Wikipedia nds_nlwiki https://nds-nl.wikipedia.org/wiki/V%C3%B6%C3%A4rblad MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Media Spesiaal Overleg Gebruker Overleg gebruker Wikipedia Overleg Wikipedia Bestaand Overleg bestaand MediaWiki Overleg MediaWiki Mal Overleg mal Hulpe Overleg hulpe Kategorie Overleg kategorie TimedText TimedText talk Module Overleg module Uitbreiding Overleg uitbreiding Uitbreidingsdefinitie Overleg uitbreidingsdefinitie 0 1462 321335 312318 2022-08-05T10:26:00Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki Et '''Onzevaoder''' of '''Onzevaor''' is een [[christendom|christelik]] [[gebed]]. Et wort oek wel et '''Gebed van de Heer''' eneumd en is één van de bekendste gebejen in de [[Kaark (geleufsgemeenschap)|kaark]] en de christelike tradisie. In et [[Grieks]] heet et Onzevaoder ''Η Κυριακή Προσευχή'' (i Kuriaki Prosefchi) en in et [[Latien]] ''Pater Noster'' of ''Oratio Dominica''. Volgens et [[evangelie]] het [[Jezus Christus]] et zelf an zien volgelingen eleerd. In de [[Biebel]] is et gebed te vienen in - de langere versie van - [[Evangelie naor Matteüs|Matteüs 6:9-13]] en - een wat kortere versie - in [[Evangelie naor Lukas|Lukas 11:2-4]]. Over et algemeen gao'w uut van de langere versie. Volgens rabbien Aron Mendes Chumaceiro valt uut de inhoud de [[jodendom|Joodse]] oorsprong van et Onzevaoder op te maken. De eerste vars is gedeeltelik Jesaja 63:15-16; Ezeciel 36:23 en 38:23, de tweede vars Obadja 1:21 en 1 Samuel 3:18, de daarde vars uut Spreuken 30:8, de vierde vars uut Sirach 28:2. De vars "en lei ons niet in verzeuking" staot niet in et Ouwe Testament, want "t denkbeeld, dat God een mins in verzeuking brengt, gaot tegen de volmaakte rechtvaordigheid en liefde van God in", aldus Chumaceiro. "Verlos ons van et kwaod" komt uut Psalm 119:133. Et slot is woordelik uut 1 Kronieken 29:11. == Oudste versie == De oudste teksten van et Onzevaoder die overeleverd bin, bin eschreven in et [[Koinè-Grieks]]. Der is oek een Aramese versie van et Onzevaoder (de taol van Jezus), mar dat is warschienlik niet in et dialekt dat Jezus sprak en kan dus oek niet de oorspronkelike versie wezen. == [[Grieks]]e en [[Latien]]se versie == {| | === [[Koinè-Grieks]] === :{{polytonic|Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς}} :{{polytonic|ἁγιασθήτω τὸ ὄνομά σου·}} :{{polytonic|ἐλθέτω ἡ βασιλεία σου·}} :{{polytonic|γενηθήτω τὸ θέλημά σου,}} :{{polytonic|ὡς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ τῆς γῆς·}} :{{polytonic|τὸν ἄρτον ἡμῶν τὸν ἐπιούσιον δὸς ἡμῖν σήμερον·}} :{{polytonic|καὶ ἄφες ἡμῖν τὰ ὀφελήματα ἡμῶν,}} :{{polytonic|ὡς καὶ ἡμεῖς ἀφίεμεν τοῖς ὀφειλέταις ἡμῶν·}} :{{polytonic|καὶ μὴ εἰσενέγκῃς ἡμᾶς εἰς πειρασμόν,}} :{{polytonic|ἀλλὰ ῥῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ πονηροῦ.}} :{{polytonic|[Ὅτι σοῦ ἐστιν ἡ βασιλεία καὶ ἡ δύναμις καὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας·]}} :{{polytonic|ἀμήν.}} | valign=top | === [[Transliterasie|Transliterasie van et Koinè-Grieks]]<ref>Disse tekst is etranslitereerd vanuut et Koinè-Grieks van de eerste en tweede eeuw nao Christus. De e staot veur een è-klank, de ē veur een ee-klank.</ref> === :Pater hēmoon ho en tuus oeranuus :hagiasthēto to onoma soe; :eltheto hē basilia soe; :genēthēto to thelēma soe, :hoos en oerano ke epi tēs gēs. :Ton arton hēmoon ton epioesion dos hēmien sēmeron; :ke aphes hēmien ta ophelēmata hēmoon, :hoos ke hēmies aphiëmen tuus ophiletes hēmoon; :ke mē isenenkies hemas ies pirasmon, :alla ruse hēmas apo toe ponēroe. :[Hoti soe estien hē basilia ke hē dunamies ke hē doxa ies toes eonas.] :Amēn. |} === [[Latien|Latiense tekst]] === :Pater noster, qui es in caelis, :sanctificetur nomen tuum. :Adveniat regnum tuum. :Fiat voluntas tua, sicut in caelo et in terra. :Panem nostrum quotidianum da nobis hodie, :et dimitte nobis debita nostra, :sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. :Et ne nos inducas in tentationem: :sed libera nos a malo. :Amen. == [[Nedersaksies]]e versies == Et Nedersaksies wort (haost) niet in de kaark of thuus in gebejen gebruukt, daorum bestaot der oek gien standerdversie van et Onzevaoder in et Nedersaksies. As uutgangspunt veur de meeste Nedersaksiese vertaolingen is de [[Staotenbiebel]] gebruukt, mar de niejere versies hen de Nieje Nederlanse Biebelvertaoling as uutgangspunt. In de meeste Nedersaksiese dialekten bestaot der gien "U"-vorm. Veur gebejen an God (in et dialekt) kiezen partie luui derveur um et toch an te houwen, mar a'j naogaon dat der zoveul taolen bin die disse vorm oek niet hen (en dus oek niet gebruken), is et beslist niet respektloos um gewoon ''Jie'' (mit een heufdletter) te gebruken. Et gebruuk van ''U'' komt eigenliks gewoon deur de grote Hollandse invleud op onze streektaol. === [[Achterhooks]] === ==== [[Wenters]] ==== :Unzen Vader in de hemelen, :laot dienen name eheiligd worde; :laot dien könninkriek kommen; :laot dienen wille gebeuren :op de eerde zo as in den hemel. :Gef uns now uns dageliks brood :en vergef uns unze scholden :zo as ok wi'j vergeft :wee bi'j uns in de schold staot; :en breng ons niet in verzeuking, :maor maak uns vri'j van et kwaod. :Want van Di'j is het könninkriek :en de kracht en de glorie :now en alle dage. :Amen. === [[Grunnegs|Grunnigs]] === :Os Voader in Hemel, :dat Joen Noam hailigd worden zel, :dat Joen Keuninkriek kommen mag, :dat Joen wil doan wordt :op Eerd net as in hemel. :t Stoet doar wie verlet van hebben :geef os dat vandoag, :en reken os nait tou wat wie verkeerd doun, :net zo as wie vergeven elk dij os wat aandut. :En breng os nait in verlaaiden, :moar wil van verlaaider os verlözzen. :Veur Joe binnen et Keuninkriek, :de Kracht en de Heerlikhaid. :Veur altied en altied. :Amen. Versie zo as die in de Grunningse [[Biebel (Grunnegs)|Biebel]] steet: :Voader van ons in hemel, :dat joen Noam haailegd worden zel, :dat joen Keunenkriek kommen mag, :dat joen wil doan wordt :in wereld net as in hemel. :t Brood doar wie verlet om hebben :geef ons dat vandoag, :en reken ons nait tou wat wie verkeerd doun, :net zo as wie vergeven elk dij ons wat aandut. :En breng ons nait in verlaaiden, :mor wil van verlaaider ons verlözzen. === [[Veluws]] === {{Kolommen |kolom1= ==== [[Niekarks]] ==== :Oenze Vaoder in de hemel, :laot Joew naam eheiligd worren, :laot Joew koninkriek kommen :en Joew wil edaon worren :op eerde zo as in de hemel. :Geef oens vandaag et brood da'w neudig hen. :Vergeef oens oenze schulden, :zo as ok wulie oenze schuldenaren vergeven. :En breng oens niet in verzeuking, :maor verlos oens van et kwaod. :Want van Joe is et Koninkriek, :en de kracht en de heerlikheid, :tot in de eeuwigheid. :Amen. |kolom2= ==== [[Putters]] ==== :Onze Vaor in de hemel, :laot Joew naam eheiligd worren, :laot Joew koninkriek kommen :en Joew wil edaon worren :op eerde zo as in de hemel. :Geef ons vandaag et brood da'w neudig hen. :Vergeef ons onze schulden, :zo as oek wulie onze schuldenaren vergeven. :En breng ons niet in verzeuking, :mar verlos ons van et kwaod. :Want van Joe is et Koninkriek, :en de kracht en de heerlijkheid, :tot in de eeuwigheid. :Amen. |kolom3= ==== [[Nunspeets]] ==== :Onze Vaor in de hemel, :laot Joew naam eheiligd wörden, :laot Joew koninkriek koemen :en Joew wille edaon wörden :op eerde zo as in de hemel. :Geef ons vandage et brood da'w neudig hebben. :Vergeef ons onze schulden, :zo as oek wie onze schuldenaren vergeven. :En breng ons niet in verzeuking, :mer verlos ons van et kwaod. :Want van Joe is et Koninkriek, :en de kracht en de heerlikheid, :tot in de eeuwigheid. :Amen. }} === [[Tweants]] === ==== [[Riesns|Riessens]] ==== [[Riesn|Riessen]] steet bekeand as slim geriffermeerd. Der is in Riessen völ verskel oawer et gebroek van et Riessens in et geleuf. Der beent leu dee't zeggent det et nit heurt, of det een Hollaandsen versie good genog is. Aanderen zeggent det et hierduur juust persoonliker wördt. Doarumme besteet der feailik ginnen officiëlen oawerzetting van et ''Oonzenva''. Oonderstoande versie gef allene wier wo et der in et Riessens oet zol können zeen. :Oonzen Va den et in den hemmel is, :Oewen namen wördt eheailigd, :Oewen keuninkriek keump, :Oewen wil gebuurt, :zo as in den hemmel, zo ook op de earde. :Doot oons non oonze daaglikse stoete, :en vergeewt oons oonze skeulden, :liek zo at vie oonze skooldhebbers vergeewt; :en brengt oons nit in verzeuking, :maer verlost oons van et kwoad. :want Oew heurt et keuninkriek, :en den kracht, en den hearlikheaid, :tot in eeuwigheaid, :Amen. === [[Vechte|Vechtdals]] === Eschreven in et [[Vechtdals]], rondum [[Hardenbarg (stad)|Hardenbarg]]. Der is veur et Sallaands nooit gien Biebelvertaling uutekommen. :Oons Va in de hemel. :Laot Oen name eheiligd wörden, :laot Oen keuninkriek kommen, :laot Oen wille edaon wörden, :op eerde, net as in de hemel. :Et stoete wa'w neudig bint, :Wo'J 't oons vandage geven. :En vergeef oonze zunden, :net asse wi'j vergeeft, :wat een aander oons an-edaon hef. :En laot oons nie in verleiden kommen, :mar verlös oons van et kwaode. :Amen. == Nederlandse vertaolingen == Umdat der in de meeste kaarken en in de huushouwens van luui die een Nedersaksies dialekt praoten gien dialekt gebruukt wort veur gebejen, wort de [[Nederlaands|Nederlandse]] versie meestentieds gebruukt. {{Kolommen |kolom1= === Vertaoling Nederlands Bijbelgenootschap === :Onze Vader die in de hemelen zijt, :Uw Naam worde geheiligd; :Uw koninkrijk kome; :Uw wil geschiede, :gelijk in de hemel alzo ook op de aarde. :Geef ons heden ons dagelijks brood; :en vergeef ons onze schulden, :gelijk ook wij :vergeven onze schuldenaren; :en leid ons niet in verzoeking, :maar verlos ons van de kwade. :Want van U is het koninkrijk :en de kracht en de heerlijkheid :Tot in eeuwigheid. :Amen. |kolom2= === Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) === :Onze Vader in de hemel, :laat uw naam geheiligd worden, :laat uw koninkrijk komen :en uw wil gedaan worden :op aarde zoals in de hemel. :Geef ons vandaag het brood :dat wij nodig hebben. :Vergeef ons onze schulden, :zoals ook wij hebben vergeven :wie ons iets schuldig was. :En breng ons niet in beproeving, :maar red ons uit de greep van het kwaad. :[Want van U is het koninkrijk :en de kracht en de heerlijkheid :tot in eeuwigheid.] :Amen. }} {{Kolommen |kolom1= === Vertaoling van de Katholieke Kaark === :Onze Vader die in de hemel zijt, :Uw Naam worde geheiligd; :Uw rijk kome; :Uw wil geschiede op aarde zoals in de hemel. :Geef ons heden ons dagelijks brood; :en vergeef ons onze schulden, :zoals ook wij aan anderen hun schuld vergeven :en leid ons niet in bekoring, :maar verlos ons van het kwade. ::Verlos ons Heer, van alle kwaad. Geef vrede in onze dagen. ::Dat wij, gesteund door Uw barmhartigheid, vrij mogen zijn van ::zonden en beveiligd tegen alle onrust: hoopvol wachtend op de ::komst van Jezus, Messias, Uw Zoon. :Want van u is het koninginkrijk; :en de kracht; :en de heerlijkheid. :In eeuwigheid. :Amen. |kolom2= === Vertaoling zo as et Vlaanderen gebruukt wort === :Onze Vader die in de hemelen zijt, :geheiligd zij Uw Naam. :Uw Rijk kome, :Uw Wil geschiede op aarde als in de hemel. :Geef ons heden ons dagelijks brood :en vergeef ons onze schulden, :gelijk ook wij vergeven aan onze schuldenaren. :En leid ons niet in bekoring, :maar verlos ons van het kwade. :[Want van U is het koninkrijk :en de kracht en de heerlijkheid :in eeuwigheid.] :Amen. }} == Et Onzevaoder in de vrogge middeleeuwen == De [[Heliand]] is een religieus epies gedicht over et leven van Jezus Christus, eschreven in et [[Oldsaksisch|Oudsaksies]], umstreeks et jaor 825. Oek in disse tekst komt et Onzevaoder an bod tiejens de [[Bargrede]]. Hieronder de Oudsaksiese tekst en de vertaoling van Jaap van Vredendaal. {{Kolommen |kolom1= === Oudsaksies === :Fadar ûsa / firiho barno, :thu bist an them hôhon / himila rîkea, :geuuîhid sî thîn namo / uuordo gehuuilico. :Cuma thîn / craftag rîki. :Uuerða thîn uuilleo / ob=ar thesa uuerold alla, :sô sama an erðo, / sô thar uppa ist :an them hôhon / himilo rîkea. :Gef ûs dago gehuuilikes râd, / drohtin the gôdo, :thîna hêlaga helpa, / endi alât ûs, heb=enes uuard, :managoro mênsculdio, / al sô uue ôðrum mannum dôan. :Ne lât ûs farlêdean / lêða uuihti :sô forð an iro uuilleon, / sô uui uuirðige sind, :ac help ûs uuiðar allun / ub=ilon dâdiun. |kolom2= === Vertaoling van Jaap van Vredendaal === :Onze vader, van alle mensen, :u bent in het hoge, hemelse rijk, :laat woord na woord gewijd zijn aan uw naam. :Komen moge uw krachtige rijk. :Laat wereldwijd uw wil geschieden, :op aarde hier zoals ook daarboven, :in het rijk der hemelen dat in den hoge is. :Geef ons dagelijks raad, dierbare heer, :uw heilige hulp en, hemelse wachter, :vergeef ons al onze schuld, zoals wij anderen doen. :Laat kwade geesten ons niet in bekoring brengen, :al zijn we het waard hun wil te doen, :maar behoed ons immer voor al het boze. }} == Verschil tussen protestanten en katholieken == In et Onzevaoder, zo as et gebruukt wort deur protestanten, kommen alle drie de onderdelen van een gebed terug: * ''Dankgebed'': laot Joew naam eheiligd worren, laot Joew koninkriek kommen en Joew wil edaon worren op eerde zo as in de hemel. * ''Smeekgebed'' ([[litanie]]): Geef ons vandaag et brood da'w neudig hen. Vergeef ons onze schulden, zo as oek wulie onze schuldenaren vergeven. En breng ons niet in verzeuking, mar verlos ons van et kwaod. * ''Beliejend gebed'': Want van Joe is et Koninkriek, en de kracht en de heerlikheid, tot in de eeuwigheid. De slotwoorden ''Want van Joe is et koninkriek en de kracht en de heerlikheid tot in de eeuwigheid'' ontbreken in de oudste handschriften van et evangelie van Matteüs. In de katholieke misviering volgens de [[Novus Ordo Missae]] sluut de priester et gebed of mit et embolisme. === Embolisme === {| border="0" style="border-collapse:collapse;vertical-align:top;" |style="padding-right:10px"|''Libera nos, quaesumus, Domine, ab omnibus malis,''||Verlos ons, Heer, van alle kwaad, |- |''da propitius pacem in diebus nostris,''||geef vrede in onze dagen, |- |''ut, ope misericordiae tuae adiuti''||dat wij gesteund door Uw barmhartigheid, |- |''et a peccato simus semper liberi''||vrij mogen zijn van zonde, |- |''et ab omni perturbatione securi''||en beveiligd tegen alle onrust. |- |''exspectantes beatam spem''||Hoopvol wachtend |- |''et adventum Salvatoris nostri Iesu Christi.''||op de komst van Jezus, Messias, Uw Zoon., |- |waornao de geleuvigen antwoorden mit: |- |''Quia tuum est regnum,''||Want van U is het koninkrijk |- |''et potestas, et gloria''||en de kracht en de heerlijkheid |- |''in saecula.''||in eeuwigheid. Amen. |} === Orthodoxe Kaark === In de Oosters-Orthodoxe Kaark wordt de doxologie nooit uutespreuken deur de geleuvigen. Et wort altied edaon deur de priester. In de Griekse tradisie gebruken ze as de priester ofwezig is: ''Deur de gebejen van onze Heilige Vaoders, Heer Jezus Christus Onze God bescharm ons uut medeliejen, Amen.'' == Referensies == <references/> == Uutgaonde verwiezingen == * [http://www.christusrex.org/www1/pater/ Et Onzevaoder in meer as duzend taolen] * [http://www.pascalesakr.com/flash/avoonan.html Ezungen Aramese versie van et Onzevaoder] {{Dialekt|wvel|Putten|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}} [[Kategorie:Christendom]] 4nw89t2nevd0jp0l0z2c061hkun0if6 0 1725 321344 319949 2022-08-05T10:42:11Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Infobox hemellichaam | naam = Zunne [[Bestaand:Sun_symbol (bold).svg|20px|Zunne|alt=☉]] | ofbeelding = Sun920607.jpg | umskrieving = De zunne fotografeerd in extreem [[UV]] | deursnea = 1.392.000 km | ofplatten = ~1×10^–5 (~7 km) | massa = 1,989×10³⁰kg<br>(= 332.946×eerde) | dichtheid = 1,41 g/cm³ (gemiddeld), 148 g/cm³ (sèntrum) | valversnellen = 274 m/s² (=27,9×''g'' aarde) | atmosfeer = | kern = {{nowrap|70 massa-% [[woaterstof|H]],}} {{nowrap|28% [[helium|He]],}} {{nowrap|0,9% [[zuurstof|O]],}} {{nowrap|0,4% [[koolstof|C]],}} {{nowrap|0,15% [[neon|Ne]],}} {{nowrap|0,15% [[iezer|Fe]],}} {{nowrap|0,09% [[stikstof|N]],}} {{nowrap|0,08% [[silicium|Si]],}} {{nowrap|0,07% [[magnesium|Mg]],}} {{nowrap|0,05% [[zwaovel|S]],...}} | drok = 2×10¹⁶ [[Pascal|Pa]] (sèntrum) | energie = 3,8×10²⁶ J/s | kleure = | kloarheid = –26,8 [[magnitude]] | rotatietied = 25,38 doagen (equator)<br>27,4 doagen (45° NB/ZB) | umlooptied melkweg = 225×10⁶ joaren | ofstaand melkweg = 27.000 lichtjoaren | ofstaand eerde =149.598.000 km (1 AE) | temperatuur = 5780 K (5510&nbsp;°C) (oppervlak)<br /> 15,5×10⁶ K (sèntrum) }} De '''zunne''' is de [[steern]] dij zoch t dichtst bie de [[eerde]] bevindt en t helderste objekt aan de hemel is. t Vörmt t middelpunt van ons [[zunnesysteem]]. Alle [[planeten]], [[astroiden]] en [[kommeten]] draaien om dizze steern hìn. De zunne stroalt licht en waarmte uut, woardeur wie [[mense|minsken]] leven kennen. Aandere minder gebruukte benoamens binnen ''Helios'' en ''Sol'', dit binnen de noamen van de [[Griekse mythologie|Griekse]] en [[Romeinse mythologie|Romeinse]] god van de zunne. t [[Steernskunde|Steernkundege]] symbool is n cirkel mit n timp in t midden: [[Bestaand:Sun symbol (fixed width).svg|16px|☉]] Vrouger wuir de zunne ook voak as planeet zain, dit veural in de tied dat t [[geozentrisme]] nog as woar beschouwd wuir. De zunne zindt elektromagnetiese stroalen oet dij wie woarnemen as [[waarmte]] en [[licht|lucht]]. Ook [[UV]], [[Infra-Rood]] en andere [[Gamma-stroalen]] wordt van de zunne noar de eerde stuurt, moar dat wordt grotendails tegenholden deur de [[atmosfeer]] en t [[magnetisch veld (eerde)|magnetisch veld]]. Bie n [[zunnewind]] komt der hail veul stroalen en magnetische dailtjes vanof de zunne. As dij richten de eerde goan, worden dij dailtjes en dij stroalen noar de polen tou trokken. As t den in de atmosfeer komt, krigst t vernuimde [[Aurora Boralis]] of [[Aurora Australis]] (''Noorder -en zuderlucht''). == Nedersaksisch == * [[Drèents]]: **''zun{{small()|ne}}'' **''Evert'' (''Daor het e Evert bai zain'' - hij hef gien zin an det wark) **''luie Evert'' (bv. (luie) Evert op de rogge/nakke/pokkel hebben) **''Geesienmu'', ''meui Gees'' (''Geesienmu hef het ooriezer aordig oppoetst'' - de zunne schient läkker) **''Ate'' (''Olde Ate zet nog een schone musse op'' - ezegd wanneer tegen de aovend de zunne asnog deurbrek) **''het aol mensk'' (''Het aol mensk zet het ooriezer op'' - de zunne brek uut) * [[Grunnegs]]: ''zunne'' * [[Stellingwarfs]]: **''zunne'' **''Evert'', ''luie Evert'' * [[Tweants]]: ''zun(ne)'' * [[Veluws]]: ''zunne'' of ''zon'' [[Kategorie:Grunnegs artikel]] [[Kategorie:Steern]] m4bgjrewsiikwhr1235o5k691q03t91 0 2895 321343 310417 2022-08-05T10:41:21Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Påskeliljer.jpg|thumb|275px|Tielozen]] '''Tieloze''' ([[Latien]]: ''Narcissus'') is een geslach van [[bolgewas]]sen uut de femilie van de Amaryllidaceae. De [[Latien]]se en [[Nederlaands|Nederlaanse]] naam is ofkomstig uut de [[Griekenlaand|Griekse]] mythologie. Tielozen bin [[leinte|veurjaorsbollen]] en hem een kouwe rusperiode neudig. Je vienen tielozen in veule soorten en kleuren: roze, oranje, rooie, witte of mit vlekken, dubbelbloemige [[bloeme]]n, mit grote gele trompetten of mit trosjes van gele of witte bloemetjes. In tegenstelling tot bie de [[leliefemilie]] kump bie disse femilie een onderstandig vruchbeginsel veur. Je kunnen tielozen rustig laoten verwilderen; ze vermeerderen vanzelf en elk jaor zullen der meer bloemen koemen. == Soorten == Der bin verschillende soorten tielozen. In [[Nederlaand]] en [[België]] kump allinnig de ''wilde tieloze'' (''Narcissus pseudonarcissus'' subsp. ''pseudonarcissus'') van neture veur. * Soort: ''Narcissus bulbocodium'' * Soort: ''Narcissus poeticus'' == Nedersaksisch == * [[Grunnegs]]: ''poaskeblo{{small()|u}}m'' * [[Drèents]]: ** ''meertbluier'' ** ''paoskebloum'', ''paosblooum'' ** ''tieloos'' ** ''tieloze'' (u.a. [[Ni'jlusen]]) ** ''tuloze'' * [[Stellingwarfs]]: ** ''tielroze'', ''tietelroze'' ** ''paos{{small()|ke}}bloeme'' * [[Veluws]]: ** ''tielozen'' ([[Nunspeet]]) ** ''telozen'' ([[Putten]]) == Citaoten == :''Dalijk as de tilozen bluit'' :''aodemt alles de gedachten'' :''van het langvergeten wachten'' :''op het leven dat weer gruit.'' Uut ''Dalijk as de tilozen bluit'', gedicht deur Bart van Oosteringh (ps. van [[Lambertus van der Sleen]], 1912-1993)<br> Evunden in: Rouke Broersma (2003). ''Scheupers van de taol. Bloemlezing van de Drèentse Schrieverij 1837-2003''. Zuudwolde: Het Drentse Boek (p.66) :''Wat kleur hangt dood nog an de rooie rozen'' :''De zummer is te rad weer naor zien inne gaon'' :''Een regendrup hangt glin nog an de haarsttylozen'' :''Die huverig en kleums in 't kleine hoffie staon'' Uut ''Haarst'', gedicht deur [[Peter van der Velde]]<br> Evunden in: ''Roet, Drents letterkundig tiedschrift'', harfst 2018 == Foto-uutstalling == <gallery> Ofbeelding:Daffodil Narcis.JPG Ofbeelding:Dafodil.JPG Ofbeelding:Narcis geel vdg.jpg </gallery> {{commonscat|Narcissus}} [[Kategorie:West-Veluws artikel]] [[Kategorie:Plaante]] bedssj5buu5sl243ywul8yumx5cnxgg 0 2980 321338 308212 2022-08-05T10:35:34Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Blackbird and Kestrel.jpg|thumb|250px|n Gietelink mit n torenvalke]] [[Bestaand:Turdus merula distribution.jpg|thumb|250px|Oorspronkelik laefgebied van de gietelink]] [[Bestaand:Nederlandsche vogelen (KB) - Turdus merula (016f).jpg|thumb|250px|Gietelink in ''Nederlandsche Vogelen'',<br>Vol. 1 (1770)]] De '''gietelink''' ([[Latien]]: ''Turdus merula'') is n [[voegels|vogel]] uut de [[familie (biologie)|familie]] van de [[liesters]] (''Turdidae''). Veur de Nedersaksiese benäming ''gietelink'' worden der meerdere verklaoringen egeven, zo zol t van t [[Oldsaksies]]e woord ''geetfugal'' (letterlik: geitvogel) kunnen komen, dät later weer veraanderd is in ''getelink'', ''gietelink'' of n andere vörm; t zol van ''giebelen'' of ''giechelen'' kunnen komen, t geluud dät e maakt; weer anderen denken dät t zien oorsprong vindt in t woord ''gîhan'' (en-en-weer vliegen). De [[Nederlaands|Nederlandse]] näme ''merel'' kömp van t [[Latien]]se woord ''merula''. De gietelink is ien van de bekendste soorten van disse familie en daormet n typies veurbeeld van n zangvogel. De soorte ''turdus merula'' is nog es värder op-edeeld in enkele ondersoorten. Zo laeft op de [[Kanariese Eilaanden|Kanariese Eilanden]] de ''turdus merula cabrerae''; op de [[Azoren]] de ''Turdus merula azorensis'' die kleiner en donkerder is, en waor t vrouwchien ok väke n elder-ekleurde snävel ef; en in Noordwest-Afrika laeft de ''Turdus merula mauritanicus'' die griezer is as de Nederlandse of [[Europa (werelddeel)|Europese]] gietelink. Väke verdeelt ze de gietelinks ok onder in twie groepen: stads- en bosgietelinks. De gietelink kömp van nature veur in t zuden van de poolsirkel in eel [[Europa (werelddeel)|Europa]] en grote delen van [[Azië]]. In andere pläätsen is de gietelink ok uutezet en in [[Australië (kontinent)|Australië]] en [[Ni'j-Zeelaand|Ni'j-Zeeland]] wordt e ezien as n echte plaoge. == Nedersaksies == {{Nds/gietelink}} == Galleri'je == <gallery> Ofbeelding:Weiße Amsel Flug.jpg|Leusisme (witte veren) in n gietelink Ofbeelding:Gieteling.jpg Ofbeelding:Amselkueken.jpg </gallery> ==Uutgaonde verwiezings== {{Commons|Turdus merula}} {{Dialekt|ovel|Attem|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}} [[Kategorie:Voegel]] ke01n0naktxl3fbrm5w5vm61p65nee3 0 3421 321323 315422 2022-08-05T10:05:09Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Laandtabel-twd | naaminlaandssproak = Република Црна Гора<br />Republika Crna Gora | naam = Montenegro | vlagge = Flag of Montenegro.svg | woapn = Coat of arms of Montenegro.svg | lokasie = LocationMontenegro.png | breedtegroad = 42/45//N | lengtegroad = 19/15//E | region = ME | sproaken [[Montenegriens]] | heufdstad = [[Podgorica]] | religie = [[Montenegriens-Orthodoxe Karke|Montenegriens-]] en [[Servisch-Orthodoxe Karke]]&nbsp;80% | regeringsvorm = Rippebliek | km2 = 14.026 | pctwaeter = 1,5 | inwonners = 630.548 (2004) | dichthied = 49,1 | munteenheid = [[euro]] | valutakode = EUR | tiedzone = +1 | volksleed = [[Oj, svijetla majska zoro]] | feestdag = [[13 juli]] | tld = me | laandkode = MNE | til = +382 }} [[Bestaand:Montenegro municipalities.png|thumb|Gemeentes van Montenegro]] '''Montenegro''' (oet et [[Venesiaans]]: "Zwarten Baarg"; [[Montenegriens]]: ''Црна Гора'', ''Crna Gora'') is een laand op de [[Balkan]] wat vrogger bie [[Servië-Montenegro]] heurden. Op [[3 juni]] [[2006]] wör et laand onofhaankelik. Hierdeur ontsteun ok et laand [[Servië]] woer as et doarveur ne [[konfederasie]] met vörmden. Et lig an de [[Adriatische Zee]] tegenoawer [[Italië]] en greanst, vanof de zee met de klokke met, an [[Kroasië]], [[Bosnië-Herzegovina]], [[Servië]] en [[Albanië]]. De Montenegriense heufdstad is [[Podgorica]]. Op et ogenblik hef Montenegro 678.000 inwoners op een [[oppervlak]]te dee net wat grötter is as [[Vlaanderen]]. In de [[9e eeuw]]e warren der dree Serviese preensdommen op et Montenegriense gebeed: [[Duklja]] (ongevear de zudelike helfte), [[Travunia]] in et westen en [[Rascia]] in et noorden. In [[1042]] leadden ''archon'' [[Stefan Vojislav]] nen opstaand woerduur as Duklja zelfstaandig wör en de [[Vojislavljević]]-liene sticht wör. Oonder Vojislav's zönne [[Mihailo van Duklja|Mihailo]] ([[1046]] - [[1081]]) en zinne kleanzönne [[Bodin van Duklja|Bodin]] ([[1081]] - [[1101]] was Duklja op et heugtepeunt van macht. Tegen de [[13e eeuw]]e wör Duklja [[Zeta]] neumd en wör et regeard duur de oadellike familie [[Balšić]]. Tegen de [[15e eeuw]]e wör Zeta vaker Crna Gora (Zwarten Baarg) neumd. Grote delen kömmen tusken [[1496]] en [[1878]] bie et [[Ottomaanse Riek]]. Aandere delen wörden deel van [[Venesië]]. Van [[1515]] töt [[1851]] warren der verskillende vladikas (preens-bisskoppen) de baas. Vanof [[1918]] was Montenegro deel van [[Joegoslavië]]. == Verleden == === Euldste verleden === [[Plinius den Oolden]], [[Appianus]] en [[Ptolemeus]] beskrewen de ''Docleatae''. Dit volk leawden in de stad ''Doclea'' (rechtevoort [[Podgorica]]. In et [[9e eeuw|9de joarhoonderd]] nömmen de [[Romeinse Riek|Romeinen]] de strekke in. De [[Slawen (volk)|Slawen]] nömmen et in et [[6de eeuw|6de joarhoonderd]] in en tegen et [[10e eeuw|10e joarhoonderd]] harren ze et half-zelfstaandige [[preensdom]] [[Duklja]] oonder et [[Byzantiense Riek]]. === Middeleeuwen === Duklja wör in [[1042]] onofhaankelik van de Byzantienen. Et breaiden de volgende joaren doarop oet noar [[Rascia]] en [[Bosnië]] en wör een [[könninkriek]]. Noa et [[12e eeuw|12de joarhoonderd]] nöm et wat of in kracht. Noa at könning Bodin in [[1101]] oet de tied köm, breuken verskeaidene borgeroorleuge oet. De heugere volksklassen vöchten um invlood en hearskoppieje, woerduur as et könninkriek verzwakten. In [[1186]] wör et doarduur verhooldingswies lecht innömmen duur [[Stefan Nemanja]] en bie köm et bie et [[Serviese Riek]] as de proveensie [[Zeta]]. Et Serviese Riek störten in an et eande van et [[14e eeuw|14de joarhoonderd]], woerop at de familie [[Balšić]] oawer Zeta gung regearen. [[Bestaand:South-Eastern Europe, ca. 1090, by User-Hxseek.png|thumb|left|250px|[[1080]] [[Jezus Kristus|n.Kr.]]. Et heugtepeunt van Dukjans macht]]In [[1421]] wör Zeta wier in eliefd bie Servië, mer in [[1455]] nöm de familie [[Crnojević]] de macht, woermet et et leste vrieje könninkriek van de [[Balkan]] was vuur at de [[Ottomaanse Riek|Ottomanen]] et innömmen in [[1496]]. Oonder disse familie kreeg Zeta zinnen hudigen naam: ''Zwartenboarg''. Tusken [[1514]] en [[1528]] én tusken [[1597]] en [[1614]] was Montenegro ne ofzeunderlike [[sanjak]] van [[Shkodër]]. === Ottomaanse Riek en Metropolitanaat === In et [[16e eeuw|16de joarhoonderd]] kreeg Montenegro ne uniek zelfbesteur oonder et [[Ottomaanse riek]], woerbie as Montenegriense [[clan]]s vriestelling van bepoalde verplichtingen harren. Toch kömmen ze verskeidene moalen in opstaand, met as heugtepeunt et versloan van de Ottomanen in den [[Groten Turksen Oorlog]] an et eande van et [[17e eeuw|17e joarhoonderd]]. [[Bestaand:Montenegro territory expanded (1830-1944).png|thumb|right|250px|[[Preensdom Montenegro]]]] Et Montenegriense leager har ne seempele anpak: as de Turken met 5000 soldoaten kömmen, konden ze der tegenop. As de Turken met 100.000 kömmen, verbraandden ze allens wat ze harren en treuken de baargen in, woerduur as de Turken niks te etten harren. De Montenegrienen harren al rap de "enen kearl-regel": enen kearl in et doarp was den euldsten, den politsiekearl en rechter. Montenegro wör ne [[Theokrasie]] oonder de [[Metropolitanaat Montenegro en Littoraal|Metropolieten]]. Dee harren alverdan mear invlood ekregen toen as de [[Petrović-Njegoš]] de preensbisskoppen warren. Zee voorden de titel "Vladika van Montenegro". De [[Venesiaanse Reppubliek]] voorden goeverneurs in dee as zik bemöaiden met de Montenegriense politiek. Toen as de reppubliek oawergung noar et [[Oostenriekse Riek]] in [[1797]], deed preensbisskop [[Petar II Petrović-Njegoš|Petar II]] in [[1832]] de goeverneurs der achterhen. Zinnen vuurganger [[Petar I Petrović-Njegoš|Petar I]] har ezorget vuur de eenwörding van Montenegro en de baarglaanden der achter. === Preensdom Montenegro === [[Bestaand:Flag of Montenegro (1852–1905).svg|thumb|left|Vlagge van et [[Preensdom Montenegro]]]] Oonder [[Nikolaas I van Montenegro|Kloas I]] wör et preensdom fleenk oet ebreaidt in de Montenegriens-Turkse oorleuge. Et wör onofhaankelik in [[1878]]. Kloas I sleut diplomatiese verboonden met de Ottomanen. Der warren wal kleane greansgevechten, mer et leawerden toch 30 joar oardige vreade op tusken beaide rieken. Tötdet den Ottomaansen keaizer [[Abdoel Hamid II]] of ezat wör.<ref>Uğur Özcan, [http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Yayinlar&KitapNo=989 II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı-Karadağ Siyasi İlişkileri](Pollitieken umgaank tusken et Ottomaanse Riek en Montenegro in de Abdoel Hamid II-tied)Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013. ISBN 9789751625274</ref> Et gung vuural good tusken de beaide rieken umdet Abdoel Hamid II en Kloas I good oonderhaandelen konden. De stoat wör moderner en in [[1905]] wör der nen [[groondwet]] an enömmen. Toch köm der verskel tusken de hearsende [[Volkspartieje Montenegro]], dee mear demokrasie en vereaniging met Servië wollen en de [[Trouwe Volkspartieje van Montenegro]], dee et könninkriek hoolden wollen. [[Bestaand:Proclamation of the Kingdom of Montenegro.jpg|thumb|right|De könninklike familie bie et oetropen van et Könninkriek Montenegro, met Könning Kloas I in et midden]] In dissen tied wör ene van grötste Montenegriense oawerwinningen behaald: de [[Slag bie Grahovac]]. [[Mirko Petrović Njegoš|Groothartog Mirko Petrović]], eulderen breur van[[Knjaz Danilo]], versleug met een leager van 7500 soldoaten een Ottomaans leager van 13.000 man op den [[1 mei|eersten mei]] van [[1858]]. De glorie van dissen veeldslag wör al rap in völle verhalen en volksgezangen vaste legd. Hiermet mossen de Ottomanen de greanzen met Montenegro offisjeel vastleggen en zo dus feaitelik de Montenegriense onofhaankelikheid erkennen. Det deden ze offisjeel in et [[Verdrag van Berlien (1878)|Verdrag van Berlien]] in [[1878]]. Den eersten Montenegriensen groondwet, de [[Danilocode]], wör in [[1855]] vaste legd. === Könninkriek Montenegro (1910–1918) === [[Bestaand:Montenegro1913.png|thumb|left|250px|[[Könninkriek Montenegro]] noa de [[Balkan-oorleuge]]]] In [[1910]] wör Montenegro een [[Könninkriek Montenegro|könninkriek]] noa de [[Balkan-oorleuge]] in [[1912]] en [[1913]] (woerin as de Ottomanen alle Balkanlaanden verlöaren). Der wör ne greanze met [[Servië]] ofbakend. [[Shkodër]] wör tookeand an et niej op erichte [[Albanië]], alliekewel de hudige heuwdstad van Montenegro, [[Podgorica]], de oolde greanze tusken Albanië en [[Joegoslavië]] was. In den [[Eersten Wearldoorlog]] vöcht Montenegro met Servië tegen [[Oostenriek-Hongarije]], woer as ne slimme nederloage oetköm in [[1916]]. In [[1918]] bevriejden de [[Geallieerden]] et laand, woernoa as et samen evoogd wör met Servië. ==== Eenwörding en de Karstopstaand ==== Tiedens den Eersten Wearldoorlog was Montenegro bie de Geallieerden. Tusken januwoari [[1916]] en oktober [[1918]] völ Montenegro oonder Oostenriek-Hongarije. Könnink Kloas vluchtten langs [[Italië]] noar [[Fraankriek]] en de regearing wör op ezat in [[Bordeaux]]. Montenegro wör bevried, woernoa as de [[Vergoaring van Podgorica]] op ezat wör. Dee stemden at den könnink neet wierumme meug kommen en at Montenegro bie Servië zol kommen op den [[1 december|eersten dezember]] van [[1918]]. Tiedens de [[Karstopstaand]] köm een groot deel van de Montenegrienen (de [[Greunen (Montenegro)|Greunen]]) in de bene tegen disse eenwording. Oonder kaptein [[Krsto Zrnov Popović]], vöchten ze tegen de vuurstaanders van de eenwörding, de ''Witten''. De könninklike familie wör wier terugge haald duur de regearing in [[2011]]. Rechtevoort is [[Kroonpreens Nikolaas II van Montenegro|Kroonpreens Kloas II]] symbolies stoatsheuwd. === Könninkriek Joegoslavië === In [[1922]] wör Montenegro offisjeel de "Oblast Cettinje" van de Zetastrekke in et [[Könninkriek van Serviërs, Kroaten en Slovenen]], woer as de kuststrekken [[Budva]] en de [[Baai van Kotor]] ook bie kömmen. Doarnoa wör et vanniejs in edeeld in [[1929]] en et [[Banaat Zeta]] van et [[Könninkriek Joegoslavië]]. Kloas zinne kleainzönne, den könnink [[Alexander I van Joegoslavië]], was heuwd van de Joegoslaawse regearing. Et Banaat Zeta was ene van de negen Banaten van et könninkriek. Et was eneumd noar et Middeleeuwse Serviese preensdom [[Zeta]]. Et besteund oet et hudige Montenegro en delen van Servie, [[Kroasië]] en [[Bosnië]]. === Tweeden Wearldoorlog === In april [[1941]] bezatten de [[Nazi-Duutslaand|Nazi's]], et [[könninkriek Italië]] en aandere boondgenoten Joegoslavië. De Italianen maakten der een [[skienkönninkriek]] van. ==== Opstaand van 13 juli ==== De Montenegriense ofdeling van de [[Kommunisme|Kommunistiese]] Partieje van Joegoslavie begun in mei nen opstaand vuur te bereiden. Dee mos half juli geburen. 6000 leden maakten zik kloar vuur ne [[guerilla-stried]] met kleane köppelkes. [[Bestaand:Spomenik Partizanu Borcu.JPG|thumb|right|150px|Gedeankteken in [[Podgorica]] vuur de partizaanse stried in den Tweeden Wearldoorlog]] Op 13 juli [[1941]] breuk den opstaand oet. Onverwachts sleuten zik 32.000 kearls en vrouwleu an bie de stried. De kuste en grote steaden (Podgorica, [[Cetinje]], [[Pljevlja]] en [[Nikšić]]) wörden beleagerd en Montenegro wör vuur et grötste deel vrie. 5000 Italianen wörden edoodt, verwoondt of evöngen. Den opstaand heuld et töt et midden van Augustus, toen as der 67.000 Italiaanse soldoaten vanoet [[Albanië]] noar Montenegro steurd wörden vuur ne tegenanval. De guerillastrieders leaden öare woapens dale, mer der wör nog fleenk evöchten töt an dezember. Leu dee as öare woapens heulden, wörden verdeeld in twee groepen: de partizanen en de Tsjetniks. De (Joegoslaviese) Partizanen warren vuural Kommunisten dee aktief tegen de Italianen vechten wollen. De anhangers van de [[Karađorđević]]-dynastie (tegen Kommunisme) wörden de Tsjetniks, dee samengungen met de Italianen tegen de Partizanen. ==== 1942-1945 ==== Der köm oorlog tusken de Partizanen en de Tsjetniks in de eerste helfte van [[1942]]. De Montenegriense Partizanen wörden verdrewen noar Servië en Bosmië, woer as ze samengungen met de aandere Partizanen. De hele Tweede Wearldoorlog vöchten de Partizanen en de Tsjetniks ook met mekoar. Dee lesten harren Italië achter zik en behearsten et laand tusken 1942 en april [[1943]]. Montenegriense Tsjetniks wörden "anti-kommunistiese vechtgroepkes" neumd en kregen woapens, kogels, etten en geeld van Italië. Ze wörren in ezat in de [[Slag bie Neretva]]. Ze verlöaren doar liekewel fleenk. [[Bestaand:Osnivanje Osme crnogorske brigade.jpg|thumb|left|200px|Instelling van de Achtste Joegoslavies-Partizaanse Brigade van Montenegro in Berane, op [[25 febrewaori|25 februwoari]] [[1944]]]] In de [[Nazi-Duutslaand|Duutse]] [[Operasie Schwartz]] tegen de Partizanen in mei en juni van [[1943]], nömmen de Duutsers de Tsjetniks öare woapens of, umdet ze bange warren at ze de kaante van de Allieerden zollen kiezen as dee de Balkan zollen optrekken. Noa at zik Italië in september [[1943]] oawergavven, kregen de Partizanen et vuur mekaar um een groot deel van Montenegro in te nemmen. De Duutsers zatten der liekewel al rap oawerhen en tusken et eande van 1943 en heel [[1944]] wör der onmeundig evöchten. In dezember van det joar bevrieden de Joegoslaviese Partizanen Montenegro. === Montenegro oonder Sosjalisties Joegoslavië === Net as de rest van Joegoslavië wör Montenegro duur de Joegoslaviese Partizanen bevried. Montenegro wör ene van de zes reppublieken van de [[Sosjalistiese Federale Reppubliek Joegoslavië]] (SFRJ). De heuwdstad wör Podgorica, dee as earbetoon an President [[Josip Broz Tito]] herneumd wör as [[Titograd]]. Noa den oorlog wör et weagennet van Joegoslavië opniej op ebouwd, wör der industrialiseerd en den [[Universiteat van Montenegro]] wör in esteeld. === Ofskaffing van Sosjalisties Joegoslavië en de maak van FR Joegoslavië === Noa de ofskaffing van de SFRJ in [[1992]] wör Montenegro met Servië deel van ne kleanere [[Federale Reppubliek Joegoslavië]]. In ne Volksstemming oawer et deel bliewen van Joegoslavië in 1992 köm 66% van de Montenegrienen opdagen, woervan as 96% stemden vuur ne federasie met Servië. De volksstemming wör [[boycott]] duur de [[Islam|Moslim]]s, [[Montenegriense Albaniërs]] en de [[Rooms-Katholieke Karke|Rooms-Katholieke]] groepen, nöast de vuurstaanders van een onofhaankelik Montenegro. Ze zeaden at de stemming oonder antidemokratiese umstandigheden doan was, woerbie as der slim völle [[propaganda]] duur stoatsmedia roondgoan was. Der is gin onofhaankelik rapport oawer de earlikhead van de volksstemming, umdet et onbeheard organiseerd was. [[Bestaand:Lovcen-024-p1010064.jpg|thumb|left|Mausoleum of [[Petar II Petrović-Njegoš]] , [[Lovćen]]]] In den [[Bosniesen Oorlog|Bosniesen]] en [[Kroatiesen Oorlog]] tusken [[1991]] en [[1995]] vöchten de Montengriense politsie en et leager met Serviërs met in anvallen op [[Dubrovnik]] in Kroasië.<ref>[http://www.croatiatraveller.com/southern_dalmatia/Dubrovnik/bombing.html Croatiatraveller.com. Bombing of Dubrovnik]. Bekekken: 7 december 2012.</ref> Bie disse anvallen, woerbie et te doon was um mear laand te kriegen, wörden de [[rechten van een meanske|meanskenrechten]] slim en stelselmoatig eskeunden.<ref>[http://www.un.org/documents/ga/res/47/a47r121.htm Un.org. "A/RES/47/121". The situation in Bosnia and Herzegovina.] Bekekken op 7 december 2012.</ref> Den Montenegriensen genneraal [[Pavle Strugar]] wör vastenömmen vuur zin andeel in de bombardering van Dubrovnik. Bosniese vluchtelingen wörden arresteerd duur Montenegriense politsie en ofvoord noar Serviese kaampen in [[Foča]], woer as ze steelselmoatig emarteld wörden en dooddoan. In [[1996]] verbreuk de regearing oonder [[Milo Đukanović]] alle boonden met Servië, woer as toertieds [[Slobodan Milošević]] presideant was. Montenegro zatten zinne egene [[ekonomie]] op en nöm de [[Duutse Mark]] an as betaalmiddel en doarnoa den [[euro]], terwiel as et nog geheels neet deel was van de betaalstrekke van de Euro. Doarop volgen verskeadene regearingen een onofhaankelikheadsidee, woerduur as de spanningen met Servië verdan pröttelden. Tiedens de [[Operation Allied Force]] wörden verskeadene doelen in Montenegro bombardeerd in [[1999]]. Dit haalden liekewels neet völle oet.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/331036.stm BBC - Russia pushes peace plan. Skrewen op 29 april 1999.]</ref> In [[2002]] sleuten Servië en Montenegro ne nieje oawereenkomst oawer samenwaarking. Doarop deden ze oonderhaandelen oawer de tookomst van de [[Federale Reppubliek Joegoslavië]]. In [[2003]] wör de Joegoslaviese Federasie der achterhen edoan en der köm ne meender sentraal besteurde unie oonder den naam [[Servië en Montenegro]]. === Onofhaankelik === [[Bestaand:Independent montenegro.jpg|thumb|right|Feest in Podgorica noa de [[Volksstemming oawer Montenegriense onofhaankelikhead]] in [[2006]]]] Op den [[12 mei|12sten mei]] van [[2006]] was de volksstemming oawer Montenegriense onofhaankelikhead. Ditmoal gung et wál earlike, umdet der vief onpartiedige stemorganisasies boawenop zatten. Der stemden 419.240 leu. Det is 86,5% van de leu dee stemrecht hebt. 55,5% was vuur en 44,5% was tegen.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/5007364.stm BBC News. Montenegro vote result confirmed. 23 mei 2006.] Bekekken: 11 september 2010</ref> Der was een verskil van 45.659 stemmen. Net genog um oawer den zul van 55% te stappen. Servië, de [[Europese Unie|EU-lidstoaten]] en den [[VN-zekerheadsroad]] erkeanden Montenegro's onofhaankelikhead. === Heranzetting van et Könninklik Hoes === Op [[12 juli]] [[2011]] nöm et Parlemeant van Montenegro nen wet an dee de stoatus van de [[Petrović Njegoš-geslachtsliene]] hersteelden. Doarmet wör Montenegro feaitelik ne beperkte [[Groondwettelike Monarchie]]. == Laand == Montenegro hef greanzen met [[Kroasië]], [[Bosnië en Herzegovina]], [[Servië]] en [[Albanië]]. Et lig tusken de 41° en 44° noorderbreedte en 18° en 21° oosterleankte. Montenegro hef hoge bargtöppe an de greanze met Servië en Albanië, as deel van de [[karst (steen)|Karst]]steen van as et westelike Balkanskiereilaand. Wiedters hef et laand ne smalle kuststreppel den as mer ene töt 6,4&nbsp;km breed is. Den wörd in et noorden begreanzet duur de [[Lovćen]]- en [[Orjen]]bargen, dee stik oet den inham van de [[Kotor]]baai stekt. Et Karstgebeed van Montenegro ligt heuwdzakelik boawen de 1000 meter. Sommige delen ligt op 2000 meter zo as den barg Orjen (1894&nbsp;m). Et leegste peunt is et rivierdal van de [[Zeta (rivier)|Zetarivier]], met 500 meter. De bargen van Montenegro heurt bie et roewste terrein in [[Europa (werelddeel)|Europa]], met ne duursnee heugte van 2000 meter. Ene van de meest opmarkelike töppe is [[Bobotov Kuk]] in de [[Durmitorbargen]], den as 2522 meter hoge is. De Montengriense bargen bint in de iestied slim duur et ies oet eskraapt, woerduur as ze beheurlik grillig vörmd bint. Een antal kenmarken op de riege: *Langste straand: [[Velika Plaža]], [[Ulcinj]] — 13.000 m *Heugsten top: [[Zla Kolata]], Prokletije at 2,534 m (8,314 ft) *Grötste mear: [[Skadarmear]] — 391&nbsp;km² *Deepsten [[canyon]]: [[Tara (rivier)|Tararivier]]canyon — 1300 m *Grötsten baai: den [[Baa van Kotor]] *Nasjonale parken: [[Durmitor]] — 390&nbsp;km², [[Lovćen]] — 64&nbsp;km², [[Biogradska Gora]] — 54&nbsp;km², [[Skadarmeer]] — 400&nbsp;km² en [[Prokletije]]. *[[Wereldarfgoodlieste|Wereldarfgood]] van [[UNESCO]]: Durmitor en Tarariviercanyon, de oolde stad van [[Kotor]]. Montenegro is lid van de Internasjonale Comissie veur Beskarming van de [[Donau]], umdet mear as 2000&nbsp;km² van Montenegro in et streumgebeed van de rivier lig. <!