Wikipedia niawiki https://nia.wikipedia.org/wiki/Olayama MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Media Si tohude Huhuo Sangoguna Huhuo zangoguna Wikipedia Huhuo Wikipedia Berkas Huhuo berkas MediaWiki Huhuo MediaWiki Templat Huhuo templat Fanolo Huhuo wanolo Kategori Huhuo kategori Portal Huhuo portal TimedText TimedText talk Modul Pembicaraan Modul Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Huhuo zangoguna:Yasanto Lase 3 562 17535 12391 2022-08-14T05:44:26Z Glorious Engine 117 /* Siŵa wulu a lima dalil Luther */ bagian baru wikitext text/x-wiki == Fame'e töi zura == Ya'ahowu. Na tabe'e döi sambua zura tafagölöisi ia ba nösinia. Ba zura "atoru göfa sihombo", nösinia ha wa'atoru göfa Sriwijaya me 9 ŵa si sara 2021‎. Hiza i, no oya göfa sihombo satoru baero da'ö. Andrö, tola tafazökhi zura si bohou simane "Fa'atoru Göfa Sihombo Sriwijaya ...". "Atoru göfa sihombo" no ufawu'a tobali "silako köfa sihombo", nösinia dania hadia manö zilako salua ba göfa sihombo simane atoru, alabu wanikha, ataya ba dalu nasi, ba tanö bö'önia. [[User:Banio ba Hinako|banio]] ([[User talk:Banio ba Hinako|fahuhuo]]) 09:03, 13 Baŵa si sara 2021 (WIB) Onönöta, simanö göi wame'e kategori. Lö fakhai ba '"desa" fa'atoru göfa sihombo. [[User:Banio ba Hinako|banio]] ([[User talk:Banio ba Hinako|fahuhuo]]) 09:16, 13 Baŵa si sara 2021 (WIB) Sanandrösa ba wame'e kategori, tenga ya'o zonönö kategori "Desa" me u'ila wa lö fakhai. Sura da'ö no ifawu'a ma'ifu amada *Simalambuo* pak Yosa. Na ösi fao dödögu, ha ya'i abölöbölö sibai wamake fehede silako. Na köfa satoru, böi badödögu me tesura bada'ö waöwaö nia wa satoru andrö SJ182. Simanö zöndra moroi khögu, saohagölö zi'oföna meno akao ndraugö wangahaogö ya'ia [[Sangoguna:Yasanto Lase|Yasanto Lase]] ([[Huhuo zangoguna:Yasanto Lase|talk]]) 14:56, 13 Baŵa si sara 2021 (WIB) :Bologöu dödöma Ma, lö nifaigigu hadia same'e kategori mege. Na so wehede bö'ö famaedo "kecelakaan" baero silako tola tanönö ba zura, dania ufawu'a ma tola öfawu'a samösa. [[User:Banio ba Hinako|banio]] ([[User talk:Banio ba Hinako|fahuhuo]]) 18:18, 13 Baŵa si sara 2021 (WIB) == Ni suragu safuria == [[Fanörö tödö wa'atumbu Wikipedia si 20]] == Uji Coba Terjemahan == Berdasarkan geografis {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Li Indonesia !! Li Niha |- | Benua || |- | Samudra || |- | Laut || |- | Darat || |- | Provinsi || |- | Negara Bagian || |- | Kota || |- | Kabupaten || |- | Kelurahan || |- | Kecamatan || |- | Desa || |} nah coba diterjemahkan. [[Sangoguna:Akuindo|Akuindo]] ([[Huhuo zangoguna:Akuindo|talk]]) 20:32, 13 Baŵa si dua 2021 (WIB) == Gambar == Pak Yasanto, Saya bantu rapikan gambar di artikel [[gowirio]], jika gambarnya banyak bisa mempergunakan sintak berikut. <br> <nowiki> <gallery> Gambar </gallery> </nowiki>. --[[Sangoguna:Arupako|Arupako]] ([[Huhuo zangoguna:Arupako|talk]]) 13:50, 1 Maret 2021 (WIB) == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 5 Yanuari 2022 01.18 (WIB) <!-- Pesan dikirim oleh Pengguna:Johan (WMF)@metawiki dengan menggunakan daftar di https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(6)&oldid=22532666 --> == Siŵa wulu a lima dalil Luther == Bung Yasanto Lase, nggak dilanjutin tuh pengembangan artikel [[Siŵa wulu a lima dalil Luther]], nanggung lho lumayan nanti bisa dijadikan AP disini [[Sangoguna:Glorious Engine|Glorious Engine]] ([[Huhuo zangoguna:Glorious Engine|talk]]) 14 Agustus 2022 12.44 (WIB) 8trjthi670p74qgztjqocllt42hy5rn 17536 17535 2022-08-14T08:48:11Z Yasanto Lase 30 /* Siŵa wulu a lima dalil Luther */ Balas wikitext text/x-wiki == Fame'e töi zura == Ya'ahowu. Na tabe'e döi sambua zura tafagölöisi ia ba nösinia. Ba zura "atoru göfa sihombo", nösinia ha wa'atoru göfa Sriwijaya me 9 ŵa si sara 2021‎. Hiza i, no oya göfa sihombo satoru baero da'ö. Andrö, tola tafazökhi zura si bohou simane "Fa'atoru Göfa Sihombo Sriwijaya ...". "Atoru göfa sihombo" no ufawu'a tobali "silako köfa sihombo", nösinia dania hadia manö zilako salua ba göfa sihombo simane atoru, alabu wanikha, ataya ba dalu nasi, ba tanö bö'önia. [[User:Banio ba Hinako|banio]] ([[User talk:Banio ba Hinako|fahuhuo]]) 09:03, 13 Baŵa si sara 2021 (WIB) Onönöta, simanö göi wame'e kategori. Lö fakhai ba '"desa" fa'atoru göfa sihombo. [[User:Banio ba Hinako|banio]] ([[User talk:Banio ba Hinako|fahuhuo]]) 09:16, 13 Baŵa si sara 2021 (WIB) Sanandrösa ba wame'e kategori, tenga ya'o zonönö kategori "Desa" me u'ila wa lö fakhai. Sura da'ö no ifawu'a ma'ifu amada *Simalambuo* pak Yosa. Na ösi fao dödögu, ha ya'i abölöbölö sibai wamake fehede silako. Na köfa satoru, böi badödögu me tesura bada'ö waöwaö nia wa satoru andrö SJ182. Simanö zöndra moroi khögu, saohagölö zi'oföna meno akao ndraugö wangahaogö ya'ia [[Sangoguna:Yasanto Lase|Yasanto Lase]] ([[Huhuo zangoguna:Yasanto Lase|talk]]) 14:56, 13 Baŵa si sara 2021 (WIB) :Bologöu dödöma Ma, lö nifaigigu hadia same'e kategori mege. Na so wehede bö'ö famaedo "kecelakaan" baero silako tola tanönö ba zura, dania ufawu'a ma tola öfawu'a samösa. [[User:Banio ba Hinako|banio]] ([[User talk:Banio ba Hinako|fahuhuo]]) 18:18, 13 Baŵa si sara 2021 (WIB) == Ni suragu safuria == [[Fanörö tödö wa'atumbu Wikipedia si 20]] == Uji Coba Terjemahan == Berdasarkan geografis {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Li Indonesia !! Li Niha |- | Benua || |- | Samudra || |- | Laut || |- | Darat || |- | Provinsi || |- | Negara Bagian || |- | Kota || |- | Kabupaten || |- | Kelurahan || |- | Kecamatan || |- | Desa || |} nah coba diterjemahkan. [[Sangoguna:Akuindo|Akuindo]] ([[Huhuo zangoguna:Akuindo|talk]]) 20:32, 13 Baŵa si dua 2021 (WIB) == Gambar == Pak Yasanto, Saya bantu rapikan gambar di artikel [[gowirio]], jika gambarnya banyak bisa mempergunakan sintak berikut. <br> <nowiki> <gallery> Gambar </gallery> </nowiki>. --[[Sangoguna:Arupako|Arupako]] ([[Huhuo zangoguna:Arupako|talk]]) 13:50, 1 Maret 2021 (WIB) == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 5 Yanuari 2022 01.18 (WIB) <!-- Pesan dikirim oleh Pengguna:Johan (WMF)@metawiki dengan menggunakan daftar di https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(6)&oldid=22532666 --> == Siŵa wulu a lima dalil Luther == Bung Yasanto Lase, nggak dilanjutin tuh pengembangan artikel [[Siŵa wulu a lima dalil Luther]], nanggung lho lumayan nanti bisa dijadikan AP disini [[Sangoguna:Glorious Engine|Glorious Engine]] ([[Huhuo zangoguna:Glorious Engine|talk]]) 14 Agustus 2022 12.44 (WIB) :Akan dilanjutkan mas. [[Sangoguna:Yasanto Lase|Yasanto Lase]] ([[Huhuo zangoguna:Yasanto Lase|talk]]) 14 Agustus 2022 15.48 (WIB) 5tdznafg5qqujksn4heodyb1827wtsp Siŵa wulu a lima dalil Luther 0 2553 17537 17052 2022-08-14T09:04:48Z Yasanto Lase 30 wikitext text/x-wiki {{Infobox book | italic title = <!--(see above)--> | name = 95 Tesis | image = Luther 95 Thesen.png | image_size = | alt = Satu cetakan halaman ''95 Tesis'' dalam dua kolom | caption = Cetakan ''95 Tesis'' döfi si 1517 moroi Nuremberg sambua [[papan penanda|plakat]], iada'a te'irö'ö ia ba [[Perpustakaan Negeri Berlin]]. | author = [[Martin Luther]] | title_orig = Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum{{efn|name=title}} | orig_lang_code = la | country = Jerman | language = Latin | pub_date = 10 November 1517<br/>(31 Oktober 1517 [[Old Style and New Style dates|O.S.]]) | native_wikisource = <!--Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum (broken due to fn on name above--> | wikisource = en:Ninety-five Theses|95 Tesis }} '''Siŵa wulu a lima dalil Luther''', '''''95 Tesis''''', ma Fabu'asa sifakhai ba Högö zura andrö tafa'aso moroi ba cetakan pamflet Basel 1517. Ni sura siföföna ''95 Tesis'' mangoguna'ö sambua ‘'incipit'' moroi na sambua högö zura sanutunö nösinia. Molo‘ö plakat Nuremberg 1517 I börötaigö faoma fehede; {{lang|la|''Amore et studio elucidande veritatis: hec subscripta disputabuntur Wittenberge. Presidente R.P Martino Lutther ... Quare petit: vt qui non possunt verbis presentes nobiscum disceptare: agant id literis absentes.''}} Luther asese manötöi "{{lang|de|''meine Propositiones''}}" (proposisi-proposisiku). ya'ia da'ö sambua waö-waö, ma proposisi ba wabu'asa ndra sangila amakhoita ma ba li Indonesia asese lawa'ö perdebatan akademik, ni sura me 1517 ya'ia da'ö '''Martin Luther''', profesor teologi moral Katolik ba Universitas Martin Luther Halle-Wittenberg, [[Jerman]]. ''95 Tesis'' tesura ngawalö hadia ia zi no i fa'ema Luther si no i'ila sambua halöŵö sambö enahöi moroi ba zanga'i halöŵö Lowalangi ma so halöŵö ba gosali meluo da'ö, ya'ia da'ö mamawa sura fangefa horö ma indulgensi, nihaogö ba zura si sökhi (sertifikat) ni farisayoi niha ba ginötö da'ö tola mangalösi hukuma ma huku horö, ba wamati niha Keriso, ni falua so wöli sura da'ö. Ba ''95 Tesis'', Luther ifa'ema wa famalalini era-era ba wamati khö Zo'aya si no i fa'ema Yesus ena'ö te'efa'ö horö, ya'ia da'ö famalalini era-era soroi ba dödö tenga ha sala la'ila niha, tenga famati lehe dalö, ha kua zami, tenga ha sambua lala halöŵö ba gosali, hiza sindruhu-ndruhu moroi ba dödö irege ba gangawalö lala wa'auri ha Yesu gubalo si sökhi. Molo'ö Luther wa famawa sura fengefa horö ma ni tötöi '''indulgensi''' tenga fangefa'ö horö, möi fa'aröu niha moroi ba wamalalini era-erara, me lamane tödöra noa ya'i so khöda zura wangefa horö, tenga ha da'ö, möi fanayaigö fo hi'a tödö ba niha samati ba wanolo ma famalua fa'omasi ba nawö simane fatolosa ba niha sinumana, me ba dödö niha keriso meluo da'ö wa na no la'okhögö zura wangefa horö, no sambua fa'ahono dödö khöra. Meluo inötö andrö, hewa'ae Luther ifagölösi wetaronia khö Paus Leo X ma ni'ila niha Sri Paus ba wamaigi ‘''indulgensi'', ''95 Tesis'' no molaŵa ''satu bulla kepausan'' ba ngahönö si fele'öfa wanguma'ö wa Paus tola mangoguna'ö harato gosali ma ''harta kekayaan Gereja'' ba ngawalö famalua si sökhi moroi khö niha samati ba ginötö si no numalö, ba wangefa'ö niha ba huku börö horö. ''95 Tesis'' lafa'anö ba möi lala ba wabu'a-bu'asa, tenga ha ba wama'ema fandrafe ma bua wangera-ngera nifa'ema Luther, ba hiza aefa da'ö Luther i fa'ema wangombakha sifakhai ba zi no ifa'ema ni be'enia högö, “Fanutunö hadia ia zalua moroi ba wabu'asa sifakhai ba Indulgensi ” ma na la wa'ö ba li Indonesia ya'ia da'ö: ''Penjelasan dari Perdebatan Terkait Nilai Indulgensi''. Luther ifa'ohe'ö ''95 Tesis'' sifao sura ni tandrösaigönia khö '''Albertus''' moroi Brandenburg, Uskup Agung Mainz, ba 31-10-1517, ngaluo si no la bali'ö si tobali inötö ma ngaluo wanörö tödö Reformasi Protestan ma laŵa'ö ia era ba zi döfi ya'ia da'ö '''Hari Reformasi'''. Luther mamalemba sura ''95 Tesis'' ba högö mbawandruhö gosali niha samati, faoma ba gosali-gosali tanöbö'ö ba Wittenberg molo'ö sito'ölö lafalua ba Universitas ero 31 mbaŵa sifulu ma ba gotalua mbaŵa sifelezara. ''95 Tesis'' ba wa'alio la fulö la fonga'örö, la ali ba li bö'ö ba la fazaewe ba zi sagörö Geremani ba Eropa. Moroi ba da'a tebörögö nifotöi fasuwöta Pamflet ma ''perang pamflet'' khö ndra sanga'i huhuo sebua indulgensi '''Johann Tetzel''', irege möi fa'amohöngö Luther. Ya'ira angowuloa so kafaloi gosali, la fakaoni'ö ma la huku zi Luther, laŵa'ö khönia wa famaha'ö ni faluania no si fakhai ba famaha'ö si fatuwu khö Zo'aya ma famahaö si sala, so aekhula sabölönia ba ''ekskomunikasi'' ba ndröfi 1521. Heŵa'ae ''95 Tesis'' sitobali famobörö Reformasi Protestan, fangera-ngera Luther sifakhai ba indulgensi lö ibe'e sibai ba dödönia me abölö sökhi ba wo'angeragö sifakhai ba teologis me i'ila wa ba gafuariata so wa'afabali gosali, simane, famaduhu'ö fa'atulö ma ''pembenaran teologi'' ba wamati ma fefu tefa'oli ia ba (''[[sola fide]]'') faoma famaso nikuku ma ''keterbelengguan kehendak''. Fa'amohi'a ba ngawalö zalua andrö, awena terongo ba niha ba ginötö sara aefa da'ö, ba lö ibe'e dödönia wanura ''95 Tesis'' sitobali famobörö lala wamaha'ö sifabö'ö moroi ba wetaro Roma. == Waö-waö (Latar belakang) == Martin Luther, samösa profesor teologi moral ba Universitas Martin Luther Halle-Wittenberg ba sanga'i huhuo sebua ba Kota,{{sfn|Junghans|2003|pp=23, 25}} manura ''95 Tesis'' so laŵa osali samalua '''indulgensi'''. Ba Gosali Katolik, ha sambua-sambua gosali niha Keriso ba Eropa Barat meluo da'ö, indulgensi no sambua lala moroi ba [[Ekonomi Keselamatan|karya keselamatan]]. Ba lala si no la haogö da'ö, ba ginötö niha Keriso so wangera-ngera wa ya'ia sebua horö, ba i'akui horö andrö, horönia te'efa'ö ba lösa'ae khönia hukuma ba galitö sohola-hola ba narako, he naso horö, ba tenga horö si lö aetu.