,028 dunam ta' art skont stħarriġ uffiċjali tal-art u tal-popolazzjoni.<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 56.</ref> Minn dan l-ammont, 1,805 dunam kienu pjantaġġuni u raba', 2,287 dunam kienu għaċ-ċereali<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 101.</ref>, filwaqt li 73 dunam kienu art mibnija (urbana).<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 151.</ref> === Perjodu Ġordanjan === [[Stampa:ביתר - תחנת הרכבת.-JNF044319.jpeg|xellug|daqsminuri|L-istazzjon ferrovjarju ta' Battir fl-1934.]] Matul il-gwerra tal-1948, il-biċċa l-kbira tar-residenti tal-villaġġ ħarbu, iżda Mustafa Hassan u ftit oħra baqgħu hemm. Billejl kienu jixgħelu x-xemgħat fid-djar, u binhar kienu joħorġu l-bhejjem. Meta qorbu lejn il-villaġġ, l-Iżraeljani ħasbu li Battir kien għadu abitat u ma attakkawhx.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Rößler|isem=Hans-Christian|kunjom2=Battir|titlu=Palästinenserdorf Battir: Widerstand durch Denkmalschutz|url=https://www.faz.net/aktuell/politik/ausland/palaestinenserdorf-battir-widerstand-durch-denkmalschutz-11794439.html|lingwa=de|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-linja tal-armistizju ġiet stabbilita qrib il-linja ferrovjarja, u Battir spiċċa ftit metri fil-Lvant tal-fruntiera bejn il-[[Ġordan]] u Iżrael. Mill-inqas 30 % tal-art ta' Battir jinsab fuq in-naħa ta' Iżrael tal-Linja l-Ħadra, kif ukoll ftit mill-binjiet tal-villaġġ, iżda r-residenti tħallew iżommu l-art bil-patt u l-kundizzjoni li ma jagħmlux ħsara lil-linja ferrovjarja, u b'hekk kienu l-unika Palestinjani li uffiċjalment tħallew jaqsmu f'Iżrael u jaħdmu l-artijiet tagħhom qabel il-Gwerra tas-Sittin Jum.<ref>{{Ċita aħbar|titlu=For First Time, Israeli State Agency Opposes Segment of West Bank Separation Fence|url=https://www.haaretz.com/2012-09-13/ty-article/israel-state-agency-says-no-to-fence/0000017f-debb-db22-a17f-febbd9550000|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-partijiet ta' Battir fuq in-naħa ta' Iżrael tal-Linja l-Ħadra uffiċjalment jagħmlu parti mill-ġurisdizzjoni territorjali tal-Kunsill Reġjonali ta' Mateh Yehuda iżda ma għandhomx kumitat lokali tagħhom stess u l-awtorità tal-Kunsill ma tiġix eżerċitata hemmhekk. Battir spiċċa taħt amministrazzjoni Ġordanjana wara l-gwerra tal-1948 bejn l-Għarab u Iżrael, u ġie anness mill-Ġordan fl-1950.<ref>"Jordan and the Palestinians". ''Jordan and the Palestinians:The Creation of the Hashemite Kingdom of Jordan and the Unification of the Two Banks''. Contemporain publications. Presses de l’Ifpo. 2013. pp. 230–245. ISBN <bdi>9782351594384</bdi>.</ref> Iċ-ċensiment Ġordanjan tal-1961 stabbilixxa li kien hemm 1,321 abitant f'Battir.<ref>{{Ċita web|url=http://users.cecs.anu.edu.au/~bdm/yabber/census/JordanCensusPages/JordanCensus1961-p23.pdf|titlu=Statistika. p. 23.}}</ref> === Wara l-1967 === Mill-Gwerra tas-Sittin Jum fl-1967 'l hawn, l-istatus ta' Battir inbidel minn okkupazzjoni u annessjoni Ġordanjana għal okkupazzjoni Iżraeljana. Fiċ-ċensiment tal-1967 il-popolazzjoni kienet tammonta għal 1,445 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://www.levyinstitute.org/pubs/1967_census/vol_1_tab_2.pdf|titlu=Perlmann, Joel (November 2011 – February 2012). "The 1967 Census of the West Bank and Gaza Strip: A Digitized Version" (PDF). Levy Economics Institute.}}</ref> Mill-iffirmar tal-Ftehim ta' [[Oslo]] II fl-1995, Battir ġie amministrat mill-Awtorità Nazzjonali Palestinjana (ANP). Kien immexxi minn kunsill tal-villaġġ li attwalment huwa amministrat minn disa' membri maħtura mill-ANP. 23.7 % tal-artijiet tal-villaġġ ġew ikklassifikati bħala Żona B, filwaqt li l-kumplament (76.3 %) ġew ikklassifikati bħala Żona Ċ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20140317080218/http://www.ochaopt.org/documents/opt_arij_villageprofile_Battir.pdf|titlu="Battir Village Profile" (PDF). The Applied Research Institute – Jerusalem. 2010.}}</ref> Fl-2007, Battir kellu popolazzjoni ta' 3,967 ruħ, filwaqt li fl-2012 il-popolazzjoni kienet stmata li kienet tlaħħaq madwar 4,500 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20130517093253/http://maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=561121|titlu=Palestine readying to propose Battir for UNESCO protection {{!}} Maan News Agency|data=2013-05-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Ġeografija == [[Stampa:Bitar1893.jpg|daqsminuri|250x250px|Ir-raba' mtarraġ antik ta' Battir]] Battir jinsab 6.4 km (distanza orizzontali) fil-Majjistral ta' Bethlehem fuq għolja fuq Wadi el-Jundi (litteralment il-"Wied tas-Suldat"), li jinsab fil-Lbiċ tal-għoljiet tal-Ġudea u jibqa' sejjer sal-pjanura kostali. L-''Istħarriġ tal-Punent tal-Palestina'' tal-PEF fl-1883 iddeskriva d-difiżi naturali tal-villaġġ, u sostna li d-djar tiegħu kienu jinsabu fuq raba' mtarraġ bil-blat, b'irdum tal-blat taħthom; u b'hekk mit-Tramuntana l-post kien b'saħħtu ħafna, filwaqt li min-Nofsinhar kien hemm daħla dejqa bejn żewġ irdumijiet ewlenin li tikkollega l-għolja mal-irdum prinċipali. F'altitudni ta' madwar 760 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, is-sjuf ta' Battir ikunu miti, filwaqt li x-xtiewi wkoll ikunu miti b'xi ftit borra okkażjonali. It-temperatura annwali medja hija 16^o C. === Sistema tal-irrigazzjoni u raba' mtarraġ antiki === Battir għandu sistema unika tal-irrigazzjoni li tuża r-raba' mtarraġ imsawwar mill-[[bniedem]] (''habbai'l'') u sistema ta' manipolazzjoni manwali tal-ilma permezz ta' xatbiet żgħar. In-network ta' żmien ir-Rumani għadu jintuża, u huwa alimentat minn seba' fawwariet li ilhom jipprovdu l-ilma ġieri għal 2,000 sena.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Kershner|isem=Isabel|data=2012-06-25|titlu=A Palestinian Village Tries to Protect a Terraced Ancient Wonder of Agriculture|url=https://www.nytimes.com/2012/06/26/world/middleeast/palestinian-village-tries-to-protect-landmark.html|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-13}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20121212230115/http://www.maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=545813|titlu=Threatened village proposed as next UNESCO world heritage site {{!}} Maan News Agency|data=2012-12-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Is-sistema tal-irrigazzjoni tgħaddi minn wied wieqaf ħdejn il-Linja l-Ħadra fejn tpoġġiet sezzjoni tal-Linja Ferrovjarja ta' Hejaz ta' żmien l-Ottomani. Kuljum it-tmien klans prinċipali ta' Battir ipartu lil xulxin biex jisqu l-għelejjel tal-villaġġ. B'hekk hemm qawl lokali li jgħid li f'Battir "ġimgħa fiha tmint ijiem, mhux seba'". Skont l-antropologu [[Giovanni Sontana]] mill-UNESCO, "Jekk għad hemm, ma tantx fadal postijiet fir-reġjun tal-madwar fejn għadu jintuża metodu daqstant tradizzjonali tal-agrikoltura, li mhux biss għadu intatt, iżda għadu parti funzjonali tal-villaġġ".