-- Montenegro is a member of the International Commission for the Protection of the Danube River (ICPDR), as more than 2,000 square kilometres (772 sq mi) of the country's territory lie within the Danube catchment area. --> == Bestuurlike indeling == Montenegro hef 21 [[gemiente (bestuur)|gemeenten]]. == Geografie == === Wonplaatsen === De heufdstad van Montenegro is [[Podgorica]]. Een antal bekeandere steaden in Montenegro zeent: * [[Bar (Montenegro)|Bar]] * [[Budva]] * [[Cetinje]] * [[Herceg Novi]] * [[Kotor]] * [[Niksic]] * [[Tivat]] * [[Ulcinj]] ==Ekonomie== [[Bestaand:Budva, view from Gospostina.jpg|thumb|right|Völle toeristen komt op [[Boedva]] an]] De Montenegriense ekonomie mut et vuural hebben van deenste. Et wörd heanig an vrie egewen as [[marktekonomie]]. In 2009 was volgens et [[Internasjonaal Montear Foonds]] et Bruto Binnenlaands Produkt €3,72 miljard. De koopkracht vuur det joar was € 5,97 miljard, of € 9528,85 de man<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=69&pr.y=3&sy=2008&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=943&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a= IMF. 5. Report for Selected Countries and Subjects.] April 2011.</ref> Volgens [[Eurostat]] was et inkommen de man eawenvölle as 41% van et duursnee inkommen in de [[europese unie|EU]].<ref>[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/2-13122011-BP/EN/2-13122011-BP-EN.PDF Eurostat - GDP per capita in PPS.] Bekekken op 13 December 2011</ref> De [[Sentrale Baanke van Montenegro]] heurt neet bie de eurozone, mer et laand is [[Eurisasie|Euriseerd]]. Et hele laand gebrok de euro al. Et BBP gröaiden 10,7% in 2007 en 7,5% in 2008. Doarnoa maakten et de [[Ekonomiese Krisis]] van [[2008]] met, woerduur as et BBP met 4% kreump. Toch was Montenegro et ennigste Balkanlaand woer as van boetenof et meeste geeld hen bleef goan.<ref>[http://In.reuters.com/article/fundsNews/idINGEE5B91G120091210 FDI falls across West Balkans, except Montenegro.] [[Reuters]] India 10 December 2009. Bekekken: 14 December 2009.</ref> Umdet Montenegro zo slim haank op rechtstreekse investeringen van boetenof, is et slim geveulig vuur boetenlaandse gebuurtenisse, en hef et een slim in- en oetvoortekort. [[Bestaand:Republic-of-Montenegro-UN-16.png|350px|thumb|left|Weagenkaarte van Montenegro]] In [[2007]] haalden et deenstendeel 72,4% van et BBP binnen, terwiel as de industrie 17,6% en de boeren 10% binnenhaalden.<ref>[http://devdata.worldbank.org/AAG/mne_aag.pdf Montenegro in enen oogopslag]</ref> Der zeent 50.000 boerenfamilies dee as vuur zikzelf boert.<ref>[http://www.balkaninsight.com/en/article/agriculture-imposes-new-challenges-for-montenegro Milena Milosevic - EU Farming Standards Pose Test For Montenegro]. Balkan Insight. Skrewen op 7 dezember 2012.</ref> De [[aluminium]]- en [[stoal]]fabrieken en laandbouwverwoarking maakt et grötste deel van de industrie oet. Wiedters lönt de Montenegriense ekonomie slim op [[toerisme]]. In [[2014]] kömmen der ongevear 1,54 miljoen toeristen, dee as bie mekoar € 730 miljoen in de stoatskas brachten.<ref>Balkaninsight.com. [http://www.balkaninsight.com/en/article/montenegro-sees-increase-in-tourists-numbers Montenegro sees increase in tourists numbers]. Skrewen op 25 februwoari 2015. Bekekken op 31 juli 2015.</ref> De Montenegrienen zeet toerisme as et belangriekste vuur gröai in de tookomst. Doarumme spandeert de regearing ook et meeste an verbetteringen an et weagennet en de bereikboarhead. ===Vervoor=== [[Bestaand:140bf - Montenegro Airlines Fokker 100; YU-AOL@ZRH;25.07.2001 (8538253427).jpg|thumb|[[Montenegro Airlines]] [[Fokker 100]]]] Et Montenegriense weagennet is beheurlik oet estrekt, mer voldut nog lange neet an Europese regels. Der is gin ene echte autobane. Der zeent wat dreebaansweagen dee ofwesselend twee- en eenbaans vuur beaide richtingen zeent. Völle weagen duur de boargen zeent slecht oonderhoolden, en hebt op wat stukke slimme koelen en geater. De regearing hef "weagen verbetteren" hoog op et weunskenliestke, umdet et ekonomiesen gröai anjag en Montenegro antrekkeliker vuur toeristen maakt. Op dit ogenblik loopt allene nog de [[Europesen weg|Europesen weg]] [[Europaroute E65|E65]] en den [[Europaroute E80|E80]] duur Montenegro. Der loopt twee spoerlienen duur Montenegro: van [[Belgrado]] in Servië noar [[Bar]], en van [[Nikšić]] noar [[Tirana]] in [[Albanië]]. Met den tweeden kan gin volk met, et is allene vuur goderenvervoor. Montenegro hef twee internasjonale vlochthawens. [[Podgorica Airport]] en [[Tivat Airport]]. Vanoet Nederlaand is de verbeending met disse lochthawens neet al te best. In [[2015]] was et vuurdeliger um noar [[Dubrovnik]] in [[Kroatië]] te vlegen en van doaroet met nen [[taxi]] noar Montenegro te goan, as um rechtstreeks noar Podgorica te vlegen. Dit hef te maken met de völle tuskenlaandings. Montenegro hef ne egene vleegmoatskoppieje: [[Montenegro Airlines]]. De [[Hawen van Bar]] is de belangriekste zeehawen van Montenegro. Dissen wör ebouwd in [[1906]], mer in den [[Tweeden Wearldoorlog]] finaal kapot eskötten. In [[1950]] wör he wier op ebouwd. Der kan 5 miljoen ton an goderen verwoarkt worden. Mer umdet [[Joegoslavië]] oet mekoar völ en doarmet de Montenegriense industrie in mekoar zakten, dreeit de hawen verlees en fleenk oonder öaren macht. De verniejing van de [[Belgrado-Barspoerliene]] en een vuurstel van ne autobane doarlangs, mut den hawen wier in de bene helpen. === Toerisme === Montenegro hef ne antrekkelik oetzeende kuste en een bargachtig noorden. Et laand was ne toeristentrekker in in de tachtiger joaren van et [[20e eeuw|20ste joarhoonderd]]. Duur den [[Joegoslawiesen Oorlog]] raakten et laand zin positieve imago kwiet, woerduur et toerisme inzakten. [[Bestaand:Tara River Canyon.jpg|thumb|180px|[[Tara River Canyon|Tara Canyon]], de deepste canyon van Europa en tweede-deepste van de wearld]] De Montenegriense kuste is 295&nbsp;km laank, met 72&nbsp;km an straanden. An dee kuste lignt good-oonderhooldene oolde steaden. Rechtevoort is de kuste van Montenegro wier ene van de "beste oontdekkingen" vuur toeristen. In 2010 skreef de [[New York Times]] at de Ulcinj-strekke, met [[Velika Plaža]], [[Ada Bojana]] en et hotel Mediteran van Ulcinj ene van de "Top 31 plekken um te bezeuken in 2010" was.<ref>[http://www.nytimes.com/2010/01/10/travel/10places.html?pagewanted=2&ref=travel New York Times. The 31 Places to Go in 2010. Skrewen op 7 januwoari 2010.] Bekekken op 7 december 2012.</ref> Yahoo Travel skreef at Montenegro op [[Sjina]] noa et hardste gröaiden wat toerisme angeet.<ref>[http://travel.yahoo.com/p-interests-24784785 Travel.yahoo.com - 10 Top Hot Spots of 2009 by Yahoo Travel.] Bekekken op 11 september 2010</ref> Ook bie aandere populaire reaizegidsen steet Montenegro stöadig in de top, liek met [[Griekenlaand]], [[Spanje]] en aandere wearldtoeristentrekkers.<ref> [http://www.lonelyplanet.com/france/travel-tips-and-articles/42/50792 Holger Leue, Lonely Planet. Where to go in June. Bekekn op 11 September 2010]</ref> Pas vanof de joaren 2000 begun et toerisme wier wat op gaank te kommen. Seend dee tied is et antal bezeukers verskeaidene moalen oawer den kop egoan. De regearing van Montenegro wil van et laand ne internasjonale topbestemming maken. Et eerste plan, de elite-[[jachthawen]] [[Porto Montenegro]], is al kloar. Aandere plaatsen, zo as [[Plaža Jaz]], [[Buljarica]], [[Velika Plaža]] en [[Ada Bojana]] maakt grote kaans op investeringen in et vuurliggende en köant doarmet grote toeristiese plaatsen te worden. <gallery> Bestaand:Biogradska_gora.jpg|[[Biogradska Gora]], ene van de weanige [[oerwoold]]en en een nasjonaal park in [[Kolašin]] Bestaand:Widok na Perast z zachodu 01.JPG|[[Perast]], in de [[Baai van Kotor]] Bestaand:Svetistefan1756.JPG|Et eilaand [[Sveti Stefan]] in [[Budva]]. </gallery> == Volker van Montenegro == [[Bestaand:MontenegroEthnic2011.PNG|thumb|250px|Grötste volksgroep de Montenegriense gemeente in 2011]] Oet nen volkstelling van [[2003]] blik at Montenegro 620.094 inwonners har. As de telwieze van vuur [[1991]] gebroekt har ewest, steund dee telling offisjeel op 673.094 inwonners. Oet de telling van 2011 blik at der 620.029 leu in Montenegro wont. Bie de telling van 2003 was Montenegro nog neet op zikzelf as stoat. Oonderwiel wör de groondwet an epast, woerduur as non de volgende volker erkeand zeent: [[Montenegrienen (volk)|Montenegrienen]] (''Црногорци/Crnogorci''), [[Serviërs]] (''Срби/Srbi''), [[Bosniërs]] (''Bošnjaci''), [[Albanezen]] (''Albanci&nbsp;– Shqiptarët'') en [[Kroaten]] (''Hrvati''). Umdet leu in tuskentied wesseld zeent van meaning oawer woer as ze bie heurt, löp et antal Montenegrienen en Serviërs slim oeteen van telling.<ref>[http://www.njegos.org/census/index.htm Njegos.org. Montenegrin Census' from 1909 to 2003. Skrewen op 23 september 2004.] Bekekn op 11 September 2010.</ref> Volker volgens de offisjele telling van 2011:<ref>[http://monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje(1).pdf Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011 (Telling van bevolking, hoeshooldens en oonderkommens in Montenegro 2011). Stoatistiekbureau, Montenegro. 12 juli 2011.] Bekekn op 30 meart 2011. (PDF)</ref> {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" class="toccolours" style="align:left; margin:0.5em 0 0; border-style:solid; border:1px solid #7f7f7f; border-right-width:2px; border-bottom-width:2px; border-collapse:collapse; font-size:95%; text-align:right" |- style="background-color:beige;" | style="background-color:beige;"| | style="text-align:center;"| <small>Antal</small> | style="text-align:center;"| <small>%</small> |- style="background-color:#c1c1c1;" | '''Totaal''' | '''620.029''' | 100 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Montenegrienen (volk)|Montenegrienen]] | 278.865 | 45,0 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Servië|Serviërs]] | 178.110 | 28,7 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Bosnië|Bosniakken]] | 53.605 | 8,6 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Albanië|Albanezen]] | 30.439 | 4,9 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Islam|Moslims as volk]] | 20.537 | 3,3 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Kroatië|Kroaten]] | 6021 | 0,97 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Roma]] | 5251 | 0,8 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| Servo-Montenegrienen | 2103 | 0,34 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Balkan-Egyptenaren|Egyptenaren]] | 2054 | 0,33 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| Montenegriense Serviërs | 1833 | 0,30 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Joegoslawen]] | 1154 | 0,19 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Ruslaand|Russen]] | 946 | 0,15 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Massedonië|Massedoniërs]] |900 | 0,15 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Bosniërs]] |427 | 0,07 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Slovenië|Slovenen]] |354 |0,06 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Hongarije|Hongaren]] |337 | 0,05 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| Moslim-Montenegrienen |257 | 0,04 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Gorani (volk)]] | 197 | 0,03 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| Moslim-Bosniakken |183 | 0,03 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| Bosniak-Moslims | 181 | 0,03 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| Montenegriense Moslims | 175 | 0,03 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Italië|Italianen]] | 135 | 0,02 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Duutslaand|Duutsers]] |131 | 0,02 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Turkije|Turken]] |104 |0,02 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| ''Regionalen tooheur'' |1202 | 0,19 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| ''Gin tooheur'' |30.170 | 4,87 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| ''aanders'' | 3358 | 0,54 |} === Sproaken === [[Bestaand:MontenegroLanguage2011.PNG|thumb|250px|Sproake per wonkern in Montenegro, 2011]] De offisjele sproake van Montenegro is [[Montenegriens (sproake)|Montenegriens]]. Doarnöast wordt [[Servies (sproake)|Servies]], [[Bosnies]], [[Kroaties]] en [[Albanees]] as inheemse sproaken erkeand. Behaalve Albanees köant sprekkers van al disse sproaken mekoar verstoan. Bie de telling van 2011 zeadn de meeste inwonners at ze Servies kuiert. Jongeleu oonder de 18 zeadn at ze Montenegriens kuiert, mer det is mer een klean betjen mear (39,2%) as de leu dee Servies kuiert (37,5%).<ref>[http://www.vijesti.me/vijesti/vecina-mladih-18-godina-govori-crnogorskim-jezikom-clanak-30645] [[Vijesti]]: The majority of youth below 18 years of age speaks the Montenegrin language (26/07/2011)</ref> In 2013 maakten [[Matica crnogorska]] de oetkomsten van een oonderzeuk bekeand woer as oet bleek at de mearderheaid van de leu meant at ze Montenegriens kuiert.<ref>[http://www.maticacrnogorska.me/files/Istrazivanje%20javnog%20mnjenja.pdf] [[Matica crnogorska]]: Third deep research of public opinion regarding the identity attitudes of the citizens of Montenegro (2013)</ref> In vurige groondwetten wör aait [[Servokroaties]] as offisjele sproake neumd. Bie de telling van 2011 gavven de leu de volgende sproaken op: {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" class="toccolours" style="align:left; margin:0.5em 0 0; border-style:solid; border:1px solid #7f7f7f; border-right-width:2px; border-bottom-width:2px; border-collapse:collapse; font-size:95%; text-align:right" |- style="background-color:beige;" | style="background-color:beige;"| | style="text-align:center;"| <small>Antal</small> | style="text-align:center;"| <small>%</small> |- style="background-color:#c1c1c1;" | '''Totaal''' | '''620.029''' | 100 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| Servies |265.895 | 42,88 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| Montenegriens | 229.251 | 36,97 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| Bosnies | 33.077 | 5,33 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Albanees]] | 132.671 | 5,27 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Servokroaties]] | 12.559 | 2,03 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Roma (sproake)|Roma]] | 5169 |0,83 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| ''[[Bosniaaks]]'' | 3662 | 0,59 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Kroaties]] | 2791 | 0,45 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Russies]] | 1026 | 0,17 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| ''Servo-Montenegriens'' | 618 | 0,10 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Massedonies]] | 529 | 0,09 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| ''Montenegriens-Servies'' | 369 | 0,06 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Hongaars]] | 225 | 0,04 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| ''[[Kroaties]]-[[Servies]]'' | 224 | 0,04 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| Engels | 185 | 0,03 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| Duuts | 129 | 0,02 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Slovenies]] | 107 | 0,02 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| [[Roemeens]] | 101 |0,02 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| ''modersproake'' | 3318 | 0,54 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| ''streksproake'' | 458 | 0,07 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| ''Ginne tooheur'' | 24.748 | 3,99 |- | style="background-color:beige;text-align:left"| ''aanders'' | 2917 | 0,47 |} ==Referensies== <references/> ==Oetgoande verwiezing== {{Commonscat}} [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Montenegro| ]] oa1rbnqw5udgv7vrjtmbqi4ln3ow3tb 0 3431 321340 315475 2022-08-05T10:37:35Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Laandtabel-stl | naemeinlaanstael = New Zealand <br> Aotearoa | naam = Ni'j-Zeelaand | vlagge = [[Bestaand:Flag of New Zealand.svg|125px|Vlagge van Niej-Zeeland]] | waopen = [[Bestaand:Coat of arms of New Zealand.png|100px|Wapen van Niej-Zeeland]] | breedtegroad = 41///S | lengtegroad = 173///E | region = NZ | lekaosie = LocationNewZealand.png | taelen = [[Engels]], [[Maori]] <ref>Ok de Ni'j-Zeelaanse [[Gebaorentael]] (NZSL) is formeel een officiële tael</ref> | heufdstad = [[Wellington (stad)|Wellington]] | religie = [[christendom|Kristelik]] 67% | regeringsvorm = [[Parlementaire monarchie]] | km2 = 270.534 | pctwaeter = 2,1 | inwoners = 4.173.460 ([[2008]]) | dichthied = 15,4 | muntienhied = [[Ni'j-Zeelaanse dollar]] | valutakode = NZD | tiedzone = [[UTC+12|+12]] | volkslied = [[God Defend New Zealand]], <br /> [[God Save the Queen]] | feestdag = [[6 febrewaori]] ([[Waitangi Day]]) | tld = nz | laandkode = NZE | til = 64 }} [[Bestaand:New Zealand map.PNG|thumb|255px|Kaorte van Ni'j-Zeelaand]] '''Ni'j-Zeelaand''' ([[Engels]]: '''New Zealand''', [[Maori]]: '''Aotearoa''') is een laand in et zuudwesten van de [[Grote Oceaan]]. Et bestaot uut twie grote [[eilaand|eilanen]] en een antal kleinere eilaanties. Ni'j-Zeelaand is een konstitutioneel [[keuninkriek]], lid van et [[Gemenebest van Naosies]] (et vroggere Britse Gemenebest). Daormit is [[Elizabeth II van et Verienigd Keuninkriek]] et staotsheufd; zi'j wodt vertegenwoordigd deur een gouverneur-ginneraol. De [[heufdstad]] van N'j-Zeelaand is [[Wellington]], en et laand het een bevolkingsantal van 4,17 miljoen meensken. De [[religie|heufdreligie]] is et [[christendom|kristendom]] mit zoe'n 67%. De officiële taelen bin et [[Engels]], [[Maori]] en de Ni'j-Zeelaanse gebaorentael. De nationaole muntienhied van Ni'j-Zeelaand is de Ni'j-Zeelaanse dollar. == Naeme == De [[Grunnen (provìnzie)|Grunningse]] ontdekkingsreiziger [[Abel Tasman]] zette as eerste Europeaan voet op Ni'j-Zeelaanse bodem, hi'j nuumde et ''Staotenlaand'', in de veronderstelling dat et verbunnen was mit et [[Staoteneilaand]] van [[Zuud-Amerike]]. Naodat [[Hendrik Brouwer]] in [[1643]] bewees dat dit niet zo was, wodde de naeme deur Hollaanse [[kartografie|kartografen]] veraanderd in ''Nova Zeelandia'', naor de Nederlaanse perveensie [[Zeelaand]]. De Britse luitenant [[James Cook]] vertaelde dit op zien beurte naor ''New Zealand''. Et laand het ok een naeme in et [[Maori]], naemelik ''Aotearoa'' wat ''et laand van de lange witte wolke'' betekent. In de prekeloniaole tied hadden de Maori gien naeme veur de hiele Niej-Zeelaanse eilanegroep, ''Aotearoa'' verwees allienig naor et hudige [[Noordereilaand (Ni'j-Zeelaand)|Noordereilaand]]. In et hudige taelgebruuk kan ''Aotearoa'' liekewels as een alternatief veur 'New Zealand' zien wodden. == Bestuurlike indieling == Ni'j-Zeelaand is onderverdield in 17 [[Regio's van Ni'j-Zeelaand|regio's]] die elk bestuurd wodden deur een regionaol keuzen raod. Daornaost bestaon d'r 74 zogenaemde territoriaole autoriteiten (57 distrikten, 16 steden en de [[Chathameilanen]]). Dit bin gien onderverdielingen van de regio's mar een parallelle bestuursvorm die verantwoordelik is veur aandere zaeken as de regio's. Pattie territoriaole autoriteiten liggen zels in twie verschillende regio's. Veerder bin d'r ok vier overzeese gebiedsdielen die onder et bestuur van Ni'j-Zeelaand valen: * [[Cookeilanen]] * [[Niue]] * [[Ross Dependency]] * [[Tokelau-eilanden]] === Steden === De grootste steden bin: * [[Auckland]] * [[Waitakere]] * [[Manukau]] * [[North Shore]] * [[Hamilton (Ni'j-Zeelaand)|Hamilton]] * [[Tauranga]] * [[Palmerston North]] * [[Wellington (stad)|Wellington]] * [[Christchurch (Ni'j-Zeelaand)|Christchurch]] * [[Dunedin]] * [[Invercargill]] Auckland, Waitakere, Manukau en North Shore vormen tegere Greater Auckland. == Referenties == <references /> {{Commonscat|New Zealand}} [[Kategorie:Stellingwarfs artikel]] [[Kategorie:Laand]] [[Kategorie:Oseanië]] o9bmrv07l497l4ryj5wynulxhqj5qsp 0 4991 321319 267635 2022-08-05T06:09:46Z 114.79.23.13 wikitext text/x-wiki [[Decennia]] - [[Eeuwen]] - [[6e eeuw|6^e eeuw]] - [[7e eeuw|7^e eeuw]] - [[8e eeuw|8^e eeuw]] == 7e eeuw == {| border="1" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse;border:1px solid silver" |----- | [[590-599|Jaoren '90]] || [[590]] || [[591]] | [[592]] || [[593]] || [[594]] || [[595]] || [[596]] | [[597]] || [[598]] || [[599]] |----- | [[600-609|Jaoren '0]] || [[600]] || [[601]] | [[602]] || [[603]] || [[604]] || [[605]] || [[606]] | [[607]] || [[608]] || [[609]] |----- | [[610-619|Jaoren '10]] || [[610]] || [[611]] | [[612]] || [[613]] || [[614]] || [[615]] || [[616]] | [[617]] || [[618]] || [[619]] |----- | [[620-629|Jaoren '20]] || [[620]] || [[621]] | [[622]] || [[623]] || [[624]] || [[625]] || [[626]] | [[627]] || [[628]] || [[629]] |----- | [[630-639|Jaoren '30]] || [[630]] || [[631]] | [[632]] || [[633]] || [[634]] || [[635]] || [[636]] | [[637]] || [[638]] || [[639]] |----- | [[640-649|Jaoren '40]] || [[640]] || [[641]] | [[642]] || [[643]] || [[644]] || [[645]] || [[646]] | [[647]] || [[648]] || [[649]] |----- | [[650-659|Jaoren '50]] || [[650]] || [[651]] | [[652]] || [[653]] || [[654]] || [[655]] || [[656]] | [[657]] || [[658]] || [[659]] |----- | [[660-669|Jaoren '60]] || [[660]] || [[661]] | [[662]] || [[663]] || [[664]] || [[665]] || [[666]] | [[667]] || [[668]] || [[669]] |----- | [[670-679|Jaoren '70]] || [[670]] || [[671]] | [[672]] || [[673]] || [[674]] || [[675]] || [[676]] | [[677]] || [[678]] || [[679]] |----- | [[680-689|Jaoren '80]] || [[680]] || [[681]] | [[682]] || [[683]] || [[684]] || [[685]] || [[686]] | [[687]] || [[688]] || [[689]] |----- | [[690-699|Jaoren '90]] || [[690]] || [[691]] | [[692]] || [[693]] || [[694]] || [[695]] || [[696]] | [[697]] || [[698]] || [[699]] |----- | [[700-709|Jaoren '0]] || [[700]] || [[701]] | [[702]] || [[703]] || [[704]] || [[705]] || [[706]] | [[707]] || [[708]] || [[709]] |} == Belangrieke gebeurtenissen == * 't [[boeddhisme|Boeddhistische]] koninkriek [[Srivijaya]] op [[Sumatra]], [[Indonezie|Indonesië]], breid zich vanuut de heufstad bie 't hudige [[Palembang]] (Zuud-Sumatra) uut en krieg de controle over de naobie-elegen havens. == Belangrieke personen == * [[Mohammed]], stichter van de islam {{DEFAULTSORT:#:7 Eeuw}} [[Kategorie:7e eeuw|!!]] 1mp6rzj2bd75bvaodddc5m4s7v1lddf 0 4993 321318 267645 2022-08-05T06:05:46Z 114.79.23.13 wikitext text/x-wiki [[Decennia]] - [[Eeuwen]] - [[7e eeuw|7^e eeuw]] - [[8e eeuw|8^e eeuw]] - [[9e eeuw|9^e eeuw]] == 8e eeuw == {| border="1" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse;border:1px solid silver" |----- | [[690-699|Jaoren '90]] || [[690]] || [[691]] | [[692]] || [[693]] || [[694]] || [[695]] || [[696]] | [[697]] || [[698]] || [[699]] |----- | [[700-709|Jaoren '0]] || [[700]] || [[701]] | [[702]] || [[703]] || [[704]] || [[705]] || [[706]] | [[707]] || [[708]] || [[709]] |----- | [[710-719|Jaoren '10]] || [[710]] || [[711]] | [[712]] || [[713]] || [[714]] || [[715]] || [[716]] | [[717]] || [[718]] || [[719]] |----- | [[720-729|Jaoren '20]] || [[720]] || [[721]] | [[722]] || [[723]] || [[724]] || [[725]] || [[726]] | [[727]] || [[728]] || [[729]] |----- | [[730-739|Jaoren '30]] || [[730]] || [[731]] | [[732]] || [[733]] || [[734]] || [[735]] || [[736]] | [[737]] || [[738]] || [[739]] |----- | [[740-749|Jaoren '40]] || [[740]] || [[741]] | [[742]] || [[743]] || [[744]] || [[745]] || [[746]] | [[747]] || [[748]] || [[749]] |----- | [[750-759|Jaoren '50]] || [[750]] || [[751]] | [[752]] || [[753]] || [[754]] || [[755]] || [[756]] | [[757]] || [[758]] || [[759]] |----- | [[760-769|Jaoren '60]] || [[760]] || [[761]] | [[762]] || [[763]] || [[764]] || [[765]] || [[766]] | [[767]] || [[768]] || [[769]] |----- | [[770-779|Jaoren '70]] || [[770]] || [[771]] | [[772]] || [[773]] || [[774]] || [[775]] || [[776]] | [[777]] || [[778]] || [[779]] |----- | [[780-789|Jaoren '80]] || [[780]] || [[781]] | [[782]] || [[783]] || [[784]] || [[785]] || [[786]] | [[787]] || [[788]] || [[789]] |----- | [[790-799|Jaoren '90]] || [[790]] || [[791]] | [[792]] || [[793]] || [[794]] || [[795]] || [[796]] | [[797]] || [[798]] || [[799]] |----- | [[800-809|Jaoren '0]] || [[800]] || [[801]] | [[802]] || [[803]] || [[804]] || [[805]] || [[806]] | [[807]] || [[808]] || [[809]] |} == Belangrieke gebeurtenissen == * In [[Europa (continent)|Europa]] vien 't gebruuk van stiegbeugels ingang. == Belangrieke personen == * [[Karel de Grote]] {{DEFAULTSORT:#:8 Eeuw}} [[Kategorie:8e eeuw|!!]] 753r7hprryl6ras5hw5h8l99go4d1p7 0 4995 321317 267657 2022-08-05T06:02:26Z 114.79.23.13 wikitext text/x-wiki [[Decennia]] - [[Eeuwen]] - [[8e eeuw|8^e eeuw]] - [[9e eeuw|9^e eeuw]] - [[10e eeuw|10^e eeuw]] == 9e eeuw == {| border="1" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse;border:1px solid silver" |----- | [[790-799|Jaoren '90]] || [[790]] || [[791]] | [[792]] || [[793]] || [[794]] || [[795]] || [[796]] | [[797]] || [[798]] || [[799]] |----- | [[800-809|Jaoren '0]] || [[800]] || [[801]] | [[802]] || [[803]] || [[804]] || [[805]] || [[806]] | [[807]] || [[808]] || [[809]] |----- | [[810-819|Jaoren '10]] || [[810]] || [[811]] | [[812]] || [[813]] || [[814]] || [[815]] || [[816]] | [[817]] || [[818]] || [[819]] |----- | [[820-829|Jaoren '20]] || [[820]] || [[821]] | [[822]] || [[823]] || [[824]] || [[825]] || [[826]] | [[827]] || [[828]] || [[829]] |----- | [[830-839|Jaoren '30]] || [[830]] || [[831]] | [[832]] || [[833]] || [[834]] || [[835]] || [[836]] | [[837]] || [[838]] || [[839]] |----- | [[840-849|Jaoren '40]] || [[840]] || [[841]] | [[842]] || [[843]] || [[844]] || [[845]] || [[846]] | [[847]] || [[848]] || [[849]] |----- | [[850-859|Jaoren '50]] || [[850]] || [[851]] | [[852]] || [[853]] || [[854]] || [[855]] || [[856]] | [[857]] || [[858]] || [[859]] |----- | [[860-869|Jaoren '60]] || [[860]] || [[861]] | [[862]] || [[863]] || [[864]] || [[865]] || [[866]] | [[867]] || [[868]] || [[869]] |----- | [[870-879|Jaoren '70]] || [[870]] || [[871]] | [[872]] || [[873]] || [[874]] || [[875]] || [[876]] | [[877]] || [[878]] || [[879]] |----- | [[880-889|Jaoren '80]] || [[880]] || [[881]] | [[882]] || [[883]] || [[884]] || [[885]] || [[886]] | [[887]] || [[888]] || [[889]] |----- | [[890-899|Jaoren '90]] || [[890]] || [[891]] | [[892]] || [[893]] || [[894]] || [[895]] || [[896]] | [[897]] || [[898]] || [[899]] |----- | [[900-909|Jaoren '0]] || [[900]] || [[901]] | [[902]] || [[903]] || [[904]] || [[905]] || [[906]] | [[907]] || [[908]] || [[909]] |} === Belangrieke personen === * [[Karel de Grote]] {{DEFAULTSORT:#:9 Eeuw}} [[Kategorie:9e eeuw|!!]] fr8owyhe8qlsi0l944m52clwlh9t5vz 0 5976 321339 319952 2022-08-05T10:36:31Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Infobox hemellichaam | naam = Neptunus [[File:Neptune symbol (bold).svg|24px|♆]] | ofbeelding = Neptune.jpg | moanen = 13 | deursnea = 49.528 (±30) km (equator)<br>48.684 (±60) km (polair) | ofplatten = 1 / 58,4 | massa = 1,0243×10²⁶kg | rotatietied = 16 ure 6,5 min | umlooptied = 164,89 joar | ofstaand = 4,498×10⁹ km | temperatuur = 53 K (−220&nbsp;°C) gemiddeld | kleure = Blaauwgruin | atmosfeer = Dicht, H₂, He en CH₄ | kern = vermoedelk [[nikkeliezer]] en stain }} '''Neptunus''' is vanôf de [[zunne]] zain de achtste [[planeet]] van ons [[zunnesysteem]]. Neptunus staait t wiedst van de zunne ôf van de 8 hudege planeten. De planeet is vernuimd noar de [[Romeinse mythologie|Romeinse]] [[Neptunus (god)|god van de zee]]. De [[atmosfeer]] van Neptunus bestaait heufdzoakelk oet [[waeterstof|woaterstof]] en [[helium]]. De blaauwe gloed om Neptunus hìn wordt veroorzoakt deur metoangas, t is nait bekind woarom de kleur van Neptunus helderder blaauw is as de kleur van [[Uranus (planeet)|Uranus]], dat ook n soortgelieke houveulhaid metoangas het. Neptunus is de [[wiend|winderegste]] planeet in t zunnesysteem mit windsnelheden van 2.500&nbsp;km/u. Alhouwel Neptunus wel ringen het, is t veul minder dudelk aanwezeg as de ringen van [[Saturnus (planeet)|Saturnus]]. Neptunus is ontdekt op [[23 september]] [[1846]], en is ontdekt baseerd op [[wiskunde]]ge berekenens volgens t effekt wat Neptunus op Uranus het. ''Voyager 2'' is t ainegste ruumtetuug dat op Neptunus west is. [[Kategorie:Grunnegs artikel]] [[Kategorie:Ruumte]] 90tuqnu15c4vy3qlptsgs87fi0ylahe 0 11377 321337 319734 2022-08-05T10:34:15Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Gemeante | naam = Beesel | bestaandsnaam vlagge = Beesel vlag.svg | bestaandsnaam woapn = Beesel wapen.svg | lokatie = LocatieBeesel | proveensie = [[Limburg (Nederlaand)|Limburg]] | heufdplaats = [[Reuver]] | öppervlakte = 29,20 | öppervlakte laand = 26,7 | öppervlakte water = 2,50 | inwonners = 13.574 | doatum inwonners = 1 juli 2006 | dichtheid = 508 | breedtegroad = 51/16/3/N | lengtegroad = 6/2/20/E | verkeersoader = [[A73]] | netnummer = 077 | postkode = 5953-5954 | webstie = [http://www.beesel.nl/ www.beesel.nl] }} [[Ofbeelding:Kerkbeesel.jpg|thumb|260px|De St. Gertrudiskarke te Beesel]] '''Beesel''' is ne plaatse en [[gemiente (bestuur)|gemeente]] in [[Limburg (Nederlaand)]] ([[Midden-Limburg]]). Et darp Beesel ligt tussen [[Swalmen]] (gemeente [[Roermond]]), [[Belfeld]] (gemeente [[Venlo]]), [[Kessel]] (te bereiken met nen [[veerpont]]) en de grenze met [[Duutslaand]] en hef ne oppervlakte van 29,20 [[vierkante kilometer|km²]] (woarvan 2,50 km² water). Nen inwonner van Beesel wödt nen Beeselnoar eneumd. == Oaverige kernen == De gemeente besteet uut dree kernen: Beesel, Reuver en Offenbekke. Den kern Beesel hef 2.557 inwonners, den kern Reuver 6.212 en den kern Offenbekke 4.879 inwonners (op 1 januari 2007). Et gemeentehuus bevundt zich in Reuver. == Geskiedenis == Beesel wodden veur t eerst eneumd in [[1275]] en vörmden samen met Belfeld eeuwnlange éne schepenbank. Lange tied heurden beide ploatsen bi-j et Oaverkwartier van [[Gelre]] of [[Spaanse Nederlaanden|Spaans]] [[Opper-Gelre]]. In [[1713]] kwam et samen mit enkele andere gemeenten as [[Stoats-Opper-Gelre]] bi-j de [[Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden|Veraenigde Provinsien]]. Ene van de oldst bewoarde gebouwen is kasteel [[Ni-jenbrook]]. == Bezeensweerdig == Bi-j et darp steet de beltmölle [[Den Grauwen Beer]], dee nog reagelmoatig in bedrief is. === Draaksteekn === Beesel is veural bekand deur et [[Draakstekken]], nen openloch schouwspel oaver de legende van Sint Joris en den Draak. Ens in de 7 joar steet heel Beesel in et teekn van dizze oerolden stried tussen good en kwoad. === De Karke === De St. Gertrudiskarke kump uut [[1842]] en wodden ebouwd noar n ontwarp van architect [[Jean Dumoulin]]. In [[1926]] wodden et noordeleke deel in neogotiesen stiel uutebreid en 2 joar doarnoa wodden de hele karke in dizzen stiel verbouwd. Architect was in dee tied [[Caspar Franssen]]. === Historischen Greuntehöf === Op et [[Laandgood]] Riekel hebt ze nen [[Historischen Greuntehöf]], nen organisasie dee zich richt op de teelt en de promotie van vergetten, zeldzoame en biezundere greunten. Vanof half juli tot end september is den Historischen Greuntehöf te bezeuken. == Uutgoande verwiezing == * [http://www.beesel.nl/ Webstea van de gemeente Beesel] {{Limburg}} [[Kategorie:Achterhooks artikel]] [[Kategorie:Gemainte in Nederlaands Limbörg]] g13syq4vi97lopj0m2bzz8wbns0utnl 0 11461 321349 263186 2022-08-05T10:52:29Z Bdijkstra 3584 archivlink wikitext text/x-wiki Et '''Staring Instituut''' was een instituut veur de kultuur en streektaal van den [[Achterhook]] en de [[Liemers (streek)|Liemers]]. Op 1 juli 2011 is t, met t [[Achterhoeks Archief]], samengoan tot het [[Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers]]. 't Instituut heel zich bezig mit geschiedenisse, streektaal, volksgebruken, natuur en laandschap. 't Dee onder meer onderzeuk naor streekkultuur, gaf publikasies uut in en aover de streektaal, had ne eigen [[bibliotheek]] en t onderstönnen projekten uut de eigen streek. De [[Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse Dialecten|WALD]]-spelling is bi-j t Staring Instituut epubliceerd. In 1998 is oet t Staring Instituut de ''Stichting Staring Advies'' vört-ekommn. Staringadvies is now t kenniscentrum veur natuur en laandschap in den Achterhook en de Liemers. T Staring Instituut richen zich tot t samengoan met t Achterhoeks Archief veural op de geschiedenisse en de streekkultuur.<ref>[https://web.archive.org/web/20110614075814/http://www.staringinstituut.nl/overig/staring_advies.htm Verwiezing noar oprichting SSA] (webstae besteet neet meer)</ref> ==Naamgeving== 't Instituut is verneumd naor [[Anthony Christiaan Winand Staring]], nen bekenden Achterhooksen dichter. ==Uutgaonde verwiezing== * [http://www.ecal.nu/ Webstea van t Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers] * [http://www.staringadvies.nl Webstea van Staring Advies] {{Bron|bronvermelding= <references /> }} [[Kategorie:Achterhooks artikel]] [[Kategorie:Achterhook]] [[Kategorie:Nedersaksiese organisasie]] teh75urz49ypw8htb28peehdy0txzy3 0 12502 321346 310341 2022-08-05T10:47:50Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:Brown falcon1444.jpg|thumb|300px|De sneb van een [[brune valk]]]] [[Bestaand:Vulture beak sideview A.jpg|thumb|300px|De sneb van een [[aosgier]]]] [[Bestaand:Beak of an African Penguin.jpeg|thumb|300px|De sneb van een [[pinguïn]]]] Een '''sneb''' is een de [[bek]] van een [[voegel]]. Dieren mit een sneb gebruken 't neet allinnig um te eten mar oek veur verzörging, 't verplaosen van spul, 't verscheuren van 't eten en 't voeren van der jong. De vorm van de sneb leit an 't soort voedsel dat ie eet, as een voegel [[vis]] eet is zien sneb weer aarst as bie een voegel die [[zaod (plaante)|zaojen]] eet, mit are woorden zien sneb is an-epast an 't soort eten dat ie binnenkriegt. De sneb van een voegel bestaot uut een hoornachtig lage [[keretine]] dat ''rhamphotheca'' eneumd wort en is in de [[evelusie]] van voegels de vervanger eworren van [[kaken]] en [[tanden]]. Tanden bin aorig zwaor en a-j vliegen moen ku-j dat niet goed gebruken, voegels bin daorum oek zo licht meugelijk ebouwd. In de sneb zitten twee gaotjes, dit bin as 't waore de neusgatten. Oek dieren zoas [[pinguïns]] en [[voegelbekdier]]en hen een sneb. == Vorm == {| class="wikitable" |- | [[Bestaand:BirdBeaksA.svg|170px]] | Een vergelieking van verschillende voegelsnebben, <br> erangschikt op de anpassing an de voedingsgewoentes. <br> De grootte van de voegels is niet op schaol.<br> A – [[Nectar-eter]] ([[Hoeningzugers|Hoeningzuger]])<br> B – [[Insectivoor]] ([[Vliegenvangers|Vliegenvanger]])<br> C – [[Zaodeter]] ([[Vink (voegel)|Vink]])<br> D – Especialiseerde zaodeter ([[Loxia]])<br> E – Vissers ([[Iesvoegel]])<br> F – Netvissers ([[Pelikanen|Pelikaan]])<br> G – Filtervoeding ([[Flamingo's|Flamingo]])<br> H – Oppervlakoftaster ([[Kluut]])<br> I – Tasters ([[Ibissneb]])<br> J – Oppervlakpfromers ([[Scheerbekken|Scheerbek]])<br> K – [[Roofvoegel]] |} == [[Nedersaksisch]] == 't Nedersaksische woord ''sneb{{small()|be}}'' of ''neb{{small()|be}}'' liekt aarg op 't [[Deens]]e woord ''næb'' dat oek verwiest naor de bek van een voegel. * [[Grunnegs]]: ''nèb'', ''nebbe'' (VEK) * [[Stellingwarfs]]: ''snaevel'' * [[Tweants]]: ** ''bek'' ** ''snavel'' ** ''nebbe'', ''nebn'' (vereulderd) * [[Veluws]]: ** ''sna{{small()|o}}vel'' ** ''sneb{{small()|be}}'' ** ''neb{{small()|be}}'' ** ''bek'' == Anhaling == :''Ja, tante Fenna bellen op,''<br> :''mien juffrouw met un platte bos''<br> :''en met un spitse heksenkop.''<br> :''Mär in die kop zat zon verstand.''<br> :''[...]''<br> :''Ze zei: "Ie heb bie mien ezèten.''<br> :''Ik bin der duuzenden vergèten,''<br> :''mär enkle goeien, un paar kwoajen''<br> :''onthiel ik en noe mag ie roajen''<br> :''of ie der goed of kwoad op stoat.''<br> :''Blind bin'k, mäar zonder flauwe kul''<br> :''reur ik nog goed op tied de '''nebbe'''.''<br> :''[...]''<br> Uut 't gedich ''Tante Fenna'' van de Veluwse dichter Hermen Bomhof (1919-1988)<br> Bron: ''Van weerskanten vremp, een keuze uit de gedichten van Hermen Bomhof'', Iesselakkedemie, Kampen, 1987 {{Commonscat|Beaks}} {{Dia|Dit stuk is eschreven in 't [[Putters]]}} [[Kategorie:West-Veluws artikel]] [[Kategorie:Voegel]] gcqnjq5wn0razeuu2dcc7fn1pogwikr 0 18515 321341 260516 2022-08-05T10:38:23Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Bestaand:spinnen.jpg|thumb|Vrouw mit Spinnewiel, schilderi'je van E. Boursse - 1661]] '''Spinnen''' is een old ambacht. In de [[oldheid]] - en ok nou nog in sommige laanden - wördden goaren espönnen deur middel van n spintolle of spinklosse. Hier wördt echter het wolle spinnen mit een [[spinnewiel]] of spinrad behaandeld. == Matriaal == Hoewel der verskillende soorten hoar veur spinnen in anmarking kumpt, gebeurden in [[Sallaand]] en de rest van t Nedersaksies gebied t spinnen veurnamelik mit schoapewolle. Soms mus de wolle ekaard wörden umme de krulle der uut te kriegen maar vake wörden de wolle ok wel zo van t vluus verwarkt. == Spinnen == De spinster nöm n vluus wolle op schoot, trök der een fossien uut en draeiden doar mit de vingers t eerste stuk van de droad van. Mit een hoakien trök ze disse droad deur een gat in de asse. Op disse asse zit n u-vörmig stuk [[holt]] vaste mit geleidehoakies um de droad op de spoele te verdelen. De spoele zölf kan vri'j um de asse draeien. Alles wördt deur een snoare vanof t grote rad an edreven, Deur t verskil in diameter draeit de spoele sneller dan de geleider. De spinster windt de droad n paar slagen um de spoele. Dan gef ze n slinger an t rad en holt dat mit de [[Voot|voete]] in beweging. De kunst is nou um t vluus zo uut de plukken dat der n geliekmoatige droad ontstiet die dan via de asse um de spoele ewikkeld wördt. As iene spoele vol is, wördt der een tweede op ezet en begunt t proces weer opni'j. == Twienen == Um stark goaren te kriegen mut droaden in mekaar etwiend wörden. Op t spinrad zit meestal een gestel mit pinnen woar de klossen op ezet kunt wörden. Twee klossen mit droad wördt doarop ezet en nou trekt de spinster twee droaden tegelieke deur t asgat. Nou spint ze weer en onderwiel wördt de twee droaden in mekaar etwiend zodat der stark goaren ontstiet. As zo wat klossen vol zit, kunt ze op n haspel edraeid wörden um der strengen wolgoaren van de maken. Die kunt wörden ewassen en eventuele evarfd afhankelik van t gebruuk. Deur twee kleuren droad in mekare te twienen, kriej n mooi tweekleurig effekt veur n biezunder breiwark. == Folklore == Hoewel der nog wel wat [[Vraauw|vrouwen]] bint die thuus der eigen wolle spint, zie'j vake dimmestrasies mit spinnen op volksfeesten en biezundere dagen zoas broaderieen. == Spinnen in platies == <gallery> Ofbeelding:Spin01.JPG|Spinnewiel Ofbeelding:Spin02.JPG|Spinwark Ofbeelding:Spin03.JPG|Droadinvoer Ofbeelding:Spin04.JPG|Spoele Ofbeelding:Spin05.JPG|Trapwark Ofbeelding:Spin06.JPG|Opzetklossen </gallery> {{Dialekt|sdz}} [[Kategorie:Olde ambachten]] [[Kategorie:Textiel]] 5fcoruxanjaldwbxestzseuw3bmc3rf 0 19091 321333 313317 2022-08-05T10:20:55Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki Sommige plaotsen buten t [[Nedersaksies]]e taalgebied, en buten Nederlaand, hebben oek n Nedersaksiese variaant. Dit is veural t geval bie plaotsen die kortbie liggen. Plaotsen die wat veerder van t Nedersaksiese taalgebied aof liggen minder vake. As der dan al n Nedersaksiese plaotsnaam veur besteet dan is t vake n anpassing van n [[Nederlaands]]e of [[Duuts]]e plaotsnaam (of vanuut n aandere plaotselike taal). De plaotselike naam wördt t ''endoniem'' eneumd, de Nedersaksiese naam t ''exoniem''. Hieronder volgt n lieste mit exoniemen. == Overzichte == {| class="wikitable" ! [[Endoniem en exoniem|exoniem]]<br />(Nedersaksiese naam) ! [[Endoniem en exoniem|endoniem]]<br />(plaotselike naam) |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Wallonië]] ([[België]]) === |- | [[Wallonië]] || wallonie |- | [[Aarlen]] || Arlon |- | [[Amel (rivier)]] || Amblève |- | [[Amengies]] || Amougies |- | [[Aot]] || Ath |- | [[Ardennen]] || Ardennes |- | [[Bargen (België)|Bargen]] || Mons |- | [[Bastenaken]] || Bastogne |- | [[Belgies-Lotharingen]] || Lorraine belge |- | [[Bettenhoven]] || Bettincourt |- | [[Bevekum]] || Beauvechain |- | [[Bierk]] || Bierghes |- | [[Bitsingen]] || Bassenge |- | [[Bliebarg]] || Plombières |- | [[Bolbeke]] || Bombaye |- | [[Borgwurm]] || Waremme |- | [[Deurne (Waols-Braobaant)|Deurne]] || Tourinnes-la-Grosse |- | [[Doornik]] || Tournai |- | [[Dottenies]] || Dottignies |- | [[Edingen]] || Enghien |- | [[Eerken]] || Archennes |- | [[Eigenbrakel]] || Braine-l'Alleud |- | [[Elch]] || Othée |- | [[Elzele]] || Ellezelles |- | [[Evernies (Henegouwen)|Evernies]] ([[Steenput]]) || Evregnies |- | [[Geldenaken]] || Jodoigne |- | [[Gellingen]] || Ghislenghien |- | [[Gembloers]] || Gembloux |- | [[Genepiën]] || Genappe |- | [[Geten (plaotse)|Geten]] || Jauche |- | [[Gleien]] || Glons |- | [[Graven]] || Grez-Doiceau |- | [['s-Gravenbrakel]] || Braine-le-Comte |- | [[Gulke]] of Geuleke || Goé |- | [[Hannuut]] || Hannut |- | [[Haspengouw]] || Hesbaye |- | [[Hendrikkapelle]] || Henri-Chapelle |- | [[Henegouwen]] || Frans: Hainaut, Waols: Hinnot |- | [[Herzeeuw]] || Herseaux |- | [[Heui (plaotse)|Heui]] || Huy |- | [[Hoge Venen]] || Hohes Venn/Hautes Fagnes |- | [[Itter (België)|Itter]] || Ittre |- | [[Jurbeke]] || Jurbise |- | [[Kasteelbrakel]] || Braine-le-Château |- | [[Katnbras|Kattenbras]] || Quatre Bras de Baisy-Thy |- | [[Klabbeek]] || Clabecq |- | [[Koemen (Henegouwen)|Koemen]] || Comines |- | [[Laand van Harve]] || Pays de Herve |- | [[Lessen]] || Lessines |- | [[Lessenbos]] || Bois-de-Lessines |- | [[Lettelingen]] || Petit-Enghien |- | [[Liek]] || Oleye |- | [[Lieze]] || Lixhe |- | [[Liesem]] || Lincent |- | [[Limburg (Luuk)|Limburg]] || Limbourg |- | [[Linsmeel]] || Linsmeau |- | [[Luuk (provinsie)|Luuk]] || Liège (provinsie) |- | [[Luuk (stad)|Luuk]] || Liège (stad) |- | [[Luxemburg (provinsie)|Luxemburg]] || Luxembourg |- | [[Maolen]] || Mélin |- | [[Maas]] || Meuse |- | [[Mark (Edingen)|Mark]] || Marcq |- | [[Meyerooie]] || Meyrode |- | [[Moeskroen]] || Mouscron |- | [[Namen (provinsie)|Namen]] || Namur (provincie) |- | [[Namen (stad)|Namen]] || Namur (stad) |- | [[Neerwaosten]] || Bas-Warneton |- | [[Nijvel]] || Nivelles |- | [[Nudarp]] || Wihogne |- | [[Oerle (Luuk)|Oerle]] || Oreye |- | [[Oostkarke (Waols-Braobaant)|Oostkarke]] || Oisquercq |- | [[Opgeldenaken]] || Jodoigne-Souveraine |- | [[Opzullik]] || Silly |- | [[Papegem (Henegouwen)|Papegem]] || Papignies |- | [[Pellen (België)|Pellen]] || Pellaines |- | [[Perwies]] || Perwez |- | [[Petrem]] || Piétrain |- | [[Raotshoven]] || Racour |- | [[Roosbeke (Waols-Braobaant)|Roosbeke]] || Rebecq-Rognon |- | [[Roost-Krenwiek]] || Rosoux-Crenwick |- | [[Rozenaken]] || Russeignies |- | [[Rukkelingen-an-de-Jeker]] || Roclenge-sur-Geer |- | [[Samber]] || Sambre |- | [[Schalafie]] || Escanaffles |- | [[Sunt-Jans-Geest]] || Saint-Jean-Geest |- | [[Sunt-Remigius-Geest]] || Saint-Remy-Geest |- | [[Sunt-Renelde]] || Saintes |- | [[Sluzen (Bevekum)|Sluzen]] ([[Bevekum]]) || L'Ecluse |- | [[Steenkarke (Henegouwen)|Steenkarke]] || Steenkerque |- | [[Steenput]] || Estaimpuis |- | [[Terhulpen]] || La Hulpe |- | [[Terneien]] || Lanaye |- | [[Truielingen]] || Trognée |- | [[Tubeke]] || Tubize |- | [[Twee-Akren]] || Deux-Acren |- | [[Vloesbarg]] || Flobecq |- | [[Waols-Braobaant]] || Brabant Walllon |- | [[Waosten (België)|Waosten]] || Warneton |- | [[Waver (België)|Waver]] || Wavre |- | [[Weerst]] || Warsage |- | [[Wezet]] || Visé |- | [[Woelingen]] || Ollignies |- | [[Wouteringen]] || Otrange |- | [[Woutersbrakel]] || Wauthier-Braine |- | [[Zinnik]] || Soignies |- | [[Zittert-Lummen]] || Zétrud-Lumay |- | [[Zullik]] || Bassilly |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Franse Nederlaanden]] ([[Frankriek]])=== |- | [[Franse Westhoek]] || Westhoek français |- | [[Abele]] || L'Abeele |- | [[Akkin-Westboekhout]] || Acquin-Westbécourt |- | [[Alingten]] || Alincthun |- | [[Almen (Frankriek)|Almen]] || Ames |- | [[Altingen]] || Autingues |- | [[Ambletuwe]] || Ambleteuse |- | [[Anderne]] || Andres |- | [[Aneken]] || Annequin |- | [[Anik]] || Aniche |- | [[Ansingen]] || Anzin |- | [[Ariën-an-de-Leie]] || Aire-sur-Lys |- | [[Aringem]] || Eringhem |- | [[Arkegem]] || Erquinghem-le-Sec |- | [[Arkegem-an-de-Leie]] || Erquinghem-Lys |- | [[Arken]] || Arques |- | [[Armboutskapelle]] || Armbouts-Cappel |- | [[Armentiers]] || Armentières |- | [[Armentierskapelle]] || La Chapelle-d'Armentières |- | [[Arni]] || Erny-Saint-Julien |- | [[Arnieke]] || Arnèke |- | [[Arningsem]] || Rinxent |- | [[Artesië (streek)|Artesië]] || Artois |- | [[As]] || Acq |- | [[Ast]] || Ascq |- | [[Atrecht]] || Arras |- | [[Avenne]] || Avesnes |- | [[Averhout]] || Avroult |- | [[Baaiengem-bie-Sperleke]] (of gewoon: Baaiengem) || Bayenghem-lès-Éperlecques |- | [[Baaiengem-bie-Seningem]] (of gewoon (Baaiengem) || Bayenghem-lès-Seninghem |- | [[Baïngten]] || Baincthun |- | [[Bambeke]] || Bambecque |- | [[Baolingem]] || Balinghem |- | [[Baozingem]] || Bazinghem |- | [[Barten]] || Berthen |- | [[Basse (Frankriek)|Basse]] || La Bassée |- | [[Batpalmen]] || Bapaume |- | [[Bavik]]{{Info|Ook: Baovik/Boavik}}, [[Beuken]] || Bavay |- | [[Bavinkhove]]{{Info|Ook: Baovinkhove of Boavinkhove}} || Bavinchove |- | [[Belle (gemeente)|Belle]] || Bailleul |- | [[Barmering]] || Bermerain |- | [[Barten]] || Berthen |- | [[Belgin]] || Beugin |- | [[Belken]] || Bléquin |- | [[Bellebronne]] || Bellebrune |- | [[Belle-Hollevoorde]] || Belle-et-Houllefort |- | [[Bernelis]] || Bernieulles |- | [[Bethune]] || Béthune |- | [[Bieren]] || Bierne |- | [[Billy-Birklo]] || Billy-Berclau |- | [[Birke-an-Zee]] || Berk-sur-Mer |- | [[Birkem]] || La Madeleine |- | [[Birken]] || Belloy-sur-Somme |- | [[Bissezele]] || Bissezeele |- | [[Blaoringem]] || Blaringhem |- | [[Blendeke]] || Blendecques |- | [[Blootlaand]] || Plat Pays |- | [[Boeschepebarg]] || Mont-de-Boeschêpe |- | [[Boeschepe]] || Boeschêpe |- | [[Boesem]] || Bouchain |- | [[Boezegem]] || Boëseghem |- | [[Bollezele]] || Bollezeele |- | [[Bohen]] || Bohain |- | [[Bomi]] || Bomy |- | [[Bondingem]] || Boisdinghem |- | [[Bonduwe]] || Bondues |- | [[Boninge-bie-Eerde]] (of gewoon: Boninge) || Bonningues-lès-Ardres |- | [[Boninge-bie-Kales]] (of gewoon: Boninge) || Bonningues-lès-Calais |- | [[Boorte]] || Bourthes |- | [[Bors]] || Bours |- | [[Bovelingem]] || Bouvelinghem |- | [[Bovingen]] || Bouvines |- | [[Bramen]] || Brêmes |- | [[Braydunen]] || Bray-Dunes |- | [[Briast]] || Brias |- | [[Broekburg]] || Bourbourg |- | [[Broekkarke]] || Brouckerque |- | [[Broksele]] || Broxeele |- | [[Brunenbarg]] || Brunembert |- | [[Bune]] || Busnes |- | [[Busbeke]] || Bousbecque |- | [[Buusscheure]] || Buysscheure |- | [[Dallem]] || Dohem |- | [[Dalnes]] || Dannes |- | [[Dardingem]] || Saint-Martin-d'Hardinghem |- | [[De Bomen]] || Labroye |- | [[De Gorge]] || La Gorgue |- | [[De Kouter]] || La Couture |- | [[De Kribbe]] || La Crêche |- | [[De Meulhoek]] || Le Meul'Houck |- | [[De Moeren (Frankriek)|De Moeren]] of Moerkarke || les Moëres |- | [[De Niepe]] of De Niepe-bie-Kassel || Le Nieppe |- | [[De Streum]] || Lestrem |- | [[Den Iezel]] || Yzel |- | [[Den Park]] || Le Parc |- | [[De Walle]] || la Motte-au-Bois |- | [[Denebroek]] || Dennebrœucq |- | [[Dening]] || Denain |- | [[Deule]] || Deûle |- | [[Deulemonde]] || Deûlémont |- | [[Deverne]] || Desvres |- | [[Donk]] || Don |- | [[Dorlaar]] || Doulers |- | [[Doverin]] || Douvrin |- | [[Dowei]] || Douai |- | [[Drinkam]] || Drincham |- | [[Dreughout]] || Sec-Bois |- | [[Duunkarke]] || Dunkerque |- | [[Ebblingem]] || Ebblinghem |- | [[Eerde (Frankriek)|Eerde]] || Ardres |- | [[Eke (Frankriek)|Eke]] || Eecke |- | [[Ekelsbeke]] || Esquelbecq |- | [[Ekingem]] || Équihen-Plage |- | [[Elna]], Enna of Enne || Liane |- | [[Elne]] || Elnes |- | [[Embreke]] || Embry |- | [[Enessem]] || Inxent |- | [[Engelo]] || Englos |- | [[Enken]] || Enquin-les-Mines |- | [[Ennelin]] || Annœullin |- | [[Essingem]] || Echinghen |- | [[Everkok]] || Verchocq |- | [[Flamerzele]] || Framezelle |- | [[Florigem]] || Floringhem |- | [[Fort-Mardiek]] || Fort-Mardyck |- | [[Fraoitune]] || Fréthun |- | [[Frans-Koemen]] || Comines-du-Sud |- | [[Frenk]] || Frencq |- | [[Frusje]] || Fruges |- | [[Gaonep]] || Guemps |- | [[Gaverbeke]] || Guarbecque |- | [[Genst]] || Genech |- | [[Gievelde]] || Ghyvelde |- | [[Giezene]], [[Wienen (Frankriek)|Wienen]] || Guînes |- | [[Godeweersvelde]] || Godewaersvelde |- | [[s-Gravenhoeve]] || Conteville |- | [[Grevelingen (stad)|Grevelingen]] | Gravelines |- | [[Groot-Filipsfort]] || Grand-Fort-Philippe |- | [[Groot-Millebrogge]] || Grand-Millebrugghe |- | [[Groot-Sunten]] || Grande-Synthe |- | [[Hafferdingen]] || Affringues |- | [[Hegemeule]] || Haeghe-Meulen |- | [[Hegen]] || Haines |- | [[Halsim]] || Haulchin |- | [[Haolewien]] || Halluin |- | [[Ham (Frankriek)|Ham]] || Hem |- | [[Haoneliende]] || Hallines |- | [[Haozebroek]] || Hazebrouck |- | [[Haonevo]] || Henneveux |- | [[Harbojem]] || Haubourdin |- | [[Hardelo]] || Hardelot |- | [[Hardevoorde]] || Hardifort |- | [[Hardingen]] || Hardinghen |- | [[Harmelingen]] || Hermelinghen |- | [[Harne]] || Harnes |- | [[Haverskarke]] || Haverskerque |- | [[Havringen]] || Havrincourt |- | [[Heimfriedswilder]] || Wierre-Effroy |- | [[Helkijn]] || Heuchin |- | [[Hellem]] || Hellemmes |- | [[Helveld]] || Helfaut |- | [[Helvetingen]] || Hervelinghen |- | [[Herbingen]] || Herbinghen |- | [[Herin]] || Érin |- | [[Herzele (Frankriek)|Herzele]] || Herzeele |- | [[Heul]] || Houlle |- | [[Heusden]] || Hesdin |- | [[t Hoekske]] || Le Touquet-Paris-Plage |- | [[Hokkingen]] || Hocqinghen |- | [[Holke]] || Holque |- | [[Hondegem]] || Hondeghem |- | [[Hondsbarg]] || Audembert |- | [[Hondschote]] || Hondschoote |- | [[Hooglaand van Auvergne]] || Monts d'Auvergne |- | [[Hoog-Loken]] || Haut-Loquin |- | [[Hordeng]] || Hordain |- | [[Heuimille]] || Hoymille |- | [[Heuringem]] || Heuringhem |- | [[Horning]] || Hornaing |- | [[Hosden]] || Houdain |- | [[Houtkarke]] || Houtkerque |- | [[Hovekarke]] || Offekerque |- | [[Hukeliers]] || Hucqueliers |- | [[Hulloje]] || Hulluch |- | [[Humbarg]] || Humbert |- | [[Ibarge]] || Isbergues |- | [[Iezer (rivier)|Iezer]] || Yser |- | [[Ingwinegaote]] || Enguinegatte |- | [[Izeke]] || Isques |- | [[Kaap Blankenes]] || Cap Blanc-Nez |- | [[Kaap Zwartenes]] || Cap Gris-Nez |- | [[Kales]] || Calais |- | [[Kalkwelle]] || Coquelles |- | [[Kameriek]] || Cambrai |- | [[Kameriekse]] || Cambrésis |- | [[Kameriekskasteel]] || Le Cateau-Cambrésis |- | [[Kampingem]] || Capinghem |- | [[Kaoster]] || Caëstre |- | [[Kapelle (Frankriek)|Kapelle]] | Cappelle-la-Grande |- | [[Kapellebroek]] || Cappelle-Brouck |- | [[Karabaant]] || Carembault |- | [[Karsekamp]] || Quercamps |- | [[Kassel (Frankriek)|Kassel]] | Cassel |- | [[Kasselbarg]] || Mont Cassel |- | [[Katsbarg]] || Mont-des-Cats |- | [[Kelmis]] || Quelmes |- | [[Kemenesse]] || Les Cheminées |- | [[Kent]] || Quend |- | [[Kernes]] || Quernes |- | [[Kesseke]] || Quesques |- | [[Kevi]] || Quiévy |- | [[Kierestee]] || Qiuestède |- | [[Kiezenet]] || Le Quesnoy |- | [[Kiezenet-an-Deule]] || Quesnoy-sur-Deûle |- | [[Klarke]] || Clarques |- | [[Klein-Filipsfort]] || Petit-Fort-Philippe |- | [[Kleine Sunt-Bernhardpasse]] || Col du Petit Saint Bernard |- | [[Klein-Sunten]] || Petite-Synthe |- | [[Kleremeers]] || Clairmarais |- | [[Kokereelbarg]] || Mont Kokereel |- | [[Kolesbarg]] || Colembert |- | [[Koppenaksvoorde]] || Coppenaxfort |- | [[Konde]] || Condé-sur-l'Escaut |- | [[Korbeham]] || Corbehem |- | [[Kouwekarke-Darp]] || Coudekerque of Coudekerque-Village |- | [[Kouweschure]], Koldeschure || La Caudescure |- | [[Kreiwiek]] || Craywick |- | [[Krochte]] || Crochte |- | [[Kulem]] || Cuhem |- | [[Kuuk]] || Cucq |- | [[Kwaodieper]] || Quaëdypre |- | [[Kwinte]] || Canche |- | [[Laor-bie-Riesel]] || Flers-lez-Lille |- | [[Laand van t Vrieleen]] || Pays de l'Alleu |- | [[Landast]] || Landas |- | [[Laandbertsrooie]] || Lambersart |- | [[Laanderten]] || Landrethun |- | [[Laandeschie]] || Landrecies |- | [[Laandharrie]] || La Hérie |- | [[Langenesse]] || Longuenesse |- | [[Lanno]] || Lannoy |- | [[Laoren (Frankriek)|Laoren]] || Laires |- | [[Ledringem]] || Ledringhem |- | [[Leffrinkhoeke]] || Leffinckoucke |- | [[Leie (rivier)|Leie]] || Lys |- | [[Lejingem]] || Ledinghem |- | [[Lerezele]] || Lederzeele |- | [[Leulingen]] || Leulinghen-Bernes |- | [[Liegesboort]] || Lisbourg |- | [[Lier]] || Lières |- | [[Liezel]], [[Liezele]] || Lyzel |- | [[Lillaar]] || Lillers |- | [[Linde (Frankriek)|Linde]] || Lynde |- | [[Link]] || Lynck |- | [[Linsele]] || Linselles |- | [[Liskes]] || Licques |- | [[Liste]] || Liettres |- | [[Lobarge]] || Looberghe |- | [[Loningem]] || Leulinghem |- | [[Loon (Frankriek)|Loon]] of Loon-Straand || Loon-Plage |- | [[Lostingen]] || Lottinghen |- | [[Lotesse]] || Louches |- | [[Lumeres]] || Lumbres |- | [[Maas]] || Meuse |- | [[Malbojen]] || Maubeuge |- | [[Malo (Frans-Vlaonderen)|Malo]] of Malo-an-Zee || Malo-les-Bains |- | [[Manning]] || Manin |- | [[Maozengarve]] || Mazingarbe |- | [[Mariadarp]] || Maresville |- | [[Mardiek]] || Mardyck |- | [[Mark (Frankriek)|Mark]] || Marck |- | [[Marke (Frankriek)|Marke]] || Marc-en-Baroeul |- | [[Marke (rivier)]] || Marque |- | [[Markenes]] || Merck-Saint-Liévin |- | [[Markette-in-Oosterbaant]] || Marquette-en-Ostrevant |- | [[Markette-bie-Riesel]] || Marquette-lez-Lille |- | [[Markize]] || Marquise |- | [[Marne-Rijnkanaal]] || Canal de la Marne au Rhin |- | [[Marol]] || Marœuil |- | [[Marolle]] || Maroilles |- | [[Masenne]] || Marchiennes |- | [[Matringem]] || Matringhem |- | [[Meelaand]] || Mélantois |- | [[Meerbeke]] || Marbaix |- | [[Menteke-Noordboekhout]] || Mentque-Nortbécourt |- | [[Meregem]] of Mergem || Merville |- | [[Merkegem]] || Merckeghem |- | [[Meteren (Frankriek)|Meteren]] || Méteren |- | [[Monnie]] || Moulle |- | [[Monnikebure]] || Mannequebeurre |- | [[Monsterhole]] || Montreuil-sur-Mer |- | [[Moorbeke (Frankriek)|Moorbeke]] || Morbecque |- | [[Moringem]] || Moringhem |- | [[Munk-Niejerleet]] || Muncq-Nieurlet |- | [[Nameringem]] || Nabringhen |- | [[Nauw-van-Kales]], Straote van Dover || Pas-de-Calais |- | [[Neerwaosten (Frankriek)|Neerwaosten]] || Warneton-Bas |- | [[Nele]] || Nesles |- | [[Niel-bie-Eerde]] || Nielle-lez-Ardres |- | [[Nielles-bie-Belken]] || Nielles-lès-Bléquin |- | [[Niej-Berkijn]] || Neuf-Berquin |- | [[Niej-Kouwekarke]] || Coudekerque-Branche |- | [[Niejerleet]] || Nieulay |- | [[Niejerleet]] || Nieurlet |- | [[Niejkapelle]] || Neuve-Chapelle |- | [[Niejkarke]] || Nouvelle-Église |- | [[Niejkasteel-Hardelo]] || Neufchâtel-Hardelot |- | [[Niepebos]] || Forêt de Nieppe |- | [[Niepkarke]] of Nipkerke || Nieppe |- | [[Niejstad-Ast]] || Villeneuve-d'Ascq |- | [[Noord-Elseke]] || Nordausques |- | [[Noorddepartement]] || Nord |- | [[Noordkarke]] || Nortkerque |- | [[Noord-Loningem]] || Nort-Leulinghem |- | [[Noordpene]] || Noordpeene |- | [[Normandië]] || Normandie |- | [[Norrem]] || Norrent-Fontes |- | [[Ochtezele]] || Ochtezeele |- | [[Oderzele]] || Audresselles |- | [[Odingten]] || Audincthun |- | [[Okselaore]] || Oxelaëre |- | [[Olm]] || Lomme |- | [[Ooie]] || Oye-Plage |- | [[Oorschie]] || Orchies |- | [[Oosterbaant]] || Ostrevant |- | [[Oostkappel]] || Oost-Cappel |- | [[Opaolkust]] || Côte d'Opales |- | [[Opliende]] || Houplines |- | [[Orten]] || Ourton |- | [[Oud-Berkijn]] || Vieux-Berquin |- | [[Oud-Heusden]] || Vieil-Hesdin |- | [[Oudingem]] || Audinghen |- | [[Oudwenden]] || Vendin-le-Vieil |- | [[Outerstene]] || Outtersteene |- | [[Ouwe-Werkijn]] || Ouve-Wirquin |- | [[Ouwehem]] || Audrehem |- | [[Ouwerkarke]] || Vieille-Église |- | [[Ouwerwiek]] || Audruicq |- | [[Ouwezele]] || Oudezeele |- | [[Papingem]] || Saint-Venant |- | [[Pene]] || Peene |- | [[Permeke]] || Prémesques |- | [[Petresse]] || Saint-Pierre-lez-Calais |- | [[Peuvelen]] || Pévèle |- | [[Peuvelerbarg]] || Mont-en-Pévèle |- | [[Pitesveld]] || Pittefaux |- | [[Pithem]] || Pihem |- | [[Pithem-bie-Giezene]] || Pihen-lès-Guînes |- | [[Planken]] || Planques |- | [[Pradeels]] || Pradelles |- | [[Rakingem]] || Racquinghem |- | [[Raojingem]] || Radinghem |- | [[Reetseke]] || Réty |- | [[Rede van Brest]] || Rade de Brest |- | [[Rekke-an-de-Koers]] || Recques-sur-Course |- | [[Rekke-an-de-Hem]] || Recques-sur-Hem |- | [[Reklingem]] || Réclinghem |- | [[Rekspoede]] || Rexpoëde |- | [[Renteke]] || Renty |- | [[Riesel]] || Lille |- | [[Rieselbarg]] || Mont de Lille |- | [[Robaais]] || Roubaix |- | [[Robeke]] || Robecq |- | [[Rooie]] || Rœux |- | [[Rooienaken]] || Aix-en-Issart |- | [[Rokesdorn]] || Roquetoire |- | [[Ronk]] || Roncq |- | [[Roosbeke]] || Rebecques |- | [[Rosbarge]] || Rebergues |- | [[Rouwe]] || Rue |- | [[Rozendaal (Frankriek)|Rozendaal]] || Rosendaël |- | [[Rubroek (Frankriek)|Rubroek]] || Rubrouck |- | [[Rumingem]] || Ruminghem |- | [[Ruusscheure]] || Renescure |- | [[Saar]] || Sarre |- | [[Saenebaai]] || Baie de la Seine |- | [[Salperwiek]] || Salperwick |- | [[Samber]] || Sambre |- | [[Santingeveld]] || Saint-Inglevert |- | [[Sarwin]] || Servins |- | [[Schaole]] || Escalles |- | [[Scharpe]] || Scarpe |- | [[Scheldebrogge]] || Escautpont |- | [[Schobeke]] || Escobecques |- | [[Schoele (Frankriek)|Schoele]] || Escœuilles |- | [[Schouwen]] || Escaudain |- | [[Schouwbroek]] || Schoubrouck |- | [[Schuren]] || Écuires |- | [[Seburg]] || Sebourg |- | [[Sengin]] || Sainghin-en-Weppes |- | [[Sikelin]] || Seclin |- | [[Singem]] || Sainghin-en-Mélantoi |- | [[Sison]] || Cysoing |- | [[Sluus]] || Lécluse |- | [[Soks]] || Socx |- | [[Sperleke]] || Eperlecques |- | [[Sperlekebos]] || Forêt d'Eperlecques |- | [[Spieker (Frankriek)|Spieker]] || Spycker |- | [[Staopel (Noorderdepartement)|Staopel]] || Staple |- | [[Staopel (Nauw-van-Kales)|Staopel]] || Étaples |- | [[Steenbeke]] || Steenbecque |- | [[Steenbrogge]] || Pont de Briques |- | [[Steenwark]] || Steenwerck |- | [[Stegers]] || Estaires |- | [[Stene (Frankriek)|Stene]] || Steene |- | [[Straote (Frankriek)|Straote]] || Estrée-Blanche |- | [[Straozele]] of Straotzele || Strazeele |- | [[Streum]] || Estrun |- | [[Sunt-Amands-an-de-Scharpe]] || Saint-Amand-les-Eaux |- | [[Sunt-Andries]] || Saint-André-lez-Lille |- | [[Sunt-Janskappel]] || Saint-Jans-Cappel |- | [[Sunt-Joost]] || Saint-Josse |- | [[Sunt-Joris (Frankriek)|Sunt-Joris]] of Sunt-Joris-an-de-A || Saint-Georges-sur-l'Aa |- | [[Sunt-Mariakappel]] || Sainte-Marie-Cappel |- | [[Sunt-Mariakarke]] || Sainte-Marie-Kerque |- | [[Sunt-Martens-Eerde]] || Saint-Martin-au-Laërt |- | [[Sunt-Momelien]], Sunt-Momelingen of Ouwemonster|| Saint-Momelin |- | [[Sunt-Omaars]] || Saint-Omer |- | [[Sunt-Omaarskapelle]] || Saint-Omer-Capelle |- | [[Sunt-Pietersbroek]] || Saint-Pierre-Brouck |- | [[Sunt-Pols-an-Zee]] || Saint-Pol-sur-Mer |- | [[Sunt-Pols-an-de-Ternas]] || Saint-Pol-sur-Ternoise |- | [[Sunt-Silvesterkappel]] || Saint-Sylvestre-Cappel |- | [[Sunt-Stevens]] || Saint-Étienne-au-Mont |- | [[Sunt-Vaost]] || Lebiez |- | [[Sunt-Volkwin]] || Saint-Folquin |- | [[Sunt-Waolarik]] || Saint-Valery-sur-Somme |- | [[Sunt-Winoksbargen]] of Bargen || Bergues |- | [[Sunt-Wulmeers]] || Samer |- | [[Sunterkeze]] || Saint-Tricat |- | [[Taotingem]] || Tatinghem |- | [[Tardingem]] || Tardinghen |- | [[Teralteren]] || Zoteux |- | [[Terdegem]] || Terdeghem |- | [[Ternaoslaand]] || Ternois |- | [[Ternast]] || Ternas |- | [[Tetegem]] || Téteghem |- | [[Terwaon]] || Thérouanne |- | [[Tienen (Frankriek)|Tienen]] || Thiennes |- | [[Tilleke]] || Tilques |- | [[Toerkonje]] || Tourcoing |- | [[Toernegem-an-de-Ham]] || Tournehem-sur-la-Hem |- | [[Toflaar]] || Toufflers |- | [[Tricht]] || Trith-Saint-Léger |- | [[Uksem]] || Uxem |- | [[Valensien]] || Valenciennes |- | [[Valkenbarg]] || Fauquembergues |- | [[Veenmunster]] || Moustier-en-Fagne |- | [[Verlegem]] || Frélinghien |- | [[Verlingem]] of Everlingem || Verlinghem |- | [[Vissershoven]] || Pecquencourt |- | [[Vleteren (Frankriek)|Vleteren]] || Flêtre |- | [[Volkerinkhove]] || Volckerinckhove |- | [[Vloerbeke]] || Fleurbaix |- | [[Waosten (Frankriek)|Waosten]] || Warneton-Sud |- | [[Wabingen]] || Outreau |- | [[Wallaar]] || Wallers |- | [[Wanhem]] || Wannehain |- | [[Waolskapelle]] || Wallon-Cappel |- | [[Waoten]] || Watten |- | [[Waoterlo]] || Wattrelos |- | [[Wardrik]] || Wardrecques |- | [[Warrem]] || Warhem |- | [[Warven (Aisne)|Warven]] || Vervins |- | [[Waskenhalle]] || Wasquehal |- | [[Waveraant]] || Wavrans-sur-l'Aa |- | [[Waveren]] || Wavrin |- | [[Wemeerskappel]] || Wemaers-Cappel |- | [[Wemmersies]] || Wambrechies |- | [[Wenden]] || Vendin-lès-Béthune |- | [[Wendenbrogge]] || Pont-à-Vendin |- | [[Westerwinkel]] || Wingles |- | [[Westkappel]] || West-Cappel |- | [[Westrem]] || Westrehem |- | [[Wezerne]] || Wizernes |- | [[Widem]] || Widehem |- | [[Wieker]] || Wicres |- | [[Wieme]] || Wismes |- | [[Wikingem]] || Wicquinghem |- | [[Wilder (Nauw-van-Kales)]] || Wierre-au-Bois |- | [[Wilder (Noorderdepartement)]] || Wylder |- | [[Willems]] || Willems |- | [[Willewine]] || Wirwignes |- | [[Wimeruwe]] || Wimereux |- | [[Wimi]] || Vimy |- | [[Winnezele]] || Winnezeele |- | [[Witteke]] || Wittes |- | [[Witternes]] || Witternesse |- | [[Witzaand]] || Wissant |- | [[Wizeke]] || Wisques |- | [[Woudringem]] || Vaudringhem |- | [[Wouwenbarg]] || Mont-des-Recollets |- | [[Wulverdinge]] || Wulverdinghe |- | [[Wurmhout]] || Wormhout |- | [[Zaandgat]] || Sangatte |- | [[Zangem]] || Sanghen |- | [[Zarkel]] || Sercus |- | [[Zarmezele]] || Zermezeele |- | [[Zegerke]] || Serques |- | [[Zegerskappel]] || Zeggers-Cappel |- | [[Zelleken]], Zellebeke || Sailly-sur-la-Lys |- | [[Zetteke]] || Setques |- | [[Zeuterstee]] || Le Doulieu |- | [[Zuud-Elseke]] || Zudausques |- | [[Zuud-Warvik]] || Wervicq-Sud |- | [[Zuudkarke]] || Zutkerque |- | [[Zuudkote]] || Zuydcoote |- | [[Zuudpene]] || Zuytpeene |- | [[Zurke]] || Surques |- | [[Zwarde]] || Esquerdes |- | [[Zwartebarg]] || Mont-Noir |- | [[Zwaveke]], Zwaoveke || Zouafques |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Algerije]]=== |- | [[Algerije]] || al-Jazā’ir |- | [[Algiers]] || Al Jazā’ir |- | [[Konstantine (stad)|Konstantine]] || Qusanṭīnah |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Argentinië]] === |- | [[Vuurlaand]] || Tierra del Fuego |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Volksrippebliek China|China]] === |- | [[China]] || Zhōngguó (中國) |- | [[Amoer (rivier)|Amoer]] || Hēilóngjiāng (黑龍江) |- | [[Amoy]] || Xiàmén (廈門) |- | [[Binnen-Mongolië]] || Öbür Mongghul / Nèi Měnggǔ (内蒙古) |- | [[Blauwe Rivier]] || Chángjiāng (長江) |- | [[Gele Rivier]] || Huánghé (黃河) |- | [[Hongkong]] || Heung Kôong / Xiānggǎng (香港) |- | [[Kanton (stad)|Kanton]] || Guangzhou (廣州) |- | [[Makau]] || Ou Mun / Àomén (澳門) |- | [[Mantsjoerije]] || Mǎnzhōu (滿洲) |- | [[Moekden]] || Shěnyáng (瀋陽) |- | [[Parelrivier]] || Zhūjiāng (珠江) |- | [[Peking]] || Beijing (北京) |- | [[Port Arthur (China)|Port Arthur]] || Lǚshùnkǒu (旅順口) |- | [[Szechuan]] || Sìchuān (四川) |- | [[Tibetaanse Autonome Regio|Tibet]] || Bod / Zàng (藏) |- | [[Tientsin]] || Tiānjīn (天津) |- | [[Tsjoengking]] || Chóngqìng (重庆) |- | [[Xanadu]] || Shàngdū (上都) |- | [[Zuud-Chinees Barglaand]] || Nánlíng (南嶺) |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Denemarken]] === |- | Denemarken, [[Denmaark]] (Gronings) || Danmark |- | Aorhuus{{Info|Of: Oarhuus}}, [[Oarhoes]]{{Info|Of: Aorhoes}} || Aarhus |- | Aorhuusbochte, [[Oarhoesbocht]] (Gronings) || Aarhus Bugt |- | [[Augustenburg]] || Augustenborg |- | [[Elseneur]] || Helsingør |- | [[Faeröer]] || Føroyar |- | [[Fanoog]] || Fanø |- | [[Femernbelt]] || Femern Bælt |- | [[Funnen]], Funen, Fuun || Fyn |- | [[Geloksburg]] || Lyksborg |- | [[Greunlaand]] || Kalaallit Nunaat / Grønland |- | [[Greunlaandzee]] || Grønlandhavet |- | [[Grote Belt]] || Storebælt |- | [[Flensburger Fjord]] || Flensborg Fjord |- | [[Jammerbochte]] || Jammerbugten |- | [[Jutlaand]] || Jylland |- | [[Kleine Belt]] || Lillebælt |- | [[Kopenhagen]] || København |- | [[Lugumklooster]] || Løgumkloster |- | [[Manderoog]] || Mandø |- | [[Noord-Sleeswiek]] || Nordslesvik |- | [[Noord-Lugum]] || Nørre Løgum |- | [[Reumeroog]] || Rømø |- | [[Scherebek (Denemarken)|Scherebek]] |- | [[Seelaand (eilaand)|Seelaand]] || Sjælland |- | [[Sont]] || Øresund |- | [[Straote van Davis]] || Davis Stræde |- | [[Straote van Denemarken]] || Danmark Stræde |- | [[Straote van Nares]] || Nares Stræde |- | Thorshaven, [[Thorshoaven]] (Gronings) || Tórshavn |- | [[Tonderen]] || Tønder |- | [[Waddenzee]] || Vadehavet |- | Zuud-Jutlaand, [[Zuud-Jitlaand]] (Gronings) || Sønderjyllands Amt |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Duutslaand]] === |- | [[Duutslaand]] || Deutschland |- | [[Aider]] (Gronings) || Eider |- | [[Aken (stad)|Aken]] || Aachen |- | [[Ammerlaand]] || Ammerland |- | [[Ahaus|Aohuus]], Aohoes, Ausen <ref name="vrene_ausen" /> || Ahaus |- | [[Alstea|Alstee]], Alstae || Alstätte |- | [[Arkelens]] || Erkelenz |- | [[Artsgebargte]] || Erzgebirge |- | Auwerk, [[Aauwerk (stad)|Aauwerk]] || Aurich (Platduuts: ''Auerk'') |- | [[Bad Puurmont]] || Bad Pyrmont (Platduuts: ''Bad Purmunt'') |- | [[Beieren]], Baiern (Grunnegs) || Bayern |- | [[Beierse Alpen]] || Bayerische Alpen |- | [[Beierse Hoogvlakte]] || Alpenvorland |- | [[Beierse Woud]], Beierse Wold || Bayerischer Wald |- | [[Beantem|Bentem]] || Bad Bentheim |- | [[Barchem (Duutslaand)|Barchem]] || Bergheim |- | [[Berlien]] || Berlin |- | [[Boaden-Wurttembaarg|Baden-Wurttembarg]], Boaden-Wurttembaarg (Gronings) || Baden-Württemberg |- | [[Bochte van Helgolaand]] || Helgoländer Bucht |- | [[Bojenmeer]], Bodenmeer || Bodensee |- | [[Bohemer Woud]], Bohemer Wold || Böhmerwald |- | [[Bokelt]] || Bocholt |- | [[Boven-Rijnse Leegvlakte]] || Oberrheinische Tiefebene |- | [[Boavengraofschop|Bovengraafschap]], Baovengraofschop || Obergrafschaft |- | [[Braandenbörg|Braandenburg]], Braandenbörg || Brandenburg |- | [[Breinigerberg|Breinigerbarg]] || Breinigerberg |- | [[Brobargen]] || [[Brobergen]] |- | [[Broenswiek (stad)|Brunswiek]], Broenswiek (Gronings) || Braunschweig |- | [[Daipholt]], Deepho(o)lt, Diepho(o)lt/-hout || Diepholz (Platduuts: Deefholt) |- | [[Dortmond-Eemskanaal]] || Dortmund-Ems-Kanal |- | [[Duutse Bochte]] || Deutsche Bucht |- | [[Dusseldörp|Dusseldarp]] || Düsseldorf |- | [[Eems]] || Ems |- | [[Eems-Jadekanaal]] || Ems-Jade-Kanal |- | [[Eems-Vechtkanaal]] || Ems-Vechte-Kanal |- | [[Emmelkaump|Emmelkamp]] || Emlichheim |- | [[Emmerik]] || Emmerich am Rhein |- | [[Emslaand]] || Emsland |- | [[Frankfort]] || Frankfurt am Main |- | [[Fraislaand (Leegsaksen)|Fraislaand]] || Friesland (Platduuts: Freesland) |- | [[Geelkarken]] || Geilenkirchen |- | [[Gelderen]] || Geldern |- | [[Gefhörn]] (Gronings) || Gifhorn |- | [[Gildehoes|Gildehuus]] || Gildehaus |- | [[Gosseloar]], Gosselaar || Goslar (Platduuts: Goslär) |- | [[Götten]] (Grunnegs), Göttingen || Göttingen (Platduuts: Chöttingen) |- | [[Grietjeziel]] || Greetsiel |- | [[Gogh]] || Goch |- | [[Graofschop Benthem]] || Grafschaft Bentheim |- | [[Grevenbroek]] || Grevenbroich |- | [[Gronauwe]], de Gronau || Gronau |- | [[Gulik]] || Jülich |- | [[Hambörg]], Hamburg || Hamburg (Platduuts: ''Hamborg'') |- | [[Hamelen]], Hoameln || Hameln |- | [[Hanover]] (Grunnegs), Hannover || Hannover (Platduuts: ''Hannober'') |- | [[s-Hartogenrao]] || Herzogenrath |- | [[Hellegolaand]] || Helgoland |- | [[Helmstee]], Helmstae/-stea, || Helmstedt (Platduuts: ''Helmstidde'') |- | Hoog-[[Elten]] || Hoch-Elten |- | [[Hoolt en Hoar|Holt en Haor]], Hoolt en Hoar (Riessens) || Holt und Haar |- | [[Iesselburg]] || Isselburg |- | [[Itterbeke]]/Itterbek(ke) || Itterbeck |- | [[Jadeboezem]] || Jadebusen |- | [[Jemmingen]] || Jemgum |- | [[Ketwiek]] || Kettwig (Kreis [[Essen (Noord-Rijnlaand-Westfaolen)|Essen]]) |- | [[Keulen]] || Köln |- | [[Kieler Bochte]] || Kieler Bucht |- | [[Kleef (stad)|Kleef]] || Kleve |- | [[Kloppenbörg]], Kloppenburg || Cloppenburg (Platduuts: ''Cloppenborg''; Saoterfries: ''Kloppenbuurich'') |- | [[Kniphuzen]] || Kniphausen |- | [[Koosfeld]] || Coesfeld |- | [[Kouwekarken]] || Kaldenkirchen |- | [[Kuxhoaven]], Kuxhaven || Cuxhaven (Platduuts: Cuxhoben) |- | [[Leeroord]] || Leerort |- | [[Leegfranken]] || Unterfranken |- | [[Leisteenplato]] || Schiefergebirge |- | [[Lister Diep]] || Lister Tief |- | [[Lubeker Bochte]] || Lübecker Bucht |- | [[Maagdenburg]] || Magdeburg |- | [[Mecklenburg-Veur-Pommeren]] || Mecklenburg-Vorpommern |- | [[Mentz]] || Mainz |- | [[Meurs]] || Moers |- | [[Moezel (rivier)|Moezel]] || Mosel |- | [[Mönster]] || Münster |- | [[Mönsterlaand]] || Münsterland |- | [[Nedergraofschop|Nedergraafschap]], Nedergraofschop || Niedergrafschaft |- | [[Nedersaksen]], Leegsaksen (Gronings) || Niedersachsen |- | [[Niekarken]] || Neukirchen |- | [[Neurenbarg]] || Nürnberg |- | [[Niejenhoes|Niejenhuus]] || Neuenhaus |- | [[Noord-Duutse Leegvlakte]] || Norddeutsches Tiefland |- | [[Noord-Friese Waddeneilaanden]] || Nordfriesische Inseln |- | [[Noord-Frieslaand]] || Nordfriesland |- | [[Noord-Oostzeekanaal]] || Nord-Ostsee-Kanal |- | [[Nothoorn|Noordhoorn]] || Nordhorn |- | [[Noordrijn-Westfaolen]], Noordrhain-Westfele/Noordrhain-Westveele || Nordrhein-Westfalen |- | [[Oderhaf]] || Stettiner Haf |- | [[Oostfalen|Oostfaolen]], Oostfalen, Oostfele/Oostveele (Gronings) || Ostfalen |- | [[Oost-Friese Waddeneilaanden]] || Ostfriesische Inseln |- | [[Oostfraislaand|Oost-Frieslaand]] || Ostfriesland |- | [[Opperfranken]] || Oberfranken |- | [[Ossenbrugge]], Osnabrogge || Osnabrück |- | [[Ouwe Iessel]] || Issel |- | [[Palts (regio)|Palts]] || Pfalz |- | [[Pommerse Bochte]] || Pommersche Bucht |- | [[Praissen|Prusen]] || Preußen |- | [[Reiderlaand]] || Rheiderland |- | [[Rijn]] || Rhein |- | [[Rijnbarg]] || Rheinberg |- | [[Rijn-Hernekanaal]] || Rhein-Herne-Kanal |- | [[Rijnlaand-Palts]] || Rheinland-Pfalz |- | [[Roer (rivier)|Roer]] || Rur |- | [[Roergebied]] || Ruhrgebiet |- | [[Saarbroggen]] || Saarbrücken |- | [[Saksen (deelstaot)|Saksen]] || Sachsen |- | [[Saksen-Aanhoalt|Saksen-Anholt]], Saksen-Aanhoalt (Gronings) || Sachsen-Anhalt |- | [[Santen]] || Xanten |- | [[Schuttrop]], [[Skuttrop]] || Schüttorf |- | [[Sleeswiek-Holstain|Sleeswiek-Holstein]], Sleeswiek-Holstain (Gronings) || Schleswig-Holstein |- | [[Stadloon]], Loon || Stadtlohn |- | [[Stemmert]] || Steinfurt (Platduuts: ''Stemmert'') |- | [[Straolsond]] || Stralsund |- | [[Swalm]] || Schwalm |- | [[Tudderen]] || Tüddern |- | [[Tureng]] (Gronings) || Thüringen |- | [[Ulsen]] || Uelsen |- | [[Overiesselse Vechte|Vechte]] || Vechte |- | [[Veldhuzen]] || Veldhausen |- | [[Vrene]] <ref name="vrene_ausen">http://www.vreden.de/publish/viewfull.cfm?objectID=b9ad4d80_20ed_76a6_2cba9633e539604a</ref>|| Vreden |- | [[Waarndoarp]], -darp, -dörp || Warndorf (Platduuts: ''Warnduorp'') |- | [[Waddenzee]] || Wattenmeer |- | [[Westfalen|Westfaolen]], Westfalen, Westfele/Westveele (Gronings) || Westfalen |- | [[Wezel]] || Wesel |- | [[Wezer]] || Weser |- | [[Weenterboarg|Wienterbarg]], Weenterboarg (Riessens) || Winterberg |- | [[Wietmörsken]] || Wietmarschen (Platduuts: ''Wietmöschken'') |- | [[Wurm (rivier)|Wurm]] || Wurm |- | [[Zeuvengebargte]] || Siebengebirge |- | [[Zoerik]], Zujerwiek{{Info|Oek meugelik: Zuderwiek of Zuierwik}} || Suderwick (zonder umlaut) |- | [[Zoerlaand|Zuurlaand]] || Sauerland |- | [[Zuudloon]] || Südlohn |- | [[Zwarte Woud]], Zwarte Wold || Schwarzwald |- | [[Zwilbrook]], Zwilbroek || Zwillbrock |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Frankriek]] (zonder de Franse Nederlaanden)=== |- | [[Frankriek]] || France |- | [[Ao]] || Aa |- | [[Abbekarke]], [[Abbegem]] || Abbeville |- | [[Aquitaanse Poorte]] || Port d'Aquitaine |- | [[Aquitanië]] || Aquitaine |- | [[Ardennen (departement)]] || Ardennes |- | [[Armorikaans Massief]] || Massif armoricain |- | [[Baai van Sunt-Michiel]] || Baie du mont Saint-Michel |- | [[Baskenlaand]] || Pays basque |- | [[Bekken van Paries]] || Bassin parisien |- | [[Bonen]], Bonen-an-Zee || Boulogne-sur-Mer |- | [[Boergondië (regio)|Boergondië]] || Bourgogne |- | [[Boergondies Kanaal]] || Canal de Bourgogne |- | [[Boergondiese Poorte]] || Porte de Bourgogne of Trouée de Belfort |- | [[Boven-Rijnse Leegvlakte]] || Fosse rhénane |- | [[Bretanje]] || Bretagne |- | [[Diejenhoven]] || Thionville |- | [[Dorlaand]] || Doullens |- | [[Dors]] || Daours |- | [[Elzas]] || Alsace |- | [[Elzaskanaal]] || Grand Canal d'Alsace |- | [[Golf van Ajaccio]] || Golfe d'Ajaccio |- | [[Golf van Biskaoje]] || Golfe de Gascogne |- | [[Grajiese Alpen]] || Alpes graies |- | [[t Kanaal]] || La Manche |- | [[Kanaaleilaanden]] || Îles normandes |- | [[Korsika]] || Corse |- | [[Korbie]] || Corbie |- | [[Kottiese Alpen]] || Alpes cottiennes |- | [[Krotooie]] || Le Crotoy |- | [[Lotharingen (Frankriek)|Lotharingen]] || Lorraine |- | [[Meer van Genève]] || Lac Léman |- | [[Moerenlaand]] || Parc du Marquenterre |- | [[Moezel (rivier)|Moezel]] || Moselle |- | [[Montelbaone]] || Montauban |- | [[Mulhuzen]] || Mulhouse |- | [[Paries]] || Paris |- | [[Pikardië]] || Picardie |- | [[Plato van Lotharingen]] || Plateau de Lorraine |- | [[Pontelaand]] || Ponthieu |- | [[Pyreneeën]] || Pyrénées |- | [[Raone-Rijnkanaal]] || Canal du Rhône au Rhin |- | [[Riemen]] || Reims |- | [[Roeaan]] || Rouen |- | [[Savooise Alpen]] || Alpes de Savoie |- | [[Schelde (rivier)|Schelde]] || Escaut |- | [[Sentraal Massief]] || Massif central |- | [[Sevennen]] || Cevennes |- | [[Sunt-Kwintens]] || Saint-Quentin |- | [[Sunt-Martensbarg]] || Mont-Saint-Martin |- | [[Sunt-Medard]] || Domart-en-Ponthieu |- | [[Sunt-Pieters]] || Dompierre |- | [[Sunt-Rikiers]] || Saint-Riquier |- | [[Straote van Bonifasio]] || Bouches de Bonifacio |- | [[Straote van Korsika]] || Canal de Corse |- | [[Straotsburg]] || Strasbourg |- | [[Tierasse]] || Thiérache |- | [[Vermaandlaand]] || Vermandois |- | [[Vorstmunster]] || Forest-Montiers |- | [[Vogezen]] || Vosges |- | [[Wieze]] || Guise |- | [[Wimau]] || Vimeu |- | [[Zee-Alpen]] || Alpes Maritimes |- | [[Zele]] || Selles |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Griekelaand]] === |- | [[Griekelaand]] || Hellás (Ἑλλάς) |- | [[Athene (stad)|Athene]] || In de Oudheid: Athènai (Αθηναι), sinds jaoren '70: Athina (Αθήνα) |- | [[Attika]] || Attiki |- | [[Heraklion (stad)|Heraklion]] (Iraklion) || Iraklio (Ηράκλειο) |- | [[Ioniese Eilaanden]] || Ionia Nisia |- | [[Korfoe (eilaand)|Korfoe]] (Corfu) || Kerkyra (Κέρκυρα) |- | [[Kreta]] || Kriti |- | [[Samothrake]] || Samothraki |- | [[Syklaojen]] || Kyklades |- | [[Thessalië]] || Thessalia |- | [[Thrake]] || Thraki |- | [[Zakynthos]], Zante || Zákynthos (Ζάκυνθος) |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Hongarije]]=== |- | [[Boedapest]] || Budapest |- | [[Etsjer]] || Ecser, Ečer (Slowaaks) |- | [[Hongaarnlaand]], Hongarije, Hongari'je || Magyarország |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Ieslaand]] === |- | [[Reykjavik]]{{Info|Mit aksent kan oek: Reykjavík; uutspraak: Reekjawiek}}, Riekewiek{{Info|Verbastering van Reykjavík}} || Reykjavík |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[India]] === |- | [[Mumbai]] / [[Bombaai]] || Mumbai |- | [[Kalkutta]] || Kolkata |- | [[Madras]] || Chennai |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Indonesië]] === |- | [[Atjee]] || Aceh |- | [[Borneo]] || Kalimantan |- | [[Selebes]] || Sulawesi |- | [[Molukken]] || Maluku |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Iran]] === |- | [[Teheran]] || Tehran |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Israël]] === |- | [[Galilea]] || Ha-Galil |- | [[Jeruzalem]] || Yerushalayim / Al Quds |- | [[Kafarnaüm]] || Kefar Nachum |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Italië]]=== |- | [[Apenienen]] || Appennini |- | [[Assisië]] || Assisi |- | [[Florence]], Florensië || Firenze |- | [[Genua (stad)|Genua]] || Genova |- | [[Lombardije]] || Lombardia |- | [[Mantua (stad)|Mantua]] || Mantova |- | [[Milaan (stad)|Milaan]] || Milano |- | [[Napels (stad)|Napels]] || Napoli |- | [[Apulië]] || Puglia |- | [[Padua (stad)|Padua]] || Padova |- | [[Rome]] || Roma |- | [[Sardinië]] || Sardegna |- | [[Sisilië]] || Sicilia |- | [[Tarente (stad)|Tarente]] || Taranto |- | [[Trente (stad)|Trente]] || Trento |- | [[Triëst (stad)|Triëst]] || Trieste |- | [[Turien (stad)|Turien]] || Torino |- | [[Umbrië]] || Umbria |- | Venesië, Veneetsië, [[Venies]] (Gronings) || Venezia |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Japan]] === |- | [[Kioto (stad)|Kioto]] || Kyōto (京都) |- | [[Tokio]] || Tōkyō (東京) |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Letlaand]]=== |- | [[Jaukstad]] || Jēkabpils |- | [[Koerlaand]] || Kurzeme |- | [[Lieflaand]] || Vidzeme |- | [[Riga]] || Rīga |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Libanon]]=== |- | [[Beiroet]] || Bayrut |- | [[Tiroes]] || Sur |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Malta (laand)|Malta]]=== |- | [[Gozo]] || Għawdxin |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Noorwegen]] === |- | [[Noordkaap]] || Nordkapp |- | [[Spitsbargen]] || Svalbard |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Oostenriek]]=== |- | [[Karinthië (deelstaot)|Karinthië]] || Kärnten |- | [[Neder-Oostenriek]] || Niederösterreich |- | [[Neusiedler Meer]] || Neusiedlersee |- | [[Noord-Tirool]] || Nordtirol |- | [[Oost-Tirool]] || Osttirol |- | [[Opper-Oostenriek]] || Oberösterreich |- | [[Stiermarken (deelstaot)|Stiermarken]] || Steiermark |- | [[Tirool]] || Tirol |- | [[Wienen|Wenen]], Wienen || Wien |- | [[Zuud-Tirool]] || Südtirol |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Polen]]=== |- | [[Allenstein]] || Olsztyn |- | [[Auschwitz (stad)|Auschwitz]] || Oświęcim |- | [[Breslau]] || Wrocław |- | [[Brombarg]] || Bydgoszcz |- | [[Gdańsk|Dantzig]] || Gdańsk |- | [[Elbląg (stad)|Elbing]] || Elbląg |- | [[Kattewiets]] || Katowice |- | [[Krakau]] || Kraków |- | [[Mariënburg]] || Malbork |- | [[Mariënwerder]] || Kwidzyn |- | [[Prusies Hollaand]] || Pasłęk |- | [[Stettin]] || Szczecin |- | [[Stolp]] || Słupsk |- | [[Thorn]] || Torún |- | [[Warschau]] || Warszawa |- | [[Wilmesau]] || Wilamowice |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Portugal]]=== |- | [[Azoren]] || Açores |- | [[Lissabon]] || Lisboa |- | [[Taag]] || Tejo |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Roemenië]]=== |- | [[Boekarest]] || Bucureşti |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Ruslaand]]=== |- | [[Heiligenbeil]] || Mamonovo (Мамоново) |- | [[Insterburg]] || Tsjernjachovsk (Черняховск) |- | [[Koningsbargen]] || Kaliningrad (Калининград) |- | [[Kranz]] || Zelenogradsk (Зеленоградск) |- | [[Moskou (stad)|Moskou]] || Moskva (Москва) |- | [[Oost-Prusen]] (vrogger, noordelik deel) || [[Kaliningradskaja Oblast]] (Калининградская о́бласть) |- | [[Ossesië]] || Osetija (Осетия) |- | [[Peter Kropotkin]] || Pjotr Aleksejevitsj Kropotkin (Пётр Алексеевич Кропоткин) |- | [[Pillau]] || Baltiejsk (Балтийск) |- | [[Siberie|Siberië]] || Sibir (Сиби́рь) |- | [[Sint-Petersborg|Sunt-Petersburg]] || Sankt-Peterboerg (Санкт-Петербург) |- | [[Tilsit]] || Sovetsk (Сове́тск) |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Servië]]=== |- | [[Belgrado]] || Beograd |- | [[Gietelinkveld]] || Fushë Kosovë |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Slowakije]]=== |- | Presburg (vrogger) || [[Bratislava]] |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Spanje]]=== |- | CA=[[Katalaans]], GA=[[Galisies]], BA=[[Baskies]], ES=[[Spaans|Kastiliaans]] |- | [[Andalusië]] || Andalucía |- | [[Asturië (regio)|Asturië]] || Asturias |- | [[Balearen]] || CA: Illes Balears / ES: Islas Baleares |- | [[Baskenlaand]] || BA: Euskadi / ES: País Vasco |- | [[Bilbao]] || BA: Bilbo |- | [[Biskaje]] || BA: Bizkaia / ES: Vizcaya |- | [[Kanariese Eiloanden|Kanariese Eilaanden]] || Islas Canarias |- | [[Kantabrië]] || Cantabria |- | [[Katalonië]] || CA: Catalunya / ES: Cataluña |- | [[Douro]] || Duero |- | [[Galisië (Spanje)|Galisië]] || GA: Galiza / ES: Galicia |- | [[Gerona (stad)|Gerona]] || CA: Girona |- | [[Golf van Biskaje]] || Mar Cantábrico |- | [[Iberies Schiereilaand]] || Península Ibérica |- | [[Ibiza (eilaand)|Ibiza]] || CA: Eivissa |- | [[Kastilië-La Mancha]] || Castilla y La Mancha |- | [[Kastilië en León]] || Castilla y León |- | [[Lerida (stad)|Lerida]] || CA: Lleida /ES: Lérida |- | [[Majorka]] || Mallorca |- | [[Minorka]] || Menorca |- | [[Sagunto]] || Sagunt |- | [[San Sebastian]] || BA: Donostia |- | [[Santiago de Compostella]] || Santiago de Compostela |- | [[Taag]] || Tajo |- | [[Viktoria-Gasteiz]] || BA: Gasteiz |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Tsjechië]]=== |- | [[Austerlitz]] || Slavkov u Brna |- | [[Boheems-Moraviese Heugten]] || Českomoravska vrchovina |- | [[Bohemen]] || Čechy |- | [[Bohemer Woud]], Bohemer Wold || Šumava |- | [[Budweis]] || České Budějovice |- | [[Eger (Elbe)|Eger]] || Ohře |- | [[Elve]], Elbe || Labe |- | [[Artsgebargte]] || Krušné Hory |- | [[Karlsbad (stad)|Karlsbad]] || Karlovy Vary |- | [[Mariënbad]] || Mariánské Lázně |- | [[Moldau]] || Vltava |- | [[Moravië (regio)|Moravië]] || Morava |- | [[Moraviese Poorte]] || Moravská brána |- | [[Oder]] || Odra |- | [[Pilzen]] || Plzeň |- | [[Praag]] || Praha |- | [[Reuzengebargte]] || Krkonoše |- | [[Silezië]] || Slezsko |- | [[Sudeten]] || Sudety |- | [[Theresienstadt (stad)|Theresienstadt]] || Terezín |- | [[Witte Karpaoten]] || Bílé Karpaty |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Turkije]]=== |- | [[Adrianopel]] || Edirne |- | [[Antiochië]] || Antakya |- | [[Boersa]] || Bursa |- | [[Istanboel]] (vrogger = Konstantinopel) || İstanbul |- | [[Smyrna]] || İzmir |- | [[Taurus]]|| Toros |- | [[Trebizonde]] || Trabzon |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Vatikaanstad]]=== |- | [[Vatikaanstad]] || Città del Vaticano |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Verienigd Keuninkriek|Verenigd Koninkriek]]=== |- | [[Abberdaon]] || Aberdeen |- | [[Bolstoen]] || Boston |- | [[Kornwallis]] || Cornwall |- | [[Daveren]] || Dover |- | [[Dortmujen]] || Dartmouth |- | [[Sjetlaand]] || Shetland |- | [[Jarmujen]] || Yarmouth |- | [[Kambrits]] || Cambridge |- | [[Kaantelbarg]] || Canterbury |- | [[Kumrië]], Wallis, Weels, Gaolen || Wales |- | [[Londen]] || London |- | [[Mesjester (Engeland)|Mesjester]] || Manchester |- | [[Noordwiek (Engelaand)|Noordwiek]] || Norwich |- | [[Orkaojen]] || Orkney |- | [[Pleimujen]] || Plymouth |- | [[Poortlaand]] || Portland |- | [[Portsmujen]] || Portsmouth |- | [[Scherenburg]] || Scarborough |- | [[Theems]] ||Thames |- | [[Tienemujen]] || Tynemouth |- | [[Vaolmujen]] || Falmouth |- | [[Zaandwieds]] || Sandwich |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | === [[Vietnam]] === |- | [[Cochin-China]] || Nam Kỳ |- | [[Rooie Rivier]] || Sông Hồng |- | [[Tonkin (gebied)|Tonkin]] || Bắc Kỳ |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Zweden]]=== |- | [[Botniese Golf]] || Botniska Viken |- | [[Götakanaal]] || Göta kanal |- | [[Geuteburg]] || Göteborg |- | [[Kattegat]] || Kattegatt |- | [[Laplaand]] || Lappland ([[Zweeds]]) / Saapmi ([[Laps]]) |- | [[Mälarmeer]] || Mälaren |- | [[Skandinavies Hooglaand]] || Skanderna |- | [[Schonen]] || Skåne |- | [[Sont]] || Öresund |- | [[Vänermeer]] || Vänern |- | [[Vättermeer]] || Vättern |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Zwitserlaand]]=== |- | [[Baozel (Zwitserlaand)|Baozel]] || Basel |- | [[Meer van Genève]] || Lac Léman / Genfersee |- | [[Vierwoudstrekenmeer]] || Vierwaldstättersee |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Zuud-Afrika]]=== |- | [[Armelo (Zuud-Afrika)|Armelo]] || Ermelo |- | [[Jeffreysbaai]] || Jeffreysbaai / Jeffreys Bay |- | [[Humansdarp]] || Humansdorp |- | [[Kaapstad]] || Kaapstad / Cape Town |- | [[KwaZoeloe-Natal]] || KwaZoeloe-Natal / KwaZulu-Natal |- | [[Mosselbaai]] || Mosselbaai / Mossel Bay |- | [[Noord-Kaap]] || Noord-Kaap / Northern Cape |- | [[Noordwest]] || Noordwes / North West |- | [[Oesterbaai]] || Oesterbaai / Oyster Bay |- | [[Oost-Kaap]] || Oos-Kaap / Eastern Cape |- | [[Oost-Londen]] || Oos-Londen / East London |- | [[Richardsbaai]] || Richardsbaai / Richards Bay |- | [[Somerset-West]] || Somerset-Wes / Somerset West |- | [[Somerset-Oost]] || Somerset-Oos / Somerset East |- | [[St Francisbaai]] || St Francisbaai / St Francis Bay |- | [[West-Kaap]] || Wes-Kaap / Western Cape |- | [[Vriestaot]] || Vrystaat / Free State |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | ===[[Afrika]]=== |- | [[Kairo (stad)|Kairo]] || al-Qahirah |- | [[Alexandrië]] || al-Iskandariya |- | [[Damietta]] || Damyat |- | [[Port Saïed]] || Bur Sa'id |- | [[Suez]] || as-Suwais |- | [[Gizeh]] || al-Giza |- | [[Assioet]] || Asyut |- | [[Luxor]] || al-Uqsur |- | [[Assoean]] || Aswan |- | [[Tobroek]] || Tubruq |- | [[Benghazi (stad)|Benghazi]] || Banghazi |- | [[Tripoli (stad in Libië)|Tripoli]] || Tarabulus |- | [[Algiers]] || al Jaza'ir |- | [[Oran (stad)|Oran]] || Waran |- | [[Fez (stad)|Fez]] || Faz |- | [[Tetoean]] || Titwan |- | [[Rabat (Marokko)|Rabat]] || ar-Ribat |- | [[Tanger]] || Tanjah |- | [[Marrakesj]] || Marrakush |- | [[Meknes]] || Miknas |- | [[Casablanca (stad)|Casablanca]] || ad-Dar-al-Bayda |- | [[Khartoem]] || al-Hartum |- | [[Port Soedan]] || Bur Sudan |- | [[Timboektoe (stad)|Timboektoe]] || Tombouctou |- | [[Walvisbaai]] || Walvisbaai/Walvis Bay |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#BCF5A9" | |} <references /> [[Kategorie:Geografie]] [[Kategorie:Lysten|Nedersaksiese exoniemen]] srta7yjbwbrtql5idscfq4ru6pf17nl 0 19358 321345 308782 2022-08-05T10:45:07Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki De '''geskydenisse van et christendom''', of ouk noch wal es an-edüüd as '''karkgeskydenisse''', geyt düs oaver de geskydenisse van et [[kristendom|christendom]]. Wat traditioneel begünt med de earste [[Pinkster]] - töt en med vandage. Et karkelike christendom is de wyds gelöyvden godsdeenst up de wearld, med syn 2,1 miljard anhangers. == Updealing == === updeyling in 3 tyden === An de hand van de 'gewoane' gesskydenisse wörd de karkgeskydenisse up 3 stükken up edeald: {| class="wikitable" !Tyden !! jårtallen !! Begünne |- | De olde karkgeskydenisse || 30 - 590 | [[Pinkster]] |- | De Middeleywen || 590 - 1517 || [[Paus Gregorius I]] wördt paus |- | De nye karkgeskydenisse || 1517 - vandage || [[Maarten Luther]] düt syn 95 stellings teagen de oflaat bekend wörden |} {{Horizontalen tiedbalk |border=none |link-to=- |title=Updealing Christendom |collapsible=yes |row1=note |row1-1-text= Pinkster |row1-1-arrow= |row1-1-at=30 |row2={{#invoke:Horizontal Timeline | showOneRow | |row1=timeline |from=0 |to=2014 |row1-texttop=0.5em |row1-height=2.5em |row1-bordertop=solid 0.1em black |row1-borderbottom=solid 0.1em black |row1-1-text= |row1-1-from=0 |row1-1-to=30 |row1-1-colour=#ffffff |row1-2-text=Olde karkgeskydenisse |row1-2-from=30 |row1-2-to=590 |row1-2-colour=#ccccff |row1-3-text=De Middeleywen |row1-3-from=590 |row1-3-to=1517 |row1-3-colour=#ffcccc |row1-4-text=De nye karkegeskydenisse |row1-4-from=1517 |row1-4-to=2014 |row1-4-colour=#cffccc }} |row3=scale |from=0 |inc=100 |to=2014 |axis-nudge=-1em |caption=Updealing periodes Christendom }} === Klassike updealing === Een andere klassike updeyling, van de hand van de neaderlandske karkhistorikus [[Otto de Jong]], wördt gebrüükd in syn handbook ''Geschiedenis der kerk'': # de vrogge karke (töt 312) # de ståtskarke (312-1100) # de machtskarke (1100-1500) # de sköyrende karke (1500-1600) # de bevoogde karke (1600-1775) # de betwyvelde karke (1775-1914) # de bestreaden karke (1914-heden) == Jesus uut Nasaret == De karke, en andere christelike stroumings, bint begünned by [[Jezus|Jesus]] uut Nasaret. Een jöödsken kearl dee, volgens den [[Biebel|Bybel]], ümme en nåby dree jår up pad güngen döär [[Palestina]] ümme leyrlings te söken en ear te leyren oaver syn bekyks van de Tora en de profeten ('et Olde Testement'). Hy maakden vöäle volgelings, dee hüm sagen as de belöyvde messias uut et [[Oolde Testement|Olde Testement]] (Hebrews.: Tenach). Mar ouk vöäle lüde hadden et yp een geaven moment et årdig houche sitten van syn pröätys; disse lüde güngen Jesua betty upstangen. En uutendelik hebbed de romeinen hüm toob an et krüüs ehangen. Mar, dit dööd he, volgens et [[Johannes Evangelie]], uut vrye wille; töt vergeavenisse van de sünde van de mensken, hy lööt et dan ouk allemåle so uutspöälen sodat he ouk an et krüüs angüngen. En, volgens den Bybel, is he nå 3 dagen wear up-eståne en is he een setty later up den heamel an wearümme-gåne ümme nöäst syn [[God|vader]], an de rechterhand, te gån sitten, töt at he wearümme kümt ümme de bökkys van de sköäpys te skeiden, ofwal et Oordeyl te sprekken oaver et leaven van de mensken. Hyrnå, nå 50 dagen, kwamt de Heiligen Geyst up syn volgelings, wårvan de 12 discipels et höyvd waren. Dernå bint ear ip padde egåne ümme Jesus leyre en bosskop te verspreiden. Hyr was de oorgemeynde geboaren; wat later töt de groutste wearldgodsdeenst in de geskydenisse sollen uutgröien. == Et vrogge christendom == Vöär een uutewyde artikel kykt: [[Vrogge Kristendom]] == Earste eywe == === Vrogchristlike jöden === Op et earste begün van et christendom was et geyn appart gelöyv, mar eyne van de meyrdere stroumings binnen et [[Jeudendom|jödendom]] uut dee tyd. Mar, disse strouming legden vöäral de nådrük up de messiaanske tyd en Jesus syn leavenswyse. Et was eartyds vöäle gangs dat der binnen et jödendom årdig bekeyrlings (düs neet-jöden van geboarte de jööds wördden) waren, en der by kwamen. Ouk was dat so gangs by de vrogchristelike-jöden, hyr güngen sülvs de apostel Paulus de wearld in ümme andere jöden, en anverwante bekeyrlings, med de Jesus-strouming bekend te maken en töt ear gemeynskop an te slüten. úmdat der vöäle Gryken en andere lüde, döär Paulus, binnen disse strouming kwamen, veranderden sachys an et jöödse karakter van et christendom en güngen lüde de jöödse gebrüken en bekyks op de teksten anders doon. === Apostel Paulus === Nen belangryke kearl vöär de karke is [[Paulus]] ewesd. Dår he in et begün een stark vervolger waren van de earste christen-jöden. Mar, nå syn bekeyring wördden he jüüste nen stark vöärvechter van et christlik gelöyv, en hevt he buten Palestina vöäle heidenen bekeyred en een bulte gemeynden estiched. In de Bybel bint in et [[Ni'je Testement]] een vlink antal breven te vinden wårvan gelöyvd van wörd dat hy den eskreaven hevt. De leyre dee hy verspreidden, med syn breven, en de gelöyvsupvattings wat karkvaders der uutehaald hebbet nömed se Paulinisme; wår as alle karkelike stroumings uutendlik uut egröied bint. So hadden he andere ideyen oaver de Tora, in verband med de gelöyvigen uut andere volker, as de andere apostels en [[Jakobus de Rechtvaardige|Jakobus]]. Et Is vöäral Paulus ewesd wårümme as et christendom sich ofdöäd van et jödendom; Paulus hevt et gebod inewesseled vöär gelöyv, de Tora inewesseled vöär Jesus. === Tomas Evangeli === Et Tomas Evangeli is een apokrif geskrivte, dee neet töt de officiele bübdel van de Bybel hevt to treaden moaged. Mar, teagenwoordig wöd esegd dat et Tomas Evangeli et earste geskrivte was wår dat de woorden van Jezus wördden op vasteset, en den hevt later - so lekt et -, nöäst [[Bron Q]], edened as oorbrunne vöär de latere geskrivten. Vöäle uutspråken bint direkts en indirekts terügge te vinden in de böke van et Nye Testament, mar ouk gnostiske böke. Een andere tese segd wear dat Tomas jüüste vanuut de bybelske evangelien, en andere brunnen, is upeskreaven; in plaatae van andersümme. kyk ouk: [[Evangelie van Tomas]] == Tweyde eywe == === Apostels en apostoliske vaders === Jerusalem was et centrum van et christendom, med Jakobus an et höyvd van de gemeynde töt 61. Et duurden neet lange of de apostels hadden wydverspreid gemeynden estiched. De [[verwoesting van Jeruzalem|verwöösting van Jerusalem]] döär de romeinen in et jår 70 hevt as een slim belangryke geböärtenisse spöäled vöär et christendom. Nu wördden Rome et centrum in plaatse van Jerusalem. Nu waren ouk de meyste Apostels uut de tyd kummen en mossen de gelöyvigen vastigheid hebben; nu wördden de mondelinge oaverleaverings up papyre set. Vere van slim vöäle geskrivten bint et kanon van de bybel up-enöämen. Nå de apostels en andere oogetügen kwamen de tyd vöär eare upvolgers. Een antal oavereleaverde geskrivten uut dee tyd bint vernömed nå de apostoliske vaders. De tyd van de apostoliske vaders geyt van 90 töt een med 160 nå Christus. Ok in disse tied komt de kristenen vervolgd te wörden. Maa ok wördden d' eerste geleufsbeliedenisse op-esteld, 't canon wördden vaste-zet en begunnen zich de [[Apostoliese succesie]] te ontwikkeln. Kiek ok: [[Apostoliese Vaars]] === Gnostik === Gnosticisme was een strouming den in disse eywe syn blöityd had. Hyr döden de gnostiken de christelike leyre samen med egyptiske mystik. En was dårümme slim swart-wit en in et geysteliken. Sy waren bynå teagen alles wat aerds is. By Nag Hammadi bint der de meyste gnostiske böke evünden, wårdöäre wy nu weated dat et een wyde strouming ewesd hevt en wyd-verspreied. Et hevt syn oorsprüng al årdig vrog: Eyne van de earste was et Tomas Evangeli, wülken ouk al årdig gnostisk is. Ümme en nåby 130 töt een med 160 nå Christus hevt de gnostik, tydens Valentinus leaven, syn höygtepünt ehad, en güngen den kop of rund de tyd dat et ortodokske christendom de ståtsgodsdeenst van et Romeinse Ryk wördden (312&nbsp;n.Chr.). Kiek ok: [[Gnostiek]] {{commonscat|History of Christianity}} {{Dialekt|sdz|[[Vechte|'t Vechtdal]]|Algemene Nedersaksiese Schriefwieze}} [[Kategorie:Christendom]] [[Kategorie:Geschiedenis]] 86jxyv8utsm4ho6lj6wi53y9iveus9x 0 20135 321327 290752 2022-08-05T10:12:47Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Infobox | bgcolor = #BFFFBF | kop = Île Amsterdam | heufdruumte = [[ofbeelding:Flag of the French Southern and Antarctic Lands.svg|150px|centre]] | ofbeelding1 = Orthographic projection centred over Ile Amsterdam.png | caption = Koarte met Île Amsterdam in t sentröm. | subkop1 = Informasie | head1_1 = [[Taol|Sproak]]en | item1_1 = [[Fraans]] | head1_2 = [[Heufdstad]] | item1_2 = [[Martin-de-Viviès]] | subkop2 = Laand en inwonners | head2_1 = Oppervlakte | item2_1 = 55 [[Vierkaante kilemeter|km²]] | head2_2 = [[Bevolking|Inwonners]] | item2_2 = 30 | head2_3 = Lengte | item2_3 = 10 km | head2_4 = Breadte | item2_4 = 7 km | head2_5 = Heugste peunt | item2_5 = [[Mont de la Dives]] (867 m) | subkop3 = Oaverig | head3_1 = [[Volksleed]] | item3_1 = [[La Marseillaise]] | head3_3 = [[UTC|Tiedzone]] | item3_3 = UTC+5 | ofbeelding2 = AmsterdamIsl Map.png | caption2 = Koarte van Île Amsterdam. }} [[Ofbeelding:Indian Ocean laea location map.svg|270px|thumb|Lokoasie van Île Amsterdam.]] '''Île Amsterdam''' ([[Fraans|Fraanse]] oetsproak: [ilamstəʁˈdam]), ok bekant as '''Amsterdam-eiland''', '''Niej-Amsterdam''', '''Nouvelle Amsterdam''' öf seempel '''Amsterdam''', is n [[eilaand|eailaand]] nöamnd noar de stad [[Amsterdam]] in [[Neerlaand]]. t Leg in t zuudn van n [[Indiesen Oseoan]]. t Is önnerdeal van de [[Fraanse Zudelike en Antarktiese Gebeden]] en vörm sammen met [[Île Saint-Paul]], det 85&nbsp;km noar t zuudn leg, ean van de vief distriktn van t territorium. Zinn boasis, t [[Martin-de-Viviès]]-[[önnerzooksstasion]], vreuger ok wa ''Camp Heurtin'' en doarnoa ''La Roche Godon'', en de eanigste neerzettige öp t eailaand, is de heufdstad van t territorium en hus roond de 30 (non-permeneante) inwönnern dee warkt in biologiese, meteorologiese en geomagneatiese studies. ==Skiednisse== ===Öntdekkige=== t Eailaand wörn öp 18 moart [[1522]] deur n Baskies-Spoansn öntdekker [[Juan Sebastián Elcano]] öntdekt, önnerweg öp zinne reais veur globoale [[sirkumnavigoasie]]. Hee döa doch nich t eailaand nen noam gefn. Noadet Neerlaandsn kapiteain [[Anthonie van Diemen]] t eailaand nöch ön-nöamd veendn, nömn e't noar t skip woaröp e zat, ''Nieuw Amsterdam'', öp 17 juni [[1633]]<ref>http://archive.is/20110514062321/http://www.btinternet.com/~sa_sa/amsterdam/amsterdam_history_early.html</ref>. De earste woar-nömn laandige was in desember [[1696]] deur n Neerlaander [[Willem de Vlamingh]]<ref>http://www.hetscheepvaartmuseum.nl/kenniscentrum/kalender</ref>. ===18n joarhönnerd=== Fraansn kapiteain [[Pierre François Péron]] (nich te verwarn met [[François Péron]]) zeg det e d'r lea van [[1792]] töt [[1795]]. De ''Memoires'' van Péron, woarin e zinne ervoarign beskrif, bint oet-brach in bepärkte öploage en bint noe-an-n-dag n duur verzoamelveurwarp. In de vreugere däge was d'r verwarrige oawer welk eailaand Amsterdam en welk eailaand Saint-Paul was. In febrewoari [[1793]] veendn [[Sir George Staunton]] an boord van t [[H.M.S. Lion]] öp t zuudlikste van de twea eailaandn nen zeahöndejoager met vier oare männe öp zinne wegge öp [[China]] an. Det eailaand hett noen Saint-Paul. ===19n joarhönnerd=== In n harfst van [[1833]] döa't Britse skip [[Lady Munro]] skipbreuk liedn öp t eailaand en de 21 oawerleawndn wörn twea wekn loater deur n zeahöndejachtskip red <ref>http://books.google.nl/books?id=Sg49AAAAIAAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false</ref>. In jannewoarie [[1871]] döa [[Heurtin]], nen Fraansn inwonner van [[Réunion]], ne pögige öm ne neerzettige te moakn öp t eailaand. Noa zeawn moandn doar wes te wean kömn zee met de konklusie det öare pögign öm vea te holdn en greunte te verbaawn vruchtleus warn en gungn zee trögge noar Réunion, woarbiej zee t vea achterloatn öp t eailaand <ref>http://archive.is/symk6</ref>. De eailaandn Île Amsterdam en Île Saint-Paul wörn veur t earst claimed deur [[Martin Dupeyrat]] veur [[Fraankriek]] in [[1843]]. Echter, n gouverneur van Réunion wiezn de goodkeurige van disse aksie of en Fraankriek kriegn de formeale kontrole pas in oktober [[1892]]<ref>http://archive.is/20110514062321/http://www.btinternet.com/~sa_sa/amsterdam/amsterdam_history_early.html</ref>. ===20n joarhönnerd=== De eailaandn wörn önnerdeal van [[Madagaskar]] in [[1924]] en wörn dös ne Fraanse [[kolonie]]. n Earstn Fraansn boasis öp Amsterdam was moakt in [[1949]] en hetn Camp Heurtin. n [[Global Atmosphere Watch]] hef nöch immer ne anweazigheaid öp t eailaand. ===Territorioale claims=== Île Amsterdam, samn met [[Île Saint-Paul]], wör deur sömmige [[Mauritius|Mauritioanse]] partiejn zeen as nasjonoal territorium. De vroage angoande Mauritioanse sovereiniteait oawer de twea eailaandn wör öp-brach in [[2007]] deur opposisieleaider [[Paul Raymond Berenger]]. Dissen niejn claim könn öp-brach wörn in nieje diskussies met Fraankriek, samn met n claim oawer [[Île Tromelin]], den a länger besteet <ref>http://www.gov.mu/English/Pages/PageNotFound.aspx</ref>. ==Ömgeffige== ===Geogroafie=== t [[Vulkaan|Vulkoanies]] [[eilaand|eailaand]] is nen potensjeal aktievn vulkoan met de loatste oetbarstige in [[1792]]. t Hef ne öppervlokte van 55&nbsp;km² met t längste stök van eann kaant van t eailaand noar t oarn 10&nbsp;km langn, en geet zoo heuge as 867&nbsp;m öp [[Mont de la Dives]]. t Heuge sentroal gebeed van t eailaand, met ne heugte van boawn de 500 meter, met de [[piek|piekn]] en [[kaldera|kalderä]], steet bekant as [[Plateau des Tourbières]]. De [[klif|klifn]] an de westköste van t eailaand, dee oawer de 700 meter heug wean könt, stoat bekant as de [[Falaises d'Entrecasteaux]]<ref>http://www.birdlife.org/datazone/sitefactsheet.php?id=6903</ref>. ===Klimoat=== Île Amsterdam hef n mild, [[oseoanies klimoat]], met nen mirldn joarliksn temperoatuur van 13&nbsp;°C, reagnval van 1.100&nbsp;mm, anholdnde westerweendn en heuge vöchtigheaidsnivoos<ref>http://www.ndsu.edu/subantarctic/ile_amsterdam.htm</ref>. {| class="wikitable" "text-align:center;font-size:90%;"| | colspan="14" style="text-align:center;font-size:120%;background:#E8EAFA;"|Moandlikse heugste en emiddelde temperatuurn van Île Amsterdam. |- ! style="background:#efefef; color:#000; height:17px;"| Moand ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Jan ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Feb ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Mar ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Apr ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Mei ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Jun ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Jul ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Aug ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Sep ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Okt ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Nov ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Des ! style="background:#ccffcc; color:#000;"| Joar |- ! style="background:#efefef; color:#000; height:16px;"| Mirdle heugte temperoatuur °C | style="text-align:center; background:#FF9C00; color:#000;"| 19,5 | style="text-align:center; background:#FF9C00; color:#000;"| 19,8 | style="text-align:center; background:#FFA500; color:#000;"| 18,7 | style="text-align:center; background:#FFA040; color:#000;"| 17,3 | style="text-align:center; background:#ffcc99; color:#000;"| 15,4 | style="text-align:center; background:#FFDEAD; color:#000;"| 14,0 | style="text-align:center; background:#F0E68C; color:#000;"| 13,3 | style="text-align:center; background:#F0E68C; color:#000;"| 13,3 | style="text-align:center; background:#F0E68C; color:#000;"| 13,8 | style="text-align:center; background:#FFDEAD; color:#000;"| 14,7 | style="text-align:center; background:#ffcc99; color:#000;"| 15,9 | style="text-align:center; background:#FFA500; color:#000;"| 18,0 | style="text-align:center; background:#FFA500; color:#000;"| 16,1 |- ! style="background:#efefef; color:#000; height:16px;"| Doagliks mirlde temperoatuur °C | style="text-align:center; background:#FF8020; color:#000;"| 16,6 | style="text-align:center; background:#FF8020; color:#000;"| 17,0 | style="text-align:center; background:#FF8020; color:#000;"| 16,1 | style="text-align:center; background:#FF9C00; color:#000;"| 15,0 | style="text-align:center; background:#FFA500; color:#000;"| 13,3 | style="text-align:center; background:#FFA040; color:#000;"| 12,0 | style="text-align:center; background:#ffcc99; color:#000;"| 11,3 | style="text-align:center; background:#ffcc99; color:#000;"| 11,1 | style="text-align:center; background:#ffcc99; color:#000;"| 11,6 | style="text-align:center; background:#FFA040; color:#000;"| 12,3 | style="text-align:center; background:#FFA500; color:#000;"| 13,5 | style="text-align:center; background:#FF9C00; color:#000;"| 15,5 | style="text-align:center; background:#FF9C00; color:#000;"| 13,8 |- ! style="background:#efefef; color:#000; height:16px;"| Mirldn loagstn temperoatuur °C | style="text-align:center; background:#FF9C00; color:#000;"| 14,3 | style="text-align:center; background:#FF9C00; color:#000;"| 14,5 | style="text-align:center; background:#FF9C00; color:#000;"| 13,7 | style="text-align:center; background:#FFA040; color:#000;"| 12,9 | style="text-align:center; background:#FFA040; color:#000;"| 11,2 | style="text-align:center; background:#FFDEAD; color:#000;"| 9,8 | style="text-align:center; background:#FFDEAD; color:#000;"| 9,3 | style="text-align:center; background:#FFDEAD; color:#000;"| 9,0 | style="text-align:center; background:#FFDEAD; color:#000;"| 9,5 | style="text-align:center; background:#ffcc99; color:#000;"| 10,1 | style="text-align:center; background:#FFA040; color:#000;"| 11,3 | style="text-align:center; background:#FF9C00; color:#000;"| 13,2 | style="text-align:center; background:#FFA040; color:#000;"| 11,6 |- ! style="background:#efefef; color:#000; height:16px;"| Nearslog in mm | style="text-align:center; background:#87BBC8; color:#000;"| 96 | style="text-align:center; background:#87CEEB; color:#000;"| 78 | style="text-align:center; background:#A5CADA; color:#000;"| 82 | style="text-align:center; background:#4B95B5; color:#000;"| 102 | style="text-align:center; background:#3060D0; color:#000;"| 110 | style="text-align:center; background:#3060D0; color:#000;"| 113 | style="text-align:center; background:#4B95B5; color:#000;"| 104 | style="text-align:center; background:#87BBC8; color:#000;"| 95 | style="text-align:center; background:#A5CADA; color:#000;"| 83 | style="text-align:center; background:#A5CADA; color:#000;"| 85 | style="text-align:center; background:#87BBC8; color:#000;"| 90 | style="text-align:center; background:#A5CADA; color:#000;"| 81 | style="text-align:center; background:#3060D0; color:#000;"| 1.119 |- ! style="background:#efefef; color:#000; height:16px;"| Mirlde antal uurn zönnelich | style="text-align:center; background:#FFFF00; color:#000;"| 177 | style="text-align:center; background:#ffff99; color:#000;"| 145 | style="text-align:center; background:#ffff99; color:#000;"| 134 | style="text-align:center; background:#EEDD82; color:#000;"| 110 | style="text-align:center; background:#F0E68C; color:#000;"| 107 | style="text-align:center; background:#F0E68C; color:#000;"| 99 | style="text-align:center; background:#F0E68C; color:#000;"| 104 | style="text-align:center; background:#EEDD82; color:#000;"| 121 | style="text-align:center; background:#EEDD82; color:#000;"| 123 | style="text-align:center; background:#ffff99; color:#000;"| 141 | style="text-align:center; background:#FFFF00; color:#000;"| 150 | style="text-align:center; background:#FFFF00; color:#000;"| 170 | style="text-align:center; background:#FFFF00; color:#000;"| 1.581 |- |} ===Flora en fauna=== ''Mear informoasie:[[Gemoatigde graslaanden van Amsterdam en Saint-Paul]]'' ====Vegetoasie==== [[Ofbeelding:Phylica arborea.JPG|250px|thumb|right|''Phylica arborea''-boom.]] ''[[Phylica arborea]]''-beume kö'j öp Île Amsterdam veendn, nen beumesoort dee'j ok öp [[Tristan da Cunha]] en [[Gough]] veendn könt, moar neargns oars in n wearld kö'j öar in t loagbos veendn zoo-a'j t hier könt. t Hetn t ''Grand Bois'', det vreuger oawer t heale loaglaand van t eailaand te veendn was töt n 19n joarhönnerd, en woarvan noen slechs ach kleaine stökskn oawerblieft<ref>http://www.wondermondo.com/Countries/An/SubAntarctic/StPaulAmsterdam/GrandBois.htm</ref>. ====Vögel==== t Eailaand is de hoezige van n endemiesn [[Amsterdamalbatros]], den iej alleannig öp Plateau des Tourbières veendn könt. Oare zeldzoame vögelseurte bint n [[Grötten Joager]], [[Arktiesen Stern]] en n [[rotspinguïn]]. n [[Amsterdameand]] is noen oet-störwn, net zoo-as n antal broodpopuloasies van [[störmvögel]]. t [[Seent-Helenafezäntske]] is hier introduseard. Zoowa't Plateau des Tourbières en de Falaises d'Entrecasteaux bint Wichtige Vögelgebeedn nöamd deur [[Birdlife International]], de loatste veur öare grötte broodkolonie van [[Indiese geelsnoekensalbatros|Indiese geelsnoekensalbatrösse]]. ====Zoogdiere==== D'r bint ginne origineale laandzoogdiere öp t eailaand. [[Subantartkiesen zeabeer|Subantartkiese zeabeern]] en [[zuudlike zea-olifaant|zuudlike zea-olifaantn]] broodt öp t eailaand. Introdusearde zoogdiere bint [[hoesmoes]] en [[broenen rat]]. D'r bin [[verwilderden kat|verwilderde kätte]]<ref>http://jygeorges.free.fr/english/ams04b.html</ref>. Nen distinktn soort vea kö'j ok öp t eailaand veendn. Disse kömt of van vief introdusearde diere dee met Heurtin metkömn tiedns zinne körte pögige öm t eailaand te wonnen in [[1871]]<ref>http://jygeorges.free.fr/english/ams04b.html</ref>, en in [[1988]] warn d'r a 2.000. Noadet zee d'raachterkömn de't vea t eailaand skoade andöa baawn zee n hekke woardeur t vea alleannig nöch öp t neurdlike deal van t eailaand roondloopn kän. ==Referensies== <references/> [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Île Amsterdam| ]] 8se9kkx5xs7jx565h0eh8esr19jezpk 0 20147 321342 303773 2022-08-05T10:39:45Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Infobox | bgcolor = #87CEEB | kop = Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha | breed = ''[[Britse Overzease Gebeden|Overzeas Gebeed]] van t [[Verienigd Keuninkriek|Vereanigd Könnigriek]]'' | heufdruumte1_1 = [[ofbeelding:Flag of the United Kingdom.svg|150x100px]] | heufdruumte1_2 = [[ofbeelding:Royal Coat of Arms of the United Kingdom (HM Government).svg|150x100px]] | heufdruumte2_1 = [[Vlagge van Sunt-Helena, Ascension en Tristan da Cunha|Vlagge]] | heufdruumte2_2 = [[Woapn van Sunt-Helena, Ascension en Tristan da Cunha|Woapn]] | ofbeelding = Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha on the Globe (in the United Kingdom).svg | subkop1 = Informoasie | head1_1 = Heufdstad | item1_1 = [[Jamestown (Sunt-Helena)|Jamestown]] | head1_2 = Volksleed | item1_2 = ''[[God Save the Queen]]'' | head1_3 = Sproak | item1_3 = [[Engels]] | head1_4 = Geld | item1_4 = [[Sunt-Heleense poond]]<br>[[Britse poond]] (op Tristan da Cunha) | subkop2 = Laand en inwönner | head2_1 = Oppervlok | item2_1 = 420 km² | head2_2 = Inwönner | item2_2 = 7.728 (2012) | head2_3 = Dichtheaid| item2_3 = 13,4 km² | subkop3 = Regering | head3_1 = Stoatsheufd | item3_1 = [[Elizabeth II]] | head3_2 = [[Gouverneur van Sunt-Helena, Ascension en Tristan da Cunha|Gouverneur]]| item3_2 = [[Mark Andrew Capes]] | head3_3 = [[Administroator van Ascension]] | item3_3 = [[Colin Wells]] | head3_4 = [[Administroator van Tristan da Cunha]] | item3_4 = [[Sean Burns]] | head3_5 = Verantweurdliken minister ([[Verienigd Keuninkriek|VK]]) | item3_5 = [[Mark Simmonds]] [[Member of Parliament|MP]] | ofbeelding2 = Government House Ascension Island.jpg | caption2 = Gebaaw van n [[Ascension Island Council]] in [[Georgetown, Ascension]]. }} '''Sunt-Helena, Ascension en Tristan da Cunha''' ([[Engels]]: ''Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha'') <ref>http://www.legislation.gov.uk/uksi/2009/1751/contents/made#sch1-pt5</ref> is n [[Brits Overzeas Gebeed]] in t zuudn van n [[Atlantiese Ozeoan|Atlantiesn Oseoan]] en besteet oet de [[eilaand|eailaandn]] [[Sunt-Helena]], [[Ascension]] en n eailaandngroop [[Tristan da Cunha]]. Vreuger hetn t '''Saint Helena and Dependencies''' töt 1 septeamber [[2009]], woarnoa ne nieje groondwette van kracht wörn woarbiej de drea eailaandn glieke stoatus kreagn binnn t territorium<ref>http://www.legislation.gov.uk/uksi/2009/1751/schedule/made</ref>. ==Administroatieve önnerverdealign== Administroatief is t territorium in de zölfde drea deale önnerverdeald as t eerdkundig leg, noamlik [[Sunt-Helena]], [[Ascension]] en [[Tristan da Cunha]]. Elk eailaand wör regeard deur nen eailaandroad. n Gouverneur van t territorium is veurzitter van n [[Saint Helena Legislative Council]], tarwiel hee/zee verteagnweurdigd wör deur nen Administroator öp Ascension en eann öp Tristan da Cunha de veurzitter bint van de eailaandröadn van disse twea gebeedn. {| class="wikitable sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Administroatief<br/>gebeed ! Öppervlok<br>km² !! Populoasie ! Administroatief<br/>sentröm ! [[ISO 3166-1 alpha-2|ISO code<br/>alpha-2]] ! [[ISO 3166-1 alpha-3|ISO code<br/>alpha-3]] |- | [[Sunt-Helena]] ||align="right"| 122 ||align="right"| 5,809 || [[Jamestown (Sunt-Helena)|Jamestown]] || SH || SHN |- | [[Ascension Island]] ||align="right"| 91 ||align="right"| 1,532 || [[Georgetown (Ascensioneailaand)|Georgetown]] || [[ISO 3166-1 alpha-2#AC|AC]] || [[ISO 3166-1 alpha-3#ASC|ASC]] |- | [[Tristan da Cunha]] ||align="right"| 207 ||align="right"| 264 || [[Edinburgh of the Seven Seas]] || [[ISO 3166-1 alpha-2#TA|TA]] || [[ISO 3166-1 alpha-3#TAA|TAA]] |- bgcolor=#dddddd class="sortbottom" |'''Total'''||align="right"| '''420''' ||align="right"| '''7,729''' || '''[[Jamestown (Sunt-Helena)|Jamestown]]''' || '''[[ISO 3166-1 alpha-2#SH|SH]]''' || '''[[ISO 3166-1 alpha-3#SHN|SHN]]''' |} t Eailaand Sunt-Helena is wieter önnerverdeald in aacht distriktn<ref>St Helena Independent, 3 October 2008 page 2</ref>. ==Skiednisse== De eailaandn bint moakt deur [[vulkaan|vulkoaniese]] aktiviteait. Sunt-Helena, Ascension en Tristan da Cunha warn vreuger aln amparte kolonies van n Engelsn kroon, moar ampart öntdekt deur [[Portugal|Portugese]] önnerzokers. ===Portugese öntdekkige=== De Portugeesn veendn [[Sunt-Helena]] önbewönd, met mear as genoog beume en zoetwoater. Zee importeardn deere, froetbeume en greunte, en baawn nen koapel en ean öf twea huuze. Zee vörmn ginne permeneante neerzettige, moar t eailaand wörn n krusioal peunt veur etn en öntmeutign biej reizn öp t hoeslaand an vanoet [[Azië|Oazië]]. Engelsman [[Sir Francis Drake]] hef t eailaand woarskienlik vöndn öp t loatste deal van zinne [[sirkumnavigoasie]] van n wearld (1577-1580)<ref>''Drake and St Helena'', publiseard deur Robin Castell in 2005</ref>. Mear bezookign deur Britse aventeriers völgn doaröp, en noadet de lokoasie better bekant wörn köm Engelse kriegsskeepn d'r ok laanks öm doar te lign en Portugease skeepn an te valn öp öare wegge vanoet [[India]]. As de Neerlaanders öarn Verre Eustn-haandel grötter moakn, moakn zee nen formealn claim öp t eailaand in [[1633]] moar döa ginne neerzettige neerzetn en verloatn t eailaand veur t grötste deal in [[1651]] veur öare kolonie öp [[Koap n Goden Hoop]]. ===Engelse en Britse kolonisoasie=== [[Ofbeelding:Thornton, St Helena.jpg|250px|thumb|left|''A View of the Town and Island of St Helena in the Atlantic Ocean belonging to the English East India Company'' (1790)]] In [[1657]] döa de [[Britse Oost-Indiese Kompagnie]] t rech kriegn öm t eailaand Sunt-Helena te regearn deur [[Oliver Cromwell]]<ref>http://www.sthelena.se/history/cron.txt</ref>, en t joar doaröp de Kompagnie döa de beslissige moakn öm t eailaand te fortifikearn en t wichtiger te moakn. n Earstn gouverneur, Kapiteain [[John Dutton]], arriveardn öp t eailaand in [[1659]], en t is vanof dissen doatum det Sunt-Helena claim de't de tweade oldste Britse kolonie is (noa Bermuda). n Fort was of-moakt en n antal huuze bint baawd. Noadet de Engelse Monarchie trög-bracht wörn in [[1660]] kriegn de Oost-Indiese Kompagnie t Köninklik Rech öm t eailaand te fortifikearn en te bebaawn. t Fort kriegn n niejn noam ''James Fort'' en t städskn ''Jamestown'', in n eer van n Hertog van York en öpvölger van n troon, loater König [[James II]] van [[Englaand]]. In loatre geopolitieke öntwikkelign wörn alle eailaandn formeal van t Vereanigd Könnigriek ömde't Britse Riek nen globoaln supermach wörn, Englaand deal wörn van t Könnigriek van Gröt-Brittannië in [[1707]] en dan van t Vereanigd Könnigriek in [[1801]]. t Wichtigste en earstbewönde eailaand, [[Sunt-Helena]], was regeard deur de Oost-Indiese Kompagnie seends [[1659]]. t Bekömn innernasjonoal bekant as de ploatse woar de Britse regearige keezn öm [[Napolean Bonaparte]] te brengn, den öp t eailaand vängn holdn wörn van oktober [[1815]] töt zinn dood öp 5 mei [[1821]]. t Wörn ne [[Britse kroonkolonie]] in [[1834]] deur n [[Government of India Act 1833]]<ref>http://www.legislation.gov.uk/uksi/2009/1751/schedule/made</ref>. t Önbewönde [[Ascension]] wör deur n [[British Royal Navy]] in broek nömn öp 22 oktober [[1815]], en kört doarna wörn t meender wichtig deur zinne meujlike lokoasie öp n [[evenoar]] reloatief noar zinne stroategiese wichtigheaid as n sentroal-posisjonearde skeepskolstasjon. Veur dezölfde readnn wörn [[Tristan da Cunha]] as ne öfhaanklikheaid van de [[Koapkolonie]] (Brits Zuud-Afrika) öp 14 augustus [[1816]], öp t moment det de Napoleon-kriegn begönn. Veur ne körte perioode d'rveur was Tristan da Cunha bewönd deur ne Amerikoanse privé-expedisie dee't territorium [[Islands of Refreshment]] nömn. De politieke unie tuskn disse kolonies begönn te öntstoan öp 12 septeamber [[1922]], wannear deur patentbreefe Ascension ne ofhaanklikheaid van Sunt-Helena. Lich-bewönd Tristan da Cunha, ok noe-an-n-dag nich völle mear as nen oetpöst met ne populoasie van meender as dreahönnerd, wörn ok ne onofhaanklikheaid, öp 12 jannewoari [[1938]]. De drea eailaandn dealn disse konstitusjoneale reloasie töt 1 septeamber [[2009]], wannear de ofhaanklikheaidn dezölfde stoatus kreagn as Sunt-Helena en t territorium n noam van "''Saint Helena and Dependencies''" in "''Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha''". ===Tweadn Wearldkrieg en militearn doarnoa=== Tiedns n [[Slag öm n Atlantiesen Oseoan]] van n [[Tweede Wereldoorlog|Tweadn Wearldkrieg]] en de jöare van U-boatkriegvoorige in n Atlantiesn Oseoan wörn zoowa Sunt-Helena as Ascension broekt deur de Allieardn as boasis veur t patroejearn van anti-duukboatboatn. Loater wört de eailaandn nöch öfter broekt as oetvalsboasis veur disse boatn. ==Geogroafie== [[Ofbeelding:Edinburgh-Tristan.jpg|200px|thumb|left|[[Edinburgh of the Seven Seas]] öp Tristan da Cunha.]] t Territorium strök oawer nen enörmn grötn ofstaand oawer t zuudn van n Atlantiesn Oseoan woarbiej t neurdlikste eailaand Ascension is öp breadtegroad 7° 56' Z vanof n evenoar en t zuudlikste eailaand [[Gough]] is öp breadtegroad 40° 19' Z. Tuskn Sunt-Helena en Tristan da Cunha leg de Steanbökskearkreeng. n Ofstaand tuskn t neurdlikste peunt van Ascension en t zuudlikste peunt van Gough is 3.642 km. t Heale territorium leg in t [[Westelik Halfroond]] en hef dezölde [[tiedzone]]: [[Greenwich Mean Time]] (GMT). D'r is ginn zommertied. [[Ascension]] hef n warm, dreug klimoat, tarwiel [[Sunt-Helena]] wat zächter is (moar dreug laanks de köstn) en Tristan da Cunha hef n koel klimoat. t Heugste peunt van t territorium is [[Queen Mary's Peak]] öp [[Tristan da Cunha]] met ne heugte van 2.062 m. Alle drea de eailaandn bint van [[vulkaan|vulkoaniesn]] eurspröng, moar noe-an-n-dag is alleannig Tristan da Cunha vulkoanies aktief. ===Territorioale wöater=== [[Ofbeelding:Tristanfromspace.jpg|500px|thumb|right|Sattelietfotoo van Tristan da Cunha.]] De territorioale wöater goat 22 km vanof de kösteliendn van de eailaandn. De [[Exklusieve Ekonomiese Zone|Exklusieve Ekonomiese Zones]] geet 200 nautiese mieln (370 km) vanof de kösteliendn van de eailaandn. Öndaanks öare grötte doot de drea EEZ's mekoar nich anroakn en goat zee ok nich oawer de EEZs van eanig oar territorium öf laand. t Territorium hef de grötste EEZ van alle Britse Overzease Gebeedn en biej t raankn van de laandn deur de grötte van EEZ, t territorium is 21st, aachter [[Portugal]] en veur de [[Filipienen]]. Eailaandn noch EEZs bint önnerdeal van n internasjonoal dispuut. {| class="wikitable" |+ EEZs van de drea territoriumdeale<ref name="searoundus">[http://www.seaaroundus.org/eez/eez.aspx Seaaroundus.org]</ref> ! Deal !! km² |- | Ascension || 441658 km² |- | Sunt-Helena || 444916² |- | Tristan da Cunha || 754720² |- ! Totoal !! 1,641,294 |} Nen anvroag was moakt in [[2008]] deur t Vereanigd Könnigriek an de [[Kommissie van Zeawetten van de Vereanigde Noasies]] öm de EEZ van Ascension grötter te moakn as 200 nautiese mieln. De Kommissie gefn in [[2010]] an det zee't nich zoo n good idea dönkt, boaseard öp wetnskoplik önnerzook<ref>http://www.un.org/Depts/los/clcs_new/submissions_files/gbr08/gbr_asc_isl_rec_summ.pdf</ref>. ==Groondwette== n Sunt-Helena, Ascension en Tristan da Cunha-Groondwetteresolusie 2009 (ne [[Könniglike Resolusie]] van n [[Privy Council van t Vereanigd Könnigriek]] moakn ne nieje groondwette veur t territorium dee in effekt kömn öp 1 septeamber [[2009]]. Öndaanks det Ascension en Tristan da Cunha nen heugern stoatus kreagn, noamlik det van Sunt-Helena, is de Groondwette in drea heufdstökke verdeald, ean veur elk deal van t territorium. Sunt-Helena hef nen gouverneur en nen ''Legislative Council'', tarwiel Tristan da Cunha elk nen administroator hebt met nen Eailaandsroad. De Groondwette hef ampart veur elk deal van t territorium de (zölfde) "fundementeale rechtn en vriejheadn veur individuealn"<ref>http://www.legislation.gov.uk/uksi/2009/1751/schedule/made</ref>. Sunt-Helena also has an Executive Council. The Governor of Sunt-Helena is the British monarch's representative across the territory. The three parts of the territory share the same Attorney General, and the same Supreme Court and Court of Appeal. Sunt-Helena hef ok nen ''Executive Council''. n Gouverneur van Sunt-Helena is n verteagnweurdiger van n Britsn kroon oawer t heale territorium. De drea deale dealt nzölfdn Advokoat-Generoal, en hebt ok tzölfde [[Saint Helena Supreme Court|Supreme Court]] en Rechbaank van Heuger Beroop. ===Europese Unie=== t Territorium is n Overzeas Laand öf Territorium van de Europese Unie, woarbiej limitearde aspekn van t EU-lidmoatskop öp de administroasie, wetn en inwönnern van de eailaandn van kraacht bint. t Is gin deal van de Europese Unie (t eanige Britse Overzeas Territorium de't wa is, is [[Gibraltar]]). ==Geld== ''Veur mear informoasie: [[Sunt-Heleense poond]].'' Sunt-Helena broekn n [[Britse poond]] as geld (gliek as in t [[Verienigd Keuninkriek|Vereanigd Könnigriek]] töt [[1976]] wannear t zinne eaigne baankbiljetn drökn döa dee samn met sterling broekt wörn könn. in [[1984]] döa zee d'r ok nöch eaigne muntn biejmoakn dee'tzölfde oetzeen as in n rest van t Vereanigd Könnigriek moar met oare pleatskns öp t aachter. Sunt-Helena sirkulear ok öp Ascension, moar nich öp Tristan da Cunha, woar nöch immer sterling broekt wör. De zoo-nöamdn ''Currency Commissioners'' - önnerdeal van de Regearing van Sunt-Helena, brengt de Sunt-Heleense poond baankbiljetn en muntn oet. D'r is ginn sentroaln baank; t Saint Helenoase geld is gliek an n sterling den dreks deur n [[Baank van Englaand]] stuurd wör. n [[Baank van Sunt-Helena]] is n eanign baank van t territorium. n Baank makket zinne eaigne depositoos en leanteriefn en hef täkke in Jamestown öp Sunt-Helena en Georgetown öp Ascension. n Baank hef ginne fysieke anweazigheaid öp Tristan da Cunha, moar de inwönner van Tristan da Cunha moo't wa broekn<ref>http://www.sainthelenabank.com/index.html In-keekn öp 28-8-2013.</ref> ==Kommunikoasie== Elk van de drea heufdeailaandn hef nen (kleainn) haawn in zinne heufdneerzettige ([[Georgetown (Sunt-Helena)|Georgetown]], [[Jamestown, Ascension|Jamestown]] en [[Edinburgh of the Seven Seas]]). D'r is n militear vleegveald öp Ascension (RAF Ascension Island) met frekweante vluchtn tuskn RAF Brize Norton in t Vereanigd Könnigriek en RAF Mount Pleasant öp de [[Falklandeilaanden]]. Disse bint veura veur RAF-ebroek, moar mangs wa moogt burgers t ok broekn. Ascension Island wör ok broekt deur de [[Verienigde Staoten van Amerika|VSA]] en was ne noodlaandigsploatse veur n [[Space Shuttle]]. Öp t momeant is d'r gin vleegveald öp Sunt-Helena, moar n burgervleegveald is veur-steld en geet woarskienlik in [[2015]] los, met vluchtn van en noar [[Zuud-Afrika]]. De eilaandn van Tristan da Cunha könt nöch steads alleannig mear per zea bereaikt wörn. ===Telekommunikoasie=== [[Cable and Wireless]] zörg veur telekommunikoasie in t territorium. Sunt-Helena hef de innernasjonoale belkode +290 det, seends [[2006]], met Tristan da Cunha deald wör. Telefoonnömmer bint vier siefers laang. Nömmers begint met 1-9, met 8xxx reserveard veur Tristan da Cunha-telefoonnömmer en 2xxx veur Jamestown<ref>http://www.wtng.info/wtng-290-sh.html</ref>. Ascension Island hef de belkode +247 en hef ok viersiefernömmer öp t eailaand. Ascension hef ok ne oetzendignsfasiliteait veur internasjonoale körtgölwetransmissie noar Afrika en Zuud-Amerika. ===Post=== Ascension, Tristan da Cunha en Sunt-Helena brengt elk öare eaigne postzeagel oet, woarmet n gröt inkömn kreagn wör. De drea heufdeailaandn hef elk zinne eaigne Royal Mail-postkode: *Ascension: ASCN 1ZZ *Sunt-Helena: STHL 1ZZ *Tristan da Cunha: TDCU 1ZZ t Loatste nöch-voarnde postskip - RMS St Helena - vöar noar en van [[Koapstad]] (en zwoar meender of noar en van t VK, en söms via [[Walvis Bay]] in [[Namibië]]) vanof de eailaandn. Zee denkt de't zoo deurgeet tötde't vleegveald öp Sunt-Helena baawd is. ===Autoos=== Sunt-Helena hef önnevear 138&nbsp;km an wegn - 118&nbsp;km plaveaid en 20&nbsp;km önplaveaid. Tristan da Cunha hef önnevear 10&nbsp;km an plaveaide wegn, en Ascension 40&nbsp;km plaveaid. Elk eailaand hef zinn eaignn autokenteeknploat. Verkear rid in alle stökke an n leenkerkaant. ==Koartn== <gallery> St Helena & Dependencies Map.gif|Koarte met alle eailaandn. Ascension Island Location2.jpg|Lokoasie van Sunt-Helena en Ascension. Topographic map of Saint Helena-en.svg|Koarte van Sunt-Helena. SH-St Helena.png|Oare koarte van Sunt-Helena. Ile de l'ascension routes.svg|Koarte van Ascension. SH-Ascension.png|Oare koarte van Ascension. Tristan Map.png|Koarte van Tristan da Cunha. </gallery> ==Referensies== <references/> {{Dialekt|twd}} [[Kategorie:Saint Helena, Ascension en Tristan da Cunha| ]] i1y0gqlfftrm1juan90u9txa4pjswe4 0 20270 321328 317883 2022-08-05T10:14:03Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Infobox | bgcolor = #BFFFBF | kop = Îles de la Madeleine | ofbeelding = Magdalen Islands.png | caption = Koarte van de Magdalena-eilaanden | subkop1 = Informasie | head1_1 = [[Taol|Sproak]]en | item1_1 = [[Fraans]] | subkop2 = Laand en inwonners | head2_1 = Oppervlakte | item2_1 = 205,53 [[Vierkaante kilemeter|km²]] | head2_2 = [[Bevolking|Inwonners]] | item2_2 = 13.091 | head2_3 = Lengte | item2_3 = 63,5 km | head2_4 = Breadte | item2_4 = 10 km | subkop3 = Oaverig | head3_3 = [[UTC|Tiedzone]] | item3_3 = UTC−4 }} [[Ofbeelding:Magdalen-cliffside.jpg|250px|thumb|Klifn öp de Magdalena-eilaanden]] De '''Magdalena-eilaanden''' ([[Fraans]]: ''Îles de la Madeleine'', [[Engels]]: ''Magdalen Islands'') moakt nen kleainn [[archipel]] in n [[Saint Lawrence-boai]] met n laandöppervlok van 205,53&nbsp;km². t Leg dichter biej [[Prince Edward Island]] en [[Nova Scotia]], moar is önnerdeal van n [[Kannada|Kannedeesn]] previnsie [[Quebec (perveensie)|Quebec]]. De [[eilaand|eailaandn]] vörmt t glieke van de ''[[regional county municipality]]'' (TE) en ''[[sensusdivisie]]'' (CD) van ''Les Îles-de-la-Madeleine''. De geogroafiese kode is 01. De eilaandn vörmt ne [[urbane agglomeroasie|urbane agglomeroasies van Quebec]] van ''Les Îles-de-la-Madeleine'', dee verdeald is oawer twea gemeantn. Disse bint ''[[Les Îles-de-la-Madeleine, Quebec|Les Îles-de-la-Madeleine]]'' (12.560 inwönner in [[2006]]), de sentroale gemeante, en [[Grosse-Île, Quebec|Grosse-Île]] (531 inwönnern). De burgemeastern bint Joêl Arseneau en Rose Elmonde Clarke. ==Geogroafie== D'r bint acht heufdeilaandn: [[Havre-Aubert]], [[Grande Entrée]], [[Cap-aux-Meules]], [[Grosse-Île]], [[Havre-aux-Maisons]], [[Pointe-Aux-Loups]], [[Île d'Entrée]] en [[Brion]]. Alle eailaandn behalwe t loatste bint beweund.