{{sfn|Brecht|1985|p=176}} ''Penitensi/Peniten tola mangeheta fa'auri niha ba huku horö na lafalua zatulö, ba börö wa'ahakhö dödö Zo'aya.{{sfn|Wengert|2015a|p=xvi}} Na lö atö tefalua hukuma khönia ba wa'auri ba gulidanö, moguna ba galitö fangeheta horö. Moroi ba indulgensi si no la bali'ö hulö fa'ebua dödö ba huku horö, tola la'alösi irugi la sasai horö andrö.{{sfn|Brecht|1985|p=176}} Dalam penyalahgunaan sistem indulgensi, kaum rohaniwan memanfaatkannya dengan menjual indulgensi dan [[Paus (Katolik)|paus]] memberikan pernyataan resmi dengan imbalan biaya tertentu.{{sfn|Noll|2015|p=31}} [[Berkas:Indulgence selling from On Aplas von Rom.png|jmpl|kiri|Gambara geu moroi khö samösa zamawa zura fangefa horö ma indulgensi ba zi sambua gosali moroi ba zi sambua pamflet 1521.]] Ya'ira ira Paus, so khöra kuaso ba wame'e famawa sura fangefa horö ma ba ono mbanua niha keriso tola mowöli sura fangefa horö nifarisayoira si so ba galitö sa manafi (berada dalam api penyucian). Da'a zimöi fa'atumbu wehede sanguma'ö; “Na, terongo atö wa'atezaumba loga-loga ba weti fangefa horö, fa'auri si so ba galitö so hola-hola, manaoka möi baero”, ba li Indonesia ya'ia da'ö; "Begitu sekeping koin dalam peti uang berdenting, jiwa dari api penyucian melompat". Ira sangila amakhoita ma si no so fa'aboto ba dödö (Para teolog) ba [[Universitas Paris]] no irai larongo wehede da'ö ba gafuriata abad si felelima.{{sfn|Brecht|1985|p=182}} Para kritikus indulgensi sebelumnya misalnya [[John Wycliffe]], yang menyangkal bahwa paus memiliki yurisdiksi atas api penyucian. [[Jan Hus]] dan [[Hussites|para pengikutnya]] pernah mengadvokasikan suatu sistem [[penitensi]] atau silih yang lebih berat, yang di dalamnya tidak tersedia indulgensi.{{sfn|Brecht|1985|p=177}} [[Johannes von Wesel]] juga pernah menyerang indulgensi pada akhir abad kelima belas.{{sfn|Waibel|2005|p=47}} Para penguasa politik berkepentingan dalam mengendalikan indulgensi karena ekonomi lokal bergejolak saat uang untuk indulgensi pergi dari wilayah mereka masing-masing. Para penguasa sering kali berusaha mendapatkan bagian dari hasilnya atau melarang indulgensi sama sekali, seperti yang dilakukan [[Georgius, Adipati Sachsen|Adipati Georgius]] di [[Elektorat Sachsen]] tempat Luther tinggal.{{sfn|Brecht|1985|pp=178, 183}} Ba ndröfi si 1515, Paus Leo X i'amualagö sambua [[indulgensi#Indulgensi penuh|indulgensi penuh]] soguna ba wombai fangahaogö [[Basilika Santo Petrus]] di [[Roma]].{{sfn|Brecht|1985|p=178}} Indulgensi ma sura fangefa horö da'a, fabö'ö moroi ba zi to'ölö me moguna ba wo tabusi ngawalö horö simane, fanagö ba fohorö. Fefu huhuo sebua ba gosali sifakhai sura fanasai horö, la batogö ba zi 8 fakhe wa'ara, lafaha'ö ira ena'ö ha sambua wehedera ba wama'ema turia indulgensi da'ö. Fefu zangai halöŵö la fahaö sindruhu-ndruhu, irege ato niha zame'e fasumangeta ma fanuno ba zura wangefa horö iada'a me fabö'ö ma'ifu moroi ba zura ziföföna.{{sfn|Brecht|1985|p=180}} [[Johann Tetzel]] ditugaskan untuk berkhotbah dan menawarkan indulgensi tersebut pada 1517, dan kampanyenya di kota-kota dekat [[Wittenberg]] menarik minat banyak penduduk Wittenberg untuk mengunjungi kota-kota itu dan membelinya, karena penjualannya telah dilarang di Wittenberg dan kota-kota Sachsen (Saxon) lainnya.{{sfn|Brecht|1985|p=183}} Luther göi no'irai itema indulgensi-indulgensi sifakhai ba [[Gereja Seluruh Orang Kudus, Wittenberg|Gereja Semua Orang Kudus di Wittenberg]].{{sfn|Brecht|1985|p=186}} Hiza sifao fasumangeta ba gosali ba da'ö, ma laŵa'ö ia ([[venerasi|menghormati]] sejumlah besar [[relikui]] di gereja itu), ero samösa niha tola manema sagörö indulgensi.{{sfn|Brecht|1985|pp=117–118}} Ba ndröfi sibohou ba ndröfi si 1514, Luther manga'i huhuo sebua ba gosali, ba huhuonia sifakhai ba wolaŵa fangoguna'ö indulgensi ma sura fangefa horö, me molo'ö Luther lala simane da'a, möi fangide-ngide'ö fa'omasi ba fa'ebua dödö Lowalangi, me famati khö Zo'aya tenga ha lumö, fangesa soroi ba dödö.{{sfn|Brecht|1985|p=185}} Ba ndröfi si 1517, Luther awakhö-wakhö dödöunia wamaigi ösi gosalinia, awena mangawuli moroi ba Tetzel wowöli sura fangefa horö, ba hiza tenga ha da'ö, no la be'e ba dödöra wa lö sa'ae moguna mangesa dödö. Irugi dödö Luther, ba ha'uga kali ba dalu ndröfi meluo da'ö ifa'ema huhuo sebua ba gosali wanguma'ö wa, ha wa'omasi Lowalangi na so wamalalini era-era ma fangesa dödö moroi na la'öli zura wangefa horö.{{sfn|Brecht|1985|p=184}} I fa'ema wa fowöli sura fangefa horö, mame'e lala halöŵö khö Peniten bo wa'akui horö zowöli sura, börö na tenga simane da'ö lalania, lö eluaha zura wangefa horö da'ö. Molo'ö ya'ia, wa niha si so horö sangodödögö ba wamalalini era-era ba khö Zo'aya, lö la'alui indulgensi ma sura fangefa horö, me la'omasi'ö wa'atulö moroi khö Zo'aya, ba latötöna wanguhuku soroi ba wa'auri moroi khö Zo'aya ba horö zi no lafalua.{{sfn|Brecht|1985|p=187}} Huhuo-huhuo sebua nifa'ema Luther, la batogö i'otarai mbaŵa si öfa(April) ofeta mbawa si fulu(Oktober) döfi si 1517, meluo da'ö na lö sala hulö na inötö wanura ''95 Tesis'', da'ö nifalua Luther.{{sfn|Brecht|1985|p=188}} Ihaogö wamöfögö hewisa waö-waö wamawa sura fangefa horö, simö dane-danö na so niha sedöna mangodödögö mangalui hadia sibai zalua meluo da'ö.{{sfn|Wicks|1967|p=489}} Ifa'ohe'ö zura khö gafalo-gafalo gosali fao ba da'ö göi superiornia, [[Uskup Brandenburg]], ba wamatunö hewisa wangera-ngerara ba zi no alua andrö. Fatua lö ngaluo si 31 mbaŵa si fulu (31 Oktober), inötö ifa'ohe'ö tesis khö Uskup Agung ma ‘''Albertus moroi ba Brandenburg'''.{{sfn|Leppin|Wengert|2015|p=387}} == Ösi == Tesis siföföna no möi tehöng. Tesis andrö ya'ia da'ö sanguma'ö wa,”Na So'aya faoma guru da Yesu Keriso zamatika khöda ba wamati ma ba wamalalini era-era, da'ö dandra wa fa'auri dozi samati no sambua bagia moroi ba wamalalini era-era, ba li Indonesia lamane; "Ketika Tuhan dan Guru kita Yesus Kristus mengatakan, 'Bertobatlah,' Ia menghendaki keseluruhan hidup orang beriman sebagai satu bagian dari pertobatan." Ba tesis si'oföna, Luther ifa'ema mbua wangera-ngera sifakhai ba wangesa dödö, me molo'ö fangera-ngerania, wa famati si'onarai dödö abölö moguna ia moroi ba lala ha ngawua halöŵö ba zisambua angowuloa gosali.{{sfn|Brecht|1985|p=192}} Tesis 5–7 aefa da'ö, ya'ia da'ö sanguma'ö wa, Paus tola mangefa horö ha ba zifasala khönia samösa, tenga fefu zala niha, hiza na Paus mamatunö lala ba niha samati, wa fangefa horö tefalua moroi khö Zo'aya ba döi Yesu Keriso.{{sfn|Waibel|2005|p=43}} Ba tesis 14–29, Luther ifatunö walö fao dödönia zanguma'ö so galitö sangakhozi (api penyucian). Tesis 14–16 ifa'ema Luther wa hukuma ba galitö sangakhozi fagölö ira wame'e fa'ata'u ba niha irege börö wa'ata'ura, da'ö ndrela wa la'öli zura wangefa horö.{{sfn|Wengert|2015b|p=36} Ba tesis 17–24, Luther farisayo ia wa löhadöi samösa niha sangila hewisa wamati zisamösa niha bö'ö si so ba galitö sangakhozi. Ba tesis 25 dan 26, Luther ilaŵa sambua huku si no lafalua, wa Paus so khönia kuaso ba niha fefu sifakhai galitö sangakhozi, lö fao dödö Luther ba da'ö. Ba tesis 27–29, ilaŵa zanguma'ö wa ni'omasi'ö niha so bai böli sura fangefa horö, te'efa'ö moroi ba mbawa galitö. Da'a zimöi fa'olu'a-lu'a ba wangalui harato, ba hiza ifa'ema ba da'ö wa ha So'aya somböi banua siyaŵa awö danö, zi so kuaso ba wangefa'ö niha ba huku horö.{{sfn|Brecht|1985|p=194}} [[Berkas:Forgiveness from Christ outweighs indulgences from the Pope.png|jmpl|[[Cukil kayu]] döfi si 1525 so gambaraini hewisa wangefa moroi khö Keriso sabölö mo'eluaha moroi ba indulgensi paus.]] Tesis 30–34 ifakhai ba zura fangefa horö si no lafa'ema ira sangai halöŵö ni fazawilira ba niha keriso, ifatunö wa ha samösa lö sangila hewisa wangesa dödö zi samösa niha, börö da'ö, Luther ata'u ia hewisa watola so niha zamawa sura fangefa horö. Ba tesis 35 dan 36, ilaŵa zanguma'ö wa na no so zura fangefa horö, lö sa'ae moguna mangesa dödö, ba lö moguna mamalalini era-era ena'ö idugu ahatö khö Zo'aya. Molo'ö Luther, niha keriso samati sangodödögö ba wangesa dödö khö Zo'aya, no te'efa'ö horö ba ngawalö zala nifalaura, me so wangesa dödö khöra.{{sfn|Brecht|1985|p=194}} Ba tesis 37, ösinia, wa lö moguna zura wangefa horö, ba wanema fangefa moroi ba wangesa dödö khö Yesu Keriso. Tesis 39 faoma 40 sura fangefa horö andre, möi fa'abasaki ba niha ba wanema fangefa moroi khö Yesu. Fangesa dödö mangi'ila wa huku moroi khö Zo'aya, ba na ya'ira sowöli sura fangefa horö, si so ba dödöra wa ya'ira lö göna fanguhuku.{{sfn|Brecht|1985|p=195}} Ba tesis 41–47, Luther ba tesis ibörötaigö I'oguna'ö wehede : “Niha Keriso ena'ö la faha'ö,…”, ba li Indonesia "Umat Kristen harus diajarkan ..." ba wangombakha wa fefu niha lö moguna sibai khöra wangefa horö, me abölö moguna khöra na lafaigi wa'aurira si no so ba wa'atosasa. Ba tesis 48–52, Luther ifaedogu ia ba wetaro Paus, wa na Paus irongo hadia nifa'ema zangai halöŵö sifakhai badöi Paus, wa itötöna na Basilika Santo Petrus akhozi moroi na tefasindro faoma uli, nagole ba töla mbiri-biri, ba li Indonesia, "terbangun dengan kulit, daging, dan tulang-tulang dombanya".{{sfn|Brecht|1985|p=195}} Tesis 53–55 ifa'ema wa so wo mbatogö fama'ema turia sifakhai ba wamawara sura fangefa horö.{{sfn|Waibel|2005|p=44}} Luther ilaŵa doktrin harato fa'akayo gosali (harta kekayaan Gereja) simöi dane-dane doktrin indulgensi ba tesis 56–66. Iŵa'ö bada'ö wa niha Keriso lö latema wamahaö simane da'ö, me molo'ö Luther, harato sebua gosali ya'ia da'ö turia somuso dödö (Injil) Yesu Keriso. Harato da'a tetuwuni ba niha me so daromali sanguma'ö wa ; “Niha siföföna ba tobali“,{{sfn|Brecht|1985|p=196}} molo'ö ni sura ba zura Matai'o 19:30 faoma 20:16.{{sfn|Wengert|2015a|p=22}} Luther ifake gamaedola ma I kiasaini ba wo fatunö harato sindruhu ma turia somuso tödö andrö, hewisa ba wogaoni niha si kayo, na ba indulgensi, harato ya'ia da'ö hewisa ba wangowuloi fa'akayo niha.{{sfn|Brecht|1985|p=196}} [[Berkas:Ninety-five Theses (Basel).jpg|jmpl|alt=Laman pamflet tunggal dengan huruf besar dekoratif awal.|Nga'örö siföföna moroi ba niraka tesis-tesis Luther moroi [[Basel]] Ba ndröfi si 1517 ba zi sambua [[pamflet]].]] Ba tesis 67–80, Luther ba da'a ifa'ema zifakhai ba lala wama'ema huhuo sebua simane si no i sura ba zurania khö Uskup Agung Albertus. Ya'ira zama'ema huhuo sebua, la fazawili duria sifakhai ba zura wangefa horö, laŵa'ö wa indulgensi andre sambua fa'ebua dödö ni henagö gosali, heŵa'ae lö la'ila wa sindruhunia fangalui fohare. Ifa'ema wa uskup no mamalua fasumangeta khö ndra sangai halöŵö sama'ema ma samawa sura fangefa horö, baero da'ö Paus itenaŵa nösi gosalinia moroi ba wamahaö niha si lö fao tödö khö Pau.{{sfn|Brecht|1985|p=196}} Luther ilaŵa wamahaö sanguma'ö wa te'efa'ö horö niha si no mangosiwawöi [[Bunda Maria]] asala la'öli zura wamgefa horö. Luther ifa'ema wa indulgensi tebai I'efa'ö horö niha, heŵa'ae ha horö side-ide. Ya'ia göi ilaŵa ngawalö huho nifa'ema ndra sangai halöŵö sifakhai ba indulgensi sanguma'ö wa [[Santo Petrus]] wa lö hadöi manalu'I sura moroi khö [[Lambang Sri Paus|lambang kepausan]] me famaigira wa no arakhagö fagölö ira ya'I röfa Yesu na nifa'ema Paus.{{sfn|Brecht|1985|p=197}} Luther ifaogö ba tesis-nia, bua wangera-ngera niha mbanua sito'ölö, sifakhai ba indulgensi ba tesis 81–91. Ifa'ema hadia kabarata nösi gosali, sifakhai ba galitö fangakhozi, da'a dandra wa ato ba gotalua zomasi wowöli sura fangefa horö, so göi zi lö fao tödö. Luther ifa'ema göi wanofu niha mbanua zanguma'ö, hana wa Paus si no kayo mangandrö kefe ma fanolo moroi ba niha sinumana ba wo fasindro Basilika Santo Petrus. Fangera-ngera Luther wa na lö la tema wanofu da'a tola möi fama'igi niha khö Paus.{{sfn|Brecht|1985|p=197}} Da'a ifakhai ba wa'amokhö Paus, sanguma'ö wa na la aturai wama'ema turia wamawa sura fengefa horö, lö sa'ae fagölö ia ba ginötö ia da'a, meluo da'ö.{{sfn|Brecht|1985|p=198}} Luther i'asiwai tesis-tesis da'a faoma wo farou tödö dozi niha Keriso ba wo baliö Keriso duma-duma ba wa'auri heŵa'ae afökhö lala nitörö. Manaögö huku ba möi ba zorugo abölö sökhi moroi ba wa'ohahau dödö si taya.