<ref>{{Ċita aħbar|data=2012-05-10|titlu=West Bank barrier threatens villagers' way of life|url=https://www.bbc.com/news/magazine-18012895|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Fl-2007, il-villaġġ ta' Battir ħarrek lill-Ministeru għad-Difiża Iżraeljan sabiex jipprova jobbligah ibiddel ir-rotta ppjanata tal-fruntiera fiżika bejn Iżrael u x-Xatt tal-Punent li kienet tgħaddi minn parti mis-sistema tal-irrigazzjoni ta' Battir li għandha 2,000 sena u li għadha tintuża. L-Awtorità Iżraeljana għan-Natura u l-Parks (INPA), li approvat ir-rotta oriġinali tal-ħajt fl-2005, bidlet fehmitha u kitbet f'dokument ta' [[politika]] ta' 13-il paġna li r-raba' mtarraġ ta' Battir kien wirt storiku Iżraeljan ukoll u kellu jiġi ssalvagwardjat kemm jista' jkun b'attenzjoni.<ref>{{Ċita web|url=https://www.tabletmag.com/sections/israel-middle-east/articles/land-for-peace-battir|titlu=Land for Peace: The Battle Over Ancient Palestinian Farming Terraces|data=2013-06-10|sit=Tablet Magazine|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Stqarret ukoll li r-raba' mtarraġ madwar Battir, li huwa xhieda ta' metodi ta' biedja fir-reġjun antiki millenji sħaħ, kien se jsirlu ħsara irriversibbli mill-ħajt, tkun kemm tkun dejqa r-rotta. Kienet l-ewwel darba li aġenzija tal-gvern Iżraeljan esprima oppożizzjoni għall-kostruzzjoni ta' segment tal-ħajt li ntuża bħala fruntiera. Dan l-affidavit kien waħda minn erba' opinjonijiet tal-esperti li sostnew li l-ħajt kien se jħarbat is-sistema unika tal-biedja, u fil-bidu ta' Mejju 2013, il-Qorti Suprema Iżraeljana tal-Ġustizzja ddeċidiet li l-Ministeru għad-Difiża jrid jispjega "għaliex ir-rotta tal-fruntiera ta' separazzjoni fiż-żona tal-villaġġ ta' Battir ma kellhiex titneħħa jew tinbidel, jew inkella għaliex ma setgħetx titfassal b'mod ieħor". Il-Ministeru għad-Difiża kellu jippreżenta pjan ġdid għas-sigurtà tal-fruntiera li ma jeqridx lil Battir sat-2 ta' Lulju 2013. Petizzjoni separata kontra l-ħajt ta' separazzjoni tressqet ukoll mill-belt Lhudija fil-qrib ta' Beitar Illit, peress li l-popolazzjoni bdiet tibża' li minħabba f'hekk iktar 'il quddiem ma kinux ikunu jistgħu jespandu l-insedjament.<ref>{{Ċita web|url=https://www.rfi.fr/en/middle-east/20130312-historic-palestinian-agricultural-village-fights-separation-wall|titlu=Historic Palestinian village fights Israel's separation wall|data=2013-03-12|sit=RFI|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Fl-2011 l-UNESCO tat premju ta' $15,000 lil Battir għas-"Salvagwardja u l-Ġestjoni tal-Pajsaġġi Kulturali" talli ħa ħsieb ir-raba' mtarraġ u s-sistema tal-irrigazzjoni antiki tiegħu.<ref name=":1">{{Ċita web|url=https://www.rfi.fr/en/middle-east/20130312-historic-palestinian-agricultural-village-fights-separation-wall|titlu=Historic Palestinian village fights Israel's separation wall|data=2013-03-12|sit=RFI|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> F'Mejju 2012, l-Awtorità Nazzjonali Palestinjana bagħtet delegazzjoni fil-kwartieri ġenerali tal-UNESCO f'[[Pariġi]], Franza, biex tiġi diskussa l-possibbiltà li Battir jiżdied fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref name=":0" /> Il-Viċi Ministru għat-Turiżmu tal-ANP, Hamadan Taha, qal li l-organizzazzjoni trid "tħarsu bħala wirt Palestinjan u dinji", b'mod speċjali r-raba' mtarraġ u s-sistema tal-irrigazzjoni antiki tiegħu. In-nominazzjoni ta' Battir ġiet imblukkata fl-aħħar minuta minħabba li l-preżentazzjoni formali saret tard wisq. F'dokument dwar il-ħsara li tikkawża l-fruntiera fiżika ta' separazzjoni, l-INPA nnutat li "l-isforz tal-ġirien tagħna biex iż-żona ssir Sit ta' Wirt Dinji tpoġġina f'pożizzjoni imbarazzanti, u għalhekk għandna naħdmu flimkien magħhom biex inħarsu l-pajsaġġ".<ref name=":1" /> F'Jannar 2015, skont is-sindku tal-villaġġ Akram Badir, il-Qorti Suprema Iżraeljana rrifjutat it-talba tal-IDF biex tinbena fruntiera fiżika ta' separazzjoni li tgħaddi minn ġol-villaġġ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150109022550/http://www.maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=751709|titlu=Israeli Supreme Court rules against separation wall in Battir {{!}} Maan News Agency|data=2015-01-09|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Arkeoloġija == [[Stampa:Roman Inscription found near Bettir in 19th century.jpg|daqsminuri|Kitba mnaqqxa Rumana li nstabet qrib Battir u li ssemmi l-ħames u l-ħdax-il Leġjun Ruman.]] Banju Ruman antik alimentat minn fawwara jinsab f'nofs il-villaġġ ta' Battir. L-arkeologu [[D. Ussishkin]] isostni li l-villaġġ imur lura għal Żmien il-Ħadid, u jistqarr li għall-ħabta tar-Rewwixta kien villaġġ ta' bejn elf u elfejn ruħ, li kien intgħażel minn Bar Kochba għall-fawwara tiegħu, għall-pożizzjoni tad-difiża fuq l-għolja, u għall-prossimità tiegħu mar-rotta prinċipali bejn Ġerusalemm u Gaza. Kitba mnaqqxa Rumana ġiet skoperta wkoll ħdejn waħda mill-fawwariet naturali tal-villaġġ, fejn jissemmew il-ħames Leġjun tal-Maċedonja u l-ħdax-il Leġjun Klawdjan, li x'aktarx li kienu ħadu sehem fl-assedju tal-villaġġ matul ir-renju tal-Imperatur Adrijanu.<ref>Clermont-Ganneau, 1899, pp. 463-470.</ref> Ma hemm l-ebda evidenza ta' abitazzjoni fil-perjodu eżatt wara r-Rewwixta.<ref>D. Ussishkin, Soundings in Betar, Bar-Kochba's Last Stronghold, Journal of the Institute of Archaeology of Tel Aviv University, 20, 1993, pp. 66-97.</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Battir ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, bit-titlu Art taż-Żebbuġ u tal-Vinji ''— Pajsaġġ Kulturali tan-Nofsinhar ta' Ġerusalemm, Battir'', fl-2014.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" /> == Ġemellaġġ == * [[Luton]], ir-[[Renju Unit]]<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070927013221/http://www.twinningwithpalestine.net/twin-lutonbattir.html|titlu=Reports from delegations concerning their visits to Palestinian communities.|data=2007-09-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] qinkvusq2pjzo4rijj8r0scj4y3wdff 278999 278998 2022-08-13T11:14:09Z Trigcly 17859 added [[Category:Palestina]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki [[Stampa:Village of Battir.jpg|daqsminuri|269x269px|Battir]] '''Battir''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: بتير) huwa villaġġ [[Palestina|Palestinjan]] fix-Xatt tal-Punent, li jinsab 6.4 km fil-Punent ta' [[Bethlehem]] u fil-Lbiċ ta' [[Ġerusalemm]]. Fl-2017, il-villaġġ kellu popolazzjoni ta' 4,696 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pcbs.gov.ps/Downloads/book2364-1.pdf|titlu=State of Palestine: Preliminary Results of the Population, Housing and Establishments Census, p. 76.|data=2017}}</ref> Kien abitat matul il-perjodi [[Biżantini]] u [[Iżlam|Iżlamiċi]], u fiċ-ċensimenti [[Imperu Ottoman|Ottomani]] u tal-Mandat [[Renju Unit|Brittaniku]] l-popolazzjoni tiegħu ġiet irreġistrata bħala primarjament Musulmana. Fl-imgħoddi, il-villaġġ kien jinsab tul ir-rotta minn Ġerusalemm għal [[Bayt Jibrin]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.tau.ac.il/humanities/archaeology/projects/proj_past_betar.html|titlu=Department of Archaeology - Soundings in Betar, Bar-Kochba's Last Stronghold|sit=www.tau.ac.il|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Battir jinsab ftit 'il fuq mir-rotta moderna tal-linja ferrovjarja [[Jaffa]]–Ġerusalemm, li kienet serviet bħala l-linja tal-armistizju bejn [[Iżrael]] u l-[[Ġordan]] mill-1949 sal-Gwerra tas-Sittin Jum, meta ġiet okkupata minn Iżrael. Fl-2007, Battir kellu popolazzjoni ta' madwar 4,000 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_PCBS/Downloads/book1487.pdf|titlu=2007 PCBS Census Palestinian Central Bureau of Statistics. p. 116.