Wikipèdia ocwiki https://oc.wikipedia.org/wiki/Acu%C3%A8lh MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Mèdia Especial Discutir Utilizaire Discussion Utilizaire Wikipèdia Discussion Wikipèdia Fichièr Discussion Fichièr MediaWiki Discussion MediaWiki Modèl Discussion Modèl Ajuda Discussion Ajuda Categoria Discussion Categoria Portal Discussion Portal Projècte Discussion Projècte TimedText TimedText talk Mòdul Mòdul Discussió Gadget Discussion gadget Définition de gadget Discussion définition de gadget 0 3093 2328401 2304476 2022-08-15T09:34:14Z 77.152.53.218 wikitext text/x-wiki {{omon|Auloron (omonimia)}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Auloron | nom2 = ''Oloron-Sainte-Marie'' | imatge = Gave Aspe Oloron-Sainte-Marie.jpg | descripcion = Maisons lo long deu [[gave d'Aspa]]. | escut = Blason Oloron-Sainte-Marie.svg | escais = | region = [[Navèra Aquitània]] | ist = {{Bearn}} | parçan = | departament = {{Pirenèus Atlantics}} | arrondiment = [[Arrondiment d'Auloron-Senta Maria|Auloron]] (sosprefectura) | canton = Burèu centralizator de 2 cantons (Auloron-1 e Auloron-2) | insee = 64422 | cp = 64400 | cònsol = Bernard Uthurry | mandat = [[2020]]-[[2026]] | intercom = [[Comunitat de comunas deth Haut Bearn|CC deth Haut Bearn]] (residéncia) | gentilici = auloronés, auloronesa | latitud = 43.1947 | longitud = -0.605555555556 | alt mini = 194 | alt mej = 220 | alt maxi = 1280 | ectaras = 6831 | km² = 68.31 |}} [[Imatge:Senta Crotz.jpg|300px|left|thumb|Barri ancian de Senta Crotz]][[Imatge:Oloron SainteMarie Tour.JPG|thumb|left|200px|Catedrala de Santa Maria, començada en [[1102]] e site deth [[bisbat]] d'Auloron entà [[1802]]]] '''Auloron''' (e '''Senta Maria''')<ref>Règlas d'Escritura de la mencion : https://fr.calameo.com/books/005115906552c74111cd2</ref><ref>Toponimia Occitana ([[Institut d'Estudis Occitans]]) : IEO_BdTopoc : http://bdtopoc.org</ref> qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] situada en [[Bearn]], en eth departament deths [[Pirenèus Atlantics]] e ena region de [[Navèra Aquitània]], <small>ancianament d'[[Aquitània (region)|Aquitània]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 64422.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== La forma antiga èra ''Oloron'', mes a trucas de prononciar ''a Oloron'' [aːwluˈrũ], lo nom de la comuna qu’ei deviengut Auloron. <gallery mode=packed heights=180px> File:Panèl_Auloron_e_Senta_Maria_1.jpg File:Panèl Auloron e Senta Maria2.jpg File:Panèl_Auloron_e_Senta_Maria_3.jpg </gallery> {{messatge galariá}} Era prononciacion qu'ei [awlu'ru<small>n</small>] o [ulu'ru<small>n</small>]. Eras fòrmas ancianas que son ''Ilur...'' (bòrna milliara deth Sompòrt), ''Iluro''/''Ilurona'' (sègle IV, Itinerari d'Antonin), ''Civitas Luronensium : Elarona'' (Noticia provinciarum), ''Civitas Elloronensium : Elinia'' (Noticia provinciarum), ''Oloro Civitas'' en 506 (Concili d'[[Agde]]), ''Ecclesia Eloronensis'', en 573 (Sinòde de [[París]]), ''Ecclesia Eloronensium'', en 585 (Sinòde de [[Macon]]), ''Loron'' en 1009 (Cartulari de [[Sent Sever]]), ''Elloreus'' (inscripcion de [[Moissac]]), ''Episcopus Elorensis'' en 1078 (Reg. deth Papa Gregòri VII), ''Holorna'', cap a 1080 (Cartulari de [[Morlans]]), ''Eleron'' ath sègle XIau (Cartulari de Bigòrra), ''Oleron'' en 1208 (C. de Barcelona, in Marca), ''Olero'' en 1212 (Sinòde de [[La Vaur (Lengadòc)|La Vaur]]), ''Pagus Oloronensis'' en 1235 (Reform. de Bearn), ''Oloron'' en 1271 (notaris d'Auloron), ''Oleiron'' en 1286 (Reg. de [[Bordèu]], in Marca), ''Olaro'' ath sègle XIIIau (Canso de la Crosada), ''Oloronium'' en 1290 (C. de Bearn), ''Oloroo'' en 1343 (notaris de [[Pardias]]), ''Oron'' (Froissart), ''Lo Loron'' en 1442 (Contractes de [[Carressa e