{{sfn|Brecht|1985|p=199}} == Khamötö dödö Luther == [[Berkas:Luther95theses.jpg|jmpl|Gambara Luther mamasa ''95 Tesis'' ba mbawandruhö gosali Wittenburg pada [[1517]], nihaogö [[Ferdinand Pauwels]].]] ''95 Tesis'' lasura sitobali bagia ni fabu'asaini ba zi sambua nahia ndra sagatua-tua (akademik resmi),{{sfn|Brecht|1985|pp=199–200}} heŵa'ae lö lohe-lohe saro wa fabu'asa da'ö no irai alua ba zi lalö.{{sfn|Leppin|Wengert|2015|p=388}} Ba gotalua högö moroi ba ''95 Tesis'', Luther mamalua fa'owulo, ikaoni ndra sangila amakhoita ma si so ba zekola-zekola salaŵa si so bakha ba mbanua da'ö simanö göi naso zomasi moroi baero. Mamalua fabu'asa simane da'ö, sambua fa'atöra ni'okhögö Luther moroi ba niha bö'ö, me ya'ia samösa Doktor si tola mamalua fa'owulo ba wamaigi ma ba wangalui sambua sedöna lasura.{{sfn|Brecht|1985|pp=199–200}} Luther ihaogö 20 set moroi ba zi ''95 Tesis'' ni fabu'aisi ba Wittenberg ba ndröfi gotalua zi 1516 faoma 1521.{{sfn|Hendrix|2015|p=61}} [[Andreas Karlstadt]] no irai isura sambua set tesis sifagölö moroi ba da'ö, me baŵa si öfa 1517 (April 1517), ba tesis-nia abölö atarö moroi ba teologis tesis Luther. Ia fasa ba högö mbawandruhö gosali gangowuloa niha satulö, simane Luther ba zi ''95 Tesis''. Karlstadt I fasa tesisnia ba ginötö relikui-relikui gosali teforoma'ö, ba da'a lafaigi hulö sambua so aukhuni salua, ma asese laŵa'ö samara'i horö. Simanö göi Luther ifasa ''95 Tesis'' ba zibongi ba ngaluo wanörö tödö ngaluo sebua niha samati ma ba li Indonesia [[Hari Raya Semua Orang Kudus]], inötö si sökhi sibai ba wangoroma'ö ndra niha samati ba gosali.{{sfn|McGrath|2011|pp=23–24}} Tesis-tesis Luther la'odödögö ba wamörötaigö sambua amatunöwa ba wame'e fandrafe ba gotalua zangila amakhoita, tenga ba wangoroma'ö ba niha sato,{{sfn|Hendrix|2015|p=61}} hiza, hulö na oroma ma'ifu wa Luther so khönia wangera-ngera simane sama'ele'ö soguna ba niha sato. Ba ginötö da'ö, no ibörötaigö I'oguna'ö döi "Luther" ba itaria ifake döi "Eleutherius", Li Yunani ba wa "bebas", ba tenga "Luder". Da'a hulö na möi fangefasi ya'ia moroi ba wamahaö teologi [[skolastisisme|skolastik]] si no irai ilaŵa ba ginötö si no numalö ba ndröfi.{{sfn|Lohse|1999|p=101}} Luther aefa da'ö lö omasi ia na ''95 Tesis'' safazaewe ma lafazawili mi sa ba niha sato. Söndra [[Elizabeth Eisenstein]] wanguma'ö wa fa'atokea Luther ha aka-aka, ba Hans Hillerbrand manahö dödö ia khö Luther wa no fa'onekhenia ena'ö so wabu'asa sebua ba gotalua niha sanema tesis da'ö khö Luther. {{sfn|Cummings|2002|p=32}} Ba zi ha'uga kali Luther I'oguna'ö ngawalö zifakhai ba zi no ifa'anö ba zi ''95 Tesis'' same'e khönia falötaha-taha ba wame'e söndra ba wa'aboto ba dödö niha bö'ö ba khö Zo'aya, ba tenga ha da'ö, irugi göi gosali. Börö ba wanura sambua tesis ba zisambua wa'owulo ba wabu'asa (perdebatan) wa hadia zi no isura tenga sambua fa'aro dödö ba khö niha sato wa da'ö wangera-ngerania, Luther tola manö fabu'a ia wa hasambalö I gogohe fefu zi no so ba ''95 Tesis''.{{sfn|Cummings|2002|p=35}} == Famazaewe ba famatumbu'ö (Penyebaran dan penerbitan) == Ba zi 31 Oktober 1517, Luther mama'ohe'ö sura ia khö [[Uskup Agung Mainz]], Albertus moroi Brandenburg; famaha zura horö ma indulgensi meluo da'ö barö wamatörö Albertus. Ba zura andrö, ifatunö wa no oya zalua ba wetaro zangurusi osali, börö huhuo sebua si fakhai ba wamawa zura wangefa horö (indulgensi) surania khö Uskup Agung. Hulö na ifaedogö, wa Albertus lö irasoi wa hadia nifa'emania ba huhuo sebuania ba gosali wa no barö wohörögö Luther, ba hiza Ifatunö wa no oya wa'elungu ba nono mbanua Lowalangi, solohe niha aröu moroi ba duria somuso dödö (injil) ba fama'ema huhuo sebua sifakhai ba wamawa sura wangefa horö, möi fangobou döi Albertus. Luther lö fatuwu khönia nifotöi zura wangefa horö ma tanöbö'önia börö me lö göi irai fakhai ia ma fönania lafa'ema huhuo sebua andrö. Ma na'i Luther ifatunö ba niha sato wa tenga börö zura andrö wa tola aefa niha ba huku horö. Ba zisambua zinura onönöta, isura Luther wa Albertus tola ibaso tesis-tesis si no ifaogö bakha ba zurania khö Albertus, ena'ö Albertus tola i'ila wamahaö si sala sifakhai he göi ba wandrita tanöbö'ö sama'ema huhuo sebua sanandrösa sura fangefa horö.{{sfn|Brecht|1985|pp=190–192}} [[Berkas:Der Anschlag von Luthers 95 Thesen.jpg|jmpl|upright=1.3|kiri|Ni gambaraini me abad si feleziŵa nigambaraini [[Julius Hübner]] da'a zimöi famahöhöngö turia ''95 Tesis'' Luther föna gangowuloa niha sato. Sindruhunia, famaehagö tesis sitobali fabu'asa no sambua sasese tefalua tenga sawena.]] No sambua nitema niha meluo da'ö ba zifasui sanema tesis Luther irugi [[pers universitas|penerbit universitas]] ni faehagö nahia-nahia niha sato.{{sfn|Pettegree|2015|p=128}} Lö hadöi he ha sambua manö zi no la sali ''95 Tesis'' andrö moroi Wittenberg si no mozago ya'ia ofeta ma'ökhö, ba hiza da'ö zimöi fa'atokea niha börö me Luther lö sangila ya'ia niha, ma laŵa'ö ia tenga niha sitehöngö, ba eluaha sindruhu lö latema niha ma lö la akui.{{sfn|Pettegree|2015|p=129}}{{efn|Pencetaknya di Wittenberg adalah {{Interlanguage link multi|Johann Rhau-Grunenberg|de}}. Fabu'asa molaŵa famahaö Skolastik ma "Perdebatan Melawan Teologi Skolastik" nihaogö Luther, ni raka Rhau-Grunenberg, si no tesura ŵalu migu fatua lö ''95 Tesis'', ni söndra ba ndröfi si 1983.{{sfn|Pettegree|2015|p=97}} Na molo'ö sikhalania, ba hulö fakhili-khili ira ni raka ''95 Tesis'' ba Nuremberg. Da'a sambua dane-dane wa so zi no la raka cetakan ''95 Tesis'' moroi khö Rhau-Grunenberg, börö me ni raka ba Nuremberg hulö ni sali moroi ba ni raka ba cetakan Wittenberg.{{sfn|Pettegree|2015|p=129}}}} Ba Wittenberg, statuta-statuta universitas mame'e sitobali dane-dane ena'ö tesis-tesis Luther lafasa ero högö mbawandruhö gosali ba mbanua ba da'ö, ba hiza [[Philip Melanchthon]], si'oföna sibai sanötoi wamasa ''95 Tesis'', ha ba wanötöi högö mbawandruhö gosali fefu niha samati.{{efn|[[Georg Rörer]], juru tulis Luther, mengklaim dalam sebuah catatan bahwa Luther memasangkan tesis-tesis tersebut di setiap pintu gereja.}}{{sfn|Wengert|2015b|p=23}} Melanchthon göi manguma'ö wa Luther no ifasa ''95 Tesis'' me 31 mbaŵa si fulu, ba hiza fanguma'önia andrö hulö na fabö'ö moroi ba wama'ema Luther sifakhai ba wa'emania fangombakha andrö, {{sfn|Brecht|1985|pp=199–200}} ba Luther ifa'ema wa fefu ngawalö kabaratania, no ifa'ema molo'ö si no to'ölö lafalua niha bö'ö ba lö irai möi famabali niha sato.{{sfn|Marius|1999|p=138}} So wa'a faduhu dödö niha iada'a wa Luther ba gafuriata no hulö ifarisayoi wa surani nibe'enia khö Albertus me ngaluo 31 mbaŵa si 10 sitobali famobörö fa'afabö'ö ba niha kerisa (Reformasi Protestan), lö ni fasania zi ''95 Tesis'' ba högö gosali da'ö ofeta ba dalu mbawa si 11, ba tola lö ifalemba ba högö mbawandruhö gosali andrö.{{sfn|Brecht|1985|pp=199–200}} Aefa moroi ba zi no ifa'ema andrö, ''95 Tesis'' nomöi fa'atehöngö ba gotalua ndra amada sagatua-tua, ya'ira sonekhe si so ba Wittenberg lö ara aefa Luther ifa'ohe'ö khö Albertus.{{sfn|Pettegree|2015|p=129}} ''95 Tesis'' lasali ba lafazaewe khö ndra dozi niha somasi, lö ara me aefa ifa'ohe zura khö Uskup Agung Albertus.{{sfn|Hendrix|2015|p=62}} ''95 Tesis'' sangoguna'ö fehede Latin, da'ö la haogö ba [[pamflet]] 4 nga'örö ba [[Basel]], so gö ni haogö moroi [[papan penanda|plakat-plakat]] ba [[Leipzig]] faoma [[Nuremberg]].{{sfn|Hendrix|2015|p=62}}{{sfn|Cummings|2002|p=32}} Na lafaigi ma'afefu, ngaotu ngawua tesis andrö no la raka, lasali ''95 Tesis'' moroi ba li Latin ni raka ba Geremani me 1517. {{Interlanguage link multi|Kaspar Nützel|de}} ba Nuremberg aefa da'ö la ali ba Li Geremani ba ndröfi sifagölö, ba nga'örö ni ali da'ö la fa'ohe'ö ba niha somasi si so ba zi sagörö tanö Geremani,{{sfn|Hendrix|2015|p=62}} hiza, si no la ali da'ö lö si tatu hadia no laraka ma lö'ö.{{sfn|Leppin|Wengert|2015|p=389}}{{efn|Tidak ada satupun salinan dari terjemahan bahasa Jerman 1517 yang terlestarikan.{{sfn|Oberman|2006|p=191}}}} == Fohufa ba zi sambua turia (Reaksi) == Albertus te noa itema zura moroi khö Luther si no mamaogö ''95 Tesis'' ba ngaluo safuria ba mbawa si Felezara. Albertus I'andrö zöndra ndra sangila amakhoita si so ba zekola [[Universitas Mainz]] ba fahuhuo ira ndra sagatua ba da'ö. Hiza söndra moroi khö zifalukha khönia, ena'ö i batogö Luther ba wama'ema huhuo sebua ba gosali solaŵa sura fangefa horö ma indulgensi molo'ö bulla indulgensi. Ba Albertus i'andrö na tola tefalua ba [[Kuria Roma]].{{sfn|Brecht|1985|pp=205–206}} Ba Roma, Luther no ibörötaigö tobali tundra hörö ba tobali fökhö si lö tola lö'ö la taha ngawalö zöndrania.{{sfn|Pettegree|2015|p=152}} Ba mbawa si dua döfi 1518, Paus Leo i'andrö kafalo [[Eremit Agustinian]], [[ordo keagamaan]] Luther, ba wame'e khönia fa'aro dödö ena'ö laböhöi ba wamazaewe indulgensi ma sura fangefa horö.{{sfn|Brecht|1985|pp=205–206}} [[Sylvester Mazzolini]] ba baero da'ö lafili ia ba wanura zinura ni'oguna'ö dania ba wolaŵa na ofeta föna zanguhuku (pengadilan).{{sfn|Brecht|1985|p=242}} Mazzolini manura sambua högö zura; ''Sebuah Dialog melawan Tesis-Tesis Lancang Martin Luther mengenai Kuasa Sri Paus'', sanandrösa ba wanofu Luther sifakhai ba kuaso Paus moroi ba wama'ema huhuo sebua sanandrösa indulgensi.{{sfn|Hendrix|2015|p=66}} Luther itema zura wogaoni ena'ö möi ia ba Roma ba mbaw si ŵalu 1518.{{sfn|Brecht|1985|p=242}} Ya'ia itema faoma fangombakha ha'uga mböli zura wangefa horö ma ba li Indonesia ya'ia da'ö; ''Penjelasan dari Perdebatan Mengenai Nilai Indulgensi'', ba da'ö ifatunö wa löhadöi tödönia ba wolaŵa Sri Paus, me da'ö zi no tehöngö meluo da'ö andrö wa i'odödögö ba wamatunö ba wangeheta tufa dödö niha andrö khönia meluo da'ö.{{sfn|Hendrix|2015|p=66}} Me isura ngawalö zöndra molo'ö fangi'ilania, Luther taraso khönia wa no möi fangeheta ya'ia ba wamahaö si no itema i'oroi me ide-ide. Ba imane, wa na no i'ila wa lua-luania simane da'ö ba ngawalö nifa'emania ba walö fao dödönia ba zura wangefa horö, lö ifalua.{{sfn|Marius|1999|p=145}} Irege ''Famahaö” ma “Penjelasan'' da'ö ofeta ma'ökhö lakaoni sitobali karya Reformasi Luther siföföna.{{sfn|Lohse|1986|p=125}} [[Berkas:Wittenberg Thesentuer Schlosskirche.JPG|jmpl|kiri|Bawandruhö Fangelama (Pintu peringatan) ni fasa ba [[Gereja Seluruh Orang Kudus, Wittenberg|Gereja Semua Orang Kudus, Wittenberg]], ba ginötö ngaluo wanörö tödö fa'atumbu Luther si 375 fakhe ba ndröfi si 1858.{{sfn|Stephenson|2010|p=17}}]] [[Johann Tetzel]] manema'ö ''95 Tesis'' sifao fangombakha ba niha ena'ö latunu auri Luther lawa'ö wa sama'ema famahaö si sala ia, ba teolog Konrad Wimpina isura 106 tesis ba wofalalaŵa ba zöndra Luther. Tetzel itolo ba wo falalaŵa tesis andrö ba zi sambua fabu'asa ba Universitas Frankfurt ba Oder ba mbaŵa si sara ba ndröfi si 1518.{{sfn|Brecht|1985|pp=206–207}} 800 ngawua zi no la Sali ba la raka, ba lafa'ohe'ö ba Wittenberg ena'ö la'amawa bada'ö, ba hiza ya'ira iraono sekola mahasiswa si so ba zekola andrö la taha moroi ba zamawa buku, aefa da'ö latunu. Aombö dödö Luther ata'u ia na tebai la'ehaogö wa'akaliru andrö, ba hiza so khönia wangiwa dödö, irasoi wa so'ia ba mbaŵa gameta'uö. Ba wo rara dödö do zi ya'ira si lö fao tödö khönia, ifazaewe sambua huhuo sebua samatunö sura fangefa horö faoma fa'ebua dödö Lowalangi ma “Khotbah tentang Indulgensi dan Rahmat”, ba hiza lö ilaŵa Paus.{{sfn|Hendrix|2015|p=64}} Fafa wangombakha ni sura ba li Geremani, no adogo-dogo ba aoha ba wanema'ö nono mbanua gofu haniha manö ia.{{sfn|Leppin|Wengert|2015|p=389}} Sura siföföna nihaogö Luther andrö, no lafuli la raka ba zi dua wulu kali foraka.{{sfn|Brecht|1985|pp=208–209}} Ba hiza Tetzel itema'ö zura da'ö sifao fa'akhökhö ero numero si so, ba ifakhai ma'ifu ba nösi Daromali Lowalangi faoma ndra sangila amakhoita si tehöngö meluo da'ö.{{sfn|Hendrix|2015|p=65}}{{efn|Pamflet Tetzel berjudul ''Bantahan Terhadap Sebuah Khotbah Lancang dari Dua Puluh Pasal Keliru''.{{sfn|Pettegree|2015|p=144}}}} Fafa gangombakhata nihaogö Tetzel, ambö lafaigi niha tenga simane nihaogö Luther. Ba nahia tanöbö'ö, fanema li moroi khö Luther ba wafa gangombakhata Tetzel si so ba lala misa, nomöi famazawa ba fa'atehöngö döi Luther.