}}</ref> Fl-2014, Battir tniżżel bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]], bit-titlu Art taż-Żebbuġ u tal-Vinji ''— Pajsaġġ [[Kultura|Kulturali]] tan-Nofsinhar ta' Ġerusalemm, Battir''.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1492/|titlu=Palestine&#x3a; Land of Olives and Vines &ndash; Cultural Landscape of Southern Jerusalem, Battir|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Storja == === Żmien il-qedem === [[Stampa:بلدة بتير - غرب بيت لحم.jpg|daqsminuri|Il-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm li tgħaddi minn Battir.]] Battir inbena lejn il-Grigal ta' ''Khirbet el-Yahud'' (bl-Għarbi: خربة اليهود, litteralment "Fdal tal-[[Ġudaiżmu|Lhud]]"), u huwa sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] li jinkludi l-fdalijiet ta' Betar tal-qedam.<ref>Palmer, E.H. (1881). The Survey of Western Palestine: Arabic and English Name Lists Collected During the Survey by Lieutenants Conder and Kitchener, R. E. Transliterated and Explained by E.H. Palmer. Committee of the Palestine Exploration Fund. p. 312.</ref> Ilu abitat b'mod kontinwu minn Żmien il-[[Ħadid]] sas-seklu 2 W.K., meta r-[[Imperu Ruman|Rumani]] qerduh matul ir-rewwixta ta' Bar Kokhba.<ref>A. Oppenheimer, Between Rome and Babylon, 2005, 313-9.</ref> L-isem Għarbi ta' Battir jippreserva l-isem antik tal-villaġġ.<ref>Tamén, Conder, Claude R. (1887). Tent Work in Palestine: A Record of Discovery and Adventure (1887 ed.). R. Bentley & Son. p. 143.</ref><ref>K. Singer, Pottery of the Early Roman Period from Betar, Tel Aviv 20, 1993, pp. 98-103.</ref> Skont tradizzjoni Lhudija partikolari, il-villaġġ huwa wkoll is-sit fejn hemm il-qabar tal-għaref Tannajku [[Eleazar ta' Modi'im]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20121002045002/https://www.hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=2933&st=&pgnum=346|titlu=אוצר מסעות - יהודה דוד אייזענשטיין (page 346 of 352)|data=2012-10-02|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-Kalċi ta' Warren jingħad li nstab qrib Battir.<ref>WILLIAMS, Dyfri (2015). "A Cantharus from Ancient Betar near Jerusalem (the So-called Warren Cup) and Roman Silver Plate". ''Babesch''. '''90''': 155–198.</ref><ref>Castaldo, Daniela (2018-03-22). "Musical Themes and Private Art in the Augustan Age". ''Greek and Roman Musical Studies''. '''6''' (1): 96–114.</ref><ref>Zeichmann, Christopher B. (2020-06-18). "Same-Sex Intercourse Involving Jewish Men 100 BCE–100 CE". ''Religion and Gender''. '''10''' (1): 13–36.</ref> [[Stampa:Rail ticket, Jaffa-Jerusalem Railroad - recto.jpg|daqsminuri|In-naħa ta' quddiem ta' biljett ferrovjarju użat tal-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm.]] === Perjodu Biżantin === Mużajk mill-aħħar tal-perjodu Biżantin jew mill-bidu tal-perjodu Iżlamiku nstab f'Battir.<ref>Dauphin, C. (1998). La Palestine byzantine, Peuplement et Populations. BAR International Series 726 (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]). Vol. III : Catalogue. Oxford: Archeopress. <nowiki>ISBN 0-860549-05-4</nowiki>. p. 911.</ref> === Perjodu Ottoman === Fl-1596, Battir tfaċċa fir-reġistri tat-taxxa Ottomani bħala villaġġ fin-''Nahiya'' ta' Quds fil-''Liwa'' ta' Quds. Kellu popolazzjoni ta' 24 unità domestika u żewġ għożżieba, kollha kemm huma Musulmani, u kienu jħallsu t-taxxi fuq il-qamħ, l-għelejjel tas-sajf jew is-siġar tal-[[frott]], kif ukoll fuq il-mogħoż jew ix-xehdiet tan-[[Naħla|naħal]]; li kienu jammontaw għal total ta' 4,800 Akçe. Id-dħul kollu kien imur għand ''Waqf''.<ref>Hütteroth, Wolf-Dieter; Abdulfattah, Kamal (1977). Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century. Erlanger Geographische Arbeiten, Sonderband 5. Erlangen, il-[[Ġermanja]]: Vorstand der Fränkischen Geographischen Gesellschaft. <nowiki>ISBN 3-920405-41-2</nowiki>. p. 115.</ref> [[Stampa:Rail ticket, Jaffa-Jerusalem Railroad - verso.jpg|daqsminuri|In-naħa ta' wara ta' biljett ferrovjarju użat tal-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm.]] Fl-1838 ġie mniżżel bħala ''Bittir'', villaġġ Musulman fid-distrett ta' ''Beni Hasan'', fil-Punent ta' Ġerusalemm.<ref>Robinson u Smith, 1841, vol 3, 2nd appendix, p. 123.</ref><ref>Robinson u Smith, 1841, vol 2, pp. 324-325.</ref> L-esploratur [[Franza|Franċiż]] [[Victor Guérin]] żar il-villaġġ fl-1863<ref>Guérin, 1869, p. 387.</ref>, filwaqt li lista ta' villaġġi Ottamani tal-ħabta tal-1870 indikat li Battir kellu popolazzjoni ta' 239 ruħ li kienu jgħixu f'total ta' 62 dar, għalkemm f'dak il-każ kienu jingħaddu biss l-irġiel. Ġie miktub ukoll li kellu "fawwara sabiħa tnixxi għal ġol-bitħa tal-[[moskea]]".<ref>Socin, 1879, p. 148.</ref><ref>Hartmann, 1883, p. 122.</ref> Fl-1883, l-''Istħarriġ tal-Punent tal-Palestina'' tal-PEF iddeskriva lil Battir bħala villaġġ b'daqs moderat, fuq xaqliba wieqfa ta' wied fond.<ref>Conder u Kitchener, 1883, SWP III, pp. 20-21.</ref> Fl-1896, il-popolazzjoni ta' ''Bettir'' ġiet stmata li kienet tammonta għal madwar 750 persuna.<ref>Schick, 1896, p. 125.</ref> Fis-seklu 20, l-iżvilupp ta' Battir kien marbut mal-pożizzjoni tiegħu tul il-linja ferrovjarja lejn Ġerusalemm, li kienet tagħti aċċess għas-suq kif ukoll għall-introjtu mill-passiġġieri li kienu jinżlu mill-ferrovija biex jistrieħu u biex jieklu fi triqithom lejn Ġerusalemm.<ref>{{Ċita web|url=http://ags.ou.edu/~bwallach/documents/A%20Window%20on%20the%20West%20Bank.pdf|titlu=A Window on the West Bank|kunjom=Wallach|isem=Bret}}</ref> === Perjodu tal-Mandat Brittaniku === [[Stampa:Battir04.png|daqsminuri|[[Pittura]] ta' nisa minn Battir sejrin lejn is-suq, 1913.]] Fiċ-ċensiment tal-Palestina tal-1922, li twettaq mill-awtoritajiet tal-Mandat Brittaniku, Battir kellu popolazzjoni Musulmana ta' 542 ruħ<ref>Barron, 1923, Table VII, Sub-district of Jerusalem, p. 14.</ref>, li żdiedet fiċ-ċensiment tal-1931 għal 758 ruħ; 755 Musulman, żewġ [[Kristjaneżmu|Kristjani]] u Lhudi, f'172 dar.<ref>Mills, 1932, p. 37.</ref> Fl-istatistika tal-1945 il-popolazzjoni ta' Battir kienet tlaħħaq l-1,050 ruħ, kollha Musulmani<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika, 1945, p. 24.</ref>, b'total ta' 8,028 dunam ta' art skont stħarriġ uffiċjali tal-art u tal-popolazzjoni.<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 56.</ref> Minn dan l-ammont, 1,805 dunam kienu pjantaġġuni u raba', 2,287 dunam kienu għaċ-ċereali<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 101.</ref>, filwaqt li 73 dunam kienu art mibnija (urbana).<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 151.</ref> === Perjodu Ġordanjan === [[Stampa:ביתר - תחנת הרכבת.-JNF044319.jpeg|xellug|daqsminuri|L-istazzjon ferrovjarju ta' Battir fl-1934.]] Matul il-gwerra tal-1948, il-biċċa l-kbira tar-residenti tal-villaġġ ħarbu, iżda Mustafa Hassan u ftit oħra baqgħu hemm. Billejl kienu jixgħelu x-xemgħat fid-djar, u binhar kienu joħorġu l-bhejjem. Meta qorbu lejn il-villaġġ, l-Iżraeljani ħasbu li Battir kien għadu abitat u ma attakkawhx.