<ref>http://www.tourismeilesdelamadeleine.com/en/discover-the-islands/</ref> ==Skiednisse== [[Jacques Cartier]] was n earstn Europeesn den t eailaand döa bezeukn, in [[1534]]. Al hönnerdn jöare doarveur döa de [[Mi'kmaq]]-indioann t eailaand bezeukn as ploatse veur n sezoonsjacht<ref>http://journals.hil.unb.ca/index.php/nflds/article/view/141/238</ref>, woarskienlik öm doar etn te hoaln van de grötte walruspopuloasie. D'r bint n antal archeologies interessaante pläkke vöndn öp n archipel. t Kreagn n noam in [[1663]] deur n seigneur van t eailaand, [[François Doublet]], noar zinne wief, Madeleine Fontaine<ref>http://www.toponymie.gouv.qc.ca/ct/toposweb/fiche.aspx?no_seq=37862</ref>. In [[1755]] warn de eailaandn beweund deur Fraans-spreknde [[Akadienen]]. Wannear de Britn de Akadienen oet de [[Zeaprevinsies van Kannada]] verbann döa, kömn zee nich zoo wiet as de Magdalena-eilaanden. Töt öp n dag van vandoag vlög de Akadiense vlagge nöch immer öp t eailaand, en zeet de inwönner (''Madelinotes'') zichzölf nöch aajt as zoowa Akadienn as Québécois. De eilaandn warn earst önnerdeal van de [[Kolonie van Newfoundland]] tuskn [[1763]] en [[1774]], woarnoa zee biej Quebec doan wörn. Töt n 20n joarhönnerd warn de eailaandn völleadig isoleard tiejdns n weenter, zeen de't pakies n trip noar t vastelaand önmeuglik moakn. De inwönner van de eailaandn könn nich eans kommunisearn me't vastelaand. In n weenter van [[1910]] zendn zee n spoodanvroag veur hulp noar t vastelaand deur völle breefe te skriefn en disse in nen ton in t woater te smietn, woarnoa't vortdreefn. Noade't an laand kömn, öp [[Cape Breton-eilaand]], stuurn de oawerheaid nen iesbrekker te hulpe. Binnn n poar joar harn de inwönner eann van de nieje droadleuze telegroafstasjons zoodet de inwönner gewoan wat kommunisearn könn tiejdns n weenter. Den ton is noe beroomd en elkn toeristnweenkel verköp d'r replikaas van. Vreuger kö'j nöch walrusn öp t eailaand veendn, moar dee bint noe-an-n-dag vort deur te völn jacht. ==Demogroafie== n Deal van de populoasie stamt of van de oawerleawndn van de mear as 400 skeepwräkke öp de eailaandn. De eailaandn bint de lokoasie veur n antal van Quebec's öldste Engelsspreknde neerzettign. t Grötste deal van de Engelssprekndn bint deur de jöare hen assimileard in t Fraansspreknde deal öf bint eargns oars henne-goan, moar d'r bint nöch steads Engelsspreknde neerzettign öp Havre-Aubert, Grosse-Île en Île d'Entrée. [[Vuurtor|Vuurtör]] warn moakt, en doardeur nömn t antal skeepswräkke of, moar d'r bint nöch immer völle skeepn te veendn öp de straandn en önner t woater. In 2001 had n archipel 12.818 inwönner, det is 13.991 meender as tiene joar earder, tarwiel d'r in 2006 13.091 teld warn. ==Referensies== <references/> {{Dialekt|twd}} [[Kategorie:Kannadees eilaand]] [[Kategorie:Eilaandengroep]] 9x05cy6j7dqauf18jm5rlj7356tscki 0 20276 321326 279380 2022-08-05T10:10:56Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Infobox | bgcolor = #BFFFBF | kop = Île Brion | ofbeelding = Ile brion island-map.jpg | caption = Koarte van Île Brion | subkop1 = Laand en inwonners | head1_1 = Oppervlakte{{#if:{{{pctwater|}}}|<br />- [[Water]]}} | item1_1 = 7 [[Vierkaante kilemeter|km²]] | head1_2 = [[Bevolking|Inwonners]] | item1_2 = 0 | head1_3 = Lengte | item1_3 = 8 km | head1_4 = Archipel | item1_4 = [[Magdalena-eilaanden]] | subkop2 = Oaverig | head2_1 = [[Preveensies van Kannada|Preveensie]] | item2_1 = [[Quebec (perveensie)|Quebec]] | head2_2 = [[Regionen in Kannada|Regio]] | item2_2 = [[Gaspésie–Îles-de-la-Madeleine]] | head2_3 = [[Gemeanten in Kannada|Gemeante]] | item2_3 = [[Grosse-Île, Quebec]] | head2_4 = [[UTC|Tiedzone]] | item2_4 = UTC−4 | ofbeelding2 = Brion Island.jpg | caption2 = Brion vanof Grosse-Île. }} '''Brion''' ([[Fraans]]: ''Île Brion'', [[Engels]]: ''Brion Island'') is n mömenteal önbeweund [[eilaand|eailaand]] van de [[Magdalena-eilaanden]] in t mirre van n [[Saint Lawrence-boai]] en önnerdeal van de gemeante [[Grosse-Île]], [[Gaspésie–Îles-de-la-Madeleine]] in [[Quebec (perveensie)|Quebec]], [[Kannada]]. t Is t meast neurdeustlik lean eailaandn van n archipel. == Skiednisse == [[Jacques Cartier]] ploatsn zin tweade kruus öp t eailaand in [[1534]] en neumn t ''ille de Bryon'' noar zinn heufdexpedisionoaris [[Philippe de Chabot]], Seigneur de Brion en Admiroal van Fraankriek<ref>http://www.toponymie.gouv.qc.ca/ct/ToposWeb/fiche.aspx?no_seq=8365</ref>. == Eerdkunde == ''Falaise Haldimand'', neumnd noar [[Frederick Haldimand]], leg an de zuudoostköste van t eailaand.<ref>http://www4.nrcan.gc.ca/earth-sciences/geography-boundary/geographical-name/search/unique.php?output=xml&id=EPOUF</ref> == Netuurlike skiednisse == Biejnoa't hölle eailaand hör biej t ''Réserve écologique de l'Île-Brion''. t ''Rochers-aux-Oiseaux''-federoalvögelreservoat is vörmd deur n poar eailaandskn ten neurdwestn van Brion. == Fotoos == [[Bestaand:Brion Island 01.jpg|120px]] [[Bestaand:Brion Island 05.jpg|220px]] [[Bestaand:Brion Island 06.jpg|220px]] == Referensies == <references/> {{Dialekt|twd}} [[Kategorie:Kannadees eilaand]] jkfylc58dnaag6aktsdld8pbswgoljp 0 21478 321336 302750 2022-08-05T10:28:13Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Gemeante | bestaandsnaam vlagge = Vlag Alphen aan den Rijn.svg | bestaandsnaam woapn = Alphen aan den Rijn wapen 2014.svg | naam = Alphen an den Rijn | lokatie = LocatieAlphenAanDenRijn | proveensie = [[Zuud-Hollaand]] | heufdplaats = [[Alphen an den Rijn (stad)|Alphen an den Rijn]] | öppervlakte = 132,49 | öppervlakte laand = 126,58 | öppervlakte water = 5,91 | inwonners = 107.117 | doatum inwonners = 1 mei 2014 | dichtheid = 846 | breedtegroad = 52/8/0/N | lengtegroad = 4/39/0/E | verkeersoader = [[N11]], [[N207]] | netnummer = 0172, 079 | postkode = 2400 - 2409<br>2445 (Oarlaandervenne)<br>2471 (Zwammerdam) | webstie = [http://www.alphenaandenrijn.nl/ www.alphenaandenrijn.nl] }} '''Alphen an den Rijn''' ([[Nederlaands]]: ''Alphen aan den Rijn'') is ne gemeente in den [[Nederlaand]]sen [[proveensie]] [[Zuud-Hollaand]]. Et ligt tusken [[Leiden]], [[Gouda]], [[Bodegrawen]] en [[Ter Oar]]. In [[2014]] wonden der 107.117 leu in de gemeente, op ne vlakte van 132,49&nbsp;km², met 5,91&nbsp;km² water. De leu nemt an at de naam "Alphen" keump van et [[Romeinse Riek|Romeinse]] [[castellum]] [[Albanianae]], wat "wonstea an et witte water" beduudt. ==Verleden== De gemeente Alphen an den Rijn ontsteund op den [[1 jannewaori|eersten januwoari]] [[1918]] tien as de gemeenten Alphen, Oarlaandervenne en Ooldshoorn bie mekaar edoan wörden. Den oolden gemeente Alphen was ne [[hearlikheid]], woervan as de besteurlike familie De Smeth ook op [[Reetveeld]] zat. Reetveeld was ne lieknamige gemeente dee in [[1964]] bie [[Woerden (gemeente)|Woerden]] köm. Doarumme wör et ook wal es Alphen en Reetveeld neumd. In 1964 köm der ook een deel van de gemeente [[Zwammerdam (gemeente)|Zwammerdam]] bie. De rest van dee gemeente wör bie Bodegrawen edoan. Op den eersten januwoari van 2014 zeent de gemeentes Alphen an den Rijn, [[Boskoop]] en [[Rijnwoolde]] samen egoan as ne nieje gemeente Alphen an den Rijn. ==Wonkernen== De grötste wonplaatse in de gemeente ois de stad [[Alphen an den Rijn (stad)|Alphen an den Rijn]], [[Oarlaandervenne]], [[Benthuzen]], [[Hazerswoolde-Doarp]], [[Hazerswoolde-Rijndiek]], [[Kooldekaarke an den Rijn]], [[Ooldshoorn]] en [[Zwammerdam]]. {{Zuud-Hollaand}} [[Kategorie: Tweants artikel]] [[Kategorie: Gemeente in Zuud-Hollaand]] 6dimg3y7d1h19k4miod00n54znrfls8 0 21882 321329 302343 2022-08-05T10:15:14Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Infobox | bgcolor = #0000DF | kop = {{kleur|#ffffff|Stasjon Eanske}} | ofbeelding = Enschede stationsplein.JPG | caption = Stasjonspleane | subkop1 = {{kleur|#ffffff|Informasie}} | head1_1 = Ofkortige | item1_1 = Es | head1_2 = Los-doan | item1_2 = 1 juli 1866 | head1_3 = Perrons | item1_3 = 2 | head1_4 = Perronspeure | item1_4 = 4 (feaitlik 5, ömdet spoor 4 in twean deald is) | head1_5 = Lienden | item1_5 = [[Spoorliende Zutfent - Glanerbekke|Stoatsliende D]]<br>[[Westmünsterlandbahn]] | head1_6 = Verveurders | item1_6 = [[Nederlandse Spoorwegen|NS]]<br>[[Deutsche Bahn|DB Regio]] }} '''Stasjon Eanske''' is n [[Neerlaand]]s [[spoorwegstasjon]]. t Gung los öp 1 julie 1866, moar t stasjongebaaw van noe-an-n-dag kömp oet 1950. t Stasjon lig an n raand van t sentrum van [[Eanske]], moar lea doe't baawd wörn boeten de stad an [[Spoorliende Zutfent - Glanerbekke|stoatsspoorliende D]] ([[Zutfent]] - De [[Gronauwe]]; los-doan tusken 1865 en 1868). ==Stasjon SS (Staatsspoor)== [[Bestaand:Station Enschede 1943.jpg|thumb|250px|Stasjon SS in 1943.]] Öp 1 juli 1866 kreagn Eanske n stasjon de spoorliende Zutfent - Glanerbekke (Gronauwe). t Stasjonsgebaaw was van t tiepe ''[[Standerdstasjons van de Staatsspoorwegen|Staatsspoor nieuw type 3e klasse]]''. Ok [[Stasjon Hengel|Hengel]] had van 1866 töt 1899 zo n stasjon. De stasjons van noe dee in [[Stasjon Meppelt|Meppelt]] en [[Stasjon Zuudbrouk|Zuudbrook]] (beaiden oet 1865) bint ok van det tiepe. t Gebaaw wörn kenmarkt deur nen heugen [[risaliet|mirrerisaliet]] met versierden fronton, met ne klokke. An de ziejden nen löagen vlöggel. Twea loage gebaawskens öpziejde dervan, verbönnen deur nen muur. Öntwarper van de earte generoasie Waterstaatstasjons is woarskienlik n (warktuug)baawkundigen K.H. van Brederode. Den was doe nich nen höllen wichtigen architekt, moar n stoat vönnen det nich al te wichtig in öare oawerweagigen. Doe bawen zee zo as de smoake van n tied det zea, en gebawer mosten veural "ekonomiesk, deugdelik en fuksjoneel" wean. ==Stasjonsgebaaw van noe: t stasjon van Schelling== [[File:Opening van het nieuwe station in Enschede-518417.ogv|thumb|250px|t Bioskoopjournoal van 28 oktober 1950 oawer t losdoon van t nieje stasjon in Eanske.]] [[Bestaand:Station Enschede.jpg|thumb|250px|Stasjon van Skellige in de jöare 60.]] t Stasjonsgebaaw det der noe steet is van noa n [[Tweede Wereldoorlog|Tweaden Wearldkrieg]] en gung los in 1950. Architekt [[H.G.J. Schelling]] (1888-1978) öntwarpen t stasjon as miks tusken [[köpstasjon]] en parallelstasjon. Disse loatse funksie verloarn det in 1980 doe n treandeenst noar de [[Gronauwe]] dalgung. Hierdeur wörn t n gröt köpstasjon, woarbiej de verskilnde treandeenste vreemd nöast mekoar lean laanks de veurmoalige internasjonoale speure. In t wieröpbaawplan van Eanske noa n Tweaden Wearldkrieg wörn grötte wiezigigen deur-veurd in n heufdweggenstruktuur. Hierdeur wörn de spoorliende in westlike richtige (noar Hengel) öp-heugd. n Niej stasjon was hierveur nödig, det ok weanzelik war deur de liggige van doe. t Olde Staatsspoorstasjon lea nöamlik wieter oe't stadssentrum dan det van noe. Architekt Schelling öntwarpen in de jöare 40 en 50 verskilnde stasjonsgebawe, woarönner meer dee van [[Stasjon Hengel|Hengel]] (1951), [[Stasjon Zutfent|Zutfent]] (1952) en [[Stasjon Arnem|Arnem]] (1954), dee alle baawd bint in de stiele van de [[Nieje Zoakelikheaid]]. Kenmark van alle stasjons is t beton met de völle zule. t Gebroek van beton kömmen vort oet de beskikboarheaid van t materioal noa n krieg. t Öntvaangstgebaaw, öp-zet oet modulen van 5,25 × 5,25 meter, is richt öp de köpspeure. De öntvaangsthalle is veur Schelling t wichtigste deal van t stasjon, nich vanweage de heugte moar mear as deur de losheaid. Disse losheaid stimulearret-e deur losse sloetsteanen te broeken. Deur n hoakvörmigen plattegroond wör vanzölf n stasjonspleane of-boakend, wat broekt wör t busverkear en taksies. In de jöare 70 wörn t busstasjon verplöatst noar n ziejkaant van t gebaaw, woardeur n heufdingang wenig mer broekt wörn en de rieziger via de ziejtrappe t stasjon ingungn. In 2000 wörn t stasjon onmeunig verbaawd. n Ziejingang verdwönnen en in t mirren van de grötte öntvaangsthalle wörn nen niejen ingang moakt. Seends 18 noveamber 2001 is der wier nen treandeenst noar de [[Gronauwe]] en [[Münster]]/[[Dortmund]]. De treane vertrökken van n niej-baawd perron, en niej an-lean spoor 5, de'j berieken können deur de oawerwegge te kroezen. Noa de verniejige van t emplasement in 2013 wörn det spoor wier vort-doan, en noe vertrekt de treane vanof t eustelike deal van spoor 4 (4b). Vanweage de verskilnde spoorbezeakerigessiesteamen in Neerlaand en Duutslaand sluut de spoorlienden fiesiek nich öp mekoar an. Doarmet is Eanske feaitlik n döbbel köpstasjon wörn. t Stasjon van Eanske is höllemoal herniejd in 2013. t Wark an t spoor gebeurn vanof de zommer van 2013 tö't end van de zommer 2014. Durende de zommervakaansje van 2013 wörn t stasjon boeten deenst steld, wölke ploatsvönnen tusken 6 juli 2013 t/m 18 augustus 2014. Öp 19 augustus begönnen NS wier me't riejden van treane vanof t stasjon. ==Treanverbeendigen== {| class="wikitable vatop" !Serie !Treansoart !Roete !Biejzönnerheaden |- | 1600 | [[Intercity]] | [[Stasjon Skiphol|Skiphol]] - [[Stasjon Amesfoort|Amesfoort]] - [[Stasjon Deventer|Deventer]] - [[Stasjon Hengel|Hengel]] - Eanske | |- | 1700 | [[Intercity]] | [[Stasjon N Heeg Sentroal|N Heeg Sentroal]] - [[Stasjon Utrech Sentroal|Utrech Sentroal]] - [[Stasjon Amesfoort|Amesfoort]] - [[Stasjon Deventer|Deventer]] - [[Stasjon Hengel|Hengel]] - Eanske | |- | 7000 | [[Sprinter (treane)|Sprinter]] | [[Stasjon Apeldoorne|Apeldoorne]] - [[Stasjon Deventer|Deventer]] - [[Stasjon Almelo|Almelo]] - [[Stasjon Hengel|Hengel]] - Eanske | Ridt in n oawnd en öp zöndag nich tusken Almelo en Eanske. |- | 7900 | [[Sprinter (treane)|Sprinter]] | [[Stasjon Zwol|Zwol]] - [[Stasjon Almelo|Almelo]] - [[Stasjon Hengel|Hengel]] - Eanske | |- | 20180/RB64 | [[Regionalbahn]] ([[DB Regio NRW|DB Regio]]) | Eanske - [[Münster Hauptbahnof|Münster (Westf.) Hbf]] | |- | 20230/RB51 | [[Regionalbahn]] ([[DB Regio NRW|DB Regio]]) | Eanske - [[Dortmund Hauptbahnhof|Dortmund Hbf]] | |} ==Busverbeendigen== ===Bus=== t Busstasjon ''Eanske Sentroal'' lig nöast t treanstasjon, woarvanof bussen noar alle wieken van Eanske riedt. Der is ok n antal strekkebussen. Bussen in de stad bint allen van [[Syntus]], de strekkebussen bint van Syntus en [[Arriva]]. Zee riedt measttieds önner n noam [[Twents (vervoer)|Twents]]. ====Stadsbussen==== {| class="wikitable vatop" !Liende !Roete !Biejzönnerheaden |- | 1 | Wesselerbreenk - Bosweenkel - '''Station NS''' - Twekkelerveald - UT/Langenkampweg | |- | 2 | Helmerhok - '''Station NS''' - Roombekke - Deppenbrook - Bolhoar | |- | 3 | '''Station NS''' - t Wooldrik - Esmarke - Glanerbrug | |- | 4 | Stroinkslaanden - '''Station NS''' - t Zwering | |- | 5 | t Zwering - '''Station NS''' - Hogelaand | |- | 6 | Stokkerst - Loaresk - '''Station NS''' - Transportsentrum - Bokel | |- | 8 | Hengel Stasjon NS - IKEA - Hengel, Vossenbelt - Hengel, Hasseler Es - Hengel, Groot Driene - Universiteat - '''Station NS''' - Van Heekplein - Wesselerbreenk - Transportsentrum - Hengel Stasjon NS | Spitsbus |- | 9 | '''Station NS''' - Universiteat - Hengel Stasjon NS | |} ====Strekkebussen==== {| class="wikitable vatop" !Liende !Roete !Biejzönnerheaden |- | 60 | Eanske Van Heekplein - '''Eanske Stasjon NS''' - Oldzel Stasjon NS - Oldenzel De Thij | Syntus, rid nich in t oawnd en öp zöndag. |- | 61 | Eanske Van Heekplein - '''Eanske Stasjon NS''' - Loster - Oawerdeenkel | Syntus |- | 62 | Borklo - Nee - Hoksebarge - '''Eanske Stasjon NS''' - Oldnzel Stasjon NS - Deannkaamp | Syntus, in de spitse vlöksdeenste vanof Nee en Deannkaamp noar de universiteat. |- | 73 | '''Eanske Stasjon NS''' - Eanske P+R Zuuderval - Hoksebarge - Grollo - Weenterswiek Stasjon NS | Arriva, vlöksdeenst, rid öp zoaterdag en in n oawnd vanof Busstasjon Hoksebarge en öp zöndag alleane vanof Busstatsjon Grollo; Grollo-Eanske allean in de spitse. |- | 74 | '''Eanske Stasjon NS''' - Eanske P+R Zuuderval - Hoksebarge - Grollo - Deutekem OV-stasjon | Arriva, vlöksdeenst, rid in n oawnd en in t weekende alleane vanof Busstasjon Hoksebarge |} [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Spoorwegstation in Oaweriessel|Eanske]] [[Kategorie:Eanske]] 51fxzlspztntfn2qps8b75c0uz19fkg 0 21884 321330 302920 2022-08-05T10:15:45Z Bdijkstra 3584 +[[Kategorie:Eanske]]; ±[[Kategorie:Spoorwegstation in Oaweriessel]] ([[Wikipedia:HotCat|HotCat.js]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox | bgcolor = #0000DF | kop = {{kleur|#ffffff|Stasjon Eanske Dreenerl}} | ofbeelding = Station Enschede Drienerlo.jpg | caption = De wachtroemte | subkop1 = {{kleur|#ffffff|Informasie}} | head1_1 = Ofkortige | item1_1 = Esd | head1_2 = Los-doan | item1_2 = 22 noveamber 1996 | head1_3 = Perrons | item1_3 = 2 | head1_4 = Perronspeure | item1_4 = 2 | head1_5 = Lienden | item1_5 = [[Spoorliende Zutfent - Glanerbekke|Stoatsliende D]] | head1_6 = Verveurders | item1_6 = [[Nederlandse Spoorwegen|NS]] }} '''Stasjon Eanske Dreenerl''' is n [[spoorwegstasjon]] in de [[Neerlaand]]se stad [[Eanske]], in [[Oaweriessel]]. t Gung los in 1996 veur t bedriewenterreain Dreenerl, det westlik van Eanske lig. [[De Grolsch Veste]] van vootbalklub [[FC Twente]] lig er dreks teagnoawer. Eawn wieter lig de [[Universiteat Tweante]]. t Stasjon hef n biejzönner keagelvörmig glöazen stasjonsgebaawsken. Öp n begoanen groond is der nen breudskensweenkel. Boawnin, öp perronheugte, is ne wachtroemte. De twea perronen ligt teagnoawer mekoar öp de spoordieke, an de kaanten van de twea speure. De perrons bint met mekoar verbönnen via nen tunnel. De völgnde treanserien stopt öp Eanske Dreenerl: {| class="wikitable vatop" !Serie !Treansoart !Roete !Biejzönnerheaden |- | 7000 | [[Sprinter (treane)|Sprinter]] | [[Stasjon Apeldoorne|Apeldoorne]] - [[Stasjon Deventer|Deventer]] - [[Stasjon Almelo|Almelo]] - [[Stasjon Hengel|Hengel]] - Eanske Dreenerl - [[Stasjon Eanske|Eanske]] | Ridt in n oawnd en öp zöndag nich tusken Almelo en Eanske. |- | 7900 | [[Sprinter (treane)|Sprinter]] | [[Stasjon Zwol|Zwol]] - [[Stasjon Almelo|Almelo]] - [[Stasjon Hengel|Hengel]] - Eanske Dreenerl - [[Stasjon Eanske|Eanske]] | |} Vanof deseamber 2009 rieden n 7900-serie nich wieter as [[Stasjon Nijverdal]] deur n anleg van nen spoortunnel doar. Öp 1 april 2013 is disse verbeendige wier trög-jouwd. Öm reln biej vootbalwedstrieden, tusken supporter, te veurkömmen könt de perronen veur n deal of-slötten wörn met hekken. Biej thoeswedstrieden van FC Twente riedt der supportertreanen as stoptreane tusken [[Riesn]] en Eanske, riedt de reguleare treanen met mear kapasiteait, en stopt de Intercity's tusken [[Hengel (Oaveriessel)|Hengel]] en Eanske ok öp Eanske Dreenerl. t Öpskoalen van de kapasiteait van Sprinters en t biej Eanske Dreenerl loaten stoppen van Intercity's wör ok jöarliks doan öp n ochtend noa de [[Batavierenrace]], öm de doezenden studeanten dee dan vanof n universiteatskampus vertrekt wier öp hoes an te können brengn. End 2006 is de vroej toogaanklike plearwealnstallige van t stasjon in eustlike richtige oet-breaid. Laanks Stasjon Eanske Dreenerl löp busliende 1 ([[Wesselerbreenk]] - [[Stasjon Eanske]] - [[Universiteat Tweante|Universiteat Langenkampweg]]), den twea töt zes kear per oer biej t stasjon stöp. Vanof 1 deseamber 2015 zöl n noam van t stasjon Eanske Dreenerl Eanske Kennispark wörn. [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Spoorwegstation in Oaweriessel|Eanske Dreenerl]] [[Kategorie:Eanske]] 9yuecy142dsgi75pp56ymm6r5pdsa1s 0 22139 321324 311134 2022-08-05T10:07:43Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[Ofbeelding:Illustration Cannabis sativa0.jpg|thumb|300px|Tekening van de hennepplaante]] [[Ofbeelding:Cannabis sativa.jpg|thumb|200px|Hennepplaanten]] '''Hennep''' of '''kemp''' (''Cannabis sativa'') is ne eenjoarige plaante oet de [[hennepfamilie]] (''Cannabaceae''). Männelike en vröwelike hennep gröait ofzeunderlik ([[tweehuzig]]) van mekaar. As hennep blöait, komt der greunachtige blomen an. De [[meldroad]]blomen (männelik) van hennep gröait in pluume en de vröwelike [[staamper]]blomen gröait in [[oare]]n in de bladoksels. De grof ekartelde bladen zeent laank en dun met vief töt negen oetlopers te blad. De plaante kan tusken de een en veer meter hoge worden, wat ofhaank van et [[klimaat]]. ===Broekboare delen=== [[Ofbeelding:Hennepvezel Cannabis sativa fibre.jpg|thumb|200px|Een fuske hennepvezels]] *Vezels. De vezels van de hennepbast zeent onmeundig laank en staark. Ze köant eenvooldig van de plaante lösmaakt worden, as ze nog neet opdreugd zeent. Met de vezels wörd van vroger oet [[touw]] emaakt of [[textiel]] ewöawen. *Zoad. Hennepzoad is te etten. Et is gezoond vuur leu en deers. Onbewaarkt wörd et as veugelzoad broekt met de name [[kempzoad]]. Kempzoad waarket op zangveugel etzelfde as [[hawer]] op [[peard]]e. Viskers broekt et zoad as voor. Oet et zoad kan [[hennepöllie]] parst worden. *Hoolt. De hennepplaante hef ongevear 60% an hooltige delen. Disse köant denen as stro vuur [[knaagdeers]] en pearde. Et braandt best en der blif weanig aske van oawer, zodet et ne beste vervanger vuur braandhoolt is. Doarnöast wörd et hennephoolt gebroekt vuur bouwen met hennep en [[kalk]]. Dit steet bekeand as [[lime-hemp beton]] of "hempcrete" in et [[Engels]] en as "Betón de chanvre" in et [[Fraans]]k. ==Anweanding== ===Etten=== Bie et kloarmaken van koold etten is hennepöllie ne beste anvulling. Op hoog veur is et neet best broekboar. Hennepzoadöllie hef 20% [[alfa-linoleenzoer]] en 60% [[linolzoer]]. Dit zeent belangrieke [[vetzoeren]], dee as et lief zelf neet maken kan. Ze helpt et [[cholesterol]] regelen. Doarnöast is hennepmel [[gluten]]vrie, woerduur as et good is in deegmoalen vuur leu met ne glutenallergie. In [[Duutslaand]] doot ze hennepoettreksels in [[beer]]. In wat aandere laanden maakt ze der [[alkohol]]vrieje draanken of [[stroop]] van. De rökke en smaak van hennep kan völle op [[hop (plaante)|hop]] lieken. Hennepzoad wörd zeen as ''superfood'', umdet et et eawenwicht van et vetzoer good heuld en umdet der gode [[eiwit]]ten in zit. ===Vezels=== In et [[Grunnen (provìnzie)|Grönningse]] [[Olde Pekela]] zitt twee bedriewe dee as met hennepdröade doot: HempFlax en Dun Agro. Disse bedriewe hebt völle boeren in deenst dee as oonder kontrakt hennep as tuskengewas kweekt. Et grötste andeel bastvezel wörd exporteerd. Et oawerbliefsel wörd verkocht as deerstreuisel. *Stro - Hennepvezel kan in neet-bewaarkten vörm broekt wörden as boadembedekking vuur stallen en deerhukke. Den vezel is lecht en neamp fleenk vocht en locht op. Doarnöast is et slietstaark en krie'j gin drek oonderin de hukke. As de deers dervan goat etten kan et ook gin kwoad. Hennep is good te vertearen. *Vezel - vuur et ofdichten van koppelingen van piepen, duur um de skroefdröade hennepvezels te wikkelen. As ze nat wordt, zwelt de vezels en sloett de kieren of. Rechtevoort gef et spesjale knelkoppelstukken, woerduur as hennep hier neet mear neudig is. *[[Touw]] - Henneptouw is onmeundig staark. Et is beaide good vuur de [[laandbouw]] as de [[skeepsbouw]]. Et kan as dichtsel broekt wörden tusken de hooltene delen van skelen. Dit neumt ze [[kalfaten]]. Et is ne goodkope oplössing en neet slecht vuur et milieu. *[[Papier]] - Met hennep köant bepoalde papiersoorten maakt worden. Der wordt oonder mear [[vloeitje|vloeitjes]] vuur [[sigaret]]ten van emaakt. *[[Textiel]] - Töt an den [[Tweeden Wearldoorlog]] wör hennep völle broekt vuur et maken van kleare, as vervanging van [[linnen]] of [[katoen]]. Al in [[600 v.Kr.]] breukn ze in [[Sjina]] al hennep vuur kleare. In de [[middeleeuwn|Middeleeuwen]] köm et in Europa. Rechtevoort wordt hennepvezels broekt vuur [[bokse]]s, [[jaske]]n, [[sok|sökke]] en [[trui]]en. *[[Kanvas]] - Hennep wörd al hoonderden joaren broekt vuur skeepszealen en teanten. Et woard kanvas is of eleaidt van et woard Kannabis. ===Bouwmateriaal=== Hennephoolt kan samen met kalk broekt wörden vuur wonningbouw. Et hoolt wörd dan mengd met kalk en aandere beendmiddelen. In [[Fraankriek]] en [[Groot-Brittanië]] zeent al meardere doezende huze op disse wieze bouwd. Duur de hennepdelen hef et ne gode wöarmtemassa en wöarmte-ofvoor. Meestal wörd der op disse wieze bouwd um ne lastdreagend hooltskelet. Doarnöast wordt hennepvezels broekt in isolasiematten vuur in de spouwmuren. ==Geneaskeunde== Hennep as medisien broeken mag in völle laanden. Cannabis kö'j as medisien in [[Nederlaand]] en [[België]] op doktersvuurskrift kriegen bie den [[apotheek]]. Slim zeke leu magnt absoluut gin kwoalike stoffen binnenkriegen. Doarumme wörd medisinale hennep ekweekt in een laboratorium. Et ennigste bedrief wat det in Nederlaand mag is Bedrocan. Zee hebt dree soorten: Bedrobinol, Bedrocan en Bediolgranulaat. Disse hebt verskillende gradasies [[THC]] en [[CBD]]. Kannabis roken is vuur völle zeke leu onneudig gevöarlik. Doarumme wörd medisinalen kannabis meesstieds as [[thee]] dreunken of inoasemd met nen verdaamper. Et is duur de wetenskop anteund at medisinalen kannabis helpet bie de volgende zeektes: *Anhooldende zearte bie bv. [[aids]], [[kaanker]] of [[ofzetten (geneaskeunde)|ofzetten]]. *Meender zin an etten of slimme beroerdighead duur aids of kaanker. *Slimmen spierkraamp of skade an et ruggenmaarg duur [[Multiple Sclerose]]. *Et syndroom van [[Gilles de la Tourette]]. ==Verdeuwende middelen== *De dreugde ofriepte blomen van neet-bevruchte vröwelike hennepplaanten (sensemilla) wordt [[marihuana]] neumd. Ze wordt keuzen um öaren hogen inhoold van geestanzettende stoffen. Marihuana wörd vuural [[roken|rookt]] en mangs ook getten. Alle kannabisplaanten hebt delta-8 en delta-9 [[tetrahydrocannabinol]] (THC) en zestig kannabinoïden in verskeaidene samenstelling. Industriëlen hennep mag volgens EU-normen neet meer as 0,2% THC bevatten. Kannabis wat as geestverroemend middel teeld wörd, hef tusken 3 en 20% THC. *Hasj is ne vaste, [[tear]]achtige bewaarking van hennep[[hars]]. Et kan met dezelfde plaantdelen maakt worden as marihuana. Hasj kan beaide oet männelike en vröwelike bladen haald worden. Hiervuur mut ne soort broekt worden wat harsklieren op et blad hef. Hasj is der ook in nen (hoaste) vlöaiboaren vörm. Dit wörd maakt duur de THC oet de plaante te oonttrekken. Disse Deze hasj(-öllie) neumt ze ook wal Butane Honey Oil (Butaanhonnigöllie, BHO), umdet butaan as oonttrekkingsmiddel broekt wörd en et eandprodukt op honnig lik. Dissen vörm keump neet vake vuur umdet oonttrekken met butaan gevöarlik is. bie nen aanderen vörm van hasj-öllie, alcohol hash oil (AHO), wörd alkohol broekt. ==Skoonheadsprodukte== Umdet et ne dreuge öllie is en doarum lecht in et vel intrekt, wörd hennepöllie in völle skoonheadsprodukte broekt. ==Veevoor== Hennep wörd van vroger oet broekt as voor vuur herkauwers. Ook in België zeent der een antal boeren dee as de hele plaante verhakselt en an de beeste voort, met geunstige oetkomsten. Wiedter oonderzeuk mut oetwiezen of hennep mear eiwit hef as hakselmaïs. As det zo wean zol, was et ne belangrieke verbettering vuur de groond en et groondwater. ==Natuurlik bestriedingsmiddel== In de deelstoat [[Ontario]] in [[Kanada]] wörd hennep wal es kweekt as natuurlik bestriedingsmiddel. Kannabis gröait zo onmeundig rap det et neet bloots alle [[roed]] oawerwoekert, mer ook zikzelf. Dit wörd ook wal es ''natural outcrop'' neumd. In beste klimaten hooft zonne gröairoonde mer 90 deage te doeren. ==Verzakkingsbestrieding== In [[Azië]] wör kannabis broekt as weendskaarm. De wörtel van kannabis gröait zo rechtopstoand det et de groond good vaste heuld tegen verzakking. Ook in Nederlaand en België wörd et wal es broekt as weendskaarm en 'rikken'. [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Plaante]] 7vjhb35xyl880v4otkwdylefdrezpu1 0 26406 321348 300767 2022-08-05T10:50:22Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki '''Kunstklookte''', '''kunstklookheid''', '''masjinenverstand''' of '''kunstmoatige intelligensie''' is [[klookheid]] in [[masjine]]s. In de [[komputerwetenskap]] neumt ze onderzeuk noar kunstklookte studies oawer "[[kloke agenten]]": apparaten dee öare umgeving bekiekt en doarop öar handelen anpast um ne opdracht et beste oet te voren. Veur gewone leu wis de term "kunstklookte" op ne masjine met "verstandelik" vermogen, wat leu met et menskelike verstand liekent, zo as "learen" en "problemen oplössen". Noe dat masjines verdan mear könt, wordt verstandelike meugendheden neet mear metrekkend woarvan eerst meand wör at ze klookheid neudig harren. [[Karakterherkenning]] is bie veurbeeld zo gewoon wörden dat et neet länger geldt as "keunstklookte".<ref>Schank, Roger C. "Where's the AI". AI magazine, 1991. vol 12:4. p38</ref> Meugelikheden dee op dit ogenblik as kunstklookte te book stoat zint onder mear [[natuurlik sproakbegrip]], hoogweardig stried leaveren in strategiese spellen (zo as [[skaakn|schaken]] en [[Go (spel)|Go]]), [[zelfsteurende auto's]], kloke wegbepoaling in [[Content Delivery Netwark]]en en et oetpluzen van ingewikkelde gegeavens. ==Wetenskap== Onderzeuk noar kunstklookte is opdeeld in deelvelden dee kiekt noar bepoalde problemen, spesifieke benöaderingen, noar et gebroek van gerei, of noar et veurthelpen van bepoalde toopassingen. De heufdproblemen van kunstklookte umvat [[redenering]], [[kennis]], zelfsteurend plannen, learen, natuurlike sproakverwarking, beleaving en de meugelikheid um dinge te verplaatsen en an te passen. Algemene kunstklookte is ene van de doelen op langen doer. Doarveur broekt onderzeukers statistiek, rekkenkundige klookte en tradisjonele symboliese kunstklookte. In kunstklookte wörd völle gereedskappen broekt, zo as zeukopdrachtverbettering en rekkenkundige verbettering, logika, woarskienlikheidsrekkening en ekonomie. Bie kunstklookte sprekt wetenskappen van [[komputerwetenskappen|komputers]], [[rekkenkundige wetenskap|rekkenlear]], [[psychologie]], [[sproaklear]], [[filosofie]], [[neurowetenskap]] en [[kunstpsychologie]] an. ==Fantasie, filosofie, geskiedenis== Dit veld wör grondt op de bewearing dat menskelike klookte "zo nauw beskreven worden kan dat der ne masjine bouwd kan worden um et noa te doon". Hierbie komt filosofiese vroagstukken lös oaver de oard van et verstand en de ethiek van et maken van kunstweazens met menskelike klookte. Hieroawer wörd al sind de oldheid filosofeerd in verhalen en filosofie. Wat leu meant at kunstklookte ook gevöarlik veur de mensheid wean kan as et zonder steuring wiedter ontwikkelt.<ref>http://betanews.com/2016/10/21/artificial-intelligence-stephen-hawking/</ref> In et [[21e eeuw|21ste joarhonderd]] hebt zowal harde as zachte kunstklookte ne opleaving kregen deur ne verbettering van komputerkracht, umvang van oefensets en theoreties begrip. Kunstklooktetechnieken zint onmisboar wörden in technologie. Et helpt völle oetdagingen oplössen in komputerwetenskap. ==Naamherkomst== Den [[Tweants|Twents]]en naam kunstklookte is ne letterlike umzetting en samentrekking van et [[Engels]]e ''artificial intelligence''. In [[2017]] wun "kunstklookte" et met 26/20 stemmen van kunstmoatige intelligensie in ne [[Facebook]]- en [[Twitter]]-stemming oawer de juuste umzetting van et woord. <references /> [[Kategorie: Tweants artikel]] [[Kategorie: Technologie]] q5yb6o51le3l7098ldsq7k8ilx7qho4 0 29989 321347 320103 2022-08-05T10:49:26Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Laandtabel-twd | naaminlaandssproak=Jamhuri ya Kenya | naam-nds=Kenia | vlagge=Flag of Kenya.svg | naam=Kenia | woapn=Coat of arms of Kenya (Official).svg | lokasie=LocationKenya.svg | sproaken=[[engelsk]], [[swahili]], [[kikuyu]], [[luhiya]], [[luo]], [[kalenjin]], [[kamba]], [[kisii]], [[meru]] | heufdstad=[[Nairobi]] | regeringsvörm=Federale republik | religie=Christendom (83%), Islam (15%), Hinduisme, buddhisme | pctwater=2.3 | km2=580.367 | dichtheid=78 | inwonners=49.364.325 |region=KE | breedtegroad=1/16//S | lengtegroad=36/48//E | volksleed="Ee Mungu Nguvu Yetu" (Oh God of all creation) | munteenheid=Keniaanske shilling | valutakode=KES |tiedzone=UTC+3 (EAT) | feestdag= |tld=ke | laandkode=KE | tel=+254 | webstea= | ofbeelding2= | umskrieving2= }} '''Kenia''' of '''Kenya''', officieel de '''Keniaanske Republik''' ([[Swahili]]: ''Jamhuri ya Kenya'') is een land in [[Afrika]]. Med de klokke med grenset Kenia an [[Süüd-Sudan]] en [[Ethiopie]] in et noorden, [[Somalie]] in et noordousten, den [[Indisken Oceaan]] en de [[Seychellen]] in et süüdousten, [[Tanzania]] in et süden en an [[Uganda]] in et westen. Bestüürlik besteyt et uut 47 half-unafhankelike gråvskappen med yders nen eygen guvernöör. Med 580.367 kilometer in et veerkant is Kenia et 48.-gröätste land up de wearld en med meyr as 52,2 miljoon inwoaners et 27. drukstbevolkte land.<ref>[https://population.un.org/wpp/DataQuery/ population.un.org. World Population Prospects - Population Division - United Nations.] Bekeaken up 29 januåry 2019.</ref> Höyvdstad van Kenia is [[Nairobi]]. De öldste stad en vrogere höyvdstad is [[Mombasa]]. [[Kisumu Stad]] is de dardegröätste stad en binnenlandske haven an et [[Viktoriameyr]]. Andere vöärname steadelike gebeden sint [[Nakuru]] en [[Eldoret]]. Rund 500 [[Christus|v. Kr.]] tröäken nilotiske herders vanuut et hüdige [[Süüd]]-[[Sudan]] når Kenia. Europeeske [[kolonialisme|kolonisaty]] van Kenia begün in de 19. eywe, do as de europeanen meyr et binnenland intröäken. Et hüdige Kenia untstünd uut nen beskarmståt dee et [[Britske Ryk]] in [[1895]] uutröäp en de dårup volgende keniaanske kolony, den as in [[1920]] begün. Verskillende uneynigheden tüsken [[Grout-Brittannie]] en de kolony leidden töt de [[Mau Mau-upstand]] in [[1952]] en et uutroupen van de unafhankelikheid in [[1963]]. Kenia bleav dårnå lid van et [[Britske Gemenebest]]. De hüdige [[grundwet]] stamt uut [[2010]] en vervangt de unafhankelikheidsgrundwet van 1963. Kenia is ne presidentiäle representative demokratiske republik, wårin verköäsen verteagenwoordigers de belangen van de inwoaners behartiget en de president ståtshöyvd en regeyringsleider is. Et land is anslöäten by de [[Vereynigde Natys]], [[Wearldbanke]], [[Internationaal Monetäär Funds]]. [[COMESA]] en andere internationale organisatys. Med een döärsneyde inkoamen van 1460<ref>[https://data.worldbank.org/indicator/ny.gnp.pcap.cd?year_high_desc=true data.worldbank.org. GNI per capita, Atlas method (current US$).] Bekeaken up 29 januåry 2019.</ref> hevt Kenia ne middellaege inkoamensekonomy. Nå [[Ethiopie]] is Kenia de gröätste ekonomy van oust- en middel-Afrika,<ref>[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2008&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=664&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=69&pr.y=14 imf.org. Kenia GDP purchasing power 2010: 66 Billion]. 14 September 2006.</ref> med Nairobi as regionaal kommercieel centrum. Landbouw is de gröätste sektor, tea en koffy brengt et meyste geld up. Blomenuutvoor wördt ouk vöärtan belangryker. De deenstenindustry is ne andere groute ekonomiske inkoamstenbrunne, med name tourisme. Kenia is lidmåt van et Oust-Afrikaanse Handelsblok. Gröätste afsetmarkt vöär Kenia is vöäral Afrika selv, med de Europeeske Unie as gode tweyde.<ref>[http://www.brookings.edu/~/media/research/files/papers/2016/05/16-kenya-country-case-study/kenya-country-case.pdf Mwangi S. Kumenyi, Francis M Mwega en Njuguna s. Ndung'u. The African Lions: Kenya country case study. Mei 2016. The Brookings Institution.] Bekeaken up 23 mei 2016.</ref> ==Etymology== Kenia is vernöömd når de [[Barg Kenia]]. De moderne name wör vöär et eyrste dale skreaven döär den [[düütskland|düütsken]] verkenner [[Johann Ludwig Krapf]] in de [[19e eeuw|19. eyw]]. Tydens synen trektocht med nen [[Kamba (volk)|Kambakaravaan]] under leiding van den legendarisken handelsman [[Höyvdman Kivoi]] saggen Krapf nen bargtop en vröäg wo as den heaten. Kivoi seade "''Kĩ-Nyaa''" of "''Kĩĩma- Kĩĩnyaa''", wårskynlik ümdat et swarte gesteynde en witten sney up de töppe em deaden denken an nen [[struusvoagel]].<ref>Sullivan, Paul (2006). ''Kikuyu Districts''. Mkuki na Nyota Publishers, Dar es Salaam, Tanzania.</ref> Et Agikuyuvolk, dee as up de flanken van de Kenia woanet, nömet et ''Kĩrĩma Kĩrĩnyaga'' in öäre [[Kikuyu]]-språke, terwyl as de [[Embu (volk)|Embu]] em de "Kirenyaa" nömet. Alle drey de naams hebt de selvde beteakenis.<ref>[http://www.kenyaembassy.com/aboutkenyahistory.html Kenyaembassy.com. "History".] Bekeaken up 13 mei 2016.</ref> Ludwig Krapf skreav beide ''Kenia'' en ''Kegnia'' as namen dale.<ref>Krapf, Johann Ludwig (1860). "Travels, Researches, and Missionary Labours in Eastern Africa. Frank Cass & Co. Ltd, London.</ref> Up ne kaarte uut [[1882]], teakend döär Joseph Thompsons, nen [[skotland|skotsken]] geoloogg en natuurundersöker, steyt de Barg Kenia as Mt. Kenia. De bargname is ne [[pars pro toto]] vöär et heyle land wörden. Toch köäm et noch nit heyl rap in bruuk. In de vroge koloniale tyd wör et land et [[Oust-Afrikaanske Protektoraat]] enömed. Pas in [[1920]] wör de name veranderd in de Keniaanske Kolony. ==Geskydenisse== ===Prehistory=== [[File:Turkana Boy.jpg|thumb|upright=0.65|left|Den [[Turkana-jungen]], et [[fossyl]] van ne 1,6-miljoon jår olde [[menskachtige]] den as by et geslacht ''[[Homo erectus]]'' höyrt.]] Vündste van fossylen in Kenia wyset dat aapachtigen al 20 miljoon jår terügge al in et gebeed rundlöypen. Vündste by et [[Turkanamear]] töynet an dat [[menskachtige]]n so as de ''[[Homo habilis]]'' (tüsken 1,8 en 2,5 miljoon jår eleaden) en ''[[Homo erectus]]'' (tüsken 1,9 miljoon en 350,000 jår terügge) möägelik rechtstreykse vöärolders sint van de moderne ''[[Homo sapiens]]'' en leavden in et [[Pleistoceen]]. By upgravingen an et Turkanamear in [[1984]] untdekkeden paleoantropoloog Richard Leakey en Kamoya Kimeu de [[Turkana-jungen]], een 1,6 miljoon jår old fossyl dee by de ''Homo erectus'' höyrt. Ölder undersöök når vroge menskachtigen steyt ouk up naam van Mark en Louis Leakey, dee de vrogste archeologiske upgraevingen leidden by [[Olorgesailie]] en [[Hyrax-höyvel]]. ===Neolitisk=== De eyrste inwoaners van et hüdigendaagse Kenia warren [[Jager-gadderaars]], ungeveyr so as de moderne [[Khoisan]]-spreakers.<ref>Ehret, C. (2002) ''The Civilizations of Africa: a History to 1800'', University Press of Virginia, ISBN 0-8139-2085-X.</ref> Disse lüde wördden händig-an verdrüngen döär [[Kusjitisk]]e herdersvolker uut de [[Hoorn van Afrika]].<ref>Ehret, C. (1980) ''The historical reconstruction of Southern Cushitic phonology and vocabulary'', Kölner Beiträge zur Afrikanistik 5, Bd., Reimer, Berlin.</ref> Tydens et vroge [[Holoceen]] versköäv et lokale klimaat van dröyge når natter, wårdöär kulturele traditys as [[laandbouw|landbow]] en [[herderye]] kunden untwikkelen. Ründ 500 [[Jezus Christus|v. Kr.]] tröäken [[nilo-saharaanske språken|nilotiske]] [[veyholderye|veyholders]] vanuut et hüdige Süüd-Sudan Kenia binnen.<ref>Ehret, C. (1983) ''Culture History in the Southern Sudan'', J. Mack, P. Robertshaw, Eds., British Institute in Eastern Africa, Nairobi, pp. 19–48, ISBN 1-872566-04-9.</ref><ref>Ambrose, S.H. (1982). "Archaeological and linguistic reconstructions of history in East Africa." In Ehert, C., and Posnansky, M. (eds.), ''The archaeological and linguistic reconstruction of African history'', University of California Press, ISBN 0-520-04593-9.</ref> Rund et eyrste millenium warren ouk [[bantu-språken|bantu]]-volker der hen etröäken.<ref>Ehret, C. (1998) ''An African Classical Age : Eastern and Southern Africa in World History, 1000 B.C. to A.D. 400.'', University Press of Virginia, Charlottesville, pp. xvii, 354, ISBN 0-8139-2057-4.</ref> Disse lüde köämen oorsprunkelik vanaf de [[Benuerivyr]] in [[West-Afrika]], wår as vandage den dag oust-[[Nigeria]] en west-[[Kameruun]] ligt.<ref>Smith, C. Wayne (1995) ''Crop Production: Evolution, History, and Technology'', John Wiley & Sons, p. 132, ISBN 0-471-07972-3.</ref> De bantumigraty brachden nye untwikkelingen in landbow en [[metaalbewarking]] når et gebeed. Hüdigendaagse bantugrupen sint under meyr de [[Kikuyu (volk)|Kikuyu]], [[Luhya (volk)|Luhya]], [[Kamba (volk)|Kamba]], [[Gusii (volk)|Kisii]], [[Meru (volk)|Meru]], [[Kuria (volk)|Kuria]], [[Aembu]], [[Ambeere]], [[Wadawida]]-Watuweta, Wapokomo en [[Mijikenda (volk)|Mijikenda]]. Upmarkelike vöärhistoriske steades in et keniaanske binnenland sint de archeo-astronomiske steade [[Namoratunga]] up et wedsten van et Turkanameyr en et ummüürde kamp [[ThimLich Ohinga]] in de gråfskap [[Migori]]. ===Swahilikultuur en handel (1. – 19. eyw)=== [[File:Lamu door.jpg|thumb|Ne döäre med traditioneel [[Swahili-kultuur|Swahili]]-holsnywark in [[Lamu]].]] Al längere tyd was de keniaanske küste een huus vöär grupen metaalbewarkers en Bantu-buren, jagers en viskerslüde. Dee understütden de [[ekonomy]] med landbow, viskerye, metaal en handel med et butenland. Disse grupen vörmden de vrogste stadståten en wörden samenlik [[Asanie]] nöömd.<ref>[https://www.pbs.org/wonders/fr_e2.htm Pbs.org. "Wonders of the African World."] Bekeaken up 16 april 2010.</ref> Teagen et 1. jårhunderd gungen stadståten as [[Mombasa]], [[Malindi]] en [[Zanzibar]] handelsbunden an med [[Arabyren (volk)|Arabyren]]. Hyrdöär gröiden de ekonomien, wör de [[islam]] introduceerd en kreyg de swahili-bantuspråke vöäle arabiske trekken. De swahili-stadståten vörmden een handelsnetwark.<ref>[http://www.swahilihub.com/JifunzeKiswahili/-/1306806/1333292/-/jbyx02z/-/index.html Swahilihub.com. "History and Origin of Swahili – Jifunze Kiswahili"]. Bekeaken up 17 juli 2016.</ref><ref>Don Nanjira, Daniel (2010) [https://books.google.com/books?id=LZuxGsXVPoMC&printsec=frontcover ''African Foreign Policy and Diplomacy: From Antiquity to the 21st century''], ABC-CLIO, p. 114. ISBN 0-313-37982-3.</ref> Vöäle geskydkündigen meynden lange tyd dat de stadståten stichted warren dÖär arabiske of persiske handelslüde, mär upgraevingen wyset dat de stadståten inheymsk begünnen en dat se undanks butenmarksk inwark toch in grundbeginsel bantu warren.<ref>Spear, Thomas (2000)."Early Swahili History Reconsidered." The International Journal of African Historical Studies. vol 33, is 2. p257–290. jstor: 220649. Doi 10.2307/220649.</ref> Et [[Sultanaat van Kilwa]] was een middeleywsk [[sultanaat]] rund [[Kilwa Kisiwani]] in et hüdige [[Tanzania]]. In de beste dage güng dat oaver de heyle swahiliküste, med Kenia der by in. Der wördt beweyrd dat et in et 10. jårhunderd sticht wör döär [[Ali ibn al-Hassan Shirazi]]<ref>شاكر مصطفى, ''موسوعة دوال العالم الأسلامي ورجالها الجزء الثالث'', (دار العلم للملايين: 1993), p. 1360</ref> nen persisken sultan uut [[Shiraz]] in süüd-Iran.<ref>Hastings, James (2003) ''Encyclopedia of Religion and Ethics Part 24'', Kessinger Publishing, p. 847</ref> Toch beweyret gelearden dat de Swahili de verhalen oaver arabisken of persisken oorsprung versünnen hadden üm öäre oaverhearsking good te küren.<ref>[https://www.britishmuseum.org/pdf/SwahiliCoast_TeachersNotes.pdf British Museum. "The wealth of Africa The Swahili Coast."] Bekeaken up 7 June 2017.</ref><ref>[https://www.thoughtco.com/swahili-culture-guide-171638 K. Kris Hirst. "Swahili Culture Guide – The Rise and Fall of Swahili States."] 12 February 2017. Bekeaken up 10 juni 2017.</ref> Vanaf et 10. jårhunderd begünnen de hearskers van Kilwa med groute moskeen te bowen en koaperen münten te gebruken.<ref>[https://books.google.com/books?id=kVwhcDDhHQkC&printsec=frontcover Nicolini, Beatrice and Watson, Penelope-Jane (2004). ''Makran, Oman, and Zanzibar'', Volume 3 van Islam in Africa, BRILL, p. 62] ISBN 90-04-13780-7.</ref> [[File:British Museum Kilwa pot sherds.jpg|thumb|Potskarven uut et [[Sultanaat van Kilwa]], sticht in et 10. jårhunderd döär den [[Persen (volk)|persisken]] sultan [[Ali ibn al-Hassan Shirazi]].]] De Swahili bowden Mombasa uut töt ne belangryke havenstad en güngen handelsbanden an med andere kortby-liggende stadståten en kommerciäle centra in Persie, Arabie, en selvs India.<ref>[https://books.google.com/?id=6u3CRDloG-YC&pg=PA22 Alsayyad, Nezar. "Hybrid Urbanism." Greenwood Publishing Group, 30 maert 2001.] ISBN 978-0-275-96612-6.</ref> Teagen de 15. eyw köäm den [[Portugal|portugeesken]] reisiger [[Duarte Barbosa]] in Mombasa en skreav dat "et ne steade is med vöäle verkeyr en nen goden haven wår as altyd meanige soorten kleine skeypkes en groute skeypen ligget, wårvan der vöäle vanuut Sofala koamet en anderen uut Cambay en Melinde en anderen dee når et eiland Zanzibar seilet."