{{sfn|Pettegree|2015|p=145}}{{efn|Jawaban Luther atas ''Bantahan'' Tetzel berjudul ''Mengenai Kebebasan dalam Khotbah tentang Indulgensi Kepausan dan Rahmat''. Luther bermaksud membebaskan ''Khotbah'' karyanya dari cercaan Tetzel.{{sfn|Brecht|1985|p=209}}}} Niha tanöbö'ö si lö fao tödö ba zi no ifaehagö Luther sifakhai ba ''95 Tesis'' ya'ia da'ö Johann Eck, teolog ba Universitas Ingolstadt awönia samösa ba teman Luther. Eck isura sambua zura folawa nitandrösaigönia ba Uskup Eichstätt, nibe'e nia högö zura andrö ya'ia da'ö ''Obelisk''. Högö zura da'ö ifakhai ba dandra [[Dagger (tipografi)|obelus]] ni'oguna'ö ba wo tandrai hezoso zi lö faudu moroi ba Abad Pertengahan. Sura da'ö no sambua fasuwöta samösa si lö mudöna-döna khö Luther, sanguma'ö wa Luther mamalua si lö faudu ba khö Lowalangi, ba Luther bodo. Luther itema faoma ''Asterisk'', högö da'a fakhai ba dandra gurifö ni'oguna'ö sitobali same'e tandra ba nisura soguna sibai. Fanema li moroi khö Luther fao ma'ifu fa'aukhu dödö wanguma'ö wa söndra moroi khö Eck no aröu moroi ba wa'atulö me Eck lö I'ila mbalö hadia zi no isura.{{sfn|Brecht|1985|p=212}} Fatötöisa Luther faoma Eck, terongo ba niha sato ba wa'owulo ba zisambua inötö nibe'era töi Debat Leipzig ba ndröfi si 1519.{{sfn|Hendrix|2015|p=65}} Luther lakaoni ira Paus, ba wangeheta fanufa töi föna Thomas Cajetan (Gaetanus/Kayetanus) ba Augsburg ba mbaŵa si 10 döfi si 1518. Cajetan lö ibe'e ginötö khö Luther ba wabu'asa sifakhai ba wamahaö zi lö faudu khö Lowalangi si no la fanufa khönia, ba hiza lö ituturu Luther ma ifanufa khönia zi lö atulö ma itudu si no elungu lala,<ref name="Burgess228"/> ba moroi ba da'ö isöndra so dombua zi lö faudu molo'ö ya'ia. Siföföna ya'ia da'ö, ilaŵa tesis ke-58 wa sura fangefa horö ma indulgensi lö fao ba wa'akayo gosali ba tebai I'oguna'ö Paus ba wangefa'ö horö salio-lio ba niha.<ref name="Burgess228"/>{{sfn|Hequet|2015|p=124}} Da'a fatuwu ba bulla kepausan ''Unigenitus'' nifazaewe Paus Klemens VI ba ndröfi si 1343.{{sfn|Brecht|1985|p=253}} Sidua ya'ia da'ö, hadia si samösa niha aro dödönia wa no te'efa'ö horönia moroi ba wanema sura fangefa horö andrö. Fobotokhi Luther sifakhai ba tesis ke-7 wanguma'ö wa si samösa niha so lohe-lohe ba wamati wa te'efa'ö horönia ba zi no ifakhai goi-goi ma pengakuan sakramental,<ref name="Burgess228">[[#Burgess|Burgess 1989]], hlm. 228.</ref> ba Cajetan ibe'e zöndrania wa samati khö Keriso sangaröu ba dödö, wa tebai so khöra wa'aro dödö föna Lowalangi.{{sfn|Hequet|2015|p=124}} Luther lö omasi ia ifuli idöni furi zi no ifazaewe fangombakha ba niha, ba omasi ia na la fatunö ba kampus. Hiza angandröŵania andrö lö latema, irege Luther ifa'ema gangandröŵania khö Paus, fatua lö iröi Augsburg.{{sfn|Hequet|2015|p=125}} Luther lö la fahede ia ba ndröfi si 1521 aefa itunu bulla kepausan ma Exsurge Domine sameta'u ya'ia ba wondröni furi ngawalö zi no tadoro ifa'ema ba niha sato ba wanema ngawalö zedöna lafalua khönia.{{sfn|Brecht|1985|p=427}} == Ondröita zi no alua (Tinggalan sejarah) == [[Berkas:Göttlicher Schrifftmessiger print.jpg|Nirakaini sangoroma'ö Luther manura ba högö gosali ba zi sambua bawandruhö gosali faoma fena bulu sebua. Högö zingo so ba högö fena bulu sebua da'ö. Tesöndra ba zi ha'uga ngawalö zalua ba zi no numalö faoma famaedo tanöbö'ö.|jmpl|upright=1.3|Niraka nihaogö ba [[Hari Reformasi#Peringatan seratus tahun|Yubileum Reformasi 1617]] mangoroma'ö Luther hewisa ia ba wanura ''95 Tesis'' ba mbawandruhö gosali Wittenberg faoma sambua [[pena bulu]] sebua.]] Fa'afabö'ö indulgensi ma Kontroversi indulgensi ni börötaigö moroi ba ''95 Tesis'' tobali famobörö [[Reformasi Protestan]], sambua [[skisma|perpecahan]] ba gosali Katolik Roma samatumbu'ö fa'afaehu ba wa'auri niha ba he ba foliti sifatohu ba mbanua Eropa.{{sfn|Dixon|2002|p=23}} Luther aefa da'ö mamalua wa sura wangefa horö ma indulgensi lö abölö-bölö sibai na lafaedogö ia ba ngawalö zifabö'ö ba niha sato ba zi so föna, simane fabu'asania khö [[Erasmus]] sanandrösa ba wo kuku wa'omasi niha.{{sfn|McGrath|2011|p=26}} Hiza I'ila göi wa fa'afabö'ö fandrafe moroi ba niha bö'ö, aröu lö eluaha moroi hewisa wolo'ö fa'atulö molo'ö sura ni'omani'ö. Aefa da'ö Luther ilau manura sura sifakhai ''95 Tesis'' ba hiza ya'ia samösa "''[[papist|papis]]''", ma'ifu lö takana khönia wa sura nihaogönia andrö möi fa'aboto ba wamahaö ba gotalua zolo'ö Katolik si no ara so.{{sfn|Marius|1999|p=138}} Hiza, da'a zi möi femaoso fa'aterou dödö Reformasi Protestan, solohe ya'ia ba wedadao ba dadaoma wa'alaŵa ba wamahaö.{{sfn|McGrath|2011|p=26}} ''95 Tesis'' möi fa'atarö ba dödö Luther, wa lö atulö zama'ema famahaö ba gosali irege elungu niha samati ba wanema sura fangefa horö. Baero da'ö, ''95 Tesis'' fasaule moroi ba dekret [[Paus Klemens VI]] sanguma'ö wa indulgensi ya'ia da'ö harato gosali ma [[harta kekayaan Gereja]]. Si lö molo'ö fareta da'a, no möi börö watötöisa ba gotalua gosali meluo da'ö.{{sfn|Wengert|2015a|pp=xliii–xliv}} Ba ngaluo si tölu ngafulu asara ba mbaŵa si fulu ba ndröfi si 1517 (31 Oktober 1517), ngaluo ma inötö Luther ifa'ohe'ö ''95 Tesis'' khö Albertus, ba no labali'ö ngaluo wanörö tödö ba wamörötaigö Reformasi Protestan I'otarai 1527, me inötö Luther faoma ira awönia mamazaŵa galasi duo ba wanörötödö ngaluo hewisa tehundragö zura wangefa horö ma "terinjak-injaknya indulgensi".{{sfn|Stephenson|2010|pp=39–40}} Ba ''Historia de vita et actis Lutheri'' ni surania me döfi si 1548, [[Philip Melanchthon]] ifaogö wamasa ''95 Tesis'' ba historiografi Reformasi Protestan sitobali famörötaigö fohi'a dödö da'ö. Ba [[Yubileum Reformasi 1617]], fanörötödö si out fakhe ba ngaluo si tölu ngafulu a sara mbaŵa si fulu la törö tödö numalö ba gosali Wittenberg, ba nahia ni farisayoi ''95 Tesis'' ifasa Luther. Meluo da'ö lahaogö sambua gambara Luther manura fake fena bulu sebua ba högö mbawandruhö gosali, nifamaedo ba khö Paus Leo X.{{sfn|Cummings|2002|pp=15–16}} Ba ndröfi 1668, 31 Oktober la'osara'ö dödö sitobali ngalua wanörötödö wa'atumbu [[Hari Reformasi]], nifalua ero döfi ba [[Elektorat Sachsen]], sitefazaewe misa ba mbanua Lutheran tanöböö'.{{sfn|Stephenson|2010|p=40}} == Gohe-Gohe ba nitöngöni == == Umbu == {{Reflist|20em}} === Khai-khai baero === * {{cite book |last=Brecht |first=Martin |author-link=Martin Brecht |year=1985 |orig-year=1981 |title=Sein Weg zur Reformation 1483–1521 |language=de |trans-title=Martin Luther: His Road to Reformation 1483–1521 |others=Translated by James L. Schaff |place=Minneapolis, MN |publisher=Fortress |isbn=978-0-8006-2813-0 |url=https://www.questia.com/read/119881926/martin-luther-his-road-to-reformation-1483-1521 |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite book |editor-last1=Burgess |editor-first1=Joseph A. |editor-last2=Gros |editor-first2=Jeffrey |year=1989 |title=Building Unity: Ecumenical Dialogues with Roman Catholic Participation in the United States|publisher=Paulist Press |isbn=0-8091-3040-8 |url=https://books.google.co.id/books?id=ICCi66SNBUoC |ref=Burgess}} * {{cite book |last=Cummings |first=Brian |year=2002 |title=The Literary Culture of the Reformation: Grammar and Grace |place=Oxford |publisher=Oxford University Press |subscription=yes |via=Oxford Scholarship Online |doi=10.1093/acprof:oso/9780198187356.001.0001 |url=http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780198187356.001.0001/acprof-9780198187356 |ref=harv}} * {{cite book |last=Dixon |first=C. Scott |year=2002 |title=The Reformation in Germany |place=Malden, Massachusetts |publisher=Blackwell |ref=harv}} * {{cite book |last=Hendrix |first=Scott H. |year=2015 |title=Martin Luther: Visionary Reformer |place=New Haven, CT |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-16669-9 |ref=harv}} * {{cite book |last=Hequet |first=Suzanne |year=2015 |chapter=The Proceedings at Augsburg, 1518 |title=The Annotated Luther, Volume 1: The Roots of Reform |editor-last=Wengert |editor-first=Timothy J. |place=Minneapolis, MN |publisher=Fortress |isbn=978-1-4514-6535-8 |chapter-url=http://muse.jhu.edu/chapter/1692338 |url=http://muse.jhu.edu/book/43325 |pages=121–166 |subscription=yes |via=[[Project MUSE]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Junghans |first=Helmar |year=2003 |chapter=Luther's Wittenberg |editor-last=McKim |editor-first=Donald K. |editor-link=Donald McKim |title=Cambridge Companion to Martin Luther |place=Cambridge |publisher=Cambridge University Press |pages=20–36 |url=https://www.questia.com/read/107288031/the-cambridge-companion-to-martin-luther |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite journal |last1=Leppin |first1=Volker |last2=Wengert |first2=Timothy J. |year=2015 |title=Sources for and against the Posting of the ''Ninety-Five Theses'' |journal=Lutheran Quarterly |volume=29 |pages=373–398 |url=http://www.lutheranquarterly.com/uploads/7/4/0/1/7401289/lq-95theses-leppin_wengert.pdf |ref=harv}} * {{cite book |last=Lohse |first=Bernhard |year=1999 |origyear=1995 |title=Luthers Theologie in ihrer historischen Entwicklung und in ihrem systematischen Zusammenhang |language=de |trans-title=Martin Luther's Theology: Its Historical and Systematic Development. Contributors |others=Translated by Roy A. Harrisville |publisher=Fortress |place=Minneapolis, MN |isbn=978-0-8006-3091-1 |url=https://www.questia.com/read/119871550/martin-luther-s-theology-its-historical-and-systematic |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Lohse |first=Bernhard |year=1986 |title=Martin Luther—Eine Einführung in sein Leben und sein Werk |origyear=1980 |trans-title=Martin Luther: An Introduction to His Life and Work |others=Translated by Robert C. Schultz |language=de |publisher=Fortress |place=Minneapolis, MN |isbn=978-0-8006-0764-7 |url=https://www.questia.com/read/120338828/martin-luther-an-introduction-to-his-life-and-work |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Marius |first=Richard |author-link=Richard Marius |year=1999 |title=Martin Luther: The Christian Between God and Death |url=https://archive.org/details/martinlutherchri00mari |place=Cambridge, MA |publisher=Belknap |isbn=978-0-674-55090-2 |ref=harv}} * {{cite book |last=McGrath |first=Alister E. |year=2011 |title=Luther's Theology of the Cross: Martin Luther's Theological Breakthrough |publisher=Wiley-Blackwell |place=Malden, MA |url=https://www.questia.com/read/123488797/luther-s-theology-of-the-cross-martin-luther-s-theological |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Noll |first=Mark A. |author-link=Mark A. Noll |year=2015 |title=In the Beginning Was the Word: The Bible in American Public Life, 1492–1783 |place=New York |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-026398-0 |url=http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780190263980.001.0001/acprof-9780190263980 |doi=10.1093/acprof:oso/9780190263980.001.0001 |subscription=yes |via=[[Oxford Scholarship Online]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Oberman |first=Heiko A. |author-link=Heiko A. Oberman |year=2006 |origyear=1982 |title=Luther: Mensch zwischen Gott und Teufel |url=https://archive.org/details/luthermanbetween0000ober_f1d7 |trans-title=Luther: Man Between God and the Devil |language=de |others=Translated by Eileen Walliser-Schwarzbart |place=New Haven, CT |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-10313-7 |ref=harv}} * {{cite book |last=Pettegree |first=Andres |year=2015 |title=Brand Luther |url=https://archive.org/details/brandluther1517p0000pett |place=New York |publisher=Penguin |isbn=978-1-59420-496-8 |ref=harv}} * {{cite book |last=Stephenson |first=Barry |title=Performing the Reformation: Religious Festivals in Contemporary Wittenberg |place=New York |publisher=Oxford University Press |year=2010 |via=Oxford Scholarship Online |doi=10.1093/acprof:oso/9780199732753.001.0001 |url=http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780199732753.001.0001/acprof-9780199732753 |subscription=yes |ref=harv}} * {{cite book |last=Waibel |first=Paul R. |year=2005 |title=Martin Luther: A Brief Introduction to His Life and Works |publisher=Harlan Davidson |place=Wheeling, IL |isbn=978-0-88295-231-4 |url=https://www.questia.com/read/117981089/martin-luther-a-brief-introduction-to-his-life-and |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Wengert |first=Timothy J. |year=2015a |title=Martin Luther's Ninety-Five Theses: With Introduction, Commentary, and Study Guide |place=Minneapolis, MN |publisher=Fortress |url=https://muse.jhu.edu/book/43237 |subscription=yes |via=[[Project MUSE]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Wengert |first=Timothy J. |year=2015b |chapter=[The 95 Theses or] Disputation for Clarifying the Power of Indulgences, 1517 |title=The Annotated Luther, Volume 1: The Roots of Reform |editor-last=Wengert |editor-first=Timothy J. |place=Minneapolis, MN |publisher=Fortress |isbn=978-1-4514-6535-8 |chapter-url=http://muse.jhu.edu/chapter/1692334 |url=http://muse.jhu.edu/book/43325 |pages=13–46 |subscription=yes |via=[[Project MUSE]] |ref=harv}} * {{cite journal |last=Wicks |first=Jared |year=1967 |title=Martin Luther's Treatise on Indulgences |journal=Theological Studies |volume=28 |issue=3 |pages=481–518 |url=http://cdn.theologicalstudies.net/28/28.3/28.3.2.pdf |ref=harv}} [[Kategori:1517]] [[Kategori:Lutheranisme]] [[Kategori:Martin Luther]] [[Kategori:Reformasi Protestan]] iw5zb5c7v2fuyqpmo9wpzvgu9pyuh30 17538 17537 2022-08-14T09:05:11Z Yasanto Lase 30 wikitext text/x-wiki {{Infobox book | italic title = <!