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Rößler|isem=Hans-Christian|kunjom2=Battir|titlu=Palästinenserdorf Battir: Widerstand durch Denkmalschutz|url=https://www.faz.net/aktuell/politik/ausland/palaestinenserdorf-battir-widerstand-durch-denkmalschutz-11794439.html|lingwa=de|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-linja tal-armistizju ġiet stabbilita qrib il-linja ferrovjarja, u Battir spiċċa ftit metri fil-Lvant tal-fruntiera bejn il-[[Ġordan]] u Iżrael. Mill-inqas 30 % tal-art ta' Battir jinsab fuq in-naħa ta' Iżrael tal-Linja l-Ħadra, kif ukoll ftit mill-binjiet tal-villaġġ, iżda r-residenti tħallew iżommu l-art bil-patt u l-kundizzjoni li ma jagħmlux ħsara lil-linja ferrovjarja, u b'hekk kienu l-unika Palestinjani li uffiċjalment tħallew jaqsmu f'Iżrael u jaħdmu l-artijiet tagħhom qabel il-Gwerra tas-Sittin Jum.<ref>{{Ċita aħbar|titlu=For First Time, Israeli State Agency Opposes Segment of West Bank Separation Fence|url=https://www.haaretz.com/2012-09-13/ty-article/israel-state-agency-says-no-to-fence/0000017f-debb-db22-a17f-febbd9550000|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-partijiet ta' Battir fuq in-naħa ta' Iżrael tal-Linja l-Ħadra uffiċjalment jagħmlu parti mill-ġurisdizzjoni territorjali tal-Kunsill Reġjonali ta' Mateh Yehuda iżda ma għandhomx kumitat lokali tagħhom stess u l-awtorità tal-Kunsill ma tiġix eżerċitata hemmhekk. Battir spiċċa taħt amministrazzjoni Ġordanjana wara l-gwerra tal-1948 bejn l-Għarab u Iżrael, u ġie anness mill-Ġordan fl-1950.<ref>"Jordan and the Palestinians". ''Jordan and the Palestinians:The Creation of the Hashemite Kingdom of Jordan and the Unification of the Two Banks''. Contemporain publications. Presses de l’Ifpo. 2013. pp. 230–245. ISBN <bdi>9782351594384</bdi>.</ref> Iċ-ċensiment Ġordanjan tal-1961 stabbilixxa li kien hemm 1,321 abitant f'Battir.<ref>{{Ċita web|url=http://users.cecs.anu.edu.au/~bdm/yabber/census/JordanCensusPages/JordanCensus1961-p23.pdf|titlu=Statistika. p. 23.}}</ref> === Wara l-1967 === Mill-Gwerra tas-Sittin Jum fl-1967 'l hawn, l-istatus ta' Battir inbidel minn okkupazzjoni u annessjoni Ġordanjana għal okkupazzjoni Iżraeljana. Fiċ-ċensiment tal-1967 il-popolazzjoni kienet tammonta għal 1,445 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://www.levyinstitute.org/pubs/1967_census/vol_1_tab_2.pdf|titlu=Perlmann, Joel (November 2011 – February 2012). "The 1967 Census of the West Bank and Gaza Strip: A Digitized Version" (PDF). Levy Economics Institute.}}</ref> Mill-iffirmar tal-Ftehim ta' [[Oslo]] II fl-1995, Battir ġie amministrat mill-Awtorità Nazzjonali Palestinjana (ANP). Kien immexxi minn kunsill tal-villaġġ li attwalment huwa amministrat minn disa' membri maħtura mill-ANP. 23.7 % tal-artijiet tal-villaġġ ġew ikklassifikati bħala Żona B, filwaqt li l-kumplament (76.3 %) ġew ikklassifikati bħala Żona Ċ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20140317080218/http://www.ochaopt.org/documents/opt_arij_villageprofile_Battir.pdf|titlu="Battir Village Profile" (PDF). The Applied Research Institute – Jerusalem. 2010.}}</ref> Fl-2007, Battir kellu popolazzjoni ta' 3,967 ruħ, filwaqt li fl-2012 il-popolazzjoni kienet stmata li kienet tlaħħaq madwar 4,500 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20130517093253/http://maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=561121|titlu=Palestine readying to propose Battir for UNESCO protection {{!}} Maan News Agency|data=2013-05-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Ġeografija == [[Stampa:Bitar1893.jpg|daqsminuri|250x250px|Ir-raba' mtarraġ antik ta' Battir]] Battir jinsab 6.4 km (distanza orizzontali) fil-Majjistral ta' Bethlehem fuq għolja fuq Wadi el-Jundi (litteralment il-"Wied tas-Suldat"), li jinsab fil-Lbiċ tal-għoljiet tal-Ġudea u jibqa' sejjer sal-pjanura kostali. L-''Istħarriġ tal-Punent tal-Palestina'' tal-PEF fl-1883 iddeskriva d-difiżi naturali tal-villaġġ, u sostna li d-djar tiegħu kienu jinsabu fuq raba' mtarraġ bil-blat, b'irdum tal-blat taħthom; u b'hekk mit-Tramuntana l-post kien b'saħħtu ħafna, filwaqt li min-Nofsinhar kien hemm daħla dejqa bejn żewġ irdumijiet ewlenin li tikkollega l-għolja mal-irdum prinċipali. F'altitudni ta' madwar 760 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, is-sjuf ta' Battir ikunu miti, filwaqt li x-xtiewi wkoll ikunu miti b'xi ftit borra okkażjonali. It-temperatura annwali medja hija 16^o C. === Sistema tal-irrigazzjoni u raba' mtarraġ antiki === Battir għandu sistema unika tal-irrigazzjoni li tuża r-raba' mtarraġ imsawwar mill-[[bniedem]] (''habbai'l'') u sistema ta' manipolazzjoni manwali tal-ilma permezz ta' xatbiet żgħar. In-network ta' żmien ir-Rumani għadu jintuża, u huwa alimentat minn seba' fawwariet li ilhom jipprovdu l-ilma ġieri għal 2,000 sena.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Kershner|isem=Isabel|data=2012-06-25|titlu=A Palestinian Village Tries to Protect a Terraced Ancient Wonder of Agriculture|url=https://www.nytimes.com/2012/06/26/world/middleeast/palestinian-village-tries-to-protect-landmark.html|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-13}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20121212230115/http://www.maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=545813|titlu=Threatened village proposed as next UNESCO world heritage site {{!}} Maan News Agency|data=2012-12-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Is-sistema tal-irrigazzjoni tgħaddi minn wied wieqaf ħdejn il-Linja l-Ħadra fejn tpoġġiet sezzjoni tal-Linja Ferrovjarja ta' Hejaz ta' żmien l-Ottomani. Kuljum it-tmien klans prinċipali ta' Battir ipartu lil xulxin biex jisqu l-għelejjel tal-villaġġ. B'hekk hemm qawl lokali li jgħid li f'Battir "ġimgħa fiha tmint ijiem, mhux seba'". Skont l-antropologu [[Giovanni Sontana]] mill-UNESCO, "Jekk għad hemm, ma tantx fadal postijiet fir-reġjun tal-madwar fejn għadu jintuża metodu daqstant tradizzjonali tal-agrikoltura, li mhux biss għadu intatt, iżda għadu parti funzjonali tal-villaġġ".<ref>{{Ċita aħbar|data=2012-05-10|titlu=West Bank barrier threatens villagers' way of life|url=https://www.bbc.com/news/magazine-18012895|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Fl-2007, il-villaġġ ta' Battir ħarrek lill-Ministeru għad-Difiża Iżraeljan sabiex jipprova jobbligah ibiddel ir-rotta ppjanata tal-fruntiera fiżika bejn Iżrael u x-Xatt tal-Punent li kienet tgħaddi minn parti mis-sistema tal-irrigazzjoni ta' Battir li għandha 2,000 sena u li għadha tintuża. L-Awtorità Iżraeljana għan-Natura u l-Parks (INPA), li approvat ir-rotta oriġinali tal-ħajt fl-2005, bidlet fehmitha u kitbet f'dokument ta' [[politika]] ta' 13-il paġna li r-raba' mtarraġ ta' Battir kien wirt storiku Iżraeljan ukoll u kellu jiġi ssalvagwardjat kemm jista' jkun b'attenzjoni.