Cassabè|Carressa]], ''Oleron'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègla XVIIIau), ''Oloron-Sainte-Marie'' despuish eth 18 de mai de 1858 <ref name = migr>Michel Grosclaude, ''Dictionnaire toponymique des communes du Béarn'', Escòla Gaston Febus, 1991, p. 270</ref>. [[Gerhard Rohlfs]], citat per [[Miquèu Grosclaude|Grosclaude]], qu'explica ''Auloron'' per eth nom deth diu ''Iluro'' <ref name = migr/>. [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] qu'explica ''Auloron'' per un derivat de l'ibèr ''ili'', « vila » <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 507</ref>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], la prumèra partida deth nom qu'ei ''ili'' (vienut ''iri'' en [[basco]] actuau), nom comun ath basco e ath ibèr. Era segonda partida qu'ei ''luro'' (cf. basco actuau ''lur'', « tèrra »). ''Luro'', derivat de ''lur'', qu'a pres en [[Sola]] eth sens de « tèrra baisha dens ua prada », segon J.B. Orpustan. ''Iluro'' qu'ei sus un autar votiu trobat en [[Hauta Garona]]; aquò que poderé justificar un teonime, mès, justament, qu'ei benlhèu eth nom dera vila qui pòt explicar eth nom deth diu <ref name = migr/>. ==Istòria== {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 64422 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= junh de [[2020]] |Fin=[[2026]] |Identitat=Bernard Uthurry |Partit=[[PS]] |Qualitat= ensenhaire}} {{Elegit |Debuta=[[2014]] |Fin= 2020 |Identitat= Hervé Lucbéreilh |Partit=CNIP |Qualitat= quadre comerciau, conselhèr generau deth [[canton d'Auloron Darrèr]] (1988-2015)}} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin=2014 |Identitat= Bernard Uthurry|Partit= [[PS]] |Qualitat= ensenhaire, 1èr vice-president deth Conselh Regionau d'Aquitània (2010-2015) }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat=Hervé Lucbéreilh |Partit=RPR puish [[UMP]] |Qualitat= quadre comerciau, conselhèr generau deth [[canton d'Auloron Darrèr]] (1988-2015)}} {{Elegit |Debuta= març de [[1983]] |Fin= 2001 |Identitat=Raymond Dieste |Partit=[[PS]] |Qualitat= conselhèr generau deth [[canton d'Auloron Davant]] (1979-1985)}} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]] |Fin=gèr de 1983 (mòrt en foncions) |Identitat=Henri Laclau |Partit=[[PS]] |Qualitat=conselhèr generau deth [[canton d'Auloron Darrèr]] (1976-1983) }} {{Elegit |Debuta= març de [[1965]] |Fin= 1977 |Identitat=Guy Ébrard |Partit=radicau |Qualitat= mètge, deputat (1958-1968), conselhèr generau deth [[canton d’Arudi]] (1963-1976), vice-president deth Conselh Generau (1964-1976)}} {{Elegit |Debuta= març de [[1959]] |Fin= 1965 |Identitat=Albert Rioux |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1959 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 64422 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=6804 |1846=6530 |1851=6388 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=8644 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=9495 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=12778 |1968= |1975= |1982= |1990= |1999=10992 |2006=10947 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles= 1962}} == Lòcs e monuments == ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== ==Eraldica== <gallery> Imatge:Blason Oloron-Sainte-Marie.svg‎|Escut d'Auloron Imatge:Auloron5.svg|Escut d'Auloron 2 Imatge:Auloron4.svg|Escut d'Auloron 3 </gallery> {{messatge galariá}} == Ligams extèrnes == * [http://crdp.ac-bordeaux.fr/langues/Maiadas/pdf/Auloron.PDF Auloron] ==Nòtas e referéncias == <references/> <br/><br/><br/><br/><br/> {{Camin de Compostèla | precedenta = [[La Comanda]] | via = Via Tolosana | seguenta = [[Lurbe e Sent Cristau]] }} {{Vila de Bearn}} {{Portal Bearn}} {{Comunas deus Pirenèus Atlantics}} [[Categoria:Comuna deus Pirenèus Atlantics]] [[Categoria:Comuna de