--(see above)--> | name = 95 Tesis | image = Luther 95 Thesen.png | image_size = | alt = Satu cetakan halaman ''95 Tesis'' dalam dua kolom | caption = Cetakan ''95 Tesis'' döfi si 1517 moroi Nuremberg sambua [[papan penanda|plakat]], iada'a te'irö'ö ia ba [[Perpustakaan Negeri Berlin]]. | author = [[Martin Luther]] | title_orig = Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum{{efn|name=title}} | orig_lang_code = la | country = Jerman | language = Latin | pub_date = 10 November 1517<br/>(31 Oktober 1517 [[Old Style and New Style dates|O.S.]]) | native_wikisource = <!--Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum (broken due to fn on name above--> | wikisource = en:Ninety-five Theses|95 Tesis }} '''Siŵa wulu a lima dalil Luther''', '''''95 Tesis''''', ma Fabu'asa sifakhai ba Högö zura andrö tafa'aso moroi ba cetakan pamflet Basel 1517. Ni sura siföföna ''95 Tesis'' mangoguna'ö sambua ‘'incipit'' moroi na sambua högö zura sanutunö nösinia. Molo‘ö plakat Nuremberg 1517 I börötaigö faoma fehede; {{lang|la|''Amore et studio elucidande veritatis: hec subscripta disputabuntur Wittenberge. Presidente R.P Martino Lutther ... Quare petit: vt qui non possunt verbis presentes nobiscum disceptare: agant id literis absentes.''}} Luther asese manötöi "{{lang|de|''meine Propositiones''}}" (proposisi-proposisiku). ya'ia da'ö sambua waö-waö, ma proposisi ba wabu'asa ndra sangila amakhoita ma ba li Indonesia asese lawa'ö perdebatan akademik, ni sura me 1517 ya'ia da'ö '''Martin Luther''', profesor teologi moral Katolik ba Universitas Martin Luther Halle-Wittenberg, [[Jerman]]. ''95 Tesis'' tesura ngawalö hadia ia zi no i fa'ema Luther si no i'ila sambua halöŵö sambö enahöi moroi ba zanga'i halöŵö Lowalangi ma so halöŵö ba gosali meluo da'ö, ya'ia da'ö mamawa sura fangefa horö ma indulgensi, nihaogö ba zura si sökhi (sertifikat) ni farisayoi niha ba ginötö da'ö tola mangalösi hukuma ma huku horö, ba wamati niha Keriso, ni falua so wöli sura da'ö. Ba ''95 Tesis'', Luther ifa'ema wa famalalini era-era ba wamati khö Zo'aya si no i fa'ema Yesus ena'ö te'efa'ö horö, ya'ia da'ö famalalini era-era soroi ba dödö tenga ha sala la'ila niha, tenga famati lehe dalö, ha kua zami, tenga ha sambua lala halöŵö ba gosali, hiza sindruhu-ndruhu moroi ba dödö irege ba gangawalö lala wa'auri ha Yesu gubalo si sökhi. Molo'ö Luther wa famawa sura fengefa horö ma ni tötöi '''indulgensi''' tenga fangefa'ö horö, möi fa'aröu niha moroi ba wamalalini era-erara, me lamane tödöra noa ya'i so khöda zura wangefa horö, tenga ha da'ö, möi fanayaigö fo hi'a tödö ba niha samati ba wanolo ma famalua fa'omasi ba nawö simane fatolosa ba niha sinumana, me ba dödö niha keriso meluo da'ö wa na no la'okhögö zura wangefa horö, no sambua fa'ahono dödö khöra. Meluo inötö andrö, hewa'ae Luther ifagölösi wetaronia khö Paus Leo X ma ni'ila niha Sri Paus ba wamaigi ‘''indulgensi'', ''95 Tesis'' no molaŵa ''satu bulla kepausan'' ba ngahönö si fele'öfa wanguma'ö wa Paus tola mangoguna'ö harato gosali ma ''harta kekayaan Gereja'' ba ngawalö famalua si sökhi moroi khö niha samati ba ginötö si no numalö, ba wangefa'ö niha ba huku börö horö. ''95 Tesis'' lafa'anö ba möi lala ba wabu'a-bu'asa, tenga ha ba wama'ema fandrafe ma bua wangera-ngera nifa'ema Luther, ba hiza aefa da'ö Luther i fa'ema wangombakha sifakhai ba zi no ifa'ema ni be'enia högö, “Fanutunö hadia ia zalua moroi ba wabu'asa sifakhai ba Indulgensi ” ma na la wa'ö ba li Indonesia ya'ia da'ö: ''Penjelasan dari Perdebatan Terkait Nilai Indulgensi''. Luther ifa'ohe'ö ''95 Tesis'' sifao sura ni tandrösaigönia khö '''Albertus''' moroi Brandenburg, Uskup Agung Mainz, ba 31-10-1517, ngaluo si no la bali'ö si tobali inötö ma ngaluo wanörö tödö Reformasi Protestan ma laŵa'ö ia era ba zi döfi ya'ia da'ö '''Hari Reformasi'''. Luther mamalemba sura ''95 Tesis'' ba högö mbawandruhö gosali niha samati, faoma ba gosali-gosali tanöbö'ö ba Wittenberg molo'ö sito'ölö lafalua ba Universitas ero 31 mbaŵa sifulu ma ba gotalua mbaŵa sifelezara. ''95 Tesis'' ba wa'alio la fulö la fonga'örö, la ali ba li bö'ö ba la fazaewe ba zi sagörö Geremani ba Eropa. Moroi ba da'a tebörögö nifotöi fasuwöta Pamflet ma ''perang pamflet'' khö ndra sanga'i huhuo sebua indulgensi '''Johann Tetzel''', irege möi fa'amohöngö Luther. Ya'ira angowuloa so kafaloi gosali, la fakaoni'ö ma la huku zi Luther, laŵa'ö khönia wa famaha'ö ni faluania no si fakhai ba famaha'ö si fatuwu khö Zo'aya ma famahaö si sala, so aekhula sabölönia ba ''ekskomunikasi'' ba ndröfi 1521. Heŵa'ae ''95 Tesis'' sitobali famobörö Reformasi Protestan, fangera-ngera Luther sifakhai ba indulgensi lö ibe'e sibai ba dödönia me abölö sökhi ba wo'angeragö sifakhai ba teologis me i'ila wa ba gafuariata so wa'afabali gosali, simane, famaduhu'ö fa'atulö ma ''pembenaran teologi'' ba wamati ma fefu tefa'oli ia ba (''[[sola fide]]'') faoma famaso nikuku ma ''keterbelengguan kehendak''. Fa'amohi'a ba ngawalö zalua andrö, awena terongo ba niha ba ginötö sara aefa da'ö, ba lö ibe'e dödönia wanura ''95 Tesis'' sitobali famobörö lala wamaha'ö sifabö'ö moroi ba wetaro Roma. == Waö-waö (Latar belakang) == Martin Luther, samösa profesor teologi moral ba Universitas Martin Luther Halle-Wittenberg ba sanga'i huhuo sebua ba Kota,{{sfn|Junghans|2003|pp=23, 25}} manura ''95 Tesis'' so laŵa osali samalua '''indulgensi'''. Ba Gosali Katolik, ha sambua-sambua gosali niha Keriso ba Eropa Barat meluo da'ö, indulgensi no sambua lala moroi ba [[Ekonomi Keselamatan|karya keselamatan]]. Ba lala si no la haogö da'ö, ba ginötö niha Keriso so wangera-ngera wa ya'ia sebua horö, ba i'akui horö andrö, horönia te'efa'ö ba lösa'ae khönia hukuma ba galitö sohola-hola ba narako, he naso horö, ba tenga horö si lö aetu.{{sfn|Brecht|1985|p=176}} ''Penitensi/Peniten tola mangeheta fa'auri niha ba huku horö na lafalua zatulö, ba börö wa'ahakhö dödö Zo'aya.{{sfn|Wengert|2015a|p=xvi}} Na lö atö tefalua hukuma khönia ba wa'auri ba gulidanö, moguna ba galitö fangeheta horö. Moroi ba indulgensi si no la bali'ö hulö fa'ebua dödö ba huku horö, tola la'alösi irugi la sasai horö andrö.{{sfn|Brecht|1985|p=176}} Dalam penyalahgunaan sistem indulgensi, kaum rohaniwan memanfaatkannya dengan menjual indulgensi dan [[Paus (Katolik)|paus]] memberikan pernyataan resmi dengan imbalan biaya tertentu.{{sfn|Noll|2015|p=31}} [[Berkas:Indulgence selling from On Aplas von Rom.png|jmpl|kiri|Gambara geu moroi khö samösa zamawa zura fangefa horö ma indulgensi ba zi sambua gosali moroi ba zi sambua pamflet 1521.]] Ya'ira ira Paus, so khöra kuaso ba wame'e famawa sura fangefa horö ma ba ono mbanua niha keriso tola mowöli sura fangefa horö nifarisayoira si so ba galitö sa manafi (berada dalam api penyucian). Da'a zimöi fa'atumbu wehede sanguma'ö; “Na, terongo atö wa'atezaumba loga-loga ba weti fangefa horö, fa'auri si so ba galitö so hola-hola, manaoka möi baero”, ba li Indonesia ya'ia da'ö; "Begitu sekeping koin dalam peti uang berdenting, jiwa dari api penyucian melompat". Ira sangila amakhoita ma si no so fa'aboto ba dödö (Para teolog) ba [[Universitas Paris]] no irai larongo wehede da'ö ba gafuriata abad si felelima.{{sfn|Brecht|1985|p=182}} Para kritikus indulgensi sebelumnya misalnya [[John Wycliffe]], yang menyangkal bahwa paus memiliki yurisdiksi atas api penyucian. [[Jan Hus]] dan [[Hussites|para pengikutnya]] pernah mengadvokasikan suatu sistem [[penitensi]] atau silih yang lebih berat, yang di dalamnya tidak tersedia indulgensi.{{sfn|Brecht|1985|p=177}} [[Johannes von Wesel]] juga pernah menyerang indulgensi pada akhir abad kelima belas.{{sfn|Waibel|2005|p=47}} Para penguasa politik berkepentingan dalam mengendalikan indulgensi karena ekonomi lokal bergejolak saat uang untuk indulgensi pergi dari wilayah mereka masing-masing. Para penguasa sering kali berusaha mendapatkan bagian dari hasilnya atau melarang indulgensi sama sekali, seperti yang dilakukan [[Georgius, Adipati Sachsen|Adipati Georgius]] di [[Elektorat Sachsen]] tempat Luther tinggal.{{sfn|Brecht|1985|pp=178, 183}} Ba ndröfi si 1515, Paus Leo X i'amualagö sambua [[indulgensi#Indulgensi penuh|indulgensi penuh]] soguna ba wombai fangahaogö [[Basilika Santo Petrus]] di [[Roma]].{{sfn|Brecht|1985|p=178}} Indulgensi ma sura fangefa horö da'a, fabö'ö moroi ba zi to'ölö me moguna ba wo tabusi ngawalö horö simane, fanagö ba fohorö. Fefu huhuo sebua ba gosali sifakhai sura fanasai horö, la batogö ba zi 8 fakhe wa'ara, lafaha'ö ira ena'ö ha sambua wehedera ba wama'ema turia indulgensi da'ö. Fefu zangai halöŵö la fahaö sindruhu-ndruhu, irege ato niha zame'e fasumangeta ma fanuno ba zura wangefa horö iada'a me fabö'ö ma'ifu moroi ba zura ziföföna.{{sfn|Brecht|1985|p=180}} [[Johann Tetzel]] ditugaskan untuk berkhotbah dan menawarkan indulgensi tersebut pada 1517, dan kampanyenya di kota-kota dekat [[Wittenberg]] menarik minat banyak penduduk Wittenberg untuk mengunjungi kota-kota itu dan membelinya, karena penjualannya telah dilarang di Wittenberg dan kota-kota Sachsen (Saxon) lainnya.{{sfn|Brecht|1985|p=183}} Luther göi no'irai itema indulgensi-indulgensi sifakhai ba [[Gereja Seluruh Orang Kudus, Wittenberg|Gereja Semua Orang Kudus di Wittenberg]].{{sfn|Brecht|1985|p=186}} Hiza sifao fasumangeta ba gosali ba da'ö, ma laŵa'ö ia ([[venerasi|menghormati]] sejumlah besar [[relikui]] di gereja itu), ero samösa niha tola manema sagörö indulgensi.{{sfn|Brecht|1985|pp=117–118}} Ba ndröfi sibohou ba ndröfi si 1514, Luther manga'i huhuo sebua ba gosali, ba huhuonia sifakhai ba wolaŵa fangoguna'ö indulgensi ma sura fangefa horö, me molo'ö Luther lala simane da'a, möi fangide-ngide'ö fa'omasi ba fa'ebua dödö Lowalangi, me famati khö Zo'aya tenga ha lumö, fangesa soroi ba dödö.{{sfn|Brecht|1985|p=185}} Ba ndröfi si 1517, Luther awakhö-wakhö dödöunia wamaigi ösi gosalinia, awena mangawuli moroi ba Tetzel wowöli sura fangefa horö, ba hiza tenga ha da'ö, no la be'e ba dödöra wa lö sa'ae moguna mangesa dödö. Irugi dödö Luther, ba ha'uga kali ba dalu ndröfi meluo da'ö ifa'ema huhuo sebua ba gosali wanguma'ö wa, ha wa'omasi Lowalangi na so wamalalini era-era ma fangesa dödö moroi na la'öli zura wangefa horö.{{sfn|Brecht|1985|p=184}} I fa'ema wa fowöli sura fangefa horö, mame'e lala halöŵö khö Peniten bo wa'akui horö zowöli sura, börö na tenga simane da'ö lalania, lö eluaha zura wangefa horö da'ö. Molo'ö ya'ia, wa niha si so horö sangodödögö ba wamalalini era-era ba khö Zo'aya, lö la'alui indulgensi ma sura fangefa horö, me la'omasi'ö wa'atulö moroi khö Zo'aya, ba latötöna wanguhuku soroi ba wa'auri moroi khö Zo'aya ba horö zi no lafalua.{{sfn|Brecht|1985|p=187}} Huhuo-huhuo sebua nifa'ema Luther, la batogö i'otarai mbaŵa si öfa(April) ofeta mbawa si fulu(Oktober) döfi si 1517, meluo da'ö na lö sala hulö na inötö wanura ''95 Tesis'', da'ö nifalua Luther.{{sfn|Brecht|1985|p=188}} Ihaogö wamöfögö hewisa waö-waö wamawa sura fangefa horö, simö dane-danö na so niha sedöna mangodödögö mangalui hadia sibai zalua meluo da'ö.