<ref>{{Ċita web|url=https://www.tabletmag.com/sections/israel-middle-east/articles/land-for-peace-battir|titlu=Land for Peace: The Battle Over Ancient Palestinian Farming Terraces|data=2013-06-10|sit=Tablet Magazine|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Stqarret ukoll li r-raba' mtarraġ madwar Battir, li huwa xhieda ta' metodi ta' biedja fir-reġjun antiki millenji sħaħ, kien se jsirlu ħsara irriversibbli mill-ħajt, tkun kemm tkun dejqa r-rotta. Kienet l-ewwel darba li aġenzija tal-gvern Iżraeljan esprima oppożizzjoni għall-kostruzzjoni ta' segment tal-ħajt li ntuża bħala fruntiera. Dan l-affidavit kien waħda minn erba' opinjonijiet tal-esperti li sostnew li l-ħajt kien se jħarbat is-sistema unika tal-biedja, u fil-bidu ta' Mejju 2013, il-Qorti Suprema Iżraeljana tal-Ġustizzja ddeċidiet li l-Ministeru għad-Difiża jrid jispjega "għaliex ir-rotta tal-fruntiera ta' separazzjoni fiż-żona tal-villaġġ ta' Battir ma kellhiex titneħħa jew tinbidel, jew inkella għaliex ma setgħetx titfassal b'mod ieħor". Il-Ministeru għad-Difiża kellu jippreżenta pjan ġdid għas-sigurtà tal-fruntiera li ma jeqridx lil Battir sat-2 ta' Lulju 2013. Petizzjoni separata kontra l-ħajt ta' separazzjoni tressqet ukoll mill-belt Lhudija fil-qrib ta' Beitar Illit, peress li l-popolazzjoni bdiet tibża' li minħabba f'hekk iktar 'il quddiem ma kinux ikunu jistgħu jespandu l-insedjament.<ref>{{Ċita web|url=https://www.rfi.fr/en/middle-east/20130312-historic-palestinian-agricultural-village-fights-separation-wall|titlu=Historic Palestinian village fights Israel's separation wall|data=2013-03-12|sit=RFI|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Fl-2011 l-UNESCO tat premju ta' $15,000 lil Battir għas-"Salvagwardja u l-Ġestjoni tal-Pajsaġġi Kulturali" talli ħa ħsieb ir-raba' mtarraġ u s-sistema tal-irrigazzjoni antiki tiegħu.<ref name=":1">{{Ċita web|url=https://www.rfi.fr/en/middle-east/20130312-historic-palestinian-agricultural-village-fights-separation-wall|titlu=Historic Palestinian village fights Israel's separation wall|data=2013-03-12|sit=RFI|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> F'Mejju 2012, l-Awtorità Nazzjonali Palestinjana bagħtet delegazzjoni fil-kwartieri ġenerali tal-UNESCO f'[[Pariġi]], Franza, biex tiġi diskussa l-possibbiltà li Battir jiżdied fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref name=":0" /> Il-Viċi Ministru għat-Turiżmu tal-ANP, Hamadan Taha, qal li l-organizzazzjoni trid "tħarsu bħala wirt Palestinjan u dinji", b'mod speċjali r-raba' mtarraġ u s-sistema tal-irrigazzjoni antiki tiegħu. In-nominazzjoni ta' Battir ġiet imblukkata fl-aħħar minuta minħabba li l-preżentazzjoni formali saret tard wisq. F'dokument dwar il-ħsara li tikkawża l-fruntiera fiżika ta' separazzjoni, l-INPA nnutat li "l-isforz tal-ġirien tagħna biex iż-żona ssir Sit ta' Wirt Dinji tpoġġina f'pożizzjoni imbarazzanti, u għalhekk għandna naħdmu flimkien magħhom biex inħarsu l-pajsaġġ".<ref name=":1" /> F'Jannar 2015, skont is-sindku tal-villaġġ Akram Badir, il-Qorti Suprema Iżraeljana rrifjutat it-talba tal-IDF biex tinbena fruntiera fiżika ta' separazzjoni li tgħaddi minn ġol-villaġġ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150109022550/http://www.maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=751709|titlu=Israeli Supreme Court rules against separation wall in Battir {{!}} Maan News Agency|data=2015-01-09|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Arkeoloġija == [[Stampa:Roman Inscription found near Bettir in 19th century.jpg|daqsminuri|Kitba mnaqqxa Rumana li nstabet qrib Battir u li ssemmi l-ħames u l-ħdax-il Leġjun Ruman.]] Banju Ruman antik alimentat minn fawwara jinsab f'nofs il-villaġġ ta' Battir. L-arkeologu [[D. Ussishkin]] isostni li l-villaġġ imur lura għal Żmien il-Ħadid, u jistqarr li għall-ħabta tar-Rewwixta kien villaġġ ta' bejn elf u elfejn ruħ, li kien intgħażel minn Bar Kochba għall-fawwara tiegħu, għall-pożizzjoni tad-difiża fuq l-għolja, u għall-prossimità tiegħu mar-rotta prinċipali bejn Ġerusalemm u Gaza. Kitba mnaqqxa Rumana ġiet skoperta wkoll ħdejn waħda mill-fawwariet naturali tal-villaġġ, fejn jissemmew il-ħames Leġjun tal-Maċedonja u l-ħdax-il Leġjun Klawdjan, li x'aktarx li kienu ħadu sehem fl-assedju tal-villaġġ matul ir-renju tal-Imperatur Adrijanu.<ref>Clermont-Ganneau, 1899, pp. 463-470.</ref> Ma hemm l-ebda evidenza ta' abitazzjoni fil-perjodu eżatt wara r-Rewwixta.<ref>D. Ussishkin, Soundings in Betar, Bar-Kochba's Last Stronghold, Journal of the Institute of Archaeology of Tel Aviv University, 20, 1993, pp. 66-97.</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Battir ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, bit-titlu Art taż-Żebbuġ u tal-Vinji ''— Pajsaġġ Kulturali tan-Nofsinhar ta' Ġerusalemm, Battir'', fl-2014.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" /> == Ġemellaġġ == * [[Luton]], ir-[[Renju Unit]]<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070927013221/http://www.twinningwithpalestine.net/twin-lutonbattir.html|titlu=Reports from delegations concerning their visits to Palestinian communities.|data=2007-09-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Referenzi == [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Palestina]] al9k1vgltvqrtg556qgggp4m0mdsrtz 279001 278999 2022-08-13T11:18:44Z Trigcly 17859 żieda biblijografija wikitext text/x-wiki [[Stampa:Village of Battir.jpg|daqsminuri|269x269px|Battir]] '''Battir''' (bl-[[Lingwa Għarbija|Għarbi]]: بتير) huwa villaġġ [[Palestina|Palestinjan]] fix-Xatt tal-Punent, li jinsab 6.4 km fil-Punent ta' [[Bethlehem]] u fil-Lbiċ ta' [[Ġerusalemm]]. Fl-2017, il-villaġġ kellu popolazzjoni ta' 4,696 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=https://www.pcbs.gov.ps/Downloads/book2364-1.pdf|titlu=State of Palestine: Preliminary Results of the Population, Housing and Establishments Census, p. 76.|data=2017}}</ref> Kien abitat matul il-perjodi [[Biżantini]] u [[Iżlam|Iżlamiċi]], u fiċ-ċensimenti [[Imperu Ottoman|Ottomani]] u tal-Mandat [[Renju Unit|Brittaniku]] l-popolazzjoni tiegħu ġiet irreġistrata bħala primarjament Musulmana. Fl-imgħoddi, il-villaġġ kien jinsab tul ir-rotta minn Ġerusalemm għal [[Bayt Jibrin]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.tau.ac.il/humanities/archaeology/projects/proj_past_betar.html|titlu=Department of Archaeology - Soundings in Betar, Bar-Kochba's Last Stronghold|sit=www.tau.ac.il|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Battir jinsab ftit 'il fuq mir-rotta moderna tal-linja ferrovjarja [[Jaffa]]–Ġerusalemm, li kienet serviet bħala l-linja tal-armistizju bejn [[Iżrael]] u l-[[Ġordan]] mill-1949 sal-Gwerra tas-Sittin Jum, meta ġiet okkupata minn Iżrael. Fl-2007, Battir kellu popolazzjoni ta' madwar 4,000 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_PCBS/Downloads/book1487.pdf|titlu=2007 PCBS Census Palestinian Central Bureau of Statistics. p. 116.}}</ref> Fl-2014, Battir tniżżel bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]], bit-titlu Art taż-Żebbuġ u tal-Vinji ''— Pajsaġġ [[Kultura|Kulturali]] tan-Nofsinhar ta' Ġerusalemm, Battir''.