Bearn]] [[Categoria:Sosprefectura]] [[Categoria:Vila d'art e d'istòria]] by9emkhqi7ffy94p4avwkoa5qg6o36f 0 4129 2328417 2250028 2022-08-15T11:01:57Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Maulion (de Varossa) | nom2 = ''Mauléon-Barousse'' | imatge = Mauléon-Barousse village (1).jpg | descripcion = Eth vilatge de Maulion. | lògo = cap | escut = Blason_de_la_ville_de_Mauléon-Barousse_(Hautes-Pyrénées).svg | escais = | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[caplòc]] deth [[canton de Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | insee = 65305 | cp = 65370 | cònsol = Ginette Barthié-Fortassin | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 42.9602777778 | longitud = 0.568611111111 | alt mej = 580 | alt mini = 557 | alt maxi = 1604 | km² = 5.49 |}} '''Maulion de Varossa''' (''Mauléon-Barousse'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Que sembla [[Loras de Varossa]] a remplaçat Maulion dens eras foncions normaus d'un caplòc de canton, administrativament (era gendarmeria qu'ei a Loras) e comercialament. Era caduda demografica qu'ei impressionanta. [[Imatge:Map commune FR insee code 65305.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [mau'lioun] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Bernardus de Mauleon'' en 1184, ''Bernardi Mallileonis'', en latin, en 1189, ''Bernardus de Mauleo'', en latin, en 1190, ''Bernardi de Malleon'' en 1192, ''Giraldus de Mauleon'' en 1219, ''De Maloleone'', en latin, en 1387, ''Maulion'' en 1738, ''Mauleon'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII), ''Mauléon'' en 1790, ''Mauléon-Barousse'' en 1806<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1127&titre=mauleon-barousse</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Maulion'' que vien deth latin ''malus'', « maishant, meishant, mau » e ''leo'', « lion »<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 428, a ''Malléou''</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Maulion'' que vien deth gascon ''mau'' e ''lion'', benlhèu per designar un arròc ''en fòrma de lion'' ! Segon R. Aymard, ''mau lion'' qu'èra ua apellacion feodau dissuasiva<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], qu'ei donc un nom menaçant d'un castèth entà espaurir eths enemics deth senhor. En realitat, qu'ei un transferiment de [[Maulion e Lisharra|Maulion en Sola]], pr'amor eth senhor de Sola avè aquerit per maridatge era mieitat dera senhoria de Varossa, cap a 1120<ref name = glb/>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee=65305 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=març de [[2001]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Ginette Barthié-Fortassin|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=[[1991]] |Fin= 2001 |Identitat= Émile Soulé |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1971]] |Fin= 1991 |Identitat=Pierre Baron |Partit= [[PS]]|Qualitat= professor, conselhèr generau (1973-1979)}} {{Elegit |Debuta= mai de [[1953]] |Fin= 1971 |Identitat=Louis Arcangeli |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1953 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee=65305 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=775 |1846=904 |1851=908 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=711 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=564 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=245 |1968= |1975= |1982= |1990= |1999=138 |2006=121 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|305}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|305}}/5.49) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] kim9x96vybsev95duq8w1nh845upxdp 2328420 2328417 2022-08-15T11:16:41Z 77.152.53.218 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Maulion (de