{{sfn|Wicks|1967|p=489}} Ifa'ohe'ö zura khö gafalo-gafalo gosali fao ba da'ö göi superiornia, [[Uskup Brandenburg]], ba wamatunö hewisa wangera-ngerara ba zi no alua andrö. Fatua lö ngaluo si 31 mbaŵa si fulu (31 Oktober), inötö ifa'ohe'ö tesis khö Uskup Agung ma ‘''Albertus moroi ba Brandenburg'''.{{sfn|Leppin|Wengert|2015|p=387}} == Ösi == Tesis siföföna no möi tehöng. Tesis andrö ya'ia da'ö sanguma'ö wa,”Na So'aya faoma guru da Yesu Keriso zamatika khöda ba wamati ma ba wamalalini era-era, da'ö dandra wa fa'auri dozi samati no sambua bagia moroi ba wamalalini era-era, ba li Indonesia lamane; "Ketika Tuhan dan Guru kita Yesus Kristus mengatakan, 'Bertobatlah,' Ia menghendaki keseluruhan hidup orang beriman sebagai satu bagian dari pertobatan." Ba tesis si'oföna, Luther ifa'ema mbua wangera-ngera sifakhai ba wangesa dödö, me molo'ö fangera-ngerania, wa famati si'onarai dödö abölö moguna ia moroi ba lala ha ngawua halöŵö ba zisambua angowuloa gosali.{{sfn|Brecht|1985|p=192}} Tesis 5–7 aefa da'ö, ya'ia da'ö sanguma'ö wa, Paus tola mangefa horö ha ba zifasala khönia samösa, tenga fefu zala niha, hiza na Paus mamatunö lala ba niha samati, wa fangefa horö tefalua moroi khö Zo'aya ba döi Yesu Keriso.{{sfn|Waibel|2005|p=43}} Ba tesis 14–29, Luther ifatunö walö fao dödönia zanguma'ö so galitö sangakhozi (api penyucian). Tesis 14–16 ifa'ema Luther wa hukuma ba galitö sangakhozi fagölö ira wame'e fa'ata'u ba niha irege börö wa'ata'ura, da'ö ndrela wa la'öli zura wangefa horö.{{sfn|Wengert|2015b|p=36} Ba tesis 17–24, Luther farisayo ia wa löhadöi samösa niha sangila hewisa wamati zisamösa niha bö'ö si so ba galitö sangakhozi. Ba tesis 25 dan 26, Luther ilaŵa sambua huku si no lafalua, wa Paus so khönia kuaso ba niha fefu sifakhai galitö sangakhozi, lö fao dödö Luther ba da'ö. Ba tesis 27–29, ilaŵa zanguma'ö wa ni'omasi'ö niha so bai böli sura fangefa horö, te'efa'ö moroi ba mbawa galitö. Da'a zimöi fa'olu'a-lu'a ba wangalui harato, ba hiza ifa'ema ba da'ö wa ha So'aya somböi banua siyaŵa awö danö, zi so kuaso ba wangefa'ö niha ba huku horö.{{sfn|Brecht|1985|p=194}} [[Berkas:Forgiveness from Christ outweighs indulgences from the Pope.png|jmpl|[[Cukil kayu]] döfi si 1525 so gambaraini hewisa wangefa moroi khö Keriso sabölö mo'eluaha moroi ba indulgensi paus.]] Tesis 30–34 ifakhai ba zura fangefa horö si no lafa'ema ira sangai halöŵö ni fazawilira ba niha keriso, ifatunö wa ha samösa lö sangila hewisa wangesa dödö zi samösa niha, börö da'ö, Luther ata'u ia hewisa watola so niha zamawa sura fangefa horö. Ba tesis 35 dan 36, ilaŵa zanguma'ö wa na no so zura fangefa horö, lö sa'ae moguna mangesa dödö, ba lö moguna mamalalini era-era ena'ö idugu ahatö khö Zo'aya. Molo'ö Luther, niha keriso samati sangodödögö ba wangesa dödö khö Zo'aya, no te'efa'ö horö ba ngawalö zala nifalaura, me so wangesa dödö khöra.{{sfn|Brecht|1985|p=194}} Ba tesis 37, ösinia, wa lö moguna zura wangefa horö, ba wanema fangefa moroi ba wangesa dödö khö Yesu Keriso. Tesis 39 faoma 40 sura fangefa horö andre, möi fa'abasaki ba niha ba wanema fangefa moroi khö Yesu. Fangesa dödö mangi'ila wa huku moroi khö Zo'aya, ba na ya'ira sowöli sura fangefa horö, si so ba dödöra wa ya'ira lö göna fanguhuku.{{sfn|Brecht|1985|p=195}} Ba tesis 41–47, Luther ba tesis ibörötaigö I'oguna'ö wehede : “Niha Keriso ena'ö la faha'ö,…”, ba li Indonesia "Umat Kristen harus diajarkan ..." ba wangombakha wa fefu niha lö moguna sibai khöra wangefa horö, me abölö moguna khöra na lafaigi wa'aurira si no so ba wa'atosasa. Ba tesis 48–52, Luther ifaedogu ia ba wetaro Paus, wa na Paus irongo hadia nifa'ema zangai halöŵö sifakhai badöi Paus, wa itötöna na Basilika Santo Petrus akhozi moroi na tefasindro faoma uli, nagole ba töla mbiri-biri, ba li Indonesia, "terbangun dengan kulit, daging, dan tulang-tulang dombanya".{{sfn|Brecht|1985|p=195}} Tesis 53–55 ifa'ema wa so wo mbatogö fama'ema turia sifakhai ba wamawara sura fangefa horö.{{sfn|Waibel|2005|p=44}} Luther ilaŵa doktrin harato fa'akayo gosali (harta kekayaan Gereja) simöi dane-dane doktrin indulgensi ba tesis 56–66. Iŵa'ö bada'ö wa niha Keriso lö latema wamahaö simane da'ö, me molo'ö Luther, harato sebua gosali ya'ia da'ö turia somuso dödö (Injil) Yesu Keriso. Harato da'a tetuwuni ba niha me so daromali sanguma'ö wa ; “Niha siföföna ba tobali“,{{sfn|Brecht|1985|p=196}} molo'ö ni sura ba zura Matai'o 19:30 faoma 20:16.{{sfn|Wengert|2015a|p=22}} Luther ifake gamaedola ma I kiasaini ba wo fatunö harato sindruhu ma turia somuso tödö andrö, hewisa ba wogaoni niha si kayo, na ba indulgensi, harato ya'ia da'ö hewisa ba wangowuloi fa'akayo niha.{{sfn|Brecht|1985|p=196}} [[Berkas:Ninety-five Theses (Basel).jpg|jmpl|alt=Laman pamflet tunggal dengan huruf besar dekoratif awal.|Nga'örö siföföna moroi ba niraka tesis-tesis Luther moroi [[Basel]] Ba ndröfi si 1517 ba zi sambua [[pamflet]].]] Ba tesis 67–80, Luther ba da'a ifa'ema zifakhai ba lala wama'ema huhuo sebua simane si no i sura ba zurania khö Uskup Agung Albertus. Ya'ira zama'ema huhuo sebua, la fazawili duria sifakhai ba zura wangefa horö, laŵa'ö wa indulgensi andre sambua fa'ebua dödö ni henagö gosali, heŵa'ae lö la'ila wa sindruhunia fangalui fohare. Ifa'ema wa uskup no mamalua fasumangeta khö ndra sangai halöŵö sama'ema ma samawa sura fangefa horö, baero da'ö Paus itenaŵa nösi gosalinia moroi ba wamahaö niha si lö fao tödö khö Pau.{{sfn|Brecht|1985|p=196}} Luther ilaŵa wamahaö sanguma'ö wa te'efa'ö horö niha si no mangosiwawöi [[Bunda Maria]] asala la'öli zura wamgefa horö. Luther ifa'ema wa indulgensi tebai I'efa'ö horö niha, heŵa'ae ha horö side-ide. Ya'ia göi ilaŵa ngawalö huho nifa'ema ndra sangai halöŵö sifakhai ba indulgensi sanguma'ö wa [[Santo Petrus]] wa lö hadöi manalu'I sura moroi khö [[Lambang Sri Paus|lambang kepausan]] me famaigira wa no arakhagö fagölö ira ya'I röfa Yesu na nifa'ema Paus.{{sfn|Brecht|1985|p=197}} Luther ifaogö ba tesis-nia, bua wangera-ngera niha mbanua sito'ölö, sifakhai ba indulgensi ba tesis 81–91. Ifa'ema hadia kabarata nösi gosali, sifakhai ba galitö fangakhozi, da'a dandra wa ato ba gotalua zomasi wowöli sura fangefa horö, so göi zi lö fao tödö. Luther ifa'ema göi wanofu niha mbanua zanguma'ö, hana wa Paus si no kayo mangandrö kefe ma fanolo moroi ba niha sinumana ba wo fasindro Basilika Santo Petrus. Fangera-ngera Luther wa na lö la tema wanofu da'a tola möi fama'igi niha khö Paus.{{sfn|Brecht|1985|p=197}} Da'a ifakhai ba wa'amokhö Paus, sanguma'ö wa na la aturai wama'ema turia wamawa sura fengefa horö, lö sa'ae fagölö ia ba ginötö ia da'a, meluo da'ö.{{sfn|Brecht|1985|p=198}} Luther i'asiwai tesis-tesis da'a faoma wo farou tödö dozi niha Keriso ba wo baliö Keriso duma-duma ba wa'auri heŵa'ae afökhö lala nitörö. Manaögö huku ba möi ba zorugo abölö sökhi moroi ba wa'ohahau dödö si taya.{{sfn|Brecht|1985|p=199}} == Khamötö dödö Luther == [[Berkas:Luther95theses.jpg|jmpl|Gambara Luther mamasa ''95 Tesis'' ba mbawandruhö gosali Wittenburg pada [[1517]], nihaogö [[Ferdinand Pauwels]].]] ''95 Tesis'' lasura sitobali bagia ni fabu'asaini ba zi sambua nahia ndra sagatua-tua (akademik resmi),{{sfn|Brecht|1985|pp=199–200}} heŵa'ae lö lohe-lohe saro wa fabu'asa da'ö no irai alua ba zi lalö.{{sfn|Leppin|Wengert|2015|p=388}} Ba gotalua högö moroi ba ''95 Tesis'', Luther mamalua fa'owulo, ikaoni ndra sangila amakhoita ma si so ba zekola-zekola salaŵa si so bakha ba mbanua da'ö simanö göi naso zomasi moroi baero. Mamalua fabu'asa simane da'ö, sambua fa'atöra ni'okhögö Luther moroi ba niha bö'ö, me ya'ia samösa Doktor si tola mamalua fa'owulo ba wamaigi ma ba wangalui sambua sedöna lasura.{{sfn|Brecht|1985|pp=199–200}} Luther ihaogö 20 set moroi ba zi ''95 Tesis'' ni fabu'aisi ba Wittenberg ba ndröfi gotalua zi 1516 faoma 1521.{{sfn|Hendrix|2015|p=61}} [[Andreas Karlstadt]] no irai isura sambua set tesis sifagölö moroi ba da'ö, me baŵa si öfa 1517 (April 1517), ba tesis-nia abölö atarö moroi ba teologis tesis Luther. Ia fasa ba högö mbawandruhö gosali gangowuloa niha satulö, simane Luther ba zi ''95 Tesis''. Karlstadt I fasa tesisnia ba ginötö relikui-relikui gosali teforoma'ö, ba da'a lafaigi hulö sambua so aukhuni salua, ma asese laŵa'ö samara'i horö. Simanö göi Luther ifasa ''95 Tesis'' ba zibongi ba ngaluo wanörö tödö ngaluo sebua niha samati ma ba li Indonesia [[Hari Raya Semua Orang Kudus]], inötö si sökhi sibai ba wangoroma'ö ndra niha samati ba gosali.{{sfn|McGrath|2011|pp=23–24}} Tesis-tesis Luther la'odödögö ba wamörötaigö sambua amatunöwa ba wame'e fandrafe ba gotalua zangila amakhoita, tenga ba wangoroma'ö ba niha sato,{{sfn|Hendrix|2015|p=61}} hiza, hulö na oroma ma'ifu wa Luther so khönia wangera-ngera simane sama'ele'ö soguna ba niha sato. Ba ginötö da'ö, no ibörötaigö I'oguna'ö döi "Luther" ba itaria ifake döi "Eleutherius", Li Yunani ba wa "bebas", ba tenga "Luder". Da'a hulö na möi fangefasi ya'ia moroi ba wamahaö teologi [[skolastisisme|skolastik]] si no irai ilaŵa ba ginötö si no numalö ba ndröfi.{{sfn|Lohse|1999|p=101}} Luther aefa da'ö lö omasi ia na ''95 Tesis'' safazaewe ma lafazawili mi sa ba niha sato. Söndra [[Elizabeth Eisenstein]] wanguma'ö wa fa'atokea Luther ha aka-aka, ba Hans Hillerbrand manahö dödö ia khö Luther wa no fa'onekhenia ena'ö so wabu'asa sebua ba gotalua niha sanema tesis da'ö khö Luther. {{sfn|Cummings|2002|p=32}} Ba zi ha'uga kali Luther I'oguna'ö ngawalö zifakhai ba zi no ifa'anö ba zi ''95 Tesis'' same'e khönia falötaha-taha ba wame'e söndra ba wa'aboto ba dödö niha bö'ö ba khö Zo'aya, ba tenga ha da'ö, irugi göi gosali. Börö ba wanura sambua tesis ba zisambua wa'owulo ba wabu'asa (perdebatan) wa hadia zi no isura tenga sambua fa'aro dödö ba khö niha sato wa da'ö wangera-ngerania, Luther tola manö fabu'a ia wa hasambalö I gogohe fefu zi no so ba ''95 Tesis''.{{sfn|Cummings|2002|p=35}} == Famazaewe ba famatumbu'ö (Penyebaran dan penerbitan) == Ba zi 31 Oktober 1517, Luther mama'ohe'ö sura ia khö [[Uskup Agung Mainz]], Albertus moroi Brandenburg; famaha zura horö ma indulgensi meluo da'ö barö wamatörö Albertus. Ba zura andrö, ifatunö wa no oya zalua ba wetaro zangurusi osali, börö huhuo sebua si fakhai ba wamawa zura wangefa horö (indulgensi) surania khö Uskup Agung. Hulö na ifaedogö, wa Albertus lö irasoi wa hadia nifa'emania ba huhuo sebuania ba gosali wa no barö wohörögö Luther, ba hiza Ifatunö wa no oya wa'elungu ba nono mbanua Lowalangi, solohe niha aröu moroi ba duria somuso dödö (injil) ba fama'ema huhuo sebua sifakhai ba wamawa sura wangefa horö, möi fangobou döi Albertus. Luther lö fatuwu khönia nifotöi zura wangefa horö ma tanöbö'önia börö me lö göi irai fakhai ia ma fönania lafa'ema huhuo sebua andrö. Ma na'i Luther ifatunö ba niha sato wa tenga börö zura andrö wa tola aefa niha ba huku horö. Ba zisambua zinura onönöta, isura Luther wa Albertus tola ibaso tesis-tesis si no ifaogö bakha ba zurania khö Albertus, ena'ö Albertus tola i'ila wamahaö si sala sifakhai he göi ba wandrita tanöbö'ö sama'ema huhuo sebua sanandrösa sura fangefa horö.{{sfn|Brecht|1985|pp=190–192}} [[Berkas:Der Anschlag von Luthers 95 Thesen.jpg|jmpl|upright=1.3|kiri|Ni gambaraini me abad si feleziŵa nigambaraini [[Julius Hübner]] da'a zimöi famahöhöngö turia ''95 Tesis'' Luther föna gangowuloa niha sato. Sindruhunia, famaehagö tesis sitobali fabu'asa no sambua sasese tefalua tenga sawena.]] No sambua nitema niha meluo da'ö ba zifasui sanema tesis Luther irugi [[pers universitas|penerbit universitas]] ni faehagö nahia-nahia niha sato.{{sfn|Pettegree|2015|p=128}} Lö hadöi he ha sambua manö zi no la sali ''95 Tesis'' andrö moroi Wittenberg si no mozago ya'ia ofeta ma'ökhö, ba hiza da'ö zimöi fa'atokea niha börö me Luther lö sangila ya'ia niha, ma laŵa'ö ia tenga niha sitehöngö, ba eluaha sindruhu lö latema niha ma lö la akui.{{sfn|Pettegree|2015|p=129}}{{efn|Pencetaknya di Wittenberg adalah {{Interlanguage link multi|Johann Rhau-Grunenberg|de}}. Fabu'asa molaŵa famahaö Skolastik ma "Perdebatan Melawan Teologi Skolastik" nihaogö Luther, ni raka Rhau-Grunenberg, si no tesura ŵalu migu fatua lö ''95 Tesis'', ni söndra ba ndröfi si 1983.{{sfn|Pettegree|2015|p=97}} Na molo'ö sikhalania, ba hulö fakhili-khili ira ni raka ''95 Tesis'' ba Nuremberg. Da'a sambua dane-dane wa so zi no la raka cetakan ''95 Tesis'' moroi khö Rhau-Grunenberg, börö me ni raka ba Nuremberg hulö ni sali moroi ba ni raka ba cetakan Wittenberg.