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1492/|titlu=Palestine&#x3a; Land of Olives and Vines &ndash; Cultural Landscape of Southern Jerusalem, Battir|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Storja == === Żmien il-qedem === [[Stampa:بلدة بتير - غرب بيت لحم.jpg|daqsminuri|Il-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm li tgħaddi minn Battir.]] Battir inbena lejn il-Grigal ta' ''Khirbet el-Yahud'' (bl-Għarbi: خربة اليهود, litteralment "Fdal tal-[[Ġudaiżmu|Lhud]]"), u huwa sit [[Arkeoloġija|arkeoloġiku]] li jinkludi l-fdalijiet ta' Betar tal-qedam.<ref>Palmer, E.H. (1881). The Survey of Western Palestine: Arabic and English Name Lists Collected During the Survey by Lieutenants Conder and Kitchener, R. E. Transliterated and Explained by E.H. Palmer. Committee of the Palestine Exploration Fund. p. 312.</ref> Ilu abitat b'mod kontinwu minn Żmien il-[[Ħadid]] sas-seklu 2 W.K., meta r-[[Imperu Ruman|Rumani]] qerduh matul ir-rewwixta ta' Bar Kokhba.<ref>A. Oppenheimer, Between Rome and Babylon, 2005, 313-9.</ref> L-isem Għarbi ta' Battir jippreserva l-isem antik tal-villaġġ.<ref>Tamén, Conder, Claude R. (1887). Tent Work in Palestine: A Record of Discovery and Adventure (1887 ed.). R. Bentley & Son. p. 143.</ref><ref>K. Singer, Pottery of the Early Roman Period from Betar, Tel Aviv 20, 1993, pp. 98-103.</ref> Skont tradizzjoni Lhudija partikolari, il-villaġġ huwa wkoll is-sit fejn hemm il-qabar tal-għaref Tannajku [[Eleazar ta' Modi'im]].<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20121002045002/https://www.hebrewbooks.org/pdfpager.aspx?req=2933&st=&pgnum=346|titlu=אוצר מסעות - יהודה דוד אייזענשטיין (page 346 of 352)|data=2012-10-02|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-Kalċi ta' Warren jingħad li nstab qrib Battir.<ref>WILLIAMS, Dyfri (2015). "A Cantharus from Ancient Betar near Jerusalem (the So-called Warren Cup) and Roman Silver Plate". ''Babesch''. '''90''': 155–198.</ref><ref>Castaldo, Daniela (2018-03-22). "Musical Themes and Private Art in the Augustan Age". ''Greek and Roman Musical Studies''. '''6''' (1): 96–114.</ref><ref>Zeichmann, Christopher B. (2020-06-18). "Same-Sex Intercourse Involving Jewish Men 100 BCE–100 CE". ''Religion and Gender''. '''10''' (1): 13–36.</ref> [[Stampa:Rail ticket, Jaffa-Jerusalem Railroad - recto.jpg|daqsminuri|In-naħa ta' quddiem ta' biljett ferrovjarju użat tal-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm.]] === Perjodu Biżantin === Mużajk mill-aħħar tal-perjodu Biżantin jew mill-bidu tal-perjodu Iżlamiku nstab f'Battir.<ref>Dauphin, C. (1998). La Palestine byzantine, Peuplement et Populations. BAR International Series 726 (bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]). Vol. III : Catalogue. Oxford: Archeopress. <nowiki>ISBN 0-860549-05-4</nowiki>. p. 911.</ref> === Perjodu Ottoman === Fl-1596, Battir tfaċċa fir-reġistri tat-taxxa Ottomani bħala villaġġ fin-''Nahiya'' ta' Quds fil-''Liwa'' ta' Quds. Kellu popolazzjoni ta' 24 unità domestika u żewġ għożżieba, kollha kemm huma Musulmani, u kienu jħallsu t-taxxi fuq il-qamħ, l-għelejjel tas-sajf jew is-siġar tal-[[frott]], kif ukoll fuq il-mogħoż jew ix-xehdiet tan-[[Naħla|naħal]]; li kienu jammontaw għal total ta' 4,800 Akçe. Id-dħul kollu kien imur għand ''Waqf''.<ref>Hütteroth, Wolf-Dieter; Abdulfattah, Kamal (1977). Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century. Erlanger Geographische Arbeiten, Sonderband 5. Erlangen, il-[[Ġermanja]]: Vorstand der Fränkischen Geographischen Gesellschaft. <nowiki>ISBN 3-920405-41-2</nowiki>. p. 115.</ref> [[Stampa:Rail ticket, Jaffa-Jerusalem Railroad - verso.jpg|daqsminuri|In-naħa ta' wara ta' biljett ferrovjarju użat tal-linja ferrovjarja Jaffa-Ġerusalemm.]] Fl-1838 ġie mniżżel bħala ''Bittir'', villaġġ Musulman fid-distrett ta' ''Beni Hasan'', fil-Punent ta' Ġerusalemm.<ref>Robinson u Smith, 1841, vol 3, 2nd appendix, p. 123.</ref><ref>Robinson u Smith, 1841, vol 2, pp. 324-325.</ref> L-esploratur [[Franza|Franċiż]] [[Victor Guérin]] żar il-villaġġ fl-1863<ref>Guérin, 1869, p. 387.</ref>, filwaqt li lista ta' villaġġi Ottamani tal-ħabta tal-1870 indikat li Battir kellu popolazzjoni ta' 239 ruħ li kienu jgħixu f'total ta' 62 dar, għalkemm f'dak il-każ kienu jingħaddu biss l-irġiel. Ġie miktub ukoll li kellu "fawwara sabiħa tnixxi għal ġol-bitħa tal-[[moskea]]".<ref>Socin, 1879, p. 148.</ref><ref>Hartmann, 1883, p. 122.</ref> Fl-1883, l-''Istħarriġ tal-Punent tal-Palestina'' tal-PEF iddeskriva lil Battir bħala villaġġ b'daqs moderat, fuq xaqliba wieqfa ta' wied fond.<ref>Conder u Kitchener, 1883, SWP III, pp. 20-21.</ref> Fl-1896, il-popolazzjoni ta' ''Bettir'' ġiet stmata li kienet tammonta għal madwar 750 persuna.<ref>Schick, 1896, p. 125.</ref> Fis-seklu 20, l-iżvilupp ta' Battir kien marbut mal-pożizzjoni tiegħu tul il-linja ferrovjarja lejn Ġerusalemm, li kienet tagħti aċċess għas-suq kif ukoll għall-introjtu mill-passiġġieri li kienu jinżlu mill-ferrovija biex jistrieħu u biex jieklu fi triqithom lejn Ġerusalemm.<ref>{{Ċita web|url=http://ags.ou.edu/~bwallach/documents/A%20Window%20on%20the%20West%20Bank.pdf|titlu=A Window on the West Bank|kunjom=Wallach|isem=Bret}}</ref> === Perjodu tal-Mandat Brittaniku === [[Stampa:Battir04.png|daqsminuri|[[Pittura]] ta' nisa minn Battir sejrin lejn is-suq, 1913.]] Fiċ-ċensiment tal-Palestina tal-1922, li twettaq mill-awtoritajiet tal-Mandat Brittaniku, Battir kellu popolazzjoni Musulmana ta' 542 ruħ<ref>Barron, 1923, Table VII, Sub-district of Jerusalem, p. 14.</ref>, li żdiedet fiċ-ċensiment tal-1931 għal 758 ruħ; 755 Musulman, żewġ [[Kristjaneżmu|Kristjani]] u Lhudi, f'172 dar.<ref>Mills, 1932, p. 37.</ref> Fl-istatistika tal-1945 il-popolazzjoni ta' Battir kienet tlaħħaq l-1,050 ruħ, kollha Musulmani<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika, 1945, p. 24.</ref>, b'total ta' 8,028 dunam ta' art skont stħarriġ uffiċjali tal-art u tal-popolazzjoni.<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 56.</ref> Minn dan l-ammont, 1,805 dunam kienu pjantaġġuni u raba', 2,287 dunam kienu għaċ-ċereali<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 101.</ref>, filwaqt li 73 dunam kienu art mibnija (urbana).<ref>Il-Gvern tal-Palestina, id-Dipartiment tal-Istatistika. ''Village Statistics, April, 1945.'' Ikkwotat fil-Hadawi, 1970, p. 151.</ref> === Perjodu Ġordanjan === [[Stampa:ביתר - תחנת הרכבת.-JNF044319.jpeg|xellug|daqsminuri|L-istazzjon ferrovjarju ta' Battir fl-1934.]] Matul il-gwerra tal-1948, il-biċċa l-kbira tar-residenti tal-villaġġ ħarbu, iżda Mustafa Hassan u ftit oħra baqgħu hemm. Billejl kienu jixgħelu x-xemgħat fid-djar, u binhar kienu joħorġu l-bhejjem. Meta qorbu lejn il-villaġġ, l-Iżraeljani ħasbu li Battir kien għadu abitat u ma attakkawhx.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Rößler|isem=Hans-Christian|kunjom2=Battir|titlu=Palästinenserdorf Battir: Widerstand durch Denkmalschutz|url=https://www.faz.net/aktuell/politik/ausland/palaestinenserdorf-battir-widerstand-durch-denkmalschutz-11794439.html|lingwa=de|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-linja tal-armistizju ġiet stabbilita qrib il-linja ferrovjarja, u Battir spiċċa ftit metri fil-Lvant tal-fruntiera bejn il-[[Ġordan]] u Iżrael. Mill-inqas 30 % tal-art ta' Battir jinsab fuq in-naħa ta' Iżrael tal-Linja l-Ħadra, kif ukoll ftit mill-binjiet tal-villaġġ, iżda r-residenti tħallew iżommu l-art bil-patt u l-kundizzjoni li ma jagħmlux ħsara lil-linja ferrovjarja, u b'hekk kienu l-unika Palestinjani li uffiċjalment tħallew jaqsmu f'Iżrael u jaħdmu l-artijiet tagħhom qabel il-Gwerra tas-Sittin Jum.