<ref>[https://books.google.com/?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA24Ali, Shanti Sadiq. "The African Dispersal in the Deccan." Orient Blackswan, 1996. ISBN 978-81-250-0485-1.]</ref> Later, do as in de 17. eywe de Swahiliküste under hearskåppye van de [[Omani-arabyren]] köäm, wör de [[Arabiske slavenhandel]] uutbreidet üm an de vråge van de plantages in [[Oman]] en [[Zanzibar]] te vuldoon.<ref>"[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/548305/slavery/24157/Slave-societies Slavery (sociology)]". ''Encyclopædia Britannica'' Online.</ref> Anvankelik köämen de handelslüde vöärnamelik uut Oman, mär later vöäle uut Zanzibar (so as [[Tippu Tip]]).<ref>[http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/data/2001/10/01/html/ft_20011001.6.html Swahili Coast]. ''National Geographic''.</ref> Dårby begünnen de portugesen slaven te koupen van de Omani en Zanzibari, do as de britten uutskeidden med de transatlantiske slavenhandel. Et [[Swahili]], ne bantuspråke med leynwöörde uut arabiske, persiske en andere ousterske en süüdasiastiske streaken (en inmiddels ouk engelsk), wör uuteindelik de ''[[lingua franca]]'' vöär handel tüsken de verskillende volker. Vöär hunderden jåren hevt de keniaanske küste ne belangryke steade weasd vöär handelslüde en untdekkingsvöärders. In [[1414]] köäm den [[Volksrippebliek China|chineesken]] handelsreisiger [[Zheng He]] uut de [[Ming-dynasty]] når de oust-afrikaanske küste tydens syne lätste [[Skatreisen|skatreise]].<ref>[https://www.pbs.org/wgbh/nova/ancient/ancient-chinese-explorers.html PBS.org. "Ancient chinese explorers."] Bekeaken up 12 oktober 2015.</ref> Veerentachtig jår later, in [[1498]], köäm den portugeesken untdekkingsreisiger [[Vasco da Gama]] in [[Malindi]]. ===Britsk Kenia (1888–1962)=== [[File:Africa 1909 16a.png|thumb|[[Britsk Oust-Afrika]] in 1909]] Et koloniale verleaden van Kenia begint by et uprichten van nen [[Düütske Ryk|Düütsken]] beskarmståt oaver et küstbesit van de Sultan van Zanzibar in [[1885]], wårnå in [[1888]] de [[Keiserlike Britske Oust-Afrikaanske Kompany]] der oaverhen köäm. Keiserlike stryd wör vöärkoamen döärdat Düütskland de küstgebeden an Grout-Britannie gavven in [[1890]]. Kört dårup wör de [[Ugandeeske Spoarlyne]] döär et land legd. Van [[1890]] töt [[1900]] vöchtden een paar volker teagen de spoarlyne, med name de [[Nandi (volk)|Nandi]] under anvoring van ''[[Orkoiyot]]'' [[Koitalel Arap Samoei]]. Toch güngen de britten der med vöärtan. De ''Nandi'' warren de eyrsten dee in een reservaat estöäken wörden üm se van de spoarlyne weg te holden. In dee tyd wördden der een flink antal vaklüde uut [[India]] haald üm an de spoarlyne te warken.<ref>R. Mugo Gatheru (2005) ''Kenya: From Colonization to Independence, 1888–1970'', McFarland, ISBN|0-7864-2199-1</ref> See en öäre nåkoamelingen sint de basis van een antal kenmarkend indiaske gemeynskappen in Kenia, so as de Ismaili-moslims en [[Sikh]].<ref>[http://orvillejenkins.com/profiles/sikh.html Orvillejenkins.com. "Sikh."] Bekeaken up 16 april 2010.</ref> By den anleg van et spoar döär [[Tsavo]] wördden tüsken de 28 en 31 spoarwarkers douddån döär twey [[leywe|leywen]] dee bekend ståt as de [[Männeslachters van Tsavo]]. Volgens de verhalen warren de deers so'n probleem dat selvs Hear Salisbury, de domålige Eyrste Minister, et ankaartden vöär et britske [[Hougerhuus]]. Do as den [[Eyrsten Wearldoorlog]] uutbröäk in [[1914]], slöäten de guvernöörs van [[Britsk Oust-Afrika]] en [[Düütsk Oust-Afrika]] een wåpenstilstand üm de junge kolonys uut de stryd te holden. [[Paul von Lettow-Vorbeck| Luitenant Kolonel Paul von Lettow-Vorbeck]] leidden et lokale düütske leager, vastbeslöäten üm so vöäle möägelik engelske besittingen in handen te krygen. Sunder hülpe vanuut Düütskland lükkeden et em töt et ende van den oorlog ne suksesvulle [[guerillaoorlog|guerillastryd]] te voren, döär te leaven van de natüür en innöämene britske vöärråden. Pas veerteen dage nå et underskryven van de wåpenstilstand in [[1918]] gavven Von Lettow-Vorbeck sik oaver. Hee was do al in [[Noord-Rodesie]] (et hüdige Zambia). [[File:Kurve bei Mombasa.jpg|thumb|upright=1.35|The [[Kenia–Ugandalyne]] by [[Mombasa]], rund 1899.]] Üm Von Lettow-Vorbeck achternå te sitten, löäten de britten et [[Britsk Indiske Leager]] oaverkoamen vanuut [[Britsk Raj]] in [[India]]. Mär se hadden unmündig vöäle draegers nöydig üm alle vöärråden te voot depe et land in te krygen. Dårup wör et [[Draegerkorps]] uprichted en 400.000 afrikanen uproupen. Uutendelik leidden dat under de afrikanen töt meyr selvbewüstheid en arger oaver öäre behandeling. In 1920 wör de Oust-Afrikaanske Beskarmståt in ne kolony ümsat en når Kenia ümnöömd. In de eyrste hälvte van de 20. eyw wördden de binnenlandse houglanden untgünnen döär britske en andere europeeske buren, dee ryke wördden an [[koffy]]- en [[tea]]-plantages.<ref>[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,901759-3,00.html "We Want Our Country"]. ''Time''. 5 November 1965.</ref> (Eyne beskryving van disse tyd van verandering döär de ougen van nen kolonist is ''Uut Afrika'' van [[Daenemarken|daenske]] skryvster Barones Karen von Blixen-Finecke, uutgeaven in [[1937]].) Teagen de jåren '30 van de 20. eyw woanden der ungeveyr 30.000 blanke kolonisten in et gebeed. See kreagen politiken invlood döärdat se bydröägen an de marktekonomy. Toch woanden der al meyr as ne miljoon stamleyden van et [[Kikuyu (volk)|Kikuyu-volk]] in de binnenlandse houglanden. Ümdat dee as rundtrekkende buren leavden, makeden se nit up Europeeske wyse anspråke up et land. Üm de eygene belangen te beskarmen, verböäden de kolonisten et verbowen van koffy, voorden ne hüttenbelasting in en de landlousen kreagen stöädigan minder land toweysen as uuttuusk vöär et wark wat se leyverden. Dårup tröäken der machtige grupen lüde richting de steaden. Teagen de vyvtiger jåren woanden der rund de 80.000 blanke kolonisten in Kenia.<ref>"''[https://books.google.com/books?id=R-r3g6OdLEUC&pg=PA28 Kenya]''". Matthew Firestone (2009). p. 28. ISBN|1-74104-773-0.</ref> Tydens de [[Tweyde Wearldoorlog]] was Kenia ne vöärname brunne van mankracht en vöärråden vöär et Vereynigd Köäninkryk. Ouk in Kenia selv wör der vöchten, tüsken de Allieerden en [[Köyninkryk Italie|italiaanske]] trupen, doo as dee lätsten tüsken 1940 en 1941 Kenia binnenvöllen. [[Wajir]] en [[Malindi]] wördden ouk bombardeerd. Do as de britske [[Köäninginne Elizabeth II|Princesse Elizabeth]] en öären man [[Prins Philip]] up vakanty warren in Kenia in [[1952]], köäm öären vader [[Köänink George VI]] uut de tyd. De junge princesse güng medeyne når huus en wör een jår later kroned töt Köäniginne Elizabeth II.<ref>[https://www.telegraph.co.uk/news/uknews/the_queens_diamond_jubilee/9046958/Diamond-Jubilee-the-moment-that-Princess-Elizabeth-became-Queen.html Vickers, Hugo. "Diamond Jubilee: the moment that Princess Elizabeth became Queen." The Daily Telegraph, London.] Bekeaken up 29 januari 2012.</ref> ===Mau Mau-upstand=== [[File:Statue of Dedan Kimathi Nairobi, Kenya.jpg|thumb|Standbeald van [[Dedan Kimathi]], nen keniaansken upstandsleider van et [[Mau Mau]]-leager wat as teagen et britske koloniale systeem vöcht.]] Tüsken oktober 1952 en december 1959 was der upröör in Kenia vanweage de Mau Mau-upstand teagen britske oaverhearsking. Leaden van de Mau Mau, ouk bekend as et keniaanske land- en vryheidsleager, höyrden vöäral by de Kikuyu-stamme. Den guvernöör vröäg britske en afrikaanske trupen an, wårunder de [[Köäninglike Afrikaanske Skütterye]]. De britten startden underdrükkingsveldtochten. In mei 1953 nöär Generaal Sir George Erskine de leiding as leagerleider van koloniale strydkrachten, med persöynlike goodköäring van [[Winston Churchill]].<ref>Maloba, Wunyabari O. (1993) ''Mau Mau and Kenya: An Analysis of Peasant Revolt'', Indiana University Press, 0852557450.</ref> Med et gevangenneamen van Warũhiũ Itote (ouk bekend as [[Generaal China]]) up 15 january 1954 en de dårup volgende undervråging kreagen de britten beater insicht in de Mau Mau-organisaty. Under de name Operaty Anbeald beleagerden de britten up 24 april 1954 Nairobi. De besetters wördden döärelichted en anhangers van de Mau Mau når [[gevangenkamp]]en stüürd. Vöär de oaverwinning was de Home Guard et belangrykste leagerunderdeyl, ümdat et bestünd uut afrikanen dee as trow an de krone warren en nit uut butenlanders so as et [[Britse Leager]] of de Köäninglike Afrikaanske Skütterye. Teagen et ende van den upstand had de Home Guard 4686 Mau Mau ümmebracht, wat 42% van alle upstandelingen was. Et grypen van [[Dedan Kimathi]] up 21 oktober 1956 in [[Nyeri]] gavven den döärslag vöär et verslån van de Mau Mau. In disse tyd güng et beleid vöär landtowysing flink up de sküppe. Et belangrykste hyrin was et Swynnertonplan, wårmed kroongetrowe lüde ne beloaning kreagen en Mau Mau-anhangers straffed wördden. ===Unafhanglikheid=== [[File:Jomo Kenyatta.jpg|thumb|upright|left|[[Jomo Kenyatta]], den eyrsten president en stichter van Kenia.]] De eyrste direkte verkesingen vöär inheymske kenianen vöär den Wetgeavenden Råd wördden in [[1957]] hölden. Undanks de hoape van de britten up winst van 'gemåtigde' lokale rivalen, was et de [[Keniaansk Afrikaanske Nationale Uny]] (KANU) van [[Jomo Kenyatta]] dee ne regeyring vörmden. De Keniaanske Kolony en de Keniaanske Beskarmståt köämen beide te ende up 12 december [[1963]], do as unafhanglikheid oaver heyl Kenia uutspröäken wör. Et Vereynigd Köäningryk gavven de suvereiniteit oaver. Up etselvde ougenblik dead ouk den sultan van Zanzibar afstand van alle anspråke up et land, so dat Kenia geheyl unafhanglik was.<ref>Roberts-Wray, Kenneth. "Commonwealth and Colonial Law". Stevens, London. 1966. p 762.</ref> Precys een jår later, up 12 december [[1964]], wör Kenia ne republyk under de naam "Republik Kenia". Tegelyke vöcht et keniaanske leager de [[Shiftaoorlog]] teagen de etniske [[Somali (volk)|somaliske]] rebellen in de Noordelike Grensstreake, dee as sik wullen afsplitsen en bie an [[Somalie]] höyren wullen.<ref>Bruce Baker, ''Escape from Domination in Africa: Political Disengagement & Its Consequences'', (Africa World Press: 2003), p.83</ref> Ne wåpenstilstand under de naam Arusha Memorandum wör underskreaven in oktober [[1967]], mär et bleav noch töt 1969 unrüstig.<ref>Hogg, Richard (1986)."The New Pastoralism: Poverty and Dependency in Northern Kenya." Africa: Journal of the International African Institute. Vol 56, is 3. p 319–333. jstor 1160687. Doi 10.2307/1160687.</ref> Üm wydtere invasys te untmodigen underskreav Kenia een verdeadigingsoavereynkumst med [[Ethiopie]] in 1969, den as noch altyd in stand is.<ref>[http://www.globalsecurity.org/military/library/report/1992/BHK.htm Globalsecurity.org (1992). Pike, John. "Post-Independence Low Intensity Conflict in Kenya."] Bekeaken up 16 april 2010.</ref> === Den eyrsten president van Kenia === Med et uutroupen van den Republik Kenia up 12 deccember 1964 wör [[Jomo Kenyatta]] köäsen as president.<ref>[https://web.archive.org/web/20090608141216/http://kenyaun.org/polhistory.html Kenyaun.org (archiveerd). "Kenya at the United Nations." Permanent Mission of the Republic of Kenya to the United Nations (2002).] Archivdåtum: 8 juni 2009. Bekeaken up 15 february 2010.</ref> Under Kenyatta breiden sik [[umkeuperieje|ümköypbårheid]] rap uut in de regeyring, openbåre deensten en sakenwerld. Kenyatta en syne family verrykeden sik med de groutskeypske ankoup van vastgood. Med öäre ankoupen in centraal-Kenia, de [[Riftvallei]] en de küstprovincys kreagen se vöäle hellige landlose kenianen teagen sik. Syne family versköäl sik achter syn presidentiäle amt üm wettelike en administrative obstakels te ümseilen. De Kenyatta's investeerden flink in de hotellerye. Kenyatta selv was eygener van et Leonard Beach Hotel.<ref>Boone, Catherine. April 2012. "Land Conflict and Distributive Politics in Kenya. African Studies Review. vol 55, is 1. p 75–103. Doi 10.1353/arw.2012.0010. ISSN 0002-0206. hdl 2152/19778}}</ref> Kenyatta bleav president töt synen doud up 22 augustus 1978.<ref>Ndegwa, Stephen N. 1999. "Multi-Party Politics in Kenya: the Kenyatta and Moi States and the Triumph of the System in the 1992 Election (review). Africa Today. vol 46, is 2. p 146-148. doi 10.1353/at.1999.0008. ISSN 1527-1978.</ref> [[Daniel arap Moi]] volgden em up. ===Moi-tyd=== Van [[1978]] töt [[2002]] was Daniel Arap Moi president. By verkesingen in [[1979]], [[1983]] (Vervroogde verkesingen) en [[1988]] had den president gin enkele teagenstand. De grundwet skreav ouk mär eyne partye vöär. De vervroogde verkesingen van 1983 warren een gevolg van nen mislükkeden ståtsgreap up 2 augustus [[1982]]. [[File:Moi and Bush.jpg|thumb|[[Daniel arap Moi]], Kenia's tweyden president med [[George W. Bush]] in [[2001]]]] Den mislükkenden ståtsgreap was upesat döär ne laegereplaatsden medwarker van de [[luchtmacht]], suldåt [[Hezekiah Ochuka]]. Hee wör vöäral hülpen döär andere medwarkers van de luchtmacht. Al rap wör den ståtsgreap afkapped döär trupen under leiding van leagerleider [[Mahamoud Mohamed]], nen veteraan uut et somaliske leager. <ref>[https://books.google.com/books?id=3MctAQAAIAAJ Nyamora Communications Limited (1992). "Society". p 12.]</ref> Under andere et gewone leager, de paramilitaere polity en later ouk de gewone polity warren der by. In den nåsleap van de [[Garissaslachting]] van [[1980]] begüngen in [[1984]] keniaanske trupen de [[Wagallaslachting]] teagen dusenden börgers in [[Gråfskap Wajir]]. Pas in [[2011]] wör der een formeel undersöök inricht.<ref>https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-12463001 BBC. "Wagalla massacre: Raila Odinga orders Kenya probe." Skreaven up 14 november 2013. Bekeaken up 11 february 2011.</ref> By de verkesingen van 1988 wördden et ''mlolongo''-systeem invoord, wårby as stemmers sik in ne lyne achter öär favorite kandidåt musten upstellen, in steyde van med anonyme stembiljetten.<ref>[https://web.archive.org/web/20110215084715/http://www.highbeam.com/doc/1P2-1241691.html Harden, Blaine (25 February 1988). "Many Voters Stay Home as Kenya Drops Secret Ballot in Parliamentary Election"]. ''[[The Washington Post]]''.</ref> Vöär vöäle lüde was dit et deeptepünt van een slim undemokratisk regime. Et leidden töt wydverbreid protest vöär bywarking van de grundwet. In de jåren dårup güngen verskeidene klausules up de sküppe, so as denne wårin as mär eyne politike partye möäg.<ref>[https://web.archive.org/web/20100629014936/http://religiousfreedom.lib.virginia.edu/rihand/Kenya.html (archiveerd) Moreno, Pedro C. Handbook on Religious Liberty Around the World. 'Kenya'. The Rutherford Institute. Charlottesville, VA.]</ref> ===Meyrdere partyen en ende van et tydpark-Moi=== Nå 26 jår as eynpartyståt wör Kenia in [[1991]] nen meyrpartyenståt. Up den 28. oktober [[1992]] untbünd Moi et parlement, vyv månd vöärdat syne presidentstyd der up sat. Dårdöär begünnen de verkesingsvöärbereidingen vöär et parlement en de president. Up den 7. december 1992 must et geböären, mär et wör uutesteld tÖt 29 december. Nöäst de hearskende KANU-partye warren der nu ouk andere partyen, so as et [[Forum vöär Herstel van de Demokraty]] in Kenia en FORD Asili. De verkesingen wördden kenmarked döär groatsköälige intimidaty van teagenstanders en lastigvallen van verkesingsbeambten. Et resultåt was ne ekonomiske krisis, hülpen döär etnisk gewald dat uutbröäk ümdat de president wör verdacht van knoien med de verkesingsresultåten üm selv an de macht te blyven.<ref>Keith, Kyle. Politics of the independence of Kenya. 1999, Macmillan. ISBN 978-0333720080.</ref> Toch was disse verkesingsrunde een kantelpunt vöär Kenia, ümdat hyr et ende van Moi syn leiderskap en de oaverhearsking van de KANU begün. Anvanglik bleav Moi an de macht, med [[George Saitoti]] as underpresident. De KANU bleav an de macht med 100 seatels, mär verlöär der 88 an de ses andere partyen. {| class="wikitable" |'''Runde 1 (29 december 1992): uutslage''' |'''Telling''' |- |Antal registreerde keesgerechtigden |7,900,366 |- |Stemmers |5,486,768 (69.4%) |- |Blanco of verkeyrd invülde stembiljetten |61,173 |- |Good invüld |5,425,595 |} {| class="wikitable" |'''Runde 1: Seatelverdeyling''' | colspan="3" | |- |'''Politike gruup''' |'''Totaal''' |- |Kenya African National Union (KANU) |100 |- |Forum for the Restoration of Democracy (FORD-Kenya) |31 |- |Forum for the Restoration of Democracy (FORD-Asili) |31 |- |Democratic Party (DP) |23 |- |Kenya Social Congress (KSC) |1 |- |Kenya National Congress (KNC) |1 |- |Party of independent Candidates of Kenya (PICK) |1 |} In de nåsleap van de partyverkesingen van 1992 köämen 5000 lüde ümme en noch es 75.000 rakeden untheymd.<ref>[http://www.irinnews.org/report/73319/kenya-clashes-elections-and-land-church-keeps-watch-molo Irinnews.org. "Clashes, elections and land - church keeps watch in Molo".| Skreaven up 19 juli 2007.] Bekeaken up 29 januåry 2019.</ref> In de dårupvolgende vyv jåren wördden vöäle polityke verbunden esmeadet in de anloup når de nye verkesingen. In [[1994]] köäm Jaramogi Oginga Odinga uut de tyd en verskeidene koalitys slöäten sik an by syne FORD Kenya-partye. De nye partye nöömden sik de National Democratic Alliance (Nationaal Demokratisk Verbund). Lüde in disse partye kunden et nit eyns worden. Dårup vörmden [[Richard Leakey]] in [[1995]] de Safina-partye, mär den wör uut de verkesingen eweyrd töt 1997.<ref>https://www.bbc.com/news/world-africa-13682176 BBC.com. Kenya profile. Skreaven up 31 januåry 2018.] Bekeaken up 29 januåry 2019.</ref> In 1996 veranderden KANU de grundwet wårdöär Moi noch ne ekstra tyd president möcht weasen. Moi löät sik herkesen en wün ne 5e termine in [[1997]].<ref>[https://crawfurd.dk/africa/kenya_timeline.htm|title=Kenya crawfurd.dk. "History Timeline - historic overview of Kenya, Africa".] Bekeaken up 29 januåry 2019.</ref> Synen winst wör stark bekritiseerd döär syne gröätste teagenstanders [[Mwai Kibaki|Kibaki]] en [[Raila Odinga|Odinga]].<ref>Anderson, David M. (2003). "Kenya's Elections 2002 – The Dawning of a New Era". African Affairs, vol 102, is 407. p 331–342.</ref> Nå synen winst kun Moi grundwettelik nit meyr meddoon an de verkesingen. Vanaf et begin van [[1998]] probeerden Moi de volgende verkesingen te stüren, so dat [[Uhuru Kenyatta]] in [[2002]] president sul worden.<ref>[http://www.africanews.com/2017/10/25/a-look-at-kenya-s-elections-history-since-independence-in-1964/ Africanews.com. "A look at Kenya's elections history since independence in 1964." Skreaven up 25 november 2017.] Bekeaken up 29 januåri 2019.</ref> ===President Kibaki en de weg når ne nye grundwet=== [[File:Nairobi Kibera 04.JPG|thumb|Uutsicht up [[Kibera]], de gröätste [[sloppenwyk]] in Afrika]] Moi syn plan üm Uhuru Kenyatta as syn upvolger te krygen mislükkeden. [[Mwai Kibaki]] en syne opposity-verbund et Nationale Reagenboagverbund ([[National Rainbow Coalition]]) wör den nyen president. Volgens Anderson (2003) meldden lokale en internationale wachters dat de verkesingen eyrlik en sunder inmenging verlöäpen. Et leak een kantelpunt vöär Kenia's demokratisering. In 2005 verwörpen de Kenianen een plan üm de unafhanglikheidsgrundwet van 1963 te vervangen.<ref>[http://www.cmi.no/publications/2368-of-oranges-and-bananas Cmi.no. "Of Oranges and Bananas: The 2005 Kenya Referendum on the Constitution." Chr. Michelsen Institute.] Bekeaken up 13 mei 2016.</ref> Et resultaat was dat de verkesingen van 2007 volgens de olde grundwet verlöypen. Kibaki wör herköäsen in een slim ümstreyden verkesingsverloup wat uutmundden in de [[Keniaanske Krisis van 2007]], med politik en etnisk gewald. Anleiding warren anklachten van de vöärnaamste teagenstander, Raila Odinga, den as beweyrden dat der med de uutslagen esjumeld was en hee selv eygenlik president must weasen. By de rellen köämen 1500 lüde uut de tyd en noch es 600.000 wördden untheymd, wårmed et de slimste upröär in de keniaanske geskedenis was. Üm wydter bloodvergeten te vöärkoamen beslöäten Kibaki en Raila samen te warken. Den lätsten wör do Eyrste Minister.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7344816.stm BBC.co.uk. "Deal to end Kenyan crisis agreed". 12 april 2008.] Bekeaken up 29 januåry 2019.</ref> In juli van 2010 güng Kenia samenwarken med andere oust-afrikaanske landen üm de nye Oust-Afrikaanske Deylmarkt te vörmen.<ref>[https://af.reuters.com/article/kenyaNews/idAFLDE65T2AJ20100701 Reuters.com. "FACTBOX-East African common market begins". Skreaven up 1 juli 2010.] Bekeaken up 29 januåry 2019.</ref> In augustus van 2010 höld Kenia een referendum wårup ne nye [[Grundwet van Kenia|keniaanske grundwet]] uutskreaven wör. Macht van de president wör an banden legd en de centrale regeyring upheaven. ===upheaving van de regeyring en verdeyling van de macht=== Nå anname van de nye grundwet wör Kenia ne presidentiele representative demokraty, wårby as de president van Kenia beide ståtshöyvd, regeyringsleider is. Ouk wör der ne meyrpartyenstelsel insteld. In de grundwet steyt under meyr dat de uutvorende macht by et uutvorende deyl van de regeyring ligt under anvoring van de president den as ouk kabinetsvöärsitter is. Et kabinet besteyt uut lüde van buten et parlement. Wettelike macht ligt uutslutend by et [[Keniaanske Parlement]]. Et rechterlike apparaat is unafhanglik van de beide instantys. In 2011 stüürden Kenia trupen når Somalie üm te vechten teagen [[islam]]itiske terröörgruup [[Al-Shabaab]]. [[File:Secretary Kerry Jokes About HIs Height Standing With Kenyan President Uhuru Kenyatta at the State House in Nairobi (28534132883).jpg|thumb|Keniaanske president [[Uhuru Kenyatta]] med den amerikaansken ståtssekretåris [[John Kerry]] up [[22 augustus]] 2016]] Do as halverweage [[2011]] vöär et tweyde jår te weinig reygen völ, kreag Kenia te maken med de slimste dröygte en dårupvolgenden hunger in 60 jår. Vöäral de noordwestelike [[gråfskap Turkana]] wör slim tröffen.<ref>[http://www.kbc.co.ke/news.asp?nid=71528 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120104173650/http://www.kbc.co.ke/news.asp?nid=71528 Kbc.co.ke]. (Archiveerd). "Red Cross Warns of Catastrophy in Turkana". Koech, Dennis. Skreaven up 4 januåry 2012.] Bekeaken up 7 August 2011.</ref> Lokale skolen wördden der selvs ümme slöäten.<ref>[http://www.indcatholicnews.com/news.php?viewStory=18686 Indcatholicnews.com. "Kenya: schools close as famine takes hold in Turkana." Skreaven up 28 july 2011.] Bekeaken up 7 augustus 2011.</ref> Begin 2012 wör den krisis oaverwünnen döär erichte noudhülpe. hülpbedryve deaden öäre hülpe verleggen når weaderupbow, döär under meyr irrigatykanalen te graeven en söäde uut te deylen.<ref>[https://www.nytimes.com/2012/02/04/world/africa/un-says-famine-in-somalia-is-over-but-risks-remain.html Gettleman, Jeffrey (3 februåry 2012) "U.N. Says Famine in Somalia Is Over, but Risks Remain]. ''The New York Times''.</ref> In 2013 had Kenia syn eyrste algemeyne verkesingen nå den nyen grundwet. Uhuru Kenyatta wün in een slim betwiste uutslag, wårup den teagenstander, Raila Odinga, ne petity uutskreav. Den keniaansken Hougen Råd höld vaste an de oorsprunglike verkesingsuutslage en Kenyatta wör president, med [[William Ruto]] as underpresident. In [[2017]] wün Uhuru Kenyatta syn tweyde ambstyd. Weaderümme wör den uutslag betwyfeld döär Odinga, den as der med når et Hougere Rechtshov güng. Hee klaagden de verkesingskommissy an vöär misbestüür van de verkesingen, en Kenyatta vöär sjummelen. Et Hougere Rechtshov güng der in med en verklården de uutslagen ungeldig.<ref>[https://www.theguardian.com/world/2017/oct/25/kenya-presidential-election-rerun-to-go-ahead-supreme-court The Guardian. Burke, Jason. "Kenya election rerun to go ahead after court fails to rule on delay". Skreaven up 25 oktober 2017.] bekeaken up 29 januåry 2019.</ref> Med disse beslissing gavven et Hougere Rechtshov an dat se öäre unafhanglikheid seriöös nöämen.<ref>[https://www.idlo.int/kenya-court-decision-demonstrates-respect-rule-of-law idlo.int. "Kenya court decision demonstrates respect for rule of law".] Bekeaken up 29 januåry 2019.</ref> Dårnå höld Kenia ne tweyde verkesingsrunde, wår as Uhuru Kenyatta toch wün, ümdat Raila nit med wul doon vanweage unregelmåtigheden.<ref>[https://www.standardmedia.co.ke/article/2001258851/uhuru-kenyatta-wins-repeat-election-with-7-4-million-votes Standardmedia.co.ke. "President Uhuru Kenyatta declared winner of repeat presidential election".] Bekeaken up 29 januåry 2019</ref><ref>[https://www.nytimes.com/2017/10/30/world/africa/kenya-election-kenyatta-odinga.html. New York Times. "President Uhuru Kenyatta declared winner of repeat presidential election".] Bekeaken up 29 januåry 2019.</ref> ==Landskap en klimaat== [[File:Un-kenya.png|thumb|Kaarte van Kenia.]] [[File:Koppen-Geiger Map KEN present.svg|thumb|Klimaatkaarte van Kenia.]] Med 580.367 km²<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ke.html Central Intelligence Agency. The World Factbook. "Kenya". 2012.] Bekeaken up 28 mei 2013.</ref> is Kenia et söävenenveertigste land van de wearld wat uppervlakte angeyt. Et ligt tusken de 5° noord- en süderbreydte en 34° en 42° outsterlängde. Vanaf de küste an den Indisken Oceaan klimt et land geleidelik up töt de houglanden in et binnenland. De houglanden wordet döärsneyden döär de [[Riftvallei]], med up et ousten dårvan ne vrüchtbåre streake. De keniaanske houglanden sint eyne van de beste landbouwstreaken van Afrika.<ref>Central Intelligence Agency. The World Factbook. Potomac Books, Inc. 2010. ISBN 978-1-59797-541-4. p 336.</ref> In de houglanden ligt ouk et höygste punt van Kenia en de eyn-nå-höygste top van et wearlddeyl: De [[Kenia (barg)|Barg Kenia]], med 5199 meater. Vanuut et süden van Kenia is de [[Kilimanjaro]] (5895 meater) in [[Tanzania]] te seen. ===Klimaat=== Kenia is tropisk an de küste, gemåtigd in et binnenland en dröyge in et noorden en noordousten. Der is et heyle jår döär vöäle sünnenskyn en de lüde loupet et heyle jår in summerske kleyder. Meysttyds is et in et binnenland höygerup 's nachtes en 's morgens kuul. Et 'lange reygen'-seisoon duurt van maert/april töt mei/juni. Et 'körte reygen'-seisoon duurt van oktober töt november/december. Mangs is de reygen heavig. Vake valt et 's middags of 's åvends. Tydens de tropiske reygentyd blivt de temperatuur houge. Et heytst is et tüsken februåri en maert, as de lange reygentyd anvangt. Et köldst is et tüsken juli en halv augustus. [[File:A lone giraffe in Nairobi National Park.jpg|thumb|Ne giraffe in [[Nationaal Park Nairobi]], med et stadsansicht van Nairobi der achter]] {|class="wikitable" style="text-align:right;" |+ style="font-size:110%" | Döärsneyde jårtemperaturen !colspan="2" style="text-align:left;"| Stad ! Höygte (m) !! Max (°C) !! Min (°C) |- |align="left" | Mombasa | style="text-align:center;"| <small>küststad</small> | 17 || 32.3 || 23.8 |- |align="left" | Nairobi | style="text-align:center;"| <small>höyvdstad</small> | 1,661 || 25.2 || 13.6 |- |align="left" | Kisumu | style="text-align:center;"| <small>stad an een mear</small> | 1,131 || 31.8 || 16.9 |- |align="left" | Eldoret | style="text-align:center;"| <small>stad in et Riftdal</small> | 2,085 || 23.6 || 9.5 |- |align="left" | Lodwar | style="text-align:center;"| <small>noordelik platteland</small> | 506 || 34.8 || 23.7 |- |align="left" | Mandera | style="text-align:center;"| <small>noordelik platteland</small> | 506 || 34.8 || 25.7 |} ===Deers=== Een flink deyl van Kenia is vöärbestemd vöär wilde deers, med inbegrip van de [[Masai Mara]]. Dår vindet alle jåren tüsken juni en september den [[Grouten Trek]] plaats, wårby as oaver de 1 miljoon [[gnu]]s en 200.000 [[zebra]]'s de [[Mara (rivyr)|Mararivyr]] oaversteaket.<ref>[http://nationalgeographic.org/media/wildebeest-migration/ National Geographic.com. "Wildebeest Migration". Skreaven up 19 januåri 2012.] Bekeaken up 13 mei 2016.</ref> In ne vöärtgånde beweyging med de klokke med loupet de deers 2900 km van de eyne voder- en watersteyde når den volgenden, tüsken de [[Serengeti]] in [[Tanzania]] en de Masai Mara in Kenia. Dit spektakel leyvert vöäre inkomsten uut et [[tourisme]] up. ==Ekonomy== [[File:Kenya Export Treemap.jpg|thumb|upright=1.6|Ne verholdingskaarte van Kenia's uutvoor.]] Kenia's algemeyne ekonomy is de lätste teentallen jåren flink egrööid, vöärnamelik döär groute weagenbowprojekten. Vöäle van disse grööi kümt van geld wat eygenlik bestemd was vöär gewone kenianen. Mär döär erichte fiskale en monetäre måtregelen en misbestüür, [[umkoperieje|ümköyperye]], wegslusen van publike fundsen en een slecht warkend rechterlik apparaat, belandt der weinig van de geldelike stüt by de gewone lüde en lokale underneamers in de knippe. In [[2014]] wör et land upny skatted en versköäv et Bruto Inlandsk Produkt når de ståtus van laege-töt-döärsneyde inkoamens. Kenia hevt ne Menskelike Untwikkelings Index (MUI) van 0,555 en steyt dårmed up de 145. van de 186 in de wearld. In [[2005]] must 17,7% van kenianen sik redden med €1,12 up nen dag. In [[2017]] stünd Kenia 92. in de handelsgemaksindex van de wearldbanke, teagenoaver 113. in 2016 (up 190 landen).<ref>[http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/kenya doingbusiness.org. "Doing Business in Kenya – World Bank Group".] Bekeaken up 14 januåry 2017.</ref> De belangrykste, mär ouk slim underuntwikkelde en inefficiente handelstak is de landbow. Hyrin warket 75% van de lüde, teagenoaver 3% in [[untwikkelde landen]]. Kenia wördt vake anedüdet as ne ''grensmarkt'' of mangs [[upkoamende markt]], mär höyrt nit by de slechtst untwikkelde landen. De ekonomy is flink uutebreidet, vöäral döär tooneamend tourisme, höyger underwys en [[telekommunikaty]], as ouk gode landbowresultåten nå de dröygte. Dat lätste med name in de vöärname [[tea]]-industry. In [[2007]] grööiden Kenia's ekonomy med meyr as 7% en losden et land vöäle skulden af. Nå de anevöchtene presidentsverkesingen van december 2007 slöäg dit dramatisk ümme en vervöl et land in chaos. Telekommunikaty en financieel wark ümvattet nu 62% van et BIP. 22% van et BIP kümt noch altyd uut de unstabile landbow, wårin as noch 75% van et warkvolk warket (een kenteaken van underuntwikkelde ekonomyen wår as noch gin [[voodselseakerheid]] is - een belangryke grund vöär ekonomisken grööi). Een klein deyl van de bevolking müt et hebben van voodselhülpe.<ref>[https://www.usaid.gov/kenya/food-assistance usaid.gov. "Food Assistance Fact Sheet – Kenya".] Bekeaken up 13 mei 2016.</ref> Industry en fabrikswark vörmet de kleinste sektor, med 16% van et BIP. In deensten en maakindustry warket mär 25% van et warkvolk, mär se leyvert 75% van et BIP.<ref>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Kenya.pdf Library of Congress: Federal Research Division. "Country Profile: Kenya". Skreaven in juni 2007.] Bekeaken up 23 april 2011.</ref> Kenia voort jårliks oaver de €350 miljoon uut an linnengood. Vöäle vrogere ståtsbedryve, so as de buten bedryv weasende Kenya Post and Telecommunications company, wördden privatiseerd. Dit tröäk nen machtigen houp private investering an, wårdöär as et hüdige [[Safaricom]] rechtevoort eyne van de suksesvulste bedryve in Oust-Afrika is. [[File:Kenya, Trends in the Human Development Index 1970-2010.png|thumb|upright=1.6|Kenia's trends in de Menskelike Untwikkelings Index van 1970 töt 2010.]] In maert [[1996]] vörmden de presidenten van Kenia, Tanzania en Uganda med mekander de [[Oust-Afrikaanske Gemeynskap]] (OAG). De OAG wil tariven en douanehandelingen lyktrekken en samenwarken an vrye döärgang vöär inwoaners en beatere weagen. In maert 2004 teakenden de drey landen een handelsverdrag. ===Tourisme=== [[File:Elephants at Amboseli national park against Mount Kilimanjaro.jpg|thumb|[[Nationaal Park Amboseli]]]] [[File:Tsavo east panorama.jpg|thumb|[[Nationaal Park Oust-Tsavo]]]] Nå de landbow is tourisme de gröätste brunne van butenlandsk inkoamen.<ref>de Blij, Harm. The World Today: Concepts and Regions in Geography 4th edition. Wiley Publishing: Hoboken, NJ</ref> Verantwoordelik vöär de informatyvöärsening vöär et tourisme is et Kenya Tourism Board.<ref>[http://www.ktb.go.ke/ Kenya KTB.go.ke. Tourism Board. Bekeaken up 2 maert 2017.]</ref> De vöärnaamste touristentrekkers sint fotosafari's döär de 60 nationale parken en wildreservaten. Andere trekkers sint de Groute Trek van de gnus in de [[Masai Mara]], wat te book steyt as et söävende wearldwunder, historiske moskeen en forten uut de koloniale tyd so as by [[Mombasa]], [[Malindi]] en [[Lamu]]. Dårnöäst is Kenia geleevd üm de wydske landskappen so as de witte töppe van de [[Kenia (barg)|Barg Kenia]], et groute [[Riftdal]], teavelden van [[Kericho]], koffyplantages van [[thika]] en et uutsicht up de [[Kilimanjaro]] vanuut et süden.<ref>[http://www.nationsencyclopedia.com/Africa/Kenya-TOURISM-TRAVEL-AND-RECREATION.html NationsEncyclopedia.com. "Tourism, travel, and recreation - Kenya - area".] Bekeaken up 2 maert 2017.</ref> Wydters hevt Kenia uutstrekkede stranden an de [[Swahiliküste]] an den Indisken Oceaan. Et gröätste andeyl touristen kümt uut [[Düütskland]] en et [[Vereynigd Köäningryk]]. See trekket meyst up de stranden en wilparken. ===Landbouw=== Lanbow is de eyn-nå-grötste bydraeger an et keniaanske Bruto binnenlandsk produkt (BBP), nå de deenstensektor. In 2005 was landbouw, med inbegrip van holtkap en viskerye, good vöär 24% van et BBP, vöär 18% van alle lounen en 50% van de uutvoorwinst. De belangrykste winstgewassen sint tea, blomen en planten en koffy. Tea en blomen en planten leyvert et meyste up van alle Kenia's uutvoor. Upbrengsten van belangryke voodselbrunnen as [[mais]] hangt stark af van et weader. As et mangs wat minder geyt, is et land deyls afhanglik van voodselhülpe. Byvöärbeeld in [[2004]] mislükkeden de ougst döär groute dröygte en satten 1,8 miljoon lüde sunder eaten.<ref>[http://wfp.org/news/news-release/drought-leaves-two-million-kenyans-need-food-aid wfp.org. "Drought leaves two million Kenyans in need of food aid". United Nations World Food Programme. Skreaven up 26 april 2005.] Bekeaken up 5 August 2016.</ref> Een internationaal samenwarkingsverband vöär undersöök når gewassen in halv-dröyge tropenlanden hevt med redelik sukses een paar buren hülpen üm [[oranje linsen]] te verbowen in steyde van mais, vöäral in de dröygere steydes. Oranje linsen köänet heyl good teagen dröygte en wilt best gröien in streaken wår jårliks minder as 650 mm reygen valt. Volgende projekten jaagden de handel in pöälenvrüchten an. Hyrby wör vöäral insat up et upbowen van handelsnetwarken en de afstand verkörten tüsken vrüchtenkweakers en tüskenhandelaars. Hyrmed steyg de lokale produktyprysen med 20 - 25% in Nairobi en Mombasi. Döär de vermarkting van de oranje linse köänet wat buren nu investeren in masjines as mobile telefoons en beatere grund en deers. In de vrüchtbåre houglanden verbowt se tea, koffy, sisal, chrysanten, mais en tarwe. Et is eyne van de meyst suksesvolle landbowstreaken van Afrika. In et halv-dröyge noordousten wördt der vöärnamelik med leavende deers ebuurd. In de laeger liggende deylen verbowt se [[kokosnoat|kokosnöäten]], [[ananas]] [[kasjewnöäten]], [[katoon]], [[sükerreed]], sisal en mais. Kenia hef noch gin sodöänige måte van efficienty en investeringen dat se voodselveiligheid köänet beden. In samengang med årmood (53% van de lüde leavet under de årmodegrense) sorget dit dat een flink deyl van de inwoaners regelmåtig hunger lidt en afhanglik is van voodselhülpe. Slechte weagen, een unbetrowbår spoarnetwark, verwårlousd waternetwark en vöäls te prysig luchtvervoor sorgt dervöär dat buren in dröyge en halv-dröyge deylen van et land öäre gewassen nit kwyt köänet. Dit was töt in 2011 noch so, wårup at et Roude Krüüs et hülpprogramma [[Kenyans for Kenya]] upsat.<ref>[http://conferences.ifpri.org/2020africaconference/program/day1summaries/kinyua.pdf Towards Achieving Food Security in Kenya]. Joseph Kinyua, Permanent Secretary, Ministry of Agriculture, Kenya; 1 April 2004, Kampala, Uganda.</ref> [[File:Kapsowar1.JPG|thumb|Burenland in Kenia]] Kenia's irrigatysektor is up drey wysen verdeyld: vöär kleine afneamers, centraal beheyrd publike irrigaty en private/kommerciele irrigaty. De kleine afneamers behelst alleyne warkende of grupen buren dee selv ouk water gebruket. Irrigeerd wördt der up eygene velden of grupsvelden van 0,1 töt 0,4 hektare grout. Der sint ungeveyr 3000 kleine afneamers oaver ne totale uppervlakte van 47.000 ha. Dårnöäst hevt et land noch söäven groute, centraal beheyrde irrigatyprogramma's: in Mwea, [[Bura]], [[Hola]], [[Perkerra]], Westkano, Bunyala en Ahero. By mekander is dat ne uppervlakte van 18.200 ha med in döärsneyde 2600 ha per afneamer. Disse irrigatystreaken valt under de Nationale Råd vöär Irrigaty en sint good vöär 18% van alle irrigeerde land in Kenia. Groutskålige privaat beheyrde buurderyen beslåt 45.000 hectare, good vöär 40% van al et irrigeerde land. See gebruket hougwaerdige technology en leyvert gewassen van houge kwaliteit vöär de uutvoormarkt, med name blomen en grööntes.<ref>Republic of Kenya, Ministry of Water and Irrigation (2009) ''National Irrigation and Drainage Policy'':3–4.</ref> Kenia is de up twey nå gröätste uutvoorder van [[snydblomen]].<ref>[http://edition.cnn.com/2015/03/16/africa/kenya-flower-industry/ Veselinovic, Milena. "Got roses this Valentine's Day? They probably came from Kenya". Edition.cnn.com. Skreaven up 16 maert 2015.] Bekeaken up 17 juli 2016.</ref> Ungeveyr de hälvte van Kenia's 127 blomenkweakers sittet rund et [[Naivashamear]], 90 kilometer noorwestelik van Nairobi. Üm den uutvoor te versnellen hevt de luchthaven van Nairobi ne aparte halle speciaal vöär den döärvoor van blomen en grööntes. ===Industry=== [[File:Orrling of Nairobi.jpg|thumb|300px|Et höyvdkantoor van de [[Kenya Commercial Bank]] in [[KENCOM House]] (rechts) in Nairobi.]] Al is Kenia een middellaege inkoamensekonomy, toch is fabrikswark good vöär 14% van et BBP. De gröätste industriäle centra sint [[Nairobi]], [[Mombasa]] en [[Kisumu]]. De belangrykste industryen sint voderverwarkingsbedryve so as grånmålers, beerbroweryen, sükerreedbreakers en makers van bruuksgoderen so as auto's. Up industriäle skåle doot se in Kenia cement maken.<ref>[http://www.constructionkenya.com/2431/kenya-cement-industry-outlook/ constructionkenya.xom. "Cement production keeps pace with growing demand". Skreaven up 5 september 2015.] Bekeaken up 13 mei 2016.</ref> Dårnöäst hevt Kenia ne öälyverwarkingsindustry, wår ruwe petröäly töt gebruukspetröäly vöär de lokale markt verwarked wördt. Dårnöäst is der ne gröiende informele sektor under de name ''jua kali'', wår up kleine skåle huusholdgoderen maked wordt, so as auto-underdeylen en landbowwarktügen.<ref>[http://www.ilo.org/global/about-the-ilo/newsroom/features/WCMS_075529/lang--en/index.htm ilo.org. "Kenya: Employers' organizations taking the lead on linking the informal sector to formal Kenyan enterprises"]. Skreaven up 2 augustus 2005.] Bekeaken up 13 mei 2016</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20160610135631/http://www.mygov.go.ke/?p=5038|archive- mygov.go.ke (Archiveerd). "Jua Kali sector plays key role in economic development and job creation". Skreaven up 13 november 2015] Bekeaken up 13 mei 2016.</ref> Döärdat Kenia de lätste jåren anslöäten is by de African Growth and Opportunity Act (AGOA) van de amerikaanske regeyring, gröit de industry de lätste jåren rapper. Seyt at de AGOA in warking tröäd in 2000, steag de uutvoor van kleyder når de [[Vereynigde Ståten|VS]] van € 39 miljoon når € 242 miljoon in 2006. Andere wysen van stüt vöär de maakindustry sint under meyr de günstige belastingsmåtregels van de nye regeyring, wåründer et wegneamen van tariven up kapitaalbesit en andere ruwe materialen.<ref>[https://2009-2017.state.gov/e/eb/rls/othr/ics/2010/138092.htm?goMobile=0. state.gov. "Kenya."] Bekeaken up 10 juni 2016.</ref> ===Vervoor=== Et land hevt een uutgebreid netwark van hardte en unverhardte weagen. Kenia's spoarlyne verbindet de havens en gröätste städen en löpt når et nåberland Uganda. Der sint 15 luchthavens med hardte banen. De döär China betaalde spoarlyne van Mombasa når Uganda güng lös in [[2017]], wårmed in 2019 al meyr as 2,7 miljoon lüde reisd hebbet.<ref>[https://edition.cnn.com/2019/05/20/china/china-kenya-sgr-rail-africa-intl/index.html Cnn.com. "A legacy of lunacy haunts Kenya's old railway. Will China's $3.6B line be different?" Marsch, Jenni. 21 mei 2019.] Bekeaken up 15 augustus 2019.</ref> ===Energy=== Et grötste andeyl elektriciteit kümt van geothermiske energy.<ref>[https://web.archive.org/web/20180811133300/https://www.iea.org/statistics/statisticssearch/report/?country=Kenya&product=electricityandheat iea.org. (Archiveerd). "Electricity in Kenya".] 11 augustus 2018.</ref> As tweyde vöärnaamste energybrunne hebbet se hydroelektriske stations in dammen by de höygere [[Tanarivyr]] en de dam by de [[Turkwelkloov]] in et westen. De rest van de energy kümt van een petröälykrachtwark an de küste, geothermiske installatys by [[Olkaria]] en importeerd uut [[Uganda]]. Selv kun Kenia tüsken 2001 en 2003 1142 [[megawatt]] upwekken. Et ståtsbedryv [[Kenya Electricity Generating Company]] (KenGen), wat in 1997 uprichted wör under de name Kenya Power Company, geyt oaver et upwekken, terwyl as et bedryv Kenya Power oaver de verspreiding geyt. Et land hevt mangs te maken med uutval, vöäral as der döär dröygte te weinig water vöärby de dammen kümt. Üm de groiende vråge by te beynen, wil Kenya in 2024 anvangen med de bow van een kernenergycentrale. In 2019 sint dårvöär al verskeidene lokatys bekeaken, under meyr an den Indisken Oceaan, et Turkanamear en et Viktoriamear. Vöär den bow kryget se hülpe uut [[Rusland]], [[Volksrippebliek China|China]] en [[Süüd-Korea]].<ref>[https://www.esi-africa.com/industry-sectors/generation/kenya-nuclear-electricity-board-evaluates-nuclear-sites/ Esi-africa.com. "Kenya Nuclear Electricity Board evaluates nuclear sites". Skreaven up 8 januåri 2019.] Bekeaken up 15 augustus 2019.</ref> [[File:Worker in Olkaria Kenya.jpg|thumb|upright|Warklüde by de [[Geothermiske energycentrale van Olkaria]]]] In de gråfskap Turkana sit öäly in de grund. Et yrske bedryv [[Tullow Oil]] skattet at der rund de 1 miljard vaten uut te halen sint.<ref>[https://www.bloomberg.com/news/2013-08-19/kenya-from-nowhere-plans-east-africa-s-first-oil-exports-energy.html Bloomberg.com. "Kenya From Nowhere Plans East Africa's First Oil Exports: Energy".] Bekeaken up 15 augustus 2019. </ref> Et land undersöcht noch of der anderswår noch öäly sit. Kenia importeert noch alle ruwe petröäly en is noch vulleydig afhanglik van de 21-daagse vöärråden dee as de öälymarkt vöärskrivt. Petröäly beslüt 20% töt 25% van de landelike uutgaven.