{{sfn|Pettegree|2015|p=129}}}} Ba Wittenberg, statuta-statuta universitas mame'e sitobali dane-dane ena'ö tesis-tesis Luther lafasa ero högö mbawandruhö gosali ba mbanua ba da'ö, ba hiza [[Philip Melanchthon]], si'oföna sibai sanötoi wamasa ''95 Tesis'', ha ba wanötöi högö mbawandruhö gosali fefu niha samati.{{efn|[[Georg Rörer]], juru tulis Luther, mengklaim dalam sebuah catatan bahwa Luther memasangkan tesis-tesis tersebut di setiap pintu gereja.}}{{sfn|Wengert|2015b|p=23}} Melanchthon göi manguma'ö wa Luther no ifasa ''95 Tesis'' me 31 mbaŵa si fulu, ba hiza fanguma'önia andrö hulö na fabö'ö moroi ba wama'ema Luther sifakhai ba wa'emania fangombakha andrö, {{sfn|Brecht|1985|pp=199–200}} ba Luther ifa'ema wa fefu ngawalö kabaratania, no ifa'ema molo'ö si no to'ölö lafalua niha bö'ö ba lö irai möi famabali niha sato.{{sfn|Marius|1999|p=138}} So wa'a faduhu dödö niha iada'a wa Luther ba gafuriata no hulö ifarisayoi wa surani nibe'enia khö Albertus me ngaluo 31 mbaŵa si 10 sitobali famobörö fa'afabö'ö ba niha kerisa (Reformasi Protestan), lö ni fasania zi ''95 Tesis'' ba högö gosali da'ö ofeta ba dalu mbawa si 11, ba tola lö ifalemba ba högö mbawandruhö gosali andrö.{{sfn|Brecht|1985|pp=199–200}} Aefa moroi ba zi no ifa'ema andrö, ''95 Tesis'' nomöi fa'atehöngö ba gotalua ndra amada sagatua-tua, ya'ira sonekhe si so ba Wittenberg lö ara aefa Luther ifa'ohe'ö khö Albertus.{{sfn|Pettegree|2015|p=129}} ''95 Tesis'' lasali ba lafazaewe khö ndra dozi niha somasi, lö ara me aefa ifa'ohe zura khö Uskup Agung Albertus.{{sfn|Hendrix|2015|p=62}} ''95 Tesis'' sangoguna'ö fehede Latin, da'ö la haogö ba [[pamflet]] 4 nga'örö ba [[Basel]], so gö ni haogö moroi [[papan penanda|plakat-plakat]] ba [[Leipzig]] faoma [[Nuremberg]].{{sfn|Hendrix|2015|p=62}}{{sfn|Cummings|2002|p=32}} Na lafaigi ma'afefu, ngaotu ngawua tesis andrö no la raka, lasali ''95 Tesis'' moroi ba li Latin ni raka ba Geremani me 1517. {{Interlanguage link multi|Kaspar Nützel|de}} ba Nuremberg aefa da'ö la ali ba Li Geremani ba ndröfi sifagölö, ba nga'örö ni ali da'ö la fa'ohe'ö ba niha somasi si so ba zi sagörö tanö Geremani,{{sfn|Hendrix|2015|p=62}} hiza, si no la ali da'ö lö si tatu hadia no laraka ma lö'ö.{{sfn|Leppin|Wengert|2015|p=389}}{{efn|Tidak ada satupun salinan dari terjemahan bahasa Jerman 1517 yang terlestarikan.{{sfn|Oberman|2006|p=191}}}} == Fohufa ba zi sambua turia (Reaksi) == Albertus te noa itema zura moroi khö Luther si no mamaogö ''95 Tesis'' ba ngaluo safuria ba mbawa si Felezara. Albertus I'andrö zöndra ndra sangila amakhoita si so ba zekola [[Universitas Mainz]] ba fahuhuo ira ndra sagatua ba da'ö. Hiza söndra moroi khö zifalukha khönia, ena'ö i batogö Luther ba wama'ema huhuo sebua ba gosali solaŵa sura fangefa horö ma indulgensi molo'ö bulla indulgensi. Ba Albertus i'andrö na tola tefalua ba [[Kuria Roma]].{{sfn|Brecht|1985|pp=205–206}} Ba Roma, Luther no ibörötaigö tobali tundra hörö ba tobali fökhö si lö tola lö'ö la taha ngawalö zöndrania.{{sfn|Pettegree|2015|p=152}} Ba mbawa si dua döfi 1518, Paus Leo i'andrö kafalo [[Eremit Agustinian]], [[ordo keagamaan]] Luther, ba wame'e khönia fa'aro dödö ena'ö laböhöi ba wamazaewe indulgensi ma sura fangefa horö.{{sfn|Brecht|1985|pp=205–206}} [[Sylvester Mazzolini]] ba baero da'ö lafili ia ba wanura zinura ni'oguna'ö dania ba wolaŵa na ofeta föna zanguhuku (pengadilan).{{sfn|Brecht|1985|p=242}} Mazzolini manura sambua högö zura; ''Sebuah Dialog melawan Tesis-Tesis Lancang Martin Luther mengenai Kuasa Sri Paus'', sanandrösa ba wanofu Luther sifakhai ba kuaso Paus moroi ba wama'ema huhuo sebua sanandrösa indulgensi.{{sfn|Hendrix|2015|p=66}} Luther itema zura wogaoni ena'ö möi ia ba Roma ba mbaw si ŵalu 1518.{{sfn|Brecht|1985|p=242}} Ya'ia itema faoma fangombakha ha'uga mböli zura wangefa horö ma ba li Indonesia ya'ia da'ö; ''Penjelasan dari Perdebatan Mengenai Nilai Indulgensi'', ba da'ö ifatunö wa löhadöi tödönia ba wolaŵa Sri Paus, me da'ö zi no tehöngö meluo da'ö andrö wa i'odödögö ba wamatunö ba wangeheta tufa dödö niha andrö khönia meluo da'ö.{{sfn|Hendrix|2015|p=66}} Me isura ngawalö zöndra molo'ö fangi'ilania, Luther taraso khönia wa no möi fangeheta ya'ia ba wamahaö si no itema i'oroi me ide-ide. Ba imane, wa na no i'ila wa lua-luania simane da'ö ba ngawalö nifa'emania ba walö fao dödönia ba zura wangefa horö, lö ifalua.{{sfn|Marius|1999|p=145}} Irege ''Famahaö” ma “Penjelasan'' da'ö ofeta ma'ökhö lakaoni sitobali karya Reformasi Luther siföföna.{{sfn|Lohse|1986|p=125}} [[Berkas:Wittenberg Thesentuer Schlosskirche.JPG|jmpl|kiri|Bawandruhö Fangelama (Pintu peringatan) ni fasa ba [[Gereja Seluruh Orang Kudus, Wittenberg|Gereja Semua Orang Kudus, Wittenberg]], ba ginötö ngaluo wanörö tödö fa'atumbu Luther si 375 fakhe ba ndröfi si 1858.{{sfn|Stephenson|2010|p=17}}]] [[Johann Tetzel]] manema'ö ''95 Tesis'' sifao fangombakha ba niha ena'ö latunu auri Luther lawa'ö wa sama'ema famahaö si sala ia, ba teolog Konrad Wimpina isura 106 tesis ba wofalalaŵa ba zöndra Luther. Tetzel itolo ba wo falalaŵa tesis andrö ba zi sambua fabu'asa ba Universitas Frankfurt ba Oder ba mbaŵa si sara ba ndröfi si 1518.{{sfn|Brecht|1985|pp=206–207}} 800 ngawua zi no la Sali ba la raka, ba lafa'ohe'ö ba Wittenberg ena'ö la'amawa bada'ö, ba hiza ya'ira iraono sekola mahasiswa si so ba zekola andrö la taha moroi ba zamawa buku, aefa da'ö latunu. Aombö dödö Luther ata'u ia na tebai la'ehaogö wa'akaliru andrö, ba hiza so khönia wangiwa dödö, irasoi wa so'ia ba mbaŵa gameta'uö. Ba wo rara dödö do zi ya'ira si lö fao tödö khönia, ifazaewe sambua huhuo sebua samatunö sura fangefa horö faoma fa'ebua dödö Lowalangi ma “Khotbah tentang Indulgensi dan Rahmat”, ba hiza lö ilaŵa Paus.{{sfn|Hendrix|2015|p=64}} Fafa wangombakha ni sura ba li Geremani, no adogo-dogo ba aoha ba wanema'ö nono mbanua gofu haniha manö ia.{{sfn|Leppin|Wengert|2015|p=389}} Sura siföföna nihaogö Luther andrö, no lafuli la raka ba zi dua wulu kali foraka.{{sfn|Brecht|1985|pp=208–209}} Ba hiza Tetzel itema'ö zura da'ö sifao fa'akhökhö ero numero si so, ba ifakhai ma'ifu ba nösi Daromali Lowalangi faoma ndra sangila amakhoita si tehöngö meluo da'ö.{{sfn|Hendrix|2015|p=65}}{{efn|Pamflet Tetzel berjudul ''Bantahan Terhadap Sebuah Khotbah Lancang dari Dua Puluh Pasal Keliru''.{{sfn|Pettegree|2015|p=144}}}} Fafa gangombakhata nihaogö Tetzel, ambö lafaigi niha tenga simane nihaogö Luther. Ba nahia tanöbö'ö, fanema li moroi khö Luther ba wafa gangombakhata Tetzel si so ba lala misa, nomöi famazawa ba fa'atehöngö döi Luther.{{sfn|Pettegree|2015|p=145}}{{efn|Jawaban Luther atas ''Bantahan'' Tetzel berjudul ''Mengenai Kebebasan dalam Khotbah tentang Indulgensi Kepausan dan Rahmat''. Luther bermaksud membebaskan ''Khotbah'' karyanya dari cercaan Tetzel.{{sfn|Brecht|1985|p=209}}}} Niha tanöbö'ö si lö fao tödö ba zi no ifaehagö Luther sifakhai ba ''95 Tesis'' ya'ia da'ö Johann Eck, teolog ba Universitas Ingolstadt awönia samösa ba teman Luther. Eck isura sambua zura folawa nitandrösaigönia ba Uskup Eichstätt, nibe'e nia högö zura andrö ya'ia da'ö ''Obelisk''. Högö zura da'ö ifakhai ba dandra [[Dagger (tipografi)|obelus]] ni'oguna'ö ba wo tandrai hezoso zi lö faudu moroi ba Abad Pertengahan. Sura da'ö no sambua fasuwöta samösa si lö mudöna-döna khö Luther, sanguma'ö wa Luther mamalua si lö faudu ba khö Lowalangi, ba Luther bodo. Luther itema faoma ''Asterisk'', högö da'a fakhai ba dandra gurifö ni'oguna'ö sitobali same'e tandra ba nisura soguna sibai. Fanema li moroi khö Luther fao ma'ifu fa'aukhu dödö wanguma'ö wa söndra moroi khö Eck no aröu moroi ba wa'atulö me Eck lö I'ila mbalö hadia zi no isura.{{sfn|Brecht|1985|p=212}} Fatötöisa Luther faoma Eck, terongo ba niha sato ba wa'owulo ba zisambua inötö nibe'era töi Debat Leipzig ba ndröfi si 1519.{{sfn|Hendrix|2015|p=65}} Luther lakaoni ira Paus, ba wangeheta fanufa töi föna Thomas Cajetan (Gaetanus/Kayetanus) ba Augsburg ba mbaŵa si 10 döfi si 1518. Cajetan lö ibe'e ginötö khö Luther ba wabu'asa sifakhai ba wamahaö zi lö faudu khö Lowalangi si no la fanufa khönia, ba hiza lö ituturu Luther ma ifanufa khönia zi lö atulö ma itudu si no elungu lala,<ref name="Burgess228"/> ba moroi ba da'ö isöndra so dombua zi lö faudu molo'ö ya'ia. Siföföna ya'ia da'ö, ilaŵa tesis ke-58 wa sura fangefa horö ma indulgensi lö fao ba wa'akayo gosali ba tebai I'oguna'ö Paus ba wangefa'ö horö salio-lio ba niha.<ref name="Burgess228"/>{{sfn|Hequet|2015|p=124}} Da'a fatuwu ba bulla kepausan ''Unigenitus'' nifazaewe Paus Klemens VI ba ndröfi si 1343.{{sfn|Brecht|1985|p=253}} Sidua ya'ia da'ö, hadia si samösa niha aro dödönia wa no te'efa'ö horönia moroi ba wanema sura fangefa horö andrö. Fobotokhi Luther sifakhai ba tesis ke-7 wanguma'ö wa si samösa niha so lohe-lohe ba wamati wa te'efa'ö horönia ba zi no ifakhai goi-goi ma pengakuan sakramental,<ref name="Burgess228">[[#Burgess|Burgess 1989]], hlm. 228.</ref> ba Cajetan ibe'e zöndrania wa samati khö Keriso sangaröu ba dödö, wa tebai so khöra wa'aro dödö föna Lowalangi.{{sfn|Hequet|2015|p=124}} Luther lö omasi ia ifuli idöni furi zi no ifazaewe fangombakha ba niha, ba omasi ia na la fatunö ba kampus. Hiza angandröŵania andrö lö latema, irege Luther ifa'ema gangandröŵania khö Paus, fatua lö iröi Augsburg.{{sfn|Hequet|2015|p=125}} Luther lö la fahede ia ba ndröfi si 1521 aefa itunu bulla kepausan ma Exsurge Domine sameta'u ya'ia ba wondröni furi ngawalö zi no tadoro ifa'ema ba niha sato ba wanema ngawalö zedöna lafalua khönia.{{sfn|Brecht|1985|p=427}} == Ondröita zi no alua (Tinggalan sejarah) == [[Berkas:Göttlicher Schrifftmessiger print.jpg|Nirakaini sangoroma'ö Luther manura ba högö gosali ba zi sambua bawandruhö gosali faoma fena bulu sebua. Högö zingo so ba högö fena bulu sebua da'ö. Tesöndra ba zi ha'uga ngawalö zalua ba zi no numalö faoma famaedo tanöbö'ö.|jmpl|upright=1.3|Niraka nihaogö ba [[Hari Reformasi#Peringatan seratus tahun|Yubileum Reformasi 1617]] mangoroma'ö Luther hewisa ia ba wanura ''95 Tesis'' ba mbawandruhö gosali Wittenberg faoma sambua [[pena bulu]] sebua.]] Fa'afabö'ö indulgensi ma Kontroversi indulgensi ni börötaigö moroi ba ''95 Tesis'' tobali famobörö [[Reformasi Protestan]], sambua [[skisma|perpecahan]] ba gosali Katolik Roma samatumbu'ö fa'afaehu ba wa'auri niha ba he ba foliti sifatohu ba mbanua Eropa.{{sfn|Dixon|2002|p=23}} Luther aefa da'ö mamalua wa sura wangefa horö ma indulgensi lö abölö-bölö sibai na lafaedogö ia ba ngawalö zifabö'ö ba niha sato ba zi so föna, simane fabu'asania khö [[Erasmus]] sanandrösa ba wo kuku wa'omasi niha.{{sfn|McGrath|2011|p=26}} Hiza I'ila göi wa fa'afabö'ö fandrafe moroi ba niha bö'ö, aröu lö eluaha moroi hewisa wolo'ö fa'atulö molo'ö sura ni'omani'ö. Aefa da'ö Luther ilau manura sura sifakhai ''95 Tesis'' ba hiza ya'ia samösa "''[[papist|papis]]''", ma'ifu lö takana khönia wa sura nihaogönia andrö möi fa'aboto ba wamahaö ba gotalua zolo'ö Katolik si no ara so.{{sfn|Marius|1999|p=138}} Hiza, da'a zi möi femaoso fa'aterou dödö Reformasi Protestan, solohe ya'ia ba wedadao ba dadaoma wa'alaŵa ba wamahaö.{{sfn|McGrath|2011|p=26}} ''95 Tesis'' möi fa'atarö ba dödö Luther, wa lö atulö zama'ema famahaö ba gosali irege elungu niha samati ba wanema sura fangefa horö. Baero da'ö, ''95 Tesis'' fasaule moroi ba dekret [[Paus Klemens VI]] sanguma'ö wa indulgensi ya'ia da'ö harato gosali ma [[harta kekayaan Gereja]]. Si lö molo'ö fareta da'a, no möi börö watötöisa ba gotalua gosali meluo da'ö.{{sfn|Wengert|2015a|pp=xliii–xliv}} Ba ngaluo si tölu ngafulu asara ba mbaŵa si fulu ba ndröfi si 1517 (31 Oktober 1517), ngaluo ma inötö Luther ifa'ohe'ö ''95 Tesis'' khö Albertus, ba no labali'ö ngaluo wanörö tödö ba wamörötaigö Reformasi Protestan I'otarai 1527, me inötö Luther faoma ira awönia mamazaŵa galasi duo ba wanörötödö ngaluo hewisa tehundragö zura wangefa horö ma "terinjak-injaknya indulgensi".{{sfn|Stephenson|2010|pp=39–40}} Ba ''Historia de vita et actis Lutheri'' ni surania me döfi si 1548, [[Philip Melanchthon]] ifaogö wamasa ''95 Tesis'' ba historiografi Reformasi Protestan sitobali famörötaigö fohi'a dödö da'ö. Ba [[Yubileum Reformasi 1617]], fanörötödö si out fakhe ba ngaluo si tölu ngafulu a sara mbaŵa si fulu la törö tödö numalö ba gosali Wittenberg, ba nahia ni farisayoi ''95 Tesis'' ifasa Luther. Meluo da'ö lahaogö sambua gambara Luther manura fake fena bulu sebua ba högö mbawandruhö gosali, nifamaedo ba khö Paus Leo X.