<ref>{{Ċita aħbar|titlu=For First Time, Israeli State Agency Opposes Segment of West Bank Separation Fence|url=https://www.haaretz.com/2012-09-13/ty-article/israel-state-agency-says-no-to-fence/0000017f-debb-db22-a17f-febbd9550000|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Il-partijiet ta' Battir fuq in-naħa ta' Iżrael tal-Linja l-Ħadra uffiċjalment jagħmlu parti mill-ġurisdizzjoni territorjali tal-Kunsill Reġjonali ta' Mateh Yehuda iżda ma għandhomx kumitat lokali tagħhom stess u l-awtorità tal-Kunsill ma tiġix eżerċitata hemmhekk. Battir spiċċa taħt amministrazzjoni Ġordanjana wara l-gwerra tal-1948 bejn l-Għarab u Iżrael, u ġie anness mill-Ġordan fl-1950.<ref>"Jordan and the Palestinians". ''Jordan and the Palestinians:The Creation of the Hashemite Kingdom of Jordan and the Unification of the Two Banks''. Contemporain publications. Presses de l’Ifpo. 2013. pp. 230–245. ISBN <bdi>9782351594384</bdi>.</ref> Iċ-ċensiment Ġordanjan tal-1961 stabbilixxa li kien hemm 1,321 abitant f'Battir.<ref>{{Ċita web|url=http://users.cecs.anu.edu.au/~bdm/yabber/census/JordanCensusPages/JordanCensus1961-p23.pdf|titlu=Statistika. p. 23.}}</ref> === Wara l-1967 === Mill-Gwerra tas-Sittin Jum fl-1967 'l hawn, l-istatus ta' Battir inbidel minn okkupazzjoni u annessjoni Ġordanjana għal okkupazzjoni Iżraeljana. Fiċ-ċensiment tal-1967 il-popolazzjoni kienet tammonta għal 1,445 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://www.levyinstitute.org/pubs/1967_census/vol_1_tab_2.pdf|titlu=Perlmann, Joel (November 2011 – February 2012). "The 1967 Census of the West Bank and Gaza Strip: A Digitized Version" (PDF). Levy Economics Institute.}}</ref> Mill-iffirmar tal-Ftehim ta' [[Oslo]] II fl-1995, Battir ġie amministrat mill-Awtorità Nazzjonali Palestinjana (ANP). Kien immexxi minn kunsill tal-villaġġ li attwalment huwa amministrat minn disa' membri maħtura mill-ANP. 23.7 % tal-artijiet tal-villaġġ ġew ikklassifikati bħala Żona B, filwaqt li l-kumplament (76.3 %) ġew ikklassifikati bħala Żona Ċ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20140317080218/http://www.ochaopt.org/documents/opt_arij_villageprofile_Battir.pdf|titlu="Battir Village Profile" (PDF). The Applied Research Institute – Jerusalem. 2010.}}</ref> Fl-2007, Battir kellu popolazzjoni ta' 3,967 ruħ, filwaqt li fl-2012 il-popolazzjoni kienet stmata li kienet tlaħħaq madwar 4,500 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20130517093253/http://maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=561121|titlu=Palestine readying to propose Battir for UNESCO protection {{!}} Maan News Agency|data=2013-05-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Ġeografija == [[Stampa:Bitar1893.jpg|daqsminuri|250x250px|Ir-raba' mtarraġ antik ta' Battir]] Battir jinsab 6.4 km (distanza orizzontali) fil-Majjistral ta' Bethlehem fuq għolja fuq Wadi el-Jundi (litteralment il-"Wied tas-Suldat"), li jinsab fil-Lbiċ tal-għoljiet tal-Ġudea u jibqa' sejjer sal-pjanura kostali. L-''Istħarriġ tal-Punent tal-Palestina'' tal-PEF fl-1883 iddeskriva d-difiżi naturali tal-villaġġ, u sostna li d-djar tiegħu kienu jinsabu fuq raba' mtarraġ bil-blat, b'irdum tal-blat taħthom; u b'hekk mit-Tramuntana l-post kien b'saħħtu ħafna, filwaqt li min-Nofsinhar kien hemm daħla dejqa bejn żewġ irdumijiet ewlenin li tikkollega l-għolja mal-irdum prinċipali. F'altitudni ta' madwar 760 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, is-sjuf ta' Battir ikunu miti, filwaqt li x-xtiewi wkoll ikunu miti b'xi ftit borra okkażjonali. It-temperatura annwali medja hija 16^o C. === Sistema tal-irrigazzjoni u raba' mtarraġ antiki === Battir għandu sistema unika tal-irrigazzjoni li tuża r-raba' mtarraġ imsawwar mill-[[bniedem]] (''habbai'l'') u sistema ta' manipolazzjoni manwali tal-ilma permezz ta' xatbiet żgħar. In-network ta' żmien ir-Rumani għadu jintuża, u huwa alimentat minn seba' fawwariet li ilhom jipprovdu l-ilma ġieri għal 2,000 sena.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Kershner|isem=Isabel|data=2012-06-25|titlu=A Palestinian Village Tries to Protect a Terraced Ancient Wonder of Agriculture|url=https://www.nytimes.com/2012/06/26/world/middleeast/palestinian-village-tries-to-protect-landmark.html|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-13}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20121212230115/http://www.maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=545813|titlu=Threatened village proposed as next UNESCO world heritage site {{!}} Maan News Agency|data=2012-12-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Is-sistema tal-irrigazzjoni tgħaddi minn wied wieqaf ħdejn il-Linja l-Ħadra fejn tpoġġiet sezzjoni tal-Linja Ferrovjarja ta' Hejaz ta' żmien l-Ottomani. Kuljum it-tmien klans prinċipali ta' Battir ipartu lil xulxin biex jisqu l-għelejjel tal-villaġġ. B'hekk hemm qawl lokali li jgħid li f'Battir "ġimgħa fiha tmint ijiem, mhux seba'". Skont l-antropologu [[Giovanni Sontana]] mill-UNESCO, "Jekk għad hemm, ma tantx fadal postijiet fir-reġjun tal-madwar fejn għadu jintuża metodu daqstant tradizzjonali tal-agrikoltura, li mhux biss għadu intatt, iżda għadu parti funzjonali tal-villaġġ".<ref>{{Ċita aħbar|data=2012-05-10|titlu=West Bank barrier threatens villagers' way of life|url=https://www.bbc.com/news/magazine-18012895|lingwa=en-GB|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Fl-2007, il-villaġġ ta' Battir ħarrek lill-Ministeru għad-Difiża Iżraeljan sabiex jipprova jobbligah ibiddel ir-rotta ppjanata tal-fruntiera fiżika bejn Iżrael u x-Xatt tal-Punent li kienet tgħaddi minn parti mis-sistema tal-irrigazzjoni ta' Battir li għandha 2,000 sena u li għadha tintuża. L-Awtorità Iżraeljana għan-Natura u l-Parks (INPA), li approvat ir-rotta oriġinali tal-ħajt fl-2005, bidlet fehmitha u kitbet f'dokument ta' [[politika]] ta' 13-il paġna li r-raba' mtarraġ ta' Battir kien wirt storiku Iżraeljan ukoll u kellu jiġi ssalvagwardjat kemm jista' jkun b'attenzjoni.<ref>{{Ċita web|url=https://www.tabletmag.com/sections/israel-middle-east/articles/land-for-peace-battir|titlu=Land for Peace: The Battle Over Ancient Palestinian Farming Terraces|data=2013-06-10|sit=Tablet Magazine|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Stqarret ukoll li r-raba' mtarraġ madwar Battir, li huwa xhieda ta' metodi ta' biedja fir-reġjun antiki millenji sħaħ, kien se jsirlu ħsara irriversibbli mill-ħajt, tkun kemm tkun dejqa r-rotta. Kienet l-ewwel darba li aġenzija tal-gvern Iżraeljan esprima oppożizzjoni għall-kostruzzjoni ta' segment tal-ħajt li ntuża bħala fruntiera. Dan l-affidavit kien waħda minn erba' opinjonijiet tal-esperti li sostnew li l-ħajt kien se jħarbat is-sistema unika tal-biedja, u fil-bidu ta' Mejju 2013, il-Qorti Suprema Iżraeljana tal-Ġustizzja ddeċidiet li l-Ministeru għad-Difiża jrid jispjega "għaliex ir-rotta tal-fruntiera ta' separazzjoni fiż-żona tal-villaġġ ta' Battir ma kellhiex titneħħa jew tinbidel, jew inkella għaliex ma setgħetx titfassal b'mod ieħor". Il-Ministeru għad-Difiża kellu jippreżenta pjan ġdid għas-sigurtà tal-fruntiera li ma jeqridx lil Battir sat-2 ta' Lulju 2013. Petizzjoni separata kontra l-ħajt ta' separazzjoni tressqet ukoll mill-belt Lhudija fil-qrib ta' Beitar Illit, peress li l-popolazzjoni bdiet tibża' li minħabba f'hekk iktar 'il quddiem ma kinux ikunu jistgħu jespandu l-insedjament.