Varossa) | nom2 = ''Mauléon-Barousse'' | imatge = Mauléon-Barousse village (1).jpg | descripcion = Eth vilatge de Maulion. | lògo = cap | escut = Blason_de_la_ville_de_Mauléon-Barousse_(Hautes-Pyrénées).svg | escais = | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[caplòc]] deth [[canton de Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | insee = 65305 | cp = 65370 | cònsol = Ginette Barthié-Fortassin | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 42.9602777778 | longitud = 0.568611111111 | alt mej = 580 | alt mini = 557 | alt maxi = 1604 | km² = 5.49 |}} '''Maulion de Varossa''' (''Mauléon-Barousse'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Que sembla [[Loras de Varossa]] a remplaçat Maulion dens eras foncions normaus d'un caplòc de canton, administrativament (era gendarmeria e eth collègi que son a Loras) e comercialament. Era caduda demografica qu'ei impressionanta e que contunha cada an, atau com per eras comunas vesinas. [[Imatge:Map commune FR insee code 65305.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [mau'lioun] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Bernardus de Mauleon'' en 1184, ''Bernardi Mallileonis'', en latin, en 1189, ''Bernardus de Mauleo'', en latin, en 1190, ''Bernardi de Malleon'' en 1192, ''Giraldus de Mauleon'' en 1219, ''De Maloleone'', en latin, en 1387, ''Maulion'' en 1738, ''Mauleon'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII), ''Mauléon'' en 1790, ''Mauléon-Barousse'' en 1806<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1127&titre=mauleon-barousse</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Maulion'' que vien deth latin ''malus'', « maishant, meishant, mau » e ''leo'', « lion »<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 428, a ''Malléou''</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Maulion'' que vien deth gascon ''mau'' e ''lion'', benlhèu per designar un arròc ''en fòrma de lion'' ! Segon R. Aymard, ''mau lion'' qu'èra ua apellacion feodau dissuasiva<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], qu'ei donc un nom menaçant d'un castèth entà espaurir eths enemics deth senhor. En realitat, qu'ei un transferiment de [[Maulion e Lisharra|Maulion en Sola]], pr'amor eth senhor de Sola avè aquerit per maridatge era mieitat dera senhoria de Varossa, cap a 1120<ref name = glb/>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee=65305 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=març de [[2001]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Ginette Barthié-Fortassin|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=[[1991]] |Fin= 2001 |Identitat= Émile Soulé |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1971]] |Fin= 1991 |Identitat=Pierre Baron |Partit= [[PS]]|Qualitat= professor, conselhèr generau (1973-1979)}} {{Elegit |Debuta= mai de [[1953]] |Fin= 1971 |Identitat=Louis Arcangeli |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1953 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee=65305 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=775 |1846=904 |1851=908 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=711 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=564 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=245 |1968= |1975= |1982= |1990= |1999=138 |2006=121 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|305}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|305}}/5.49) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] erv1u4p10s0t67vmn0aookgqjpthnnf 0 5760 2328368 2155903 2022-08-14T21:54:37Z ΟυώρντΑρτ 38747 en occitan adoptem lo łacinka wikitext text/x-wiki {{Infobox Lenga |Lenga= беларуская мова - biełaruskaja mova |País=[[Bielorussia]] e regions de [[Polonha]] |Regions=[[Euròpa]] |personas=