{{sfn|Cummings|2002|pp=15–16}} Ba ndröfi 1668, 31 Oktober la'osara'ö dödö sitobali ngalua wanörötödö wa'atumbu [[Hari Reformasi]], nifalua ero döfi ba [[Elektorat Sachsen]], sitefazaewe misa ba mbanua Lutheran tanöböö'.{{sfn|Stephenson|2010|p=40}} == Gohe-Gohe ba nitöngöni == == Umbu == {{Reflist|20em}} === Khai-khai baero === * {{cite book |last=Brecht |first=Martin |author-link=Martin Brecht |year=1985 |orig-year=1981 |title=Sein Weg zur Reformation 1483–1521 |language=de |trans-title=Martin Luther: His Road to Reformation 1483–1521 |others=Translated by James L. Schaff |place=Minneapolis, MN |publisher=Fortress |isbn=978-0-8006-2813-0 |url=https://www.questia.com/read/119881926/martin-luther-his-road-to-reformation-1483-1521 |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite book |editor-last1=Burgess |editor-first1=Joseph A. |editor-last2=Gros |editor-first2=Jeffrey |year=1989 |title=Building Unity: Ecumenical Dialogues with Roman Catholic Participation in the United States|publisher=Paulist Press |isbn=0-8091-3040-8 |url=https://books.google.co.id/books?id=ICCi66SNBUoC |ref=Burgess}} * {{cite book |last=Cummings |first=Brian |year=2002 |title=The Literary Culture of the Reformation: Grammar and Grace |place=Oxford |publisher=Oxford University Press |subscription=yes |via=Oxford Scholarship Online |doi=10.1093/acprof:oso/9780198187356.001.0001 |url=http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780198187356.001.0001/acprof-9780198187356 |ref=harv}} * {{cite book |last=Dixon |first=C. Scott |year=2002 |title=The Reformation in Germany |place=Malden, Massachusetts |publisher=Blackwell |ref=harv}} * {{cite book |last=Hendrix |first=Scott H. |year=2015 |title=Martin Luther: Visionary Reformer |place=New Haven, CT |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-16669-9 |ref=harv}} * {{cite book |last=Hequet |first=Suzanne |year=2015 |chapter=The Proceedings at Augsburg, 1518 |title=The Annotated Luther, Volume 1: The Roots of Reform |editor-last=Wengert |editor-first=Timothy J. |place=Minneapolis, MN |publisher=Fortress |isbn=978-1-4514-6535-8 |chapter-url=http://muse.jhu.edu/chapter/1692338 |url=http://muse.jhu.edu/book/43325 |pages=121–166 |subscription=yes |via=[[Project MUSE]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Junghans |first=Helmar |year=2003 |chapter=Luther's Wittenberg |editor-last=McKim |editor-first=Donald K. |editor-link=Donald McKim |title=Cambridge Companion to Martin Luther |place=Cambridge |publisher=Cambridge University Press |pages=20–36 |url=https://www.questia.com/read/107288031/the-cambridge-companion-to-martin-luther |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite journal |last1=Leppin |first1=Volker |last2=Wengert |first2=Timothy J. |year=2015 |title=Sources for and against the Posting of the ''Ninety-Five Theses'' |journal=Lutheran Quarterly |volume=29 |pages=373–398 |url=http://www.lutheranquarterly.com/uploads/7/4/0/1/7401289/lq-95theses-leppin_wengert.pdf |ref=harv}} * {{cite book |last=Lohse |first=Bernhard |year=1999 |origyear=1995 |title=Luthers Theologie in ihrer historischen Entwicklung und in ihrem systematischen Zusammenhang |language=de |trans-title=Martin Luther's Theology: Its Historical and Systematic Development. Contributors |others=Translated by Roy A. Harrisville |publisher=Fortress |place=Minneapolis, MN |isbn=978-0-8006-3091-1 |url=https://www.questia.com/read/119871550/martin-luther-s-theology-its-historical-and-systematic |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Lohse |first=Bernhard |year=1986 |title=Martin Luther—Eine Einführung in sein Leben und sein Werk |origyear=1980 |trans-title=Martin Luther: An Introduction to His Life and Work |others=Translated by Robert C. Schultz |language=de |publisher=Fortress |place=Minneapolis, MN |isbn=978-0-8006-0764-7 |url=https://www.questia.com/read/120338828/martin-luther-an-introduction-to-his-life-and-work |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Marius |first=Richard |author-link=Richard Marius |year=1999 |title=Martin Luther: The Christian Between God and Death |url=https://archive.org/details/martinlutherchri00mari |place=Cambridge, MA |publisher=Belknap |isbn=978-0-674-55090-2 |ref=harv}} * {{cite book |last=McGrath |first=Alister E. |year=2011 |title=Luther's Theology of the Cross: Martin Luther's Theological Breakthrough |publisher=Wiley-Blackwell |place=Malden, MA |url=https://www.questia.com/read/123488797/luther-s-theology-of-the-cross-martin-luther-s-theological |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Noll |first=Mark A. |author-link=Mark A. Noll |year=2015 |title=In the Beginning Was the Word: The Bible in American Public Life, 1492–1783 |place=New York |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-026398-0 |url=http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780190263980.001.0001/acprof-9780190263980 |doi=10.1093/acprof:oso/9780190263980.001.0001 |subscription=yes |via=[[Oxford Scholarship Online]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Oberman |first=Heiko A. |author-link=Heiko A. Oberman |year=2006 |origyear=1982 |title=Luther: Mensch zwischen Gott und Teufel |url=https://archive.org/details/luthermanbetween0000ober_f1d7 |trans-title=Luther: Man Between God and the Devil |language=de |others=Translated by Eileen Walliser-Schwarzbart |place=New Haven, CT |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-10313-7 |ref=harv}} * {{cite book |last=Pettegree |first=Andres |year=2015 |title=Brand Luther |url=https://archive.org/details/brandluther1517p0000pett |place=New York |publisher=Penguin |isbn=978-1-59420-496-8 |ref=harv}} * {{cite book |last=Stephenson |first=Barry |title=Performing the Reformation: Religious Festivals in Contemporary Wittenberg |place=New York |publisher=Oxford University Press |year=2010 |via=Oxford Scholarship Online |doi=10.1093/acprof:oso/9780199732753.001.0001 |url=http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:oso/9780199732753.001.0001/acprof-9780199732753 |subscription=yes |ref=harv}} * {{cite book |last=Waibel |first=Paul R. |year=2005 |title=Martin Luther: A Brief Introduction to His Life and Works |publisher=Harlan Davidson |place=Wheeling, IL |isbn=978-0-88295-231-4 |url=https://www.questia.com/read/117981089/martin-luther-a-brief-introduction-to-his-life-and |subscription=yes |via=[[Questia]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Wengert |first=Timothy J. |year=2015a |title=Martin Luther's Ninety-Five Theses: With Introduction, Commentary, and Study Guide |place=Minneapolis, MN |publisher=Fortress |url=https://muse.jhu.edu/book/43237 |subscription=yes |via=[[Project MUSE]] |ref=harv}} * {{cite book |last=Wengert |first=Timothy J. |year=2015b |chapter=[The 95 Theses or] Disputation for Clarifying the Power of Indulgences, 1517 |title=The Annotated Luther, Volume 1: The Roots of Reform |editor-last=Wengert |editor-first=Timothy J. |place=Minneapolis, MN |publisher=Fortress |isbn=978-1-4514-6535-8 |chapter-url=http://muse.jhu.edu/chapter/1692334 |url=http://muse.jhu.edu/book/43325 |pages=13–46 |subscription=yes |via=[[Project MUSE]] |ref=harv}} * {{cite journal |last=Wicks |first=Jared |year=1967 |title=Martin Luther's Treatise on Indulgences |journal=Theological Studies |volume=28 |issue=3 |pages=481–518 |url=http://cdn.theologicalstudies.net/28/28.3/28.3.2.pdf |ref=harv}} [[Kategori:1517]] [[Kategori:Lutheranisme]] [[Kategori:Martin Luther]] [[Kategori:Reformasi Protestan]] 1i8sm3pwxhfi9ydhe9bw0bcp2cplu1m Buwu 0 3795 17539 17531 2022-08-14T09:16:59Z Yasanto Lase 30 wikitext text/x-wiki '''Buwu''' ya'ia da'ö töi wama'ala ösi nidanö simane [[Uro|uro]], [[Baeŵa|baeŵa]], [[Hambae|hambae]] ma zui [[I'a|i'a]] nifazökhi moroi ba [[lewuö]], lafo'ono ia ena'ö lö möi baero gahulua. Buwu ba wanötöi ba li bö'ö, simane; ba li Indonesia latötöi; ''bubu'', ba wehede Banyumasan, ba wehede li Jawa ya'ia da'ö: '''wuwu''', ba li Sunda: ya'ia da'ö; '''buwu'''. Hiza tenga ha ba [[Tanö Niha|Danö Niha]] wanötöi buwu andre, ba wehede li Sunda, fagölö wanötöi ba fanura, ya'ia da'ö; buwu. Fangahaogö buwu andre, tenga ha moroi ba lewuö, so göi ni fatali moroi ba zinali saro, ba duhö-duhönia, tola la'oguna'ö zole mbanio.<ref>umumnya bubu tradisional berbentuk seperti bentuk [[rudal]]</ref> Buwu andre no la'ila niha ba zi sagörö Indonesia. So zanötöi faoma fehede '''lukah''' ya'ia da'ö ba li Minangkabau faoma ''Suku Kubu''. ''Lukah gilo'', ba ''kesenian tradisional'' la'oniha-niha ba tola maliŵa molo'ö fa'afarisayo niha ba da'ö sifao wanötöi fangandrö ma ''mantera'' moroi khö zi samösa niha nifotöi ''pawang''.<ref>{{Cite web|last=Febrianti -|title=Lukah Gilo dan roh yang marah|url=https://lokadata.id/artikel/lukah-gilo-dan-roh-yang-marah|website=Lokadata.ID|language=id|access-date=2020-11-30}}</ref> == Lala wamazökhi mbuwu == Famazökhi buwu no oya sibai, so zi öfa sagi, ''trapesium'', ''silinder'', ''lonjong'', ba so göi zowulo-wulo zihulö ''rudal'', famazökhi zihulö ''silinder'', ma hulö ''kerucut'', nifazökhi moroi ba ngawalö ''bahan'', so moroi ba mbana, kaŵe, [[Ue|ue]] ba simanö göi moroi ba [[Lewuö|lewuö]]. Sito'ölönia ba wangahaogö buwu andre, lahaogö nifaudugö ha wa'ebua zedöna lafa'u'u ngawalö nösi nidanö. == Ngawalö mbuwu == [[Berkas:COLLECTIE TROPENMUSEUM Vissersfamilie Java's Zuidkust TMnr 10013583.jpg|jmpl|Buwu si no ara la'oguna'ö (th 1930-1940)]] Ngawalö mbuwu na lafaigi moroi ba lala wangoguna'ö ya'ia la bagi ba zi dombua ngawalö ya'ia da'ö; === Buwu ''Tradisional'' === Buwu ba Danö Niha, lö taya irugi ma'ökhö. Sambua lala wama'ala ösi nidanö si no ara la'ila niha ba Danö Niha. Buwu ba Danö Niha, oya la be'e ba mbombo, ma ba nuo nidanö side-ide. Lala wamasa ya'ia, la faudugö ba zoya kara, ba zi so idanö ma'ifu, ba labalugö ia faoma mbulu ndru'u ena'ö lö oroma ba zanörö ngai nahiania. Ösi nidanö sasese alau ba mbuwu ba Danö Niha, ya'ia da'ö [[Uro|uro]], [[Baeŵa|baeŵa]], ba itaria so gi'a faoma [[Hambae|hambae]]. Lakhönia, la bogö mbanua, ba labe'e bakha ba mbuwu. Mahemolu mbanua, ba awena la bokai mbuwu andrö. === Buwu Zifagai ma ''Nelayan'' === Buwu zifagai, ya'ia da'ö buwu ni'oguna'ö ba wama'ala i'a si so ba nasi, ba nidanö sebua. Ba hiza ngawalö mbuwu da'a oya molo'ö fangoguna'ö ya'ia. Ba da'a so ngawalö mbuwu sasese la'oguna'ö sifagai ba nasi ya'ia da'ö simane: * Buwu sitelömö ba narö nasi ma ba li Indonesia ia lamane '''Bubu dasar''' (''Ground Fish Pots''). Buwu da'a sambua wakake wama'ala i'a nibe'e ba doyo namö ma nilömö barö nidanö ia. Fa'ebuania oya ngawalö, so zebua ba so göi zide-ide, molo'ö zomasi niha sifagai. Na side-idenia fa'ebuania ya'ia da'ö fa'anau irugi 1 m, fa'ebolo so ba zi 50–75&nbsp;cm, fa'alaŵa ba zi 25–30&nbsp;cm. na buwu sebua fa'anaunia ikhamö 3, 5 m, fa'ebolo 2 m, fa'alaŵa 75–100&nbsp;cm. I'a sasese tefa'ala ba mbuwu nibe'e ba doyo namö ma nilömö, ya'ia da'ö simane uro sebua ''(udang mutu baik)'', zihulö ''Kwe (Caranx spp), Baronang (Siganus spp), Kerapu (Epinephelus spp), Kakap (Lutjanus spp), kakatua (Scarus spp)'', Sa'usö i'o ma ''Ekor kuning (Caeslo spp)'', I'a sotöi ''Kaji (Diagramma spp), Lencam (Lethrinus spp)'', uro ''penaeld'', uro ''barong'', hambae, hambae sebua (rajungan), ba tanöbö'önia. * Buwu solaya ba dete nidanö ma '''Bubu apung''' (''Floating Fish Pots''). Buwu andre ni'odödögö nifetaro ba dete nidanö. Buwu andre, tatu manö fabö'ö ira moroi ba mbuwu nihanigö ba doyo namö. Buwu solaya andre, lahaogö ia moroi ba lewuö nizaraini, ba lafo'ono bakha ia ena'ö i'a te'u'u. I'a si tola tefa'u'u na lafake mbuwu da'a simane i'a; ''pelagik'', ya'ia da'ö i'a ''tembang, japuh, julung-julung, torani, kembung, selar, ba tanöbö'önia''. Hiza na lafasa mbuwu andre, ba tola lafake dundraha ba laböbö ena'ö lö ahani, ba la sao ia fa'anau zinali 1,5 moroi wa'abakha nidanö. * Buwu nihanigö ma '''Bubu hanyut''' (''Drifting Fish Pots''). * Buwu '''jermal''' * Buwu '''ambai''' * Buwu '''apolo''' == Umbu == [[Kategori:Nias]] [[Kategori:Bohou tesura]] d0q7wxgvhzst6aofduhkzk51oxmg396