<ref>{{Ċita web|url=https://www.rfi.fr/en/middle-east/20130312-historic-palestinian-agricultural-village-fights-separation-wall|titlu=Historic Palestinian village fights Israel's separation wall|data=2013-03-12|sit=RFI|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> Fl-2011 l-UNESCO tat premju ta' $15,000 lil Battir għas-"Salvagwardja u l-Ġestjoni tal-Pajsaġġi Kulturali" talli ħa ħsieb ir-raba' mtarraġ u s-sistema tal-irrigazzjoni antiki tiegħu.<ref name=":1">{{Ċita web|url=https://www.rfi.fr/en/middle-east/20130312-historic-palestinian-agricultural-village-fights-separation-wall|titlu=Historic Palestinian village fights Israel's separation wall|data=2013-03-12|sit=RFI|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> F'Mejju 2012, l-Awtorità Nazzjonali Palestinjana bagħtet delegazzjoni fil-kwartieri ġenerali tal-UNESCO f'[[Pariġi]], Franza, biex tiġi diskussa l-possibbiltà li Battir jiżdied fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.<ref name=":0" /> Il-Viċi Ministru għat-Turiżmu tal-ANP, Hamadan Taha, qal li l-organizzazzjoni trid "tħarsu bħala wirt Palestinjan u dinji", b'mod speċjali r-raba' mtarraġ u s-sistema tal-irrigazzjoni antiki tiegħu. In-nominazzjoni ta' Battir ġiet imblukkata fl-aħħar minuta minħabba li l-preżentazzjoni formali saret tard wisq. F'dokument dwar il-ħsara li tikkawża l-fruntiera fiżika ta' separazzjoni, l-INPA nnutat li "l-isforz tal-ġirien tagħna biex iż-żona ssir Sit ta' Wirt Dinji tpoġġina f'pożizzjoni imbarazzanti, u għalhekk għandna naħdmu flimkien magħhom biex inħarsu l-pajsaġġ".<ref name=":1" /> F'Jannar 2015, skont is-sindku tal-villaġġ Akram Badir, il-Qorti Suprema Iżraeljana rrifjutat it-talba tal-IDF biex tinbena fruntiera fiżika ta' separazzjoni li tgħaddi minn ġol-villaġġ.<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20150109022550/http://www.maannews.net/eng/ViewDetails.aspx?ID=751709|titlu=Israeli Supreme Court rules against separation wall in Battir {{!}} Maan News Agency|data=2015-01-09|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Arkeoloġija == [[Stampa:Roman Inscription found near Bettir in 19th century.jpg|daqsminuri|Kitba mnaqqxa Rumana li nstabet qrib Battir u li ssemmi l-ħames u l-ħdax-il Leġjun Ruman.]] Banju Ruman antik alimentat minn fawwara jinsab f'nofs il-villaġġ ta' Battir. L-arkeologu [[D. Ussishkin]] isostni li l-villaġġ imur lura għal Żmien il-Ħadid, u jistqarr li għall-ħabta tar-Rewwixta kien villaġġ ta' bejn elf u elfejn ruħ, li kien intgħażel minn Bar Kochba għall-fawwara tiegħu, għall-pożizzjoni tad-difiża fuq l-għolja, u għall-prossimità tiegħu mar-rotta prinċipali bejn Ġerusalemm u Gaza. Kitba mnaqqxa Rumana ġiet skoperta wkoll ħdejn waħda mill-fawwariet naturali tal-villaġġ, fejn jissemmew il-ħames Leġjun tal-Maċedonja u l-ħdax-il Leġjun Klawdjan, li x'aktarx li kienu ħadu sehem fl-assedju tal-villaġġ matul ir-renju tal-Imperatur Adrijanu.<ref>Clermont-Ganneau, 1899, pp. 463-470.</ref> Ma hemm l-ebda evidenza ta' abitazzjoni fil-perjodu eżatt wara r-Rewwixta.<ref>D. Ussishkin, Soundings in Betar, Bar-Kochba's Last Stronghold, Journal of the Institute of Archaeology of Tel Aviv University, 20, 1993, pp. 66-97.</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == Battir ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, bit-titlu Art taż-Żebbuġ u tal-Vinji ''— Pajsaġġ Kulturali tan-Nofsinhar ta' Ġerusalemm, Battir'', fl-2014.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (iv)''' "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-'''kriterju (v)''' "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli".<ref name=":0" /> == Ġemellaġġ == * [[Luton]], ir-[[Renju Unit]]<ref>{{Ċita web|url=https://web.archive.org/web/20070927013221/http://www.twinningwithpalestine.net/twin-lutonbattir.html|titlu=Reports from delegations concerning their visits to Palestinian communities.|data=2007-09-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-13}}</ref> == Biblijografija == * Barron, J.B., ed. (1923). Palestine: Report and General Abstracts of the Census of 1922. Government of Palestine. * Clermont-Ganneau, C.S. (1899). [ARP] Archaeological Researches in Palestine 1873-1874, translated from the French by J. McFarlane. Vol. 1. London: Palestine Exploration Fund. * Conder, C.R.; Kitchener, H.H. (1883). The Survey of Western Palestine: Memoirs of the Topography, Orography, Hydrography, and Archaeology. Vol. 3. London: Committee of the Palestine Exploration Fund. * Dauphin, C. (1998). La Palestine byzantine, Peuplement et Populations. BAR International Series 726 (in French). Vol. III : Catalogue. Oxford: Archeopress. <nowiki>ISBN 0-860549-05-4</nowiki>. * Government of Jordan, Department of Statistics (1964). First Census of Population and Housing. Volume I: Final Tables; General Characteristics of the Population. * Government of Palestine, Department of Statistics (1945). Village Statistics, April, 1945. * Guérin, V. (1869). Description Géographique, Historique et Archéologique de la Palestine. Judee, Vol 1, pt 2, part 1. Paris, Imprimé par autorisation de l'empereur à l'Impr. impériale. * Hadawi, S. (1970). Village Statistics of 1945: A Classification of Land and Area ownership in Palestine. Palestine Liberation Organization Research Centre. * Hartmann, M. (1883). "Die Ortschaftenliste des Liwa Jerusalem in dem türkischen Staatskalender für Syrien auf das Jahr 1288 der Flucht (1871)". Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins. 6: 102–149. * Hütteroth, Wolf-Dieter; Abdulfattah, Kamal (1977). Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century. Erlanger Geographische Arbeiten, Sonderband 5. Erlangen, Germany: Vorstand der Fränkischen Geographischen Gesellschaft. <nowiki>ISBN 3-920405-41-2</nowiki>. * Mills, E., ed. (1932). Census of Palestine 1931. Population of Villages, Towns and Administrative Areas. Jerusalem: Government of Palestine. * Palmer, E.H. (1881). The Survey of Western Palestine: Arabic and English Name Lists Collected During the Survey by Lieutenants Conder and Kitchener, R. E. Transliterated and Explained by E.H. Palmer. Committee of the Palestine Exploration Fund. * Robinson, E.; Smith, E. (1841). Biblical Researches in Palestine, Mount Sinai and Arabia Petraea: A Journal of Travels in the year 1838. Vol. 2. Boston: Crocker & Brewster. * Schick, C. (1896). "Zur Einwohnerzahl des Bezirks Jerusalem". Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins. 19: 120–127. * Socin, A. (1879). "Alphabetisches Verzeichniss von Ortschaften des Paschalik Jerusalem". Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins. 2: 135–163. == Referenzi == [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji]] [[Kategorija:Palestina]] 4s1orrvhwzi76f1g3kbeadira2mjmhq