<ref>[https://af.reuters.com/article/investingNews/idAFJOE74J0F220110520?pageNumber=1&virtualBrandChannel=0 Reuters.com. "Kenya plans strategic oil reserve"]. Reuters (10 November 2011).</ref> ===Chineeske investeringen en handel=== Up de websteyde van [[98.4 Capital FM]], een landelik radiostation, stünd te leasen dat [[Volksrippebliek China|China]]'s ambassadöör vöär Kenia, Liu Guangyuan, by president Kenyatta's besöök an Peking seade: "China hevt inmiddels € 425 miljoon investeerd. Dårmed sint se Kenia's gröätste brunne van butenlandske investeringen. Weadersydsen handel was good vöär €2,6 miljard in 2012. Med Kenyatta reisden noch 60 sakenlüde med, dee as €2,2 miljoon understöäning van China wullen krygen vöär ne spoarlyne van van Mombasa når Uganda en €1,6 miljard vöär nen dam." In 2014 begün Kenia mineralen med China te verhandelen, so as [[ilmenyt]].<ref>[https://www.standardmedia.co.ke/business/article/2000104631/kenya-joins-mineral-exporters-as-first-titanium-cargo-leaves-port Standard Digital News. "Business – Kenya joins mineral exporters as first titanium cargo leaves port". Jackson Okoth, Philip Mwakio. Skreaven up 14 february 2014.] Bekeaken up 15 February 2015.</ref> De nye Mombasa-Ugandalyne is döär China betaald. Volgens een artikel up CNN sint der wal sorgen oaver chineeske inmenging in keniaanske saken. In de belangrykste banen, so as stationsbehear en treinmachinisten, ståt noch altyd chineeske warkers an de top. Döärdat de chineesken sik oaver et algemeyn nit buten öäre kantoren låt seen, unståt de lätste tyd raciale spanningen.<ref>Cnn.com.</ref> Ouk is der angst dat Kenia de skulden nit kan aflossen en China dårup beslag geyt leggen up belangryke havens. ===Vision 2030=== [[File:Vision2030 logo.svg|thumb|Et officiäle logo vöär [[Kenya Vision 2030|Vision 2030]].]] In 2007 makeden de keniaanske regeyring et plan ''Vision 2030'' bekend, een ekonomisk untwikkelingsprogramma wårmed as Kenia in 2030 up denselvden voot hoapet te koamen as de Ekonomiske Tygers van Asie. In 2013 gavven et een Nationaal Klimaatveranderingsplan uut. In et warkplan van 200 bladsyden, untwikkeld med hülpe van de [[Clima & Development Knowledge Network]], beskrivt et land öäre visy vöär een 'klimaatvast untwikkelpad når laege koalstuvuutstoat'. By de uutgave in maert 2013 seade den sekretåris van et Ministery van Planning, Nationale Untwikkeling en Vision 2030 dat klimaat een middelpunt was in et vernyde Halverweags Termynplan wat in de månden dårup uut sul koamen. Dit sul een rechtstreyks en robüüst raamwark weasen vöär et warkplan en de seykerheid geaven dat klimaatverandering een ekonomybreyd punt wördt.<ref>[http://cdkn.org/2013/03/news-kenyas-national-climate-change-action-plan-is-officially-launched/ cdkn.org. Climate & Development Knowledge Network. "NEWS: Kenya's National Climate Change Action Plan is officially launched".] Skreaven up 28 March 2013.</ref> ===Öäly-undersöök=== [[File:Kenya Aerial 2009-08-27 14-26-44.JPG|thumb|upright=1.35|[[Lake Turkana]] borders Turkana County]] Et is bekend dat Kenia öälyvöärråden hevt in de [[Gråfskap Turkana]]. President Mwai Kibaki makeden up 26 maert 2012 bekend at Tullow Oil een britsk-yrsk öäly-undersööksbedryv öäly vünden had, mär dat et noch drey jår duren sul üm te kyken of et genog was üm an te verdenen.<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-17513488 BBC News – Kenya oil discovery after Tullow Oil drilling]. BBC. 26 March 2012.</ref> In 2006 teakenden den domåligen chineesken president [[Hu Jintao]] een öälykuntrakt med Kenia. Et was deyl van een ryge handelsoavereynkoamsten wårmed Afrika's natuurlike hülpstovven når China's rap groiende ekonomy musten blyven koamen. Med disse oavereynkoamst möäg China's nationale öäly- en gasbedryv vry når öäly boaren in Kenia. Inmiddels wördt der eboard by de grense med Süüd-Sudan, et betwiste land van de Noord-Oustelike Provincy up de grense med [[Somalie]] en in küstwateren.<ref>[http://www.ft.com/cms/s/0/a51a39d2-280c-11db-b25c-0000779e2340.html Financial Times. fy.com. Barber, Lionel, England, Andrew. "China's scramble for Africa finds a welcome in Kenya". Skreaven up 10 augustus 2006.] Bekeaken up 27 juni 2008.</ref> ===Kinderwark en prostituty=== [[File:Enfants Masai - Kenya décembre 1990.jpg|thumb|upright=1.35| De [[Maasai (volk)|Maasai]] woanet in Kenia en Tanzania.]] Kinderarbeid is wydverbreid in Kenia. De meyste kinder warket in de landbouw.<ref>[http://www.unhcr.org/refworld/pdfid/4d4a6806d.pdf (PDF) UNHCR.org. "Country profile report – Kenya". (2009)].</ref> In 2006 skatten UNICEF dat ungeveyr 30% van alle meydkens in de küststreaken van Malindi, Mombasa, Kilifi en Diana med prostituty te maken kreagen. De meyste prostituees in Kenia sint tüsken de 9 en 18 jår old. Et Keniaanske Ministery vöär Kindersaken had in 2009 so'n 400 kinderbeskarmingsambtenaren in deenst. De reydenen vöär kinderwark sint årmode, gin togang töt underwys en nit good warkende regeyringsinstellingen. Kenia underskreav Konventy 81 up warkinspektys in de industry en Konventy 129 up kinderarbeid in de landbouw.<ref>[http://www.njas.helsinki.fi/pdf-files/vol10num2/suda.pdf Suda, Collette. "The Invisible Child Worker in Kenya: The Intersection of Poverty, Legislation and Culture". Nordic Journal of African Studies, 2010 vol 10 is 2.] p 163–175.</ref> [[File:African Kids working in the family farm.jpg|thumb|Kinder an et wark in Kenia]] ==Volk== [[File:Kikuyu woman traditional dress.jpg|thumb|upright|A [[Bantu peoples|Bantu]] [[Kikuyu (volk)|Kikuyu]]-vrowe in traditionele uutdossing]] {|class="wikitable" style="float: right; margin-left: 10px" ! colspan="4" style="text-align:center; background:#cfb;"|Bevolking|- ! style="background:#cfb;"|Jår ! style="background:#cfb;"|Miljoon |- |style="text-align:left;"|1950 ||style="text-align:right;"|6,1 |- |style="text-align:left;"|2000 ||style="text-align:right;"|31,4 |} Up 1 januåry 2017 had Kenia ungeveyr 48 miljoon inwoaners. Med 73% dårvan under de 30 jår old hevt Kenia ne junge bevolking. Ouk is et inwoanertal de lätste jåren hard egroid;<ref>[http://www.csmonitor.com/2008/0114/p17s01-wmgn.html Csmonitor.com. "Why a new president may slow population growth]". ''The Christian Science Monitor''. 14 january 2008. Bekeaken up 18 augustus 2018.</ref><ref>[http://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=360&Itemid=1 Zinkina J. en Korotayev A. "Explosive Population Growth in Tropical Africa: Crucial Omission in Development Forecasts (Emerging Risks and Way Out)". World Futures, vol 70, is 2. (2014). p 120–139.]</ref> van 2,9 miljoon når meyr as 40 miljoon in hunderd jår tyd.<ref>[https://www.nytimes.com/2008/01/17/opinion/17iht-edheinsohn.1.9292632.html Exploding population]". ''The New York Times''. 7 January 2008.</ref> By de höyvdstad van Kenia, Nairobi, ligt eyne van de gröätste [[sloppenwyk]]en van de wearld: [[Kibera]]. Når skatting woanet dår tusken de 170.000<ref>[http://www.nation.co.ke/News/Kibera%20numbers%20fail%20to%20add%20up/-/1056/1003404/-/13ga38xz/-/index.html Nation.co.ke. "Myth shattered: Kibera numbers fail to add up". Muchiri, Karanja. Skreaven up 3 September 2010.] Bekeaken up 4 September 2010.</ref> en 1 miljoon lüde.<ref>[http://news.nationalgeographic.com/news/2010/03/100322/swimming-in-sewage-for-world-water-day/ National Geographic. "World Water Day Focus on Global Sewage Flood". Skreaven up 22 maert 2010.] Bekeaken up 10 februåry 2012.</ref> By de UNHCR-basis in [[Dadaab]] in et noorden woanet ouk rund de 500.000 people.<ref>[http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/search?page=search&docid=4e579df59&query=dadaab The UN Refugee Agency]. Unhcr.org.</ref> ===Volker=== [[File:A woman wearing traditional tribal beads in Turkana, Kenya, October 2012 (8405274783).jpg|thumb|upright=0.75|A [[Nilotiske volker|Nilotiske]] [[Turkana (volk)|Turkana]]-vrouwe med traditionele nekkrallen]] Kenia hevt ne verskeidene bevolking bestånde uut de meyste groute etniske en linguistiske grupen in Afrika. Der sint når skatting 47 verskillende gemeynskappen, wårvan [[Bantu (volk)|Bantus]] (67%) en Niloten (30%) de meyrderheid vörmet.<ref>Asongu, J. J. en Marr, Marvee (2007). "Doing Business Abroad: A Handbook for Expatriates. Greenview Publishing Co. ISBN 978-0-9797976-3-7. p 12 & 112.</ref> Minderheidsgrupen sint under meyr [[kusjitisk]]e grupen, [[arabisch|arabiske]], indiers en europeanen.<ref>[https://books.google.com/books?id=bfT2njyPThgC&pg=PA60 Okoth, A. en Ndaloh, A. (2006) ''Peak Revision K.C.P.E. Social Studies''], East African Publishers, p. 60–61. ISBN 9966-25-450-1.</ref> Volgens et keniaanske Nationale Bureau vöär de Ståtistik (KNBS) hevt Kenia ne totale bevolking van 38.610.097 inwoaners. De gröätste inheymske grupen sint de [[Kikuyu (volk)|Kikuyu]] (6.622.576), [[Luhya (volk)|Luhya]] (5.338.666), [[Kalenjin (volk)|Kalenjin]] (4.967.328), [[Luo (volk)|Luo]] (4.044.440), [[Kamba (volk)|Kamba]] (3.893.157), [[Somaliers]] (3.510.757), [[Kisii (volk)|Kisii]] (2.205.669), [[Mijikenda (volk)|Mijikenda]] (1.960.574), [[Meru (volk)|Meru]] (1.658.108), [[Turkana (volk)|Turkana]] (988.592), and [[Maasai (volk)|Maasai]] (841.622). In de [[Noordoustelike Provincy (Kenia)|Noordoustelike Provincy]], vroger bekend as NFD, woanet vöärnamelik inheymske etniske [[somaliers]]. Volker med butenlandske afkoamst sint somailiers uut [[Somalie]], keniaanske arabyren, asiaten en europeanen.<ref>[http://knbs.or.ke/index.php?option=com_phocadownload&view=category&download=585:volume-2-population-and-household-distribution-by-socio-economic-characteristics&id=109:population-and-housing-census-2009&Itemid=599 Kenya National Bureau of Statistics (KNBS). "The 2009 Kenya Population and Housing Census Volume II – Population and Household Distribution by Social Economic Characteristics". p. 397-398.]</ref> ===Språken=== Binnen öäre eygene gemeynskappen spreaket de verskillende volker van Kenia meysttyds öäre moderspråke. De beide officiäle landsspråken, [[engels|engelsk]] en [[swahili]], gebruket se as uutwesselingsspråke tüsken verskillende gemeynskappen. Engelsk is wydverbreid in de handel, up skole en in de regeyring.<ref>Proquest Info & Learning (COR). "Culturegrams: World Edition".2009, Proquest/Csa Journal Div. p 98. ISBN 978-0-9778091-6-5.</ref> Lüde in minder groute städen en up den buur sint döär mekander minder meyrspråkig. See spreaket öäre lokale språke.<ref>Brown, E. K., Asher, R. E. en Simpson, J. M. Y. "Encyclopedia of language & linguistics, Volume 1, Edition 2". Elsevier, 2006. p 181. ISBN 978-0-08-044299-0.</ref> [[Britsk engelsk]] is de modelspråke, mär under invlood van verskillende bantuspråken as swahili en [[kikuyu (språke)|kikuyu]].<ref>[https://web.archive.org/web/20161226102504/http://phdtree.org/pdf/24677752-cross-linguistic-influence-in-kenyan-english-the-impact-of-swahili-and-kikuyu-on-syntax/ (Archiveerd) Nyaggah, Lynette Behm. "Cross-linguistic influence in Kenyan English: The impact of Swahili and Kikuyu on syntax". University of California. Skreaven up 8 augustus 2014.]</ref> Et is seyt de kolonisaty in untwikkelng en bevattet ouk verskeidene elementen van [[amerikaansk engelsk]]. [[Sheng-slang]] is ne up swahili egrunde [[bargunsk]]e språke in een antal städelike deylen. Et besteyt vöäral uut ne mengeling van swahili en engelsk en is een vöärbeald van [[codewisseln|kode-switchen]].<ref>[https://www.google.com/books?id=M8cHBAAAQBAJ Derek Nurse, Gérard Philippson. "Bantu Languages". Routledge, 2006. p 197. ISBN 978-1-135-79683-9]. Bekeaken up 20 oktober 2014.</ref> Allens by mekander wordet der so'n 69 verskillende språken in Kenia küred. De meysten behöyret by de twey groute afrikaanske språkenfamilys: [[Niger-Kongospråken]] (bantu-tak) en [[Nilo-saharaspråken]] (nilotisken tak). Kusjitiske en arabiske minderheden spreaket språken dee as by de [[afroasiatiske språken]] höyret. Indiaske en europääske inwoaners küret språken dee under de [[Indo-Uropeese taolen|Indo-Europääske språken]] valt.<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=KE Ethnologue.com. "Languages of Kenya"].</ref> ===Gelöyv=== [[File:Catholic Church in Mombasa.JPG|thumb|Roumsk-katholike Katedrale van den Heiligen Geyst in Mombasa.]] [[File:Mwingi mosque.JPG|thumb|Moskee in [[Mwingi]]]] de meyste kenianen sint [[Christendom|kristelik]] (83%), wårvan 47,7% [[protestantisme|protestantsk]] en 23,5% [[Rooms-Katholieke Karke|roumsk-katholik]] is.<ref>[https://web.archive.org/web/20130810185221/http://www.knbs.or.ke/docs/PresentationbyMinisterforPlanningrevised.pdf (PDF) (Archiveerd) knbs.or.ke. Wycliffe Ambetsa Oparanya. "2009 Population & Housing Census Results". Ministry of State for Planning. Skreaven up 31 August 2010.] Bekeaken up 15 january 2013.</ref> De [[Oust-Afrikaanske Presbiteraanske Karke]] hevt 3 miljoon volgers in Kenia en ümliggende landen.<ref>[http://www.reformiert-online.net/adressen/detail.php?id=1390&lg=eng Address data base of Reformed churches and institutions]. Reformiert-online.net. Bekeaken up 16 april 2013.</ref> Der sint ouk kleinere konservative [[gereformeerd]]e karken, de Afrikaanske Evangelisk-Presbiteraanske Karke,<ref>[https://archive.today/20130416052147/http://www.wrfnet.org/c/portal/layout?p_l_id=PUB.1.24&p_p_id=62_INSTANCE_119G&p_p_action=0&p_p_state=maximized&p_p_mode=view&p_p_col_id=&p_p_col_pos=0&p_p_col_count=0&_62_INSTANCE_119G_struts_action=/journal_articles/view&_62_INSTANCE_119G_groupId=1&_62_INSTANCE_119G_articleId=479&_62_INSTANCE_119G_version=1.0 The World Reformed Fellowship – Promoting Reformed Partnerships Worldwide – News]. Wrfnet.org. Bekeaken up 16 april 2013.</ref> de Unafhanglike Presbiteraanske Karke in Kenia en de Reformeerde Karke van Oust-Afrika. et [[Orthodoks Christendom]] telt 621.200 anhangers.<ref>[https://web.archive.org/web/20080311215546/http://www.oikoumene.org/en/member-churches/regions/africa/kenya.html (Archiveerd). Oikoumene.org. "Kenya". Skreaven up 3 february 2008.] Bekeaken up 26 february 2013.</ref> Kenia hevt med afstand de meyste anhangers van de [[Quaker]]s wearldwyd, med rund de146.300 leyden.<ref>[http://www.quakerinfo.com/memb2012.shtml Samuel, Bill. "World Distribution of Quakers, 2012 - QuakerInfo.com".] Bekeaken up 24 december 2018.</ref> De eanigste [[Jeudendom|jöädske]] synagoge van et land steyt in Nairobi. De tweyde-gröätste religy van Kenia is de [[Islam]], med 15% van de bevolking. Sestig percent van alle keniaanske moslims woant in de küstprovincy, wår se 50% van de totale bevolking dår uutmaket. Dårnöäst woanet noch 10% van de moslims in de Oustelike Provincy. In disse streaken sint de in de meyrderheid.<ref>[https://2001-2009.state.gov/g/drl/rls/irf/2008/108374.htm U.S. Department of State (2008). "Kenya: International Religious Freedom Report 2008".] Bekeaken up 16 april 2010.</ref> [[Afrikaansk traditioneel gelöyv]] are wördt döär 1,7% van de lüde beleyden, mär ouk lüde dee as sik kristelik of moslim nömet, holdet der een paar traditionele gebruken up nå. Nit-gelöyvige kenianen vörmet 2,4% van de bevolking. Wyders hevt Kenya noch eyne van Afrika's gröätste [[Hinduisme|hindu]]-gemeynskappen (rund de 300.000 lüde), vöärnamelik van [[India|Indiaaske]] kumaf. Dårnöäst sint hyr de gröätste anhangers van et [[Baha'i]]-gelöyv (430,000). Der is ne kleine [[boeddhisme|buddhisten]]gemeynte. ===Gesundheid=== [[File:Kapsowarhospital1.jpg|thumb|Poliklinik van et AIC Sekenhuus in [[Kapsowar]].]] Kenia's private sektor is når verholding untwikkeld in vergelyk med andere afrikaanske landen under den [[sahara]]. Private sorgverleaners sint de vöärnaamste doktoren in et land, selvs vöär de armsten. De private gesundheidssorg is grötter en hevt et better vöär mekander as de publike en non-profitorganisatys, wat behandelrüümtes en personeel angeyt. Volgens een rapport van de Wearldbanke geyt sowat de hälvte van de armste 20 percent van de kenianen når ne private sorginstelling as een kind seke is.<ref>[http://documents.worldbank.org/curated/en/434701468048274776/Private-health-sector-assessment-in-Kenya Barnes, Jeff. O'Hanlon, Barbara. Feeley, Frank. McKeon, Kimberley. Gitonga, Nelson. Decker, Caytie. "Private health sector assessment in Kenya". Skreaven up 7 juni 2010.]</ref> Private sorgverleaners med vegünning warket meysttyds as kleine undernemmingen. De meyste kenianen gåt hyr et leevste hen ümdat se togankelik sint, herkenbår as mark, wår vöär et geld bedet en eyn-up-eyne behandelt. Dit steyt in starke teagenstelling töt de slim [[bureaukratie|burokratiske]] en groutskålige sorgverleaning van de groutendeyls verwaerlousde publike sorginstellingen. Döär disse inefficienty hebbet de regeyring en geldsketers meyr en meyr anstüürd up de wendböärdere en efficientere private dokters. Dit geyt via verskillende programma's med medisk-juridiske deenste, noudhülpe, vaksineren; en undersöök, behandeling en beparking van [[kanker]], [[HIV/AIDS]] en [[tuberkulose]]. Dårnöäst wördt insat up veilig moderskap. Ydereyne kan by private instellingen terechte. Sekenhüse as et [[Universiteitsseknhuus Aga Khan]] in Nairobi en et Sekenhuus van Mombasa sint vergelykbår med vöäranstånde sekenhüse in et [[Westen]], mär sint düür en dårdöär enkel döär ryke lüde en verseakerden te betalen. Der is ne doudelike swarte markt van unregistreerde mediske instellingen, [[kwaksalver]]s en nepmedicynen. Dissen drayt vöäral up de unweatendheid, årmode en wanhoupe van patienten döär et heyle land. By alle registreerde mediske instellingen koamet regelmåtig gesundheidsbeambten vanuut de regeyring en andere nationale reguleringsorganisatys an vöär kontrole- en understüttingsbesöök. See kyket of vuldån wördt an juridiske eisen, so as upstelled in de ''Fair Administratie Action Act'' van 2015. Ouk köänet se kesen vöär wydere hülpe en kwaliteitsverbeateringsprocessen, döär samen te warken under ne sociale franchise, so as de [[Tunza Family Network]], wat geld krig van beide de regeyring en donoren. Tosicht up mediske handelingen döär unkwalificeerden wördt vake hölden döär [[vennoutskap]]pen, lokale regeyringen en andere künstmåtige juridiske organisatys. Et wördt döär de vingers seen.<ref>[http://www.mbc.ca.gov/Licensees/Corporate_Practice.aspx Mbc.ca.gov. "Corporate Practice - Licensees - Medical Board of California".]</ref> Wet- en regelgeaving vöär de gesundheidssorg is beparked. Dårümme wördt et vake slecht beheyrd en kryget gesundheidswarkers regelmåtig te maken med mundelike, emotionele en lichamelike mishandeling döär patienten en bestüürders. Private sorginstellingen sint verskeiden, der sit vöäle verloup in en se låtet sik nit makkelik indeylen. Publike instellingen wordet meysttyds in gradatys indeyld: gemeynskapsinstellingen (Gråd I) wordet beheyrd döär gemeynskapswarkers, dispensäres (Gråd II) wordet beheyrd döär versorgers, gesundheidscentra (Gråd III) döär doktersassistenten, underlokale sekenhüse (Gråd IV) döär doktersassistenten of huusdokters, gråfskapssekenhüse (Gråd V) döär huusdokters en nationale verwysingssekenhüse (gråd VI) döär vulleydig kwalificeerde dokters en gesundheidswarkers. [[File:Table rco co mo medical practitioners.png|thumb|Tabel med verskillende gråden assistenten, doktoren en chirurgenin Kenia's publike deenst]] Verpleygers sint med afstand de grötste gruup gesundheidswarkers in alle sektoren. Dårnå koamet de [[clinical officer]]s (doktersassistenten), [[huusdokter]]s en [[medisk specialist]]en. Volgens et keniaanske Nationaal Bureau vöär Ståtistik warren der in 2011 65.000 kwalificeerde verpleygers in et land, 8600 assistenten en 7000 dokters vöär 43 miljoon lüde. By disse antallen sint ouk de oaverleadene of pensioneerde gesundheidswarkers medrekkend. Et warkelike antal kan dårümme laeger weasen.)<ref>[http://www.knbs.or.ke/index.php?option=com_phocadownload&view=category&download=587:kenya-facts-and-figures-2014&id=20:kenya-facts-figures&Itemid=595. Knbs.or.ke. "Kenya Facts". Bekeaken up 10 juni 2016].</ref> Döär et heyle land sint traditionele geneasers te vinden ([[krüdendokter]]s, [[heks]]endokters en gebedsgeneasers). Se wordet vöäle besocht. Undanks dat der al groute trädte maked sint, steyt Kenia noch vöär een paar flinke uutdagingen. De döärsneyde leavensverwachting is når 55 jår esakked in [[2009]]. Dat is vyv jår minder as in [[1990]].<ref>[http://www.unicef.org/infobycountry/kenya_statistics.html#85 UNICEF Statistics: Kenya]. Unicef.org.</ref> Kinderstarvte is houge, med in döärsneyde 44 up 1000 kinder in [[2012]].<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2091rank.html?countryName=Kenya&countryCode=ke&regionCode=afr&rank=53#ke Infant Mortality ranks]. ''The World Factbook''</ref> De Wearldgesundheidsorganisaty skatteden in [[2011]] dat by mär 42% van de geboortes ne kwalificeerde gesundheidswarker by was.<ref>[http://www.who.int/gho/publications/world_health_statistics/EN_WHS2011_Part1.pdf WHO Health-Related Millennium Development Goals Report 2011].</ref> Kenmarkende årmodeseektes sint ouk in Kenia wydverbreid: de hälvte van de kenianen leavet under de årmodegrense. Vöärkoambåre seektes, so as [[malaria]], HIV/AIDS, lungunstekking, diarree en undervoding sint belangryke kindermoordenaars. Dårnöäst sorget slecht beleid, [[umkeuperieje|ümköyperye]], inadekwate gesundheidswarkers, slecht behear en leiderskap vöär vöäle ellende. Volgens ne skatting uut 2009 had 6,3% van de vulwassenen HIV/AIDS.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2155rank.html?countryName=Kenya&countryCode=ke&regionCode=afr&rank=11#ke CIA World Factbook: HIV/AIDS – Adult Prevalence Rate Rankings]. Cia.gov. Bekeaken up 23 april 2012.</ref> Toch wist een UNAIDS-rapport van 2011 uut dat de HIV-epidemy händig-an wat verbettert. Minder junge lüde (tüsken 15 en 24 jår) en swangere vrouwlüde hebbet de seekte.<ref>[http://www.unaids.org/en/media/unaids/contentassets/documents/unaidspublication/2011/JC2216_WorldAIDSday_report_2011_en.pdf World AIDS Day Report 2011]. UNAIDS</ref> In [[2006]] wör rund de 15 miljoon mål malaria vünden.<ref>[http://www.who.int/malaria/publications/country-profiles/2009/mal2009_kenya_0025.pdf "Kenya"], p 111–113 in ''World Malaria report 2009''. WHO.</ref> ===Vrouwlüde=== [[File:Kenyan Women in Nairobi 01.jpg|thumb|Keniaanske vrouwlüde in Nairobi]] Keniaanske vrouwlüde kreagen in 2012 in döärsneyde 4,49 kinder.<ref>[https://www.google.com/publicdata/explore?ds=n4ff2muj8bh2a_&ctype=l&strail=false&bcs=d&nselm=h&met_y=TFR&fdim_y=scenario:1&scale_y=lin&ind_y=false&rdim=world&idim=country:KE&ifdim=world&tstart=1106895600000&tend=2842498800000 IFs Forecast – Version 7.00 – Google Public Data Explorer.] Bekeaken up 15 february 2015.</ref> Volgens een regeyringsundersöök uut 2008 was de vrüchtbårheidsgråd 4,6% en et gebruuk van vöärbehoodsmiddelen was 46%.<ref>[http://statistics.knbs.or.ke/nada/index.php/catalog/23 Kenya – Kenya Demographic and Health Survey 2008–09]. Kenya National Data Archive (KeNADA)</ref> Moderstarvte is houge, deyls döär [[vrouwenbesnydenis]], wat 27% van de vrouwlüde undergån hebbet.<ref>[http://www.who.int/reproductivehealth/topics/fgm/prevalence/en/|title=WHO – Female genital mutilation and other harmful practices.] Bekeaken up 15 february 2015.</ref> Döär modernisering wördt dit gebruuk vöärdan minder uutvoord. Dårnöäst wör et 2011 by wet verböäden.<ref>[https://www.theguardian.com/society/sarah-boseley-global-health/2011/sep/08/women-africa The Guardian.com. Boseley, Sarah. "FGM: Kenya acts against unkindest cut"]. Skreaven up 8 september 2011.</ref> Vöär de kolonisaty hadden vrouwlüde ne ekonomiske eygen seg. Döär koloniale landafname rakeden de vrouwlüde de seggenskap kwyt.<ref>[https://web.archive.org/web/20110111134944/http://www.cipe.org/essay/Women%27s%20participation%20in%20Kenyan%20Society%20-%20Claris%20Kariuki.pdf (Archiveerd) (PDF). Center for International Private Enterprise. "WOMEN'S PARTICIPATION IN THE KENYAN SOCIETY".] Bekeaken up 2 februåry 2018.</ref> De döärsneyde trouwleavtyd neamt eavenreydig to med underwysgråd.<ref>[https://dhsprogram.com/pubs/pdf/fr308/fr308.pdf Kenya National Bureau of Statistics. "Demographic and Health Survey 2014".] Bekeaken up 2 februåry 2018.</ref> Verkrachtig, misbruuk en mishandeling wordt nit altyd as misdåden seen.<ref>[https://ses.library.usyd.edu.au//bitstream/2123/15632/2/Kenya%20Summary.pdf (PDF) Sydney eScholarship Repository. MAKING JUSTICE WORK FOR WOMEN Kenya Country Report.] Bekeaken up 2 februåry 2018.</ref> Meldingen van seksueel misbruuk wordt nit altyd seriöös nöämen. ===Skolen=== [[File:Community work in Kenya DVIDS342488.jpg|thumb|Skoolkinder in de klasse.]] [[File:MSc student at Kenyatta University.jpg|thumb|Ne MSc-student an de [[Kenyatta University]] in Nairobi.]] Töt vyv jår old köänet kinder når de vöärskoolse upvang. Dat duret eyne töt drey jår en wördt uut eygene sak betaald, ümdat der töt vöär kört noch gin officiääl regeyringsbeleid vöär was.<ref>[http://www.standardmedia.co.ke/article/2000188257/government-to-review-early-childhood-development-policy Standardmedia.co.ke. "Government to review Early Childhood Development policy".] Bekeaken up 23 juni 2016.</ref> Vanaf ses jår kryget kinder les up de laegere skole. Dår sittet se acht jår en dårnå noch veer jår up de middelbåre skole. Underwys is gratis in oapenbåre skolen. Dår köänet se kesen vöär ne tweyjöärige warkrichte upleiding, of selv ne learwarksteyde regelen vöär kleydermaker, timmerman, automontöör of metselder.<ref>[http://kenyapage.net/education/primary.html Kenyapage.net. "Primary School Education in Kenya"]. bekeaken up 10 juni 2016.</ref> Dee wat de middelbåre skole afmaket köänet når ne techniske hougeskole of ander kollege vöär ne dreyjöärige upleiding, of medeyne döär når ne universiteit en dår veer jår studeren. Afstudeerden van de techniske upleidingen en kolleges köänet an et wark en later noch een diploma in een specialisme halen of når de universiteit. Dat doot se meysttyds nå et tweyde of darde jåren an de höygere skole. Een höyger diploma wördt döär de meyste warkgeavers aksepteerd. [[File:Masai girl at school doing maths.jpg|thumb|Een Maasai-meydken up skole.]] Keniaanske publike universiteiten sint slim verkommercialiseerd en mär een klein deyl van de kwalificeerde lüde med een diploma van de middelbåre skole kryget ne studyböörse van de regeyring. De meysten koamet in de geystesweatenskappen terechte ümdat dat goodkoup te understütten is. De meyste studenten dee in anmarking koamet mär nit tolåten wordet, keset vöär minder prominente lesryges in publike of private universiteiten, hougeskolen en techniske upleidingen. Van de keniaanske vulwassenen kan 38,5 percent nit (good) leysen of skryven.<ref>[http://www.eldis.org/go/home&id=31868&type=Document Eldis.org. "Kenya National Adult Literacy Survey report".] Bekeaken up 27 juni 2016.</ref> Der sint groute verskillen når strekke. In Nairobi is 87,1% leyskündig. In de Nooroustelike Provincy mär 8 percent. Den vöärskoolsken upvang, vöär kinder tusken drey en vyv jår old, is verplicht üm tolåten te worden töt Standard One (de eyrste klasse). As se slaget, kryget se et Keniaanske Certifikaat vöär Laeger Underwys, wat bepålt wee når de middelbåre skole mag of når ne beroopsupleiding geyt. An et ende van de middelbåre skole kryget leyrlingen een landelik eksamen in acht väkke når köäse. Engelsk, Kiswahili en rekkenkünde sint verplicht. De Keniaanske Centrale Plaatsingsdeenst vöär Universiteiten en Hougeskolen bepålt welke studenten by de publike universiteiten magt. Nöäst de publike skolen gevt et noch nen houp priveeskolen, vöärnamelik in städelike gebeyden. Wydters sint der noch een antal internationale skolen dee verskillende butenlandske underwysstelsels volget. Undanks de kommerciäle benöädering is Kenia's höygere upleidingsstelsel berücht star en steyt wyd af van wat der nöydig is up de lokale arbeidsmarkt. Der besteyt vöäle unvreade oaver de untopasbårheid van de kennis dee afstudeerden hebbet.<ref>[http://www.businessdailyafrica.com/news/Varsity-expansion-blamed-for-half-baked-graduates/539546-3354256-108r90o/index.html Businessdailyafrica.com. "Varsity expansion blamed for half-baked graduates".]</ref> == Kultuur == [[File:Kenyan dancers.jpg|thumb|Keniaanske kinder voort nen traditionelen dans uut]] [[File:Nation media house.jpg|thumb|De [[Nation Media Group]] sit in et Nation Media House]] De keniaanske kultuur besteyt uut meyrdere traditys. Ümdat der verskillende volker in Kenia leavet, is der ginne eyndüdig keniaanske kultuur an te wysen. De meyrderheid besteyt uut Swahili-lüde an de küste en verskillende bantuvolker in et midden en westen. In et noordwesten woanet vöärnamelik nilotiske volker. De [[Maasai (volk)|Maasai]] sint een bekend volk döär tourisme, mär se vörmet mär een klein deel van de heyle bevolking. Se sint bekend üm öäre uutvorige boavenkleyder en [[opsmuk|upsmük]]. Ouk hevt Kenia een uutebreid musik-, televisy- en teaterweasen. ===Media=== Kenia hevt een antal mediakanalen dee as binnenlandsk en wearldwyd uutsendet. See behandelt et nys, sakengeböären, sport en vermaak. De belangrykste keniaanske kranten sint under meyr: * ''[[Daily Nation|The Daily Nation]]''; * ''[[The Standard (Kenya)|The Standard]]'' * ''The Star'' * ''The People'' * ''East Africa Weekly'' * ''[[Taifa Leo]]'' Keniaanske televisystations sint under meyr: * [[Kenya Broadcasting Corporation]] (KBC) * [[Citizen TV]] * [[Kenya Television Network]] (KTN) * [[NTV (Kenya)|NTV]] * Kiss Television * [[K24 (Kenya)|K24 Television]] * Kass-TV ===Skryverye=== [[File:Ngũgĩ wa Thiong'o (signing autographs in London).jpg|thumb|Den keniaansken skryver [[Ngũgĩ wa Thiong'o]].]] [[Ngũgĩ wa Thiong'o]] is eyne van de bekendste skryvers van Kenia. Syn book ''[[Weep Not, Child]]'' (''Stille mär myn kind'') gevt ne beskryving van et leaven in Kenia under britske oaverhearsking. Et verhaal löt seen wo as de Mau Mau-upstand et leaven van kenianen beïnvloded hevt. De thema's in et book, [[kolonialisme]], underwys en leevde, maket et eyne van de bekendste afrikaanske böker. [[M.G. Vassanji]]'s book uut 2003, ''The In-Between World of Vikram Lall'' (''De tüskenwearld van Vikram Lall'') wün de [[Scotiabank Giller Prize|Giller Prize]] in 2003. Et is een fiktyf dagbook van nen keniaan med indiaske wörtel en syne family, terwyl as se proberet ümme te gån med de politike veranderingen in vöär- en nå-koloniaal Kenia. Seyt 2003 besteyt der een literaer tydskrivt ''[[Kwani?]]'' oaver hüdigendaagse keniaanske literatuur. ===Musik=== [[File:Juacali 2.jpg|thumb|Den populaeren keniaansken musikant [[Jua Cali]].]] Kenia hevt een breyd musikaal anbod, boavenup de meyrdere soorten volksmusik dee meysttyds med de meyr as 40 lokale språken in verband eseen wordet.<ref>[http://www.wipo.int/wipo_magazine/en/2007/04/article_0001.html On the Beat – Tapping the Potential of Kenya's Music Industry], [[WIPO]] Magazine (juli 2007).</ref> [[Drums|Trummen]] sint et vöärnaamste musikinstrument in keniaanske popmusik. De trumritmes sint ingewikkeld en beståt vake uut beide inheymske en importeerde ritmes, vöärnamelik et [[Demokratiese Republiek van de Kongo|Kongolese]] [[cavacha]]-ritme. In keniaanske popmusik wordt meyrdere deylen med mekander afwesseld en hebbet de lätste tyd ouk vaker upvallerige gitaarsolo's. Wyders sint [[hiphop]] en lokale genres as [[benga]] populaer. Teksten wordet meysttyds in kiswahili of engelsk esüngen. Med toneamende regelmåt wordet ouk [[lingala (språke)|lingala]]-elementen gebruked, eleynd van kongolese musikanten. Der wordt ouk wal teksten in lokale språken eskreaven, mär gröttere radiostations drayet meysttyds alleyne engelske musik. Toch sint der wal wat lokale radiostations dee lokaal wark drayet. Nen slim uutbündigen dans is de isukuti, dee vöäral döär de verskillende [[Luhya (volk)|Luhya]]-stammen edansed wördt by geleygenheden as geboortes, trouweryen en groves. Andere traditionele dansen sint under meyr de [[Ohangla]] van de [[Luo (volk)|Luo]], [[Nzele]] van de [[Midjikenda (volk)|Midjikenda]], [[Mugithi]] van de [[Kikuyu (volk)|Kikuyu]] en de [[taarab]] van de swahili. == Brunnen == <references /> [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Afrika]] afv3pw78gjl6rf9novbylsmfl17slpl 0 30145 321322 308028 2022-08-05T10:03:12Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki '''Khoisan''' ({{IPA|ˈkɔɪsan}}), of volgens de hüdige [[khoekhoegowab]]-skryvwyse '''Khoe-Sān''' (uutspreaken as [kxʰoesaːn]), is ne sammelnaam vöär de inheymske lüde in et süden van [[Afrika]]. Dåründer valt de [[Khoekhoen]] en de [[San (volk)|San]]. Se wordet ouk wal es ''büskesmänne'' nöömd ([[afrikaansk]]: ''Boesmans'' en [[engels]]: ''Bushmen'',<ref>Den antropoloug Henry Harpending van de Universiteit van Utah, den as med de beroomde klik-spreakende [[jager-verzamelaars|jager-sammelders]] woaned hevt, segt: "In the jåren '70 spreidden sik de name ''San'' in Europa en Amerika ümdat et politik korrekt leak, terwyl as ''büskesmänne'' neaderbügend en seksistisk klünk. De jager-sammelders hadden selv nooit ne name vöär sikselv, in gin enkele van de språken dee se spreaket. ''San'' was jüüst et beleydigende woord dee de Khoi (een herdersvolk) vöär de büskesmänne gebröäken. [...] Y mosten ymand gin ''San'' nömen wår as hee by was. Ik bleav gewoon büskesmänne gebruken en wör döär de polikorbrigade terügge floited. [...]" [http://www.upi.com/Odd_News/2002/06/20/Feature-Name-game-Inuit-or-Eskimo/UPI-43191024597290/ Sailer, Steve. "Name game – ‘Inuit’ or ‘Eskimo’? Bekeaken up 12 January 2014.] 20 June 2002</ref> når et [[nederlaands|neaderlandsk]]e ''bosjesman'' en ''Saake'' in et [[Nǁng (sproake)|Nǁng]]). Med name de khoekhoen warren eyrder bekend as ''hottentotten'', ne [[onomatopee]] uut et neaderlandske ''hot-en-tot'' vöär de [[klikkonsonanten|klikgelüden]] dee in de Khoekhoespråken vöärkoamet. By öäre vroge [[kolonialisme|kolonisaty]] van de Kaap gavven de neaderlanders de khoekhoen drank üm se uut te lokken nen rituelen dans up te voren. De tekst by de dans klüng vöär neaderlanders as "hot-en-tot". Van de Sān wördt vake dacht dat se jager-sammelders sint in de [[kalahariwööste]] en deylen van [[Botswana]], [[Namibie]], [[Angola]], [[Zambia]], [[Zimbabwe]], [[Lesotho]] en [[Süüdafrika]]. Et woord ''sān'' kümt uut de khoekhoe-språke en bedüdet enkel sammelders ("dee wat saken van de grund upkryget") dee gin vey holdet. Sou gebröäken se et vöär alle jager-sammeldergrupen in südelik Afrika en slöög et vöäral up de leavenswyse, nit up volksafkoamst. ''Khoekhoen'' hevt an de andere kante wal ne etniske bedüding en slöt up een antal grupen dee nauw verwante språken küürt. See leidet een bestån van [[herders]] in de Süüdafrikaanske [[Kaapstreake]] en Namibie, wår as de khoekhoevolker [[Nama (volk)|nama]] en [[Damara (volk)|damara]] leavt. De khoekhoestreaken en sān wordt under de term khoisan evöngen. See sint de volker van vöär de vermeynde [[bantu-trek]], ungeveyr 1500 töt 2000 jår terügge. Vöäle khoesānvolker sint rechtstreykse afstammelingen van ne vroge verspreiding van de moderne menske når südelik Afrika, vöär 150.000 jår eleaden. Öare [[Khoisanspråken|språken]] hebt een antal typologiske oavereynkoamsten, mär dat geyt vöäral um de [[klikkonsonanten]]. Se sint nit terügge te leiden töt eyne deylde vöärolderspråke. Rechtevoord gevt et teminste drey språkfamilys: ([[khoe-kwadi]], [[!ui-taa]] en [[kx'a]]). Geleyrden hebt bewäärd dat de khoekhoeǁaen (khoekhoevolker) in de latere [[Steyntyd]] når südelik Afrika henkoamen sint en möägelikerwys oavernöämen döär bantuvolker.<ref>Barnard, Alan (1992). "Hunters and Herders of Southern Africa: A comparative ethnography of the Khoisan peoples." Cambridge University Press, New York, NY; Cambridge, UK.</ref> ==Naam== De samenstelde naam ''Khoisan'' is ne hüdige antropologiske vinding dee vanaf begin van de [[20e eeuw|20e eywe]] in bruuk rakeden. ''Khoisan'' wör vöärsteld döär Leonhard Schulze in de jåren '20 en wyder verbreided döÄr [[Isaac Schapera]].<ref>Schapera, Isaac. "The Khoisan peoples of South Africa: Bushmen and Hottentots." Routledge, 1930.</ref> Vanaf de jåren '60 raket et wyder in gebruuk, vöärnamelik döärdat [[Joseph Greenberg]] de språkfamily van khoisanspråken vöärstelden. De khoesān wörden in et verleaden ouk andüded as were '''Kaapswarten''' of '''Westkaapswarten''' üm se te underskeiden van Bantu- en [[Kongo]]-lüde, dee vake ne [[Niger-Kongospråken|Niger-Kongospråke]] küürden. De term ''Khoisan'' (ouk wal skreaven as ''KhoiSan'', ''Khoi-San'', ''Khoe-San''<ref>Skryvwysen med streypken, ''Khoe-San'' of ''Khoi-San'', sint van nå [[1990]]. Dit verskilt van de naam vöär San dee ne khoespråke küürt, by vöärbeald de "de Ai-San, Kun-San, Au-ai-san, An-San, Matsana-Khoi-San en de büskesmänne van Otave" in John Noble, ''Illustrated Official Handbook of the Cape and South Africa'' (1893), p. 395. </ref>) wördt ouk in Süüdafrika gebruked üm sikselv an te düden seyd de afskaffing van [[apartheid]]. Vanaf 2010 is der ne aktivistiske khoisanbeweyging dee erkenning en landrechten wil.<ref>[https://www.enca.com/south-africa/khoisan-march-parliament-demand-land-rights Khoisan march to Parliament to demand land rights], ENCA , 3 December 2015. Pelane Phakgadi, [http://ewn.co.za/2017/12/24/ramaphosa-meets-aggrieved-khoisan-activists-at-union-buildings Ramaphosa meets aggrieved Khoisan activists at Union Buildings], ''Eyewitness News'', 24 December 2017. [https://www.iol.co.za/capeargus/news/illegitimate-khoisan-leaders-are-trying-to-exploit-new-bill-14488376 Illegitimate Khoisan leaders are trying to exploit new bill], IOL, 17 April 2018.</ref> [[File:San-Mann beim Sammeln der Teufelskralle (Namibia).jpg|thumb|upright|San-kearl by et [[Harpagophytum|düvelsklauw]] sammelen]] ==Geskydenisse== [[File:InitialExpansionMitogenome.PNG|thumb|upright|Skatte oorsprunglike gebeed van de [[haplogrup]]en L0d and L0k in südelik Afrika, dateerd up 90.000 jår terügge döär Behar et al. (2008).<ref>Behar, Doron M. Villems, Richard. Soodyall, Himla. Blue-Smith, Jason. Pereira, Luisa. Metspalu, Ene. Scozzari, Rosaria. Makkan, Heeran. Tzur, Shay. Comas, David. Bertranpetit, Jaume. Quintana-Murci, Lluis. Tyler-Smith, Chris. Wells, R. Spencer. Rosset, Saharon. "The Dawn of Human Matrilineal Diversity." The American Journal of Human Genetics, mei 2008. Vol 82 Is 5. p 1130–1140. Beide de boumfylogeny en coalescentybereakeningen geavt an dat Khoisan-afstamming langs de moderlyne sik 90.000 – 150.000 jår eleaden afspleyt van de rest van de menskelike mtDNA-grup.</ref>]] Dacht wördt dat de vöärolden van de hüdige khoisan 150.000 jår terügge al når südelik Afrika tröäken, meskeen wal vöär 260.000 jår<ref>Schlebusch, Carina M. Malmström, Helena. Günther, Torsten. Sjödin, Per. Coutinho, Alexandra. Edlund, Hanna. Munters, Arielle R. Vicent, Mário. Steyn, Maryna. Soodyall, Himla. Lombard, Marlize. Jakobsson, Mattias. "Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago. Science, 3 november 2017. Vol 358, Is. 6363. p 652 – 655.</ref>, sou dat by den anvang van de [[MIS 5]], de "[[megadrought]]", 130.000 jår terügge, der twey vöäroldergrupen warren: draegers van [[Haplogroup L0 (mtDNA)|mt-DNA haplogrup L0]] in südelik Afrika (de vöärolders van de Khoi-San) en draegers van [[Macro-haplogroup L (mtDNA)|haplogrup L1-6]] in midden- en oustelik afrika (de vöärolders van de rest van alle lüde). Döärdat se sou vroo al uutbreidden en uut mekander güngen, warren de Khoisan tüsken 150.000 en 70.000 jår eleaden de längste tyd up de moderne menskelike tydlyne de gröätste grup mensken, töt dat se vanaf dee tyd sou händig an [[Eurasie]] intröäken.<ref>[http://www.nature.com/ncomms/2014/141204/ncomms6692/full/ncomms6692.html Kim, Hie Lim, et al. "Khoisan hunter-gatherers have been the largest population throughout most of modern-human demographic history." [[Nature Communications]], 4 December 2014. Vol. 5. p 5692.]</ref> Se warren vöäle wydverbreider as nu. Öär terügloup in antallen hevt vöäral te maken med de [[Bantu-trek]]. Se woaneden verspreid oaver südelik en süüdoustelik Afrika. Ouk was der ne anmarkelike terügtrek van L0-draegers når oustelik Afrika tüsken 120.000 en 75.000 jår terügge. Rito et al. (2013) meynt dat dårdöär meskeen wal de groute uuttocht uut Afrika van 70.000 jår terügge up gang köäm.<ref>Rito, Teresa. Et al. "The First Modern Human Dispersals across Africa". PLoS ONE, 13 November 2013. vol. 8, is. 11. Blz e80031.</ref> "Teagen 130.000 jår eleaden leavden twey verskillende grupen moderne mensken nöäst mekander in Afrika: breyd enöämen de hüdige Khoe- en San-volker in et süden en ne tweyde meyr midden-oustelik afrikaanske grup, dee de vöärolders sint van de meyste andere volker up de wearld. Vroge moderne verspreiding van de menske kümt oavereyne med klimaatveranderingen, med name de tropiske afrikaanske 'megadröygtes' van MIS 5 (marine-isotoop nivo 5), 130k-75k jår terügge. Tegenstrydig genog kan dat sorgd hebben vöär verspreiding når Midden- en Oustafrika en de dårupvolgende uuttocht uut Afrika van lüde med haplogrup L3, ungeveyr 60.000 jår terügge. Binnen haplogrup L0 sint twey süüd-når-oustmigratys te seen. Den eyrsten tüsken 120 en 75 dusend jår terügge löt de eyrste langeafstandsmigraty van mensen seen langs mtDNA en kan de verspreiding van verskillende kenmarken van de moderne menske in gang hebben esat. Ne tweyde, binnen de lätste 20 dusend jår vöär Ld, kan sorgd hebben vöär de spreid van klikspråken in Oustafrika, in teagenstelling töt de eyrdere oavertüging dat de oustelike vöärbealden oaverblyvsels sint van ne öldere, breydere verspreiding." [[Carleton S. Coon]] (1962) köäm med de (inmiddels achterhaalde en as rassistisk bestempelde) term ''Kaapoide'' (når [[Kaap de Gode Hoape]]) as rasnaam, wårmed de Khoikhoi en San lös van andere subsaharavolker indeyld wörden.<ref>''[[The Origin of Races]]'' (1962). Moore, Ruth ''Evolution'' (Life Nature Library) New York:1962 Time, Inc. Höyvdstük 8: "The Emergence of Modern ''Homo sapiens''" blz. 173-- Eyrste bladsyde van afbealdingendeyl "Man and His Genes": et ''Kaapoide'' ras wördt eyne van de vyv groute menskenrassen nöömd, nöäst et ''[[Mongoloide ras|Mongoloide]]'', ''[[Kongoide]]'', ''[[Caucasisk]]'' en ''[[Australisk]]'' (med afbealdingen van een 'typisk persoon' vöär yder ras)</ref> Coon (1962) wul de term ''Negroide'' afskaffen en de lüde van under de [[Sahara]] uut [[Westafrika]] musten Kongoide nöömd worden. Cavalli-Sforza et al (1994) köämen med de naam ''khoisanide''.<ref>Cavalli-Sforza, L. Luca; Menozzi, Paolo; and Piazza Alberto. ''The History and Geography of Human Genes''. Princeton, New Jersey: 1994. Princeton University Press "Khoisanids" bls. 174–177.</ref> Coon was nit den eyrsten den as upmarkeden dat de Khoisan der anders uutsaggen as de westafrikaansen. Al in [[1684]] markeden [[François Bernier]] et up. Buten de vyv eyrder nöömde rassen stelden hee vöär üm noch meyr indeylingen up te neamen, vöäral vöär de "Swarten van Kaap van Gode Hoape" (''Les Noirs du Cap de bonne Esperance''). Hee vünd dat dee upmarkelik anders ebouwd warren as andere grupen under de Sahara.<ref>Anonymous [F. Bernier], [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k56535g/f135.item "Nouvelle division de la terre par les différentes espèces ou races qui l'habitent"], ''Journal des Sçavants'', 24 April 1684, [[:File:Nouvelle division de la terre, par les différentes espèces ou races d'homme qui l'habitent.png|p. 133]]&ndash;140. '' les Noirs du Cap de bonne Esperance semblent estre d'une autre espece que ceux du reste de l'Afrique. '' (p. 136). Seet ouk Charles Frankel, ''La science face au racisme'' (1986), [https://books.google.ch/books?id=szfsLo3VSVAC&pg=PA41 41f.]</ref> ===Latere Steyntyd=== [[File:Schematic representation of the major inferred migrations involving mtDNA haplogroup L0.png|thumb|upright=1.2|Skema van de "uuttocht uut südelik Afrika" van de post-eemiaanske Middelste töt Latere Steyntyd (vanaf 100.000 jår terügge), afleided van mtDNA haplogrup L0 in hüdige afrikaanske volker (Rito et al. 2013).]] In de Latere Steyntyd, vanaf 75 dusend jår, hadden de vöärölderlike khoisanide lüde sik oaver et meyste van südelik en oustelik Afrika verspreid. Vanaf 20 dusen jår is der möägelik noch ne tweyde verspreidingsbeweaging te seen, up grund van de verspreiding van haplogrup L0d. Rosti et al. meynet dat der verband is tüsken disse 'jungere' verspreiding en de klikspråken in oustelik Afrika ([[Hadza (språke)|Hadza-språke]]). De [[sangoakultuur]] uut de latere steyntyd beslöäg südelik Afrika in deylen wår as jårliksen neaderslag minder is as ne meter.<ref>Lee, Richard B. (1976), "Kalahari Hunter-Gatherers: Studies of the !Khoi San and Their Neighbors." Richard B. Lee en Irven DeVore, eds. Cambridge: Harvard University Press</ref> Et lyf van de hüdige Khoisanvolker lykt stark up de olde sangoaanske beynder. ===Bantu-trek=== Do as de [[Bantu (volk)|bantu]] ungeveyr 1500 jår terügge up et süden antröäken, nöämen se een antal klikgelüden en wöörde oaver van de khoisan. Dee sint vandage noch te höyren in et [[Xhosa (språke)|xhosa]] en [[Zulu (språke)|zulu]]. De bantuvolker sullen südelik Afrika teagen de [[6e eeuw|6. eywe]] nå Kristus bereiked hebben. De bantus nöämen voordan meyr land in van de khoikhoi, wårdöär dee richting de dröygere deylen van de [[Kalahari]] drüngen wörden. Döärdat se [[skåp|sköäpe]], [[sik|sikken]] en ander vey hölden in de vrüchtbåre dalen in dee streake, hadden se good te eaten. Dårdöär kunden se ouk in gröätere grupen leaven en de steade inneamen van de [[San (volk)|san]], dee et musten hebben van jagen en versamelen. De bantus, dee wyder warren med burenbedryv en metaalbewarking, groiden härder as de khoisan en wörden de oaverheyrskende grup in süüdoustelik Afrika, vöärdat neaderlandske [[kolonialisme|kolonisten]] der in [[1652]] an land köämen.<ref>Diamond, 394–7.</ref> Nå den intrek van de bantus bleaven de khoisan vöäral westelik van de [[Groute Viskerivyr]] in [[Süüdafrika]] en wöösten rundum, wår as et dröygere klimaat ungeschikt was vöär de gewassen van de bantuburen. ===Moderne tyd=== De khoikhoi wordet vöär et eyrste nöömd nå kuntakt med [[Portugal|portugeyske]] verkenners, ungeveyr dusend jår nådat se döär de bantus verdrüngen sint. De europeanen brachten de [[pokken]], wår de khoikoi gin verwear teagen hadden. Öäre antallen daalden. De khoikhoi völlen vaker europeanen an do as de [[VOC]] de olde graslanden vöär öäre buurderyen ümslöäten. De sociale samenhang van de khoikhoi wör slim beskadigd en uuteandelik vernetigd döär de koloniale uutbreiding vanaf de [[17e eeuw|17. eywe]]. Do as familybände uut mekander völlen, güngen meyr en meyr khoikhoi up buurderyen woanen as deensthöyrigen of as knecht. Anderen wörden upnöämen in bestånde stamverbanden van de [[Xhosa (volk)|xhosa]]. Georg Schmidt, nen [[Christendom|kristeliken]] sendingswarker uut [[Herrnhut]] in et oustdüütske [[Sachsen|Sassen]] stichteden in [[1738]] et dorp [[Genadendal]], den eyrsten sendingspost in südelik Afrika<ref>''The Pear Tree Blossoms'', Bernhard Krueger, Hamburg, Germany</ref> tüsken de khoi in Baviaansklouv in de [[Rivyrsunderend-bargen]]. De eyrste europeyske kolonisten trouwden mangs med khoikhoi-vrouwlüde, wåruut ne beste grup van halvbloodlüde untstünd, ouk bekend as de [[Grykwa (volk)|grykwa]]. [[Andries Stockenström]] begün ne khoi-neadersetting 'Katrivyr' by de oustelike grense van de Kaapkolony. De neadersettingen deaden et heyl best en groiden. Katrivyr was al rap ne slaagde streake dee min of meyr unafhanglik bestünd. De lüde warren anvanglik meyst [[Afrikaans]]-spreakende Gonaqua-Khoi, mär de neadersetting tröäk al rap andere khoi, Xhosa en halvblöödte an. De [[büskesmanoorlöge]] warren vöärnamelik een teagenbeweaging van de san up öäre landunteygening. Teagen et begin van de [[18e eeuw|18. eywe]] leavden de khoikhoi in de westkaap readelik samenwarkend med de neaderlanders. Teagen et ende van de eywe, warkeden de meyste khoisan as 'arbeiders', nit heyl verskillend van slaven. Wo wydter de arbeider van [[Kaapstad]] was, wo lastiger et was üm ougst en burenupbrengsten når de markten te krygen. Döär weidevergönningen up et noorden van de [[Bargrivyr]] köäm de kolonialisering good up gang. Döär disse ''ruilverkaveling'' rakeden de khoijou land en vey kwyt, nöäst sociale, ekonomiske en politike untwikkeling.<ref>Wilmot Godfrey James, Mary Simons. Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey.Class, Caste, and Color: A Social and Economic History of the South African Western Cape. mei 2018. Bls. 1–10.</ref> do as de xhosa-upstand in [[1853]] dalehöwwen was, wul de nye regeyring in de Kaap de khoi politike rechten geaven üm rassenstryd in de tokumst teagen te gån. De regeyring köäm med de [[Kaapske Franchise]] in [[1853]], wårmed alle männelike inwoaners med minimaal besit, maakt nit uut wat vöär klöär, stemrecht hadden en verkeesbår vöär et parlement kunden weasen. Disse raslouse regel wör afskaffed döär et apartheidsregime.<ref>[http://hsf.org.za/resource-centre/hsf-briefs/a-long-walk-to-universal-franchise-in-south-africa-1 HSF.org.za. "A Long Walk To Universal Franchise in South Africa". Fraser, Ashleigh. skreaven up 3 juni 2013. Bekeaken up 7 April 2015.]</ref> By de [[volkermoord van Herero en Namaqua]] in et [[Düütsk Süüdwestafrika]] wörden 10.000 [[Nama (volk)|Nama]] vermoord tüsken 1904 en 1907.<ref>Sarkin-Hughes, Jeremy. (2008) ''Colonial Genocide and Reparations Claims in the 21st Century: The Socio-Legal Context of Claims under International Law by the Herero against Germany for Genocide in Namibia, 1904–1908'', p. 142, Praeger Security International, Westport, Conn. ISBN 978-0-313-36256-9.</ref> De san van de Kalahari wörden beskreaven in ''Specimens of Bushman Folklore'' (Vöärbealden van büskesman-volksverhalen) döär Wilhelm Bleek en Lucy Lloyd (1911). Döär den afrikaner skryver [[Laurens van der Post]] wörden se in de jåren '50 by een gröäter publik bekend, in ne sesdeylige filmdokumentaire. In et [[Centrale Kalahari Wildreservaat]] van Botswana, wat in [[1961]] stichted wör, möchten de san öäre traditionele leavenswyse blyven volgen. Töt de jåren '90, do as de regeyring van Botswana de inwoaners van de Kalahari buten et reservaat begün te setten. In [[2002]] stoppeden se ouk med deenste leyveren an de inwoaners. Dårup begün nen juridisken stryd, wårnå in [[2006]] et höygere rechtshov van Botswana oordeylden dat de inwoaners unvrywillig en ungrundwettelik uut et reservaat verdreyven warren. Toch bleaven se de san verhüsen, wårup in [[2012]] de Basarwastam een uproup an de Vereanigde Natys deade üm de regeyring te dwingen öäre rechten te achten. Vanaf de afskaffing van [[Apartheid]] in [[1994]] gebruket de khoisan de term ''khoisan'' vaker üm sikselv van de bantumeyrderheid te underskeiden as de "eyrste inwoaners". In [[1997]] höld de [[Universiteit van Westkaap]] ne konferenty oaver "Khoisan-identiteiten en kultureel arvgood".<ref>[http://www.khoisanpeoples.org/indepth/ind-identity.htm Kalahari Peoples Fund. "Khwe, Basarwa, or Bushmen? Terminology, Identity, and Empowerment in Southern Africa".Hitchcock, Robert. Biesele, Megan. Bekeaken up 15 january 2014.</ref> Vanaf 2015 wördt der voordan vaker spröäken oaver khoisanaktivisme. De süüdafrikaanske regeyring löät khoisanfamilys (töt 1998) land terügneamen wat se vöär 1913 ouk hadden. Mär den underdirektöör vöär landterügvråg, Thami Mdontswa, segt dat der eyrst ne grundwetswysiging müt koamen as de khoisan noch meyr land van vöär 9 juni 1913 wilt terügvrågen.<ref>http://www.sabc.co.za/news/a/8a103b004178fb09b0aaffb1c784b7fa/Possible-constitution-changes-for-Khoisan-land-claims SABC News. "Possible constitution changes for Khoisan land claims". Mercedes Besent. woonsdag 16 oktober 2013.]</ref> <gallery widths="200px" heights="200px"> Sameul Daniell - Khoisan besig om sprinkane te braai - 1804.jpg|"Büskesmänne an et sprinkhanen bråden", skilderye van [[Samuel Daniell]] (1805). In Search of the San 08.jpg|Sanvrouwe in Namibie (foto uut 1984) </gallery> ==Språken== [[Image:African language families en.svg|thumb|upright|Gröön: Hüdigendaagse spreiding van [[Khoisanspråken]] van de khoi en san, plus et [[Sandawe (språke)|sandawe]] en [[Hadza (språke)|Hadza]] uut Tanzania.]] In [[1955]] stelden [[Joseph Greenberg]] de khoisanspråken as samenhangende grup vöär.<ref>Greenberg, Joseph H. 1955. "Studies in African Linguistic Classification" New Haven: Compass Publishing Company. (herdrükken, med kleine verbeateringen, ne rygel van acht artikelen in de "Southwestern Journal of Anthropology" tüsken 1949 en 1954.)</ref> öäre genetiske relaty wör later in de 20. eywe betwyfeld. De term wördt nu vake vöär et gemak gebruked üm genetiske eynheid te umseilen, ungeveyr sou as "[[Papua-språken|papua]]" en "[[australiske språken]]".<ref>Bonny Sands (1998). ''Eastern and Southern African Khoisan: Evaluating Claims of Distant Linguistic Relationships''. Rüdiger Köppe Verlag, Cologne.</ref> et belangrykste verbindende kenmark is öäre klikgelüden. Meysttyds wordet se in twey språkfamilys indeyld, med dårnöäst een paar möägelike språkeilanden. De[[Kx'a (språke)|Kx'a]]-family wör vöärsteld in 2010, wårin de [[ǂ’Amkoe (språke)|ǂ’Amkoe]] (ǂHoan) språke med de [[!Kung (språke)|ǃKung (Juu)]] dialekt een grup förmet. !Kung besteyt uut ungeveyr een dosyn dialekte, sunder düdelike afbakening der tüsken. Sands et al. (2010) stelt ne verdeyling in veer grupen vöär: * [[Sekele|Noordelik !Kung (Sekele)]], spröäken in Angola by de [[Cunene]]-, [[Cubango]]-, [[Cuito]]- en [[Cuando]]-rivyren (mär rechtevoord med vöäle vlüchtelingen in Namibie), * [[Ekoka !Kung|Noordcentraal !Kung (Ekoka)]], in Namibie tüsken de Ovamborivyr en de angoleyske grense, * [[Centraal !Kung]], rund [[Grootfontein]] in Namibië, up et westen van de centrale Omatakorivyr en up et süden van de Ovambo * [[Juǀ'hoan|Süüdoustelik !Kung (Juǀ'hoan)]], in Botswana up et ousten van et [[Okavangodelta]] en noordoust-Namibie vanaf [[Windhook]] tot [[Rundu]], [[Gobabis]] en de [[Caprivistreppel]].<ref>Sands, Bonny (2010). Brenzinger, Matthias; König, Christa, eds. "Juu Subgroups Based on Phonological Patterns". Khoisian Language and Linguistics: the Riezlern Symposium 2003. Cologne, Germany: Rüdiger Köppe: 85–114.</ref> De khoi- of khoespråkfamily wördt underverdeyld in Khoikhoi ([[Khoekhoe]] en [[Khoemana]]-dialekte) en ne Kalahari-tak (Tshu–Khwe). Under de Kalahari-tak valt et [[Shua (språke)|shua]] en et [[Tsoa (språke)|tsoa]] (med dialekte ), en [[Kxoe (språke)|Kxoe]], [[Naro (språke)|Naro]], [[Gǁana (språke)|Gǁana]] and [[ǂHaba (språke)|ǂHaba]] (med dialekte). Khoe wördt ouk wal es up eyne lyne sat med et [[Kwadi (språke)|Kwadi]] ("Kwadi–Khoe") en med minder seakerheid ouk med et [[Sandawe (språke)|sandawe]] van [[Tanzania]] ("Khoe–Sandawe"). Ouk de tanzaniaanske [[Hadza (språke)|hadzaspråke]] wördt ouk as khoisanspråke seen ümdat et klikgelüden hevt. ==Genetiske en lyflike kenmarken== [[Image:Hotentoci-zOrgelbranda.jpg|thumb|upright=0.6|Teakening van ne Khoikhoi-vrouwe en nen kearl. De vrouwe hevt [[steatopygia]] (teakening uut 1900).]] [[Charles Darwin]] skreav in ''The Descent of Man'' in [[1882]] oaver de khoisan. Hee skreav dat öäre [[steatopygia]] [[evoluty|evolueerden]] döär seksuele köäse en dat "et achterste deyl van et lyf up prachtige wyse uutsteakt".<ref> [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F955&viewtype=text&pageseq=1 Darwin, Charles. "The Descent of Man and Selection in Relation to Sex". London, John Murray, 1882. Bls 578.</ref> In jåren '90 bleak uut genoomundersöök når wearldbevolking dat et [[Y-chromosoom]] van Sankearls bepålde [[Polymorfisme (biology)|polymorfiske]] patronen hevt dee anders sint as van alle andere volker.<ref>[=http://news.sciencemag.org/africa/2014/12/dwindling-african-tribe-may-have-been-most-populous-group-planet sciencemag.com. "Dwindling African tribe may have been most populous group on planet".]}</ref> Ümdat et Y-chromosoom van geslacht up geslacht good bewård blivt, wördt dit soort DNA vake gebruked üm te bepålen woneyr as verskillende undergrupen van mekander lösrakeden. Et is med andere wöörde ne gode anwysing vöär de lätste deylde vöärolder. De undersökers bewäärden dat de san sik as eyne van de eyrste menskengrupen afsplitsden van de meyst recente deylde vöärolder van alle lüde up de wearld.<ref> schuster, SC. et al (2010). [http://www.nature.com/nature/journal/v463/n7283/full/nature08795.html "Complete Khoisan and Bantu genomes from Southern Africa"]. Nature. vol 463, is 7283. DOI 10.1038/nature08795. Bls. 943–947.</ref><ref>Nationalgeographic.com. [http://news.nationalgeographic.com/news/2002/12/1212_021213_journeyofman.html "Documentary Redraws Humans' Family Tree"]. Mayell, Hillary. December 2002</ref> [[Kategorie: Tweants artikel]] [[Kategorie: Afrika]] [[Kategorie: Volk]] t3l4wa2gvuo4qitxuwalenoada4wzjc 0 30149 321321 303852 2022-08-05T10:01:43Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[File:LOL2016WorldsFinalsArena.jpg|thumb|300px|De [[League of Legends World Championship]] is een jårliks ''[[Liga vöär Legendes]]''-wedstrydverband dat in verskillende groute streaken hölden wördt.]] '''Esport''' (ouk bekend as '''elektroniske sport''', '''e-sport''' of '''eSport''') is nen vörm van sport med [[videospel|videospöllen]].<ref>Hamari, Juho. Sjöblom, Max. (2016) "What is eSports and why do people watch it?" Internet Research, vol 27, is 2. bls 211–232. DOI: 10.1108/IntR-04-2016-0085.</ref> Esport wördt vake hölden in strak ümlynde ''multiplayer''-wedstryden, vöäral tüsken professionele (betaalde) spöälers of manskappen. Online en offline wedstryden warren al länger deyl van de [[videospölkultuur]], mär töt vöär 2000 vöärnamelik tüsken amatöörs. Dat veranderden do as online [[mediaströymen]] möägelik wör en spöälers öäre wedstryden up online videokanalen as [[YouTube]] en [[Twitch]] kunden deylen. Teagen 2010 was esport een belangryk deyl van de videospölindustry en spölmakers richteden öäre spöllen seyt dee tyd steyds vaker up de professionele esport-subkultuur. De meyst gebrukelike soorten spöllen vöär esport sint [[online vechtarena-multiplayer]] (MOBA), [[first-person shooter]] (FPS), [[vechtspöl]], [[kaarten]], [[battle royale game]]s en [[realtime strategy]] (RTS). Vöäle spöälde spöllen sint [[League of Legends]], [[Counter-Strike]], [[Super Smash Bros.]], [[StarCraft]] en [[Fortnite]]. Tournamenten so as et [[Wearldkampioonskap League of Legends]] en vechtspölwedstryden as [[Evolution Championship Series]] (EVO) en de [[Intel Extreme Masters]] wordet oaver rechtstreykse uutsendingen oaver de heyle wearld bekeaken. Dee geavt ouk et prysengeld weg an de winners. Den wearldkampioon Fortnite 2019 güng med €&nbsp;2,7 miljoon når huus.<ref>[https://wearldsproake.nl/2019/07/29/amerikaansken-tener-wint-e27m-med-fortnite-world-cup/ Wearldsproake.nl. "Amerikaansken tener wint €&nbsp;2,7M med Fortnite World Cup." Skreaven up 29 juli 2019. Bekeaken up 31 oktober 2019.]</ref> De vråge blivt of esports as seriöse sport eseen müt worden. Toch wordt der steyds vaker wedstryden organiseerd en undersöchten et [[Internationaal Olympisk Kommittee]] al es of et by tokumstige Olympiske evenementen kan worden med enöämen. Ouk hebbet steyds meyr traditionele sportklubs ne esportafdeyling. Een antal amerikaanske universiteiten geavet al börsen uut vöär studenten dee in et universiteitsmanskap wilt spöälen. Skattingen vöär 2019 seaden dat et totale publik vöär esports når 454 miljoon kykers sul groien en dat inkomsten sullen stygen töt meyr as €&nbsp;1 miljard.<ref>[https://www.reuters.com/article/us-videogames-outlook-idUSKCN1Q11XY Reuters.com. "Global esports revenues to top $1 billion in 2019: report. Skreaven up 12 february 2019. Bekeaken up 21 May 2019.]</ref> Undersöök wist uut dat 85% van de kykers man is en 15% vrouwe, med de meyrderheid tüsken de 18 en 34 jår old.<ref>[http://www.gamespot.com/news/major-league-gaming-reports-334-percent-growth-in-live-video-6400010 Gamespot.com. "Major League Gaming reports COWS GO MOO 334 percent growth in live video". Skreaven up 14 november 2012. Bekeaken up 8 Oktober 2013.]</ref> Toch meynet vöäranstånde vrouwelike spöälers dat der meyr vrouwlüde up afkoamet.<ref>Forbes.com. [https://www.forbes.com/sites/johngaudiosi/2012/04/28/team-evil-geniuses-manager-anna-prosser-believes-more-female-gamers-will-turn-pro/ "Team Evil Geniuses Manager Anna Prosser Believes More Female Gamers Will Turn Pro"]. John Gaudiosi. Skreaven up 28 April 2012. Bekeaken up 8 Oktober 2013.</ref> [[Süüdkorea]] hevt al vanaf 2000 verskeidene esportorganisatys, wårby professionele spöälers inskreaven ståt. Buten Süüdkorea geyt erkenning wat minder rap, med Europa, Noordamerika en China as volgenden. Undanks dat Japan ne groute videospöllenmarkt hevt, kümt de erkenning vöär esport noch nit hard up gang. Dat likt te maken te hebben med swåre wetten teagen gokken, wårdöär betaalde spölwedstryden teagenhölden wordet.<ref>[http://www.pcworld.com/article/2036844/why-gamers-in-asia-are-the-worlds-best-esport-athletes.html Pcworld.com. "Why gamers in Asia are the world's best eSport athletes". Andrew Groen. Skreaven up 14 May 2013. Bekeaken up 7 oktober 2013.</ref> ==Referensys== <references/> [[Kategorie: Tweants artikel]] [[Kategorie: Sport]] 2ve5ytl1j1o6xy607rz8ly00uagr4eu 0 31090 321334 316878 2022-08-05T10:21:41Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki {{Amerikaanse staot | naam = Michigan | biejnoam = ''De Groute Mearenståt''<br><small>''De Handskenståt''</small> | vlagge = [[Bestaand:Flag of Michigan.svg|125x100px|border|Vlagge van Michigan]] | wapen = [[Bestaand:Seal of Michigan.svg|110x100px|Wåpen van Michigan]] | kaorte = Map of USA MI.svg | heufstad = [[Lansing]] | toe-etrejen = 26. januari [[1837]] | oppervlak laand = 250.493 | oppervlak waoter = | inwoeners = 9.883.635 | dichtheid = 67.1 | tiedzone = Eastern ([[UTC]]−5/−4) | antal graafschappen = | ofkorting = MI }} '''Michigan''' (uutspreaken as ''MISJE-gön'') is nen ståt in de [[Vereynigde Ståten]] van Amerika. De name kümt van et [[Ojibwe]] woord ''mishigami'', wat grout water of grout mear bedüüdt. Med ungeväär 10 miljoon inwoaners hevt Michigan up neagen ståten nå de meyste inwoaners van de VS. Et is de up 10 nå grötste wat uppervlakte angeyt en de grötste up et westen van den rivier de [[Mississippi (rivier)|Mississippi]] wat uppervlakte angeyt. De höyvdstad is [[Lansing]], de grötste stad is [[Detroit]]. Et verstädelikt gebeed rund Detroit höyrt töt de grötste [[ekonomie]]n van de VS. Michigan is den eanigsten ståt wat uut twey [[skiereiland|skyreilanden]] besteyt. Et underste hevt den form van ne handske. Et böävenste skyreiland (vake andüüdt med ‘The U.P.’, van Upper Peninsula) is eskeiden van et ünterste döär den [[Stråt van Mackinac]], ’n kanaal van 8 kilometer wat [[Lake Huron]] med [[Lake Michigan]] verbindet. De Mackinacbrügge verbindet de beiden. Michigan hevt de längste söötwaterküstlyne van de wearld. Et ligt an vere van de vyve [[Groute Mearen]] en [[Lake Saint Clair]]. Et hevt 64.980 binnenlandske mearen en vyvers. Verskeidene dusende jåren woanden der verskillende [[inheymske amerikanen|inheymske stämme]]. In de [[17e eeuw|17. Eywe]] eyskeden de [[Nyfranske kolony]] et up. [[Frankryk]] wör verslån in den [[Fransk-indiaansken Oorlog]] in [[1762]], wårnå et gebeed under [[Vereynigd Köäningryk|britske]] hearskappye völ. Dee stünden et af an de nye unafhangelike Vereynigde Ståten, do as de britten verslån wörden in de [[Amerikaanske Revoluty]]. Et höyrden do by et gröttere [[Noordwestelike grundgebeed]] töt [[1800]], do as westelik Michigan by et [[grundgebeed van Indiana]] indeyld wör. Dårup wör et Grundgebeed van Michigan förmed in [[1805]], mär de noordgrense wör pas afstemd nå den [[Oorlog van 1812]] med [[Kanada]]. In [[1837]] köm Michigan as 26. ståt by et Amerikaanske Verbund, as nen vryen ståt. Rap untwikkelden sik et as ’n vöäranstånd middenpunt vöär industry en handel in de streake en as populäre bestemming vöär immigranten teagen et ende van et 19. en begin van et 20. Jårhunderd. Michigan hevt ’n verskeiden ekonomy. Toch steyt et vöäral bekend as middenpunt van de amerikaanske [[autoindustry]], wat sik begin 20. Eywe untwikkelden as eyne van de grötste ekonomiske dryvers van den ståt. De dree grötste amerikaanske automarken kommet uut Michigan en hebbet allemål ’n höyvdkantoor in Detroit. Et Noordelike Skyreiland is dünbevolked, mär döär de ryke natuur belangryk vöär et [[tourisme]]. Et Südelike Skyreiland is et middenpunt vöär de maakindustry, holtbouw, buren, deensten en hougtechnologiske industry. {{Verenigde Staoten}} [[Kategorie: Tweants artikel]] [[Kategorie: Staoten van Amerika]] creqd3wlccgdjw4auxeoe40jw92c7tz 0 31259 321325 310930 2022-08-05T10:08:18Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki [[ofbeelding:Map Gangneung-si.png|thumb|300px|Waoras Gangneung lig in Gangwon-do]] [[ofbeelding:Gangwon map.png|thumb|300px|Waoras Gangwon-do lig]] [[ofbeelding:Gangneung Stadium.jpg|thumb|300px|[[Gangneung Stadium]]]] '''Gangneung''' ([[Koreaans]]: 강릉시, [[Internasjonaal Klaankenskrift|IPA]] (Koreaans): kaŋ.nɯŋ) is een [[Stad (woonstee)|stad]] in de [[Zuud-Korea|Zuud-Koreaanse]] [[Provincie|previncie]] [[Gangwon-do]]. De stad lig in et noordoosten en hef zo'n 216.000 inwoners (2010<ref>[http://www.geohive.com/cntry/southkorea.aspx GeoHive statistieken]</ref>). Tiedens de [[Olympische Winterspöllen 2018]] in [[Pyeongchang]] bint hier alle indoorönderdielen eholden. De indoorönderdielen waren [[curling]], [[ieshockey]], [[langebaanschaatsen]] en [[shorttrack]]. == Bestuurlijke indieling == * Jumunjin-eup (주문진읍) * Sungsan-myeon (성산면) * Wangsan-myeon (왕산면) * Gujung-myeon (구정면) * Gangdong-myeon (강동면) * Okgye-myeon (옥계면) * Sachun-myeon (사천면) * Yungok-myeon (연곡면) * Hongje-dong (홍제동) * Jungang-dong (중앙동) * Okchun-dong (옥천동) * Gyo 1-dong (교1동) * Gyo 2-dong (교2동) * Ponam 1-dong (포남1동) * Ponam 2-dong (포남2동) * Chodang-dong (초당동) * Songjung-dong (송정동) * Naegok-dong (내곡동) * Gangnam-dong (강남동) * Sungduk-dong (성덕동) * Gyungpo-dong (경포동) == Partnersteden == * [[Gangseo-gu (Seoul)|Gangseo-gu]], [[Zuud-Korea]] * [[Seo-gu (Daejeon)|Seo-gu]], [[Zuud-Korea]] * [[Bucheon]], [[Zuud-Korea]] * [[Buk-gu (Daegu)|Buk-gu]], [[Zuud-Korea]] * [[Seocho-gu]], [[Zuud-Korea]] * [[Chichibu]], [[Japan]] * [[Jiaxing]], [[Volksrepubliek China|China]] * [[Chattanooga (Tennessee)|Chattanooga]], [[Verenigde Staoten]] * [[Jingzhou]], [[Volksrepubliek China|China]] * [[Irkoetsk]], [[Ruslaand]] ==Verwiezings== <references/> {{Dialekt|sdz}} [[Kategorie:Zuud-Korea]] j6yly0zpcs5mia95jmg6295yzz41app 0 31445 321332 312254 2022-08-05T10:20:01Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki '''Osbourne Ruddock''' ([[28 jannewaori|den 28. january]] [[1941]] - [[6 febrewaori|den 6. february]] [[1989]]), beater bekend under syne artistenname '''King Tubby''', was nen [[Jamaika|jamaikaansken]] geluudstechnikus den as grouten invlood had up et untstån van [[dubreggae]] in de jåren '60 en '70 van den [[20e eeuw|20. eyw]] en ouk up dåruut untståne andere musikstylen. Hee wüst et draien an knöppe en spöälen med frekwentys en geluudseffekten töt kunstform te verheffen. Med syn vernyende studiowark leade King Tubby de grundbeginselen vöär latere DJs en musikproducenten in de [[pop]], [[rock]], [[hiphop]] en elektroniske musik. Hee wördt algemeyn eseen as den uutvinder van de ''remix'', nen bewarking van en origineel nummer, wat in latere [[dance]] en andere elektroniske musik neet meyr weg te denken is. King Tubby had ne upleiding as elektrotechnikus. Sanger [[Mikey Dread]] segt dårvan: "King Tubby begreap geluud up ne weatenskappelike wyse. Hee wüst wo as circuits warket en wat de elektronen deaden. Dårdöär kunde hee wat hee kunde."<ref>[Du Noyer, Paul (2003). "The Illustrated Encyclopedia of Music". 1. ed. Flame Tree Publishing. Fulham, London. ISBN 1-904041-96-5. p 356-357.</ref> Up den 6. february van [[1989]] wör hee vöär syn huus in de wyke [[Waterhouse]] in [[Kingston]] doudesköäten en beröyvd. ==Loupbane== King Tubby groiden up in de tyd at [[soundsystem]]s, illegale rundrydende reggaespöälers, döär Kingston reyden. Dat wörden steyds kommercielere underneamingen. King Tubby was handig med radio's repareren en had al gauw souwat alle tounangeavende soundsystems as klant. Et tropiske weader (en sabotage van rivaliserende soundsystems) was der vake neet best vöär.<ref>Thompson, Dave (2002) ''Reggae & Caribbean Music'', Backbeat Books, ISBN 0-87930-655-6. p. 138–141.</ref> Up Drumalie Avenie stichteden hee en herstelbedryvken vöär radio's en televisys. Dår begünde hee groute verstarkers te bouwen vöär lokale soundsystems. Tusken [[1961]] en [[1962]] bouwden hee nen [[geheimen sender]], wårmed hee [[ska]] en [[rhythm and blues]] spöälden. Dat gavven hee rap up do as hee gewår wörden at de polity der achteran sat.<ref>[https://www.bbc.co.uk/1xtra/dancehallafterdark/jammy.shtml King Jammy interview]", [[BBC]], 2005. Bekeaken up 30 April 2016.</ref> Uuteandelik bouwden King Tubby in [[1968]] syn eygene soundsystem under de name Tubby's Hometown Hi-Fi<ref>Bonitto, Brian (2012) "[http://www.jamaicaobserver.com/entertainment/King-Tubby--the-sound-creator_11886528 King Tubby, the sound creator]", ''[[Jamaica Observer]]'', Skreaven up 6 july 2012, Bekeaken up 13 july 2012.</ref> Döär de houge geluudskwaliteit, syne uutgaven dee as nargens anders te höyren warren en syne spöälerye med geluudseffekten as [[echo (geluud)|echo]] en [[galm]] (dårvöär noch nooit eyrder dån) wör hee al rap nen publiksleveling. Et hülp ouk de loupbane van [[U-Roy]], den vasten [[Deejay (Jamaika)|toaster]] by et soundsystem.<ref>[https://books.google.com/books?id=Rq_7iIvMvYgC&q=u-roy+and+king+tubbys+hometown+hifi&pg=PT200 Masouri, John. "Wailing Blues: The Story of Bob Marley's Wailers". Omnibus Press, 2009. ISBN 978-0857120359.] Bekeaken up den 22. juni 2020.</ref> ==Remixes== King Tubby begün med warken as skyvensnyder vöär platenbaas [[Duke Reid]] in [[1968]]. Reid was in dee tyd ne groute name, med nen eygenen upnamestudio, [[Treasure Isle]]. Et was eyne van Jamaika's eyrste unafhangelike musikhüse en ne vöärname steade in de untwikkeling van [[ska]], [[rocksteady]] en [[reggae]]. Vöär at de ''dub'' uutevünden wör, hadden de meyste 45-singelkes ne instrumentale versy up de andere kante, wat de 'version' nöömd wör. Dee wörden weader gebruked döär toasters en andere artisten, üm der nen eygen drai an te geaven. Do as King Tubby vrågd wör üm disse ''versions'' te maken, deade hee dat anvangelik up Reid syn mengtåfel döär de sangpartyen weg te draien. Mär al rap küm hee der achter dat hee up den mengtåfel deylen kunde benådrükken en weglåten en der nye effekten as swåre galmen en echo's, [[phaser (geluud)|phaser]] oaverhen setten. Dårmed makeden hee der vulleydig nye nummers van. Under meyr döär disse [[remix]]es wör King Tubby syn soundsystem eyne van de populäärsten in Kingston. Dårup beslöät hee in [[1971]] nen eygenen studio lös te doon in Waterhouse, wår hee eyrst begün med ne enkele 4-spoarsmengtåfel, dee as hee oaverkocht had van [[Byron Lee]]. ===Dubmusikprodukty=== Döär syn musikproduktywark groiden King Tubby in de jåren '70 uut töt nen Bekenden Jamaikaan. Geluudstechnici en musikproducenten van oaver de heyle wearld wolden weaten wo as hee syn wark deade. Döär syn groute kennis van herstelwark an elektronika kunde hee syn eygene studiogerei bouwen. Dårvöär gebröäk hee vake olde apparaten en mengden dee med nye techniken. In synen studio untwikkelden hee precyse, sweaverige geluden, wat syn handelsmark wör. Döär verskillende effektendösen an synen mengtåfel te koppelen wör dat syn instrument. Når synen smak draiden hee instrumenten en sangstemmen når de vöär- of achtergrund (letterlik ''dubben''), soudat en vulleydig ny nummer en dårmed en heyl nyen musikstyl untstünd. Al in [[1971]] wüsten groute studiobasen as [[Glen Brown]] en [[Lee "Scratch" Perry]] em te vinden. In synen studio was gin rüümde vöär musikanten. Selv upneamen kunde hee düs neet. Meyrspoarige masterupnames haalden hee döär synen selv-ebouwden [[MCI (geluud)|MCI]] van 12 kanalen. Sou kreag et geluud ne unverwachtse samenstelling en kümmen [[basgitaar|bas]] en [[drums]] meyr up den vöärgrund. Tüskendöär klünken dan refels van stemmen, blåsers, piano en örgel. Et warren techniken dee al döär andere soundsystems dån wörden, mär dee deaden wat vöärsichtig med [[ekwalisaty (geluud)|EQ]]-frekwentys draien. King Tubby tilden dit når nye höygdes. Vake verdraiden hee reggaehits sou slim dat se unherkenbår wörden en as nye nummers gölden. Eyne van syne unike kenmarken was et gebruuk van en [[high-pass filter]] under synen sou-genöömden ''Big Knob'', wårmed as hee as em dat uutküm de laege tounen vortdraiden en et geluud bekneap, töt der neet meyr as nen hougen dünnen rüüs oaverbleav. Vake deade hee dat med de blåsers. Tubby warkeden med an nummers vöär groute jamaikaanske musikbasen as Lee Perry, [[Bunny Lee]], [[Augustus Pablo]] en [[Vivian Jackson]]. Up de nummers sint artisten te höyren as [[Johnny Clarke]], [[Cornell Campbell]], [[Linval Thompson]], [[Horace Andy]], [[Big Joe (reggae)|Big Joe]], [[Delroy Wilson]], [[Jah Stitch]]. In [[1973]] breidden hee synen studio uut med nen veerspoars mengtåfel en en upnamehükken. Sou kunde hee artisten by up de instrumentale bände upneamen dee as verskillende platenbasen em stüürden, wat in Jamaika "voicing" wördt enöömd. En vulleydig (en kloppend) oaversicht van syn wark is håste neet te maken. Up wat platen wördt hee neet enöömd ümdat den platenbaas alleyne de sanger up den ümslag esat hevt. Ouk warren der wat dee as syne name der jüüst upsatten üm meyr te verkoupen, terwyl as hee der nooit wat med te maken had. Toch sint der verskeidene albums van syne dubberye uutegeaven, wårvan de öldsten, ''Blackboard Jungle'' (med Lee Perry) en ''Dub from the Roots'' (med Bunny Lee), uut [[1974]] stammet. Syn bekendste nummer en meskeen wal populäärsten dub van alle tyden is "King Tubby Meets the Rockers Uptown" uut 1974. Dit was nen bewarking van [[Jacob Miller]] syn nummer "Baby I Love You So". Up et nummer is ouk ne [[melodika]] te höyren, den as bespöld wördt döär [[Augustus Pablo]]. <references/> [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Reggae]] 8stbbk4la8wiyxig766xpi2mq9tsfio 0 33198 321320 318812 2022-08-05T09:59:47Z Bdijkstra 3584 linkfix wikitext text/x-wiki '''House''' (afkörting van '''Housemusik''') is ne gaddername vöär vöäle verskillende ården [[daansmeziek|elektroniske dansmusik]], med as deyld kenmark nen starken, swåren [[bassdrum]]. Et tempo ligt meysttyds tüsken de 120 en 130 [[BPM]], al sint der undersoarten dee as dår vanaf wyket. House untstünd in de tachtiger jåren van den [[20e eeuw|twentigsten eywe]] in et [[Vereynigde Ståten|amerikaanske]] [[Chicago]], do as platendraiers in dansgeleygenheiden en musikproducenten olde [[disco (musik)|diskonummers]] nen swöärderen bas gavven. Eyne den as housemusik maket wördt nen ''producer'' enöömd, eyne wat et drait up feasten is nen ''DJ''. Grundleggers van den musikstyl sint under meyr [[Frankie Knuckles]], [[Ron Hardy]], [[Jesse Saunders]], [[Chip E.]], [[Steve "Silk" Hurley]], [[Farley "Jackmaster" Funk]], [[Marshall Jefferson]], [[Phuture]]. Vanuut de lokale chicageeske danshallen en radiostations tröäk et når [[Detroit]] en [[New York|Stad Nyjork]], mär ouk oaver den plas når [[Londen]] in et [[Vereanigd Köäningryk|VK]]. Van dåruut wör et en internationaal verskynsel. House hevt en grouten invlood ehad up popmusik, med name up [[daansmeziek|dansmusik]]. Et wör rap oaverenöämen döär [[popmusik|popartisten]] dee as in dee tyd al bekend warren, sou as [[Janet Jackson]], [[Madonna (zangeres)|Madonna]] en [[Kylie Minogue]]. Mär ouk nye specifik up house erichte artisten as Lil Louis ('French Kiss', 1989), de Nightcrawlers ('Push the Feeling On', 1992/1995) en Robin S. ('Show Me Love', 1992) hadden der grout sukses med. Vöäle houseproducers verknippet up versöök ouk vake bestånde nummers van popartisten üm der en eygen gelüüd an te krygen. Housemusik blivt in untwikkeling en is noch altyd populäär in danshallen en vöär de radio. Der sint unmündig vöäle undersoorten, van [[eurobeat]] töt [[techno]], [[hardcore house]], [[gabber]] en [[trance]]. ==Karaktertrekken== Et meyst herkenbåre an House is et herhaaldelike veerkwartsritme, dat in beginsel upebouwd is med nen swåren bassdrum up yderen tel, [[noapikken|nåpikkende]] slöätene [[bekn (muziekinstrumeant)|hihats]] der tüskendöär en ne [[kleine tromme|kleine trumme]], klapfragment of klikgeluud up den tweyden en veerden tel. De drums wordet håste altyd nåbootsed med ne elektroniske drummachine, meystal nen [[Roland TR-808]], [[Roland TR-909|909]] of [[Roland TR-707|707]]. Andere klapgeluden, shakers, kleine trummen of bekkengelüden geavet wydere synkopaty. Med snippers van [[Konga]]'s en [[Bongo]]'s krigt et en meyr afrikaansk gelüüd, med kobellen en andere metaalachtige slagwarkgeluden en meyr latynsk-amerikaansk. Et tempo ligt meystal tüsken de 120 en 130 slagen de minute. Vake ligt der swåre baslynen in [[stakkato]] under, med dåroaverhen gelüüdssnippers van bestånde nummers of korte akkoordstouten. Dee draeget by an et percussive gevööl van de musik. Mangs wordet de drumgeluden 'oaverstüürd' döär de gain up te draien üm et en gnadderiger geluud te geaven. Eyn old subgenre, acidhouse, dankt et bestån an de knauwerige geluden uut de [[Roland TB-303]] [[synthesiser|bassyntesiser]]. Housemusik kan worden emaked up 'goodkoupe, gebrukersvreandelike elektroniske apparaten', wårmed as lüde selv meyr DJ-wark güngen doon. De geluden uut disse apparaten wörden vroger afedån as 'te goudkoup klinkend' döär traditionäle musikanten. Makers van housemusik gebruket vake geluudssnippers van bestånde instrumenten, in steade van musikanten in te hüren. Undanks at housemusik uut meyrere lågen besteyt, sou as drums, syntetiske basloupen, akkoordstouten, melodylynen en geluudssnippers, vöölt et geheyl wat spaarsaam of simplistisk an. As teagenstelling töt popmusik benådrükket house neet de mid- en houge tounfrekwensys, mär jüüst et swöärdere basregister. Teagenoaver [[trance]], wat stark in heavigheid blivt upbouwen töt en höygdepunt, is house jüüst fråi konstant en spöält et voordan med verskillende lågen en geluudsteksturen. In en nummer kan byvöärbeald deselvde melody mangs med en sunder bas herhaald worden. Ouk wordet der in meyrere of mindere sinne filters en verförmers oaverhen esat, kenmarken dee as et genre deylet med [[dubreggae]]. Housenummers beståt meysttyds uut en intro, en refrein, verskeidene versdeylen, en middel en ne korte uutgeleide, al ligt dat neet vaste. Wat nummers hebbet geheyls gin versen, mär neamet en deyl van et refrein en herhaalt et in wat anepasden förm. Vake hebbet nummers en deyl van acht måten med nen swåren basloup wat se voordan herhalet. Mangs sit der nen (bewarkeden) geluudssnipper uut en bestånd [[disko (musik)|disko-]], [[soul (musik)-|soul]], [[jazz]]- of [[funk]]-nummer by döär. Der künnet ouk (flarden van) [[zangkeunst|sang]]lynen oaverhen liggen as nen ård popnummer, mär wat nummers sint weaderümme bracht töt de basis, as minimalen instrumentalen musik. Vöäle housemakers leyveret nen "12-inchmix" van ses töt acht minuten vöär in nen klub, dee as se terüggeknipped töt nen "radio edit" van ungeväär 3,5 minute, soudat et up de radio draid kan worden. ==Oorsprung van et woord 'house'== Wat lüde meynet dat et woord 'house' ne afleiding is van "The Warehouse", nen diskoteek in Chicago tüsken [[1977]] en [[1983]], wåras DJ Frankie Knuckles in dee tyd platen draiden. Mangs deade den diskoplaten in mekander låten oaverloupen as de lüde noch vulup an et dansen warren en et nummer an den ende. Andere lüde meynet dat et woord kümt van et feit dat alleman et in huus kunde maken. ==Neadersassisk== In et neadersassisk wördt döärgåns når engelsk model et woord ''house'' gebruked. Lüde dee as der minder med hebbet, hebbet der verskillende [[neosassisme|nyvindingen]] vöär, sou as ''dörskemöäle'' of ''veerkante radermusik''. [[Kategorie:Tweants artikel]] [[Kategorie:Meziekstiel]] b17avw8q6vi06ovp8l1gbc3fuez3ie4 0 33753 321331 320927 2022-08-05T10:18:51Z Bdijkstra 3584 wikitext text/x-wiki '''Guadalajara''' is ne stad in [[Mexico (laand)|Meksiko]], [[heufdstad|höyvdstad]] van den ståt [[Jalisco|Jalisko]]. Et is eleagen in et westen van et land, in et geografiske gebeed dat bekend steyt as [[Valle de Atemajac]]. De stad wördt beskowd as eyne van de belangrykste politike, ekonomiske, sociale, kulturele en turistiske centra van [[Mexico (laand)|Meksiko]].<ref>{{Cite web|url=https://www.visitmexico.com/jalisco/guadalajara | title=Besöök Mexico {{!}} is {{!}} Jalisco {{!}} Guadalajara|accessdate=2022-01-21|surname=www.visitmexico.com|website=Bezoek Mexico/|language=es}} </ref> Guadalajara is ouk bekend as "La Perla Tapatia", "La Perla de Occidente" en "La Ciudad de las Rosas". De name kömt van et [[arabisk]], wår et "rivyr van steynen", "rivyr dee tüsken steynen loupet" of "vallei van forten" beteykent.<ref>{{Cite web|url=https://guadalajara.gob.mx/gdlWeb/#/historia|titel=Regering van Guadalajara|accessdate=2022-01-21|websteade=guadalajara.gob.mx}}</ref> De stad kreg öäre name van [[Nuño de Guzmán | Nuño Beltrán de Guzmán]], ter ere van de spaanske stad waar hy wear geboaren. Guadalajara wear by veer verskillende geleagenheyden esticht en wear definitif upericht döär Beatriz Hernández up 14 februari 1542, an de overs van de rivyr [[Río San Juan de Dios|San Juan de Dios]]. Ten tyde van et [[Onderkoninkrijk Nieuw-Spanje|Underköäningryk Ny-Spanje]] wear Guadalajara officiel de höyvdstad van [[Ny-Galicie]]. By de [[Mexicaanse onafhankelijkheid|Meksikaanske unafhangelikheyd]] spölden Guadalajara ne kruciale rol, ümdat [[Miguel Hidalgo y Costilla|Miguel Hidalgo]] up 6 december 1810 de slaverny in de stad afschafden. Later, in de [[Hervormingsoorlog]], verhuseden [[Benito Juárez]] syne regering in 1858 når Guadalajara vanweagen geschillen tüsken liberalen en konservativen. Tydens de [[Mexicaanse Revolutie|Meksikaanske Revolutsy]] waren de gevolgen in de regio meyr sociaal as militair, wat den kumst van et [[konstitutionalistiske leager]] up 8 juli 1914 benadrukkeden. Tydens de tweyde hälfde van de [[20e eywe]] kenden de stad ne periode van sociale stabiliteit en kommerciele en industriele gröi. Guadalajara grenst in et noorden an [[Ixtlahuacán del Río]], in et ousten an [[Tonalá (Jalisco)|Tonalá]] en [[Zapotlanejo]], in et süden an [[Tlaquepaque]] en in et westen an [[Zapopan]]. Et hevt ne bevölking van 1.385.629 inwöäners, terwyl et groutstedelik gebeed hevt ne bevölking van 5.179.874 inwöäners hevt. Et is de achtste stad når bevölking in [[Latijns-Amerika|Latynsk-Amerika]], nå [[Mexico-Stad|Meksiko-Stad]], [[São Paulo]], [[Buenos Aires]], [[Rio de Janeiro]], [[Lima]], [[Bogotá]] en [[Santiago de Chile|Santiago]], en ouk de vyvde in [[Noord-Amerika]] nå [[Meksiko-Stad]], [[Ny-York]], [[Los Angeles]], [[Chicago]] en [[Toronto]].<ref>{{Cite web|url=https://www.jalisco.gob.mx/es/jalisco/guadalajara|title=grootstedelik gebeed van Guadalajara {{! }} Regering van de ståt Jalisko|fechaacceso=2022-01-21|sitioweb=www.jalisco.gob.mx}}</ref> Vanweagen öäre invlood en internationale bereik wear et in 2016 ekatalogiseerd as [[global city]] en as eyne van de 90 meyst produktive steden ter wearld, med ne score van 56,3.<ref>{{Cite web|url =https://www.lboro.ac.uk/gawc/world2016t.html|title=De wearld völgens GaWC 2016|accessdate=25 januari 2021|website=Loughborough University|language=EN}}</ref><ref>{{webquote|url=http://www.managementthinking.eiu.com/sites/default/files/downloads/Hot%20Spots.pdf|title=HotspotsBenchmarking van et konkurrentsyvermogen van steden in de wearld|accessdate=1 november 2013| language= EN|archiveur=https://web.archive.org/web/20131101082038/http://www.managementthinking.eiu.com/sites/default/files/downloads/Hot%20Spots.pdf|archivedate=1 november , 2013}}</ref> Up nationaal nivo is et den [[Bijlage:Steden naar BBP|darden ekonomisken kern]] van et land, med en [[Bruto Binnenlands Product|BBP]] van 124.047 miljoon dollar in 2019. De ekonomy van de stad is ebaseerd up handel, deensten en industry. Industry, vöäral de technologiske industry vanweagen et grouten antal internationale bedryven dee öär höyvdkantoor in de stad hebbet en dårum steyt et bekend as de [[Silicon Valley]] van [[Mexico (laand)|Meksiko]].<ref>{{Nieuwscitaat| title =De meksikaanske Silicon Valley ligt in Jalisko|url=https://elpais.com/tecnologia/2017/03/12/actualidad/1489275848_767120.html|periodico=El País|fecha=2017-03-13|fechaacceso=2022 - 01-21|issn=1134-6582|language=es|name=Sonia|achternaam=Corona}}</ref> Et wördt beskowd as en belangryk kultureel centrum en referentsypünt vöär [[Mexico (laand)|Meksiko]] in et butenland, ümdat [[Jalisko]] den båkermat is van [[mariachi]], [[charrería]] en [[tequila]]. Guadalajara hevt jårlikske evenementen med en grout prestige, sou as et [[Guadalajara International Film Festival]] en de [[Guadalajara International Book Fair]], de belangrykste in de [[Spaans|spaanskspreakende]] wearld en de up eyne nå gröytste in de wearld nå [[Frankfurt Book Fair|Frankfurt]], [[Düütskland]]. {{References}} [[Kategorie:Mexiko]] [[Kategorie:Stad]] 2dsx2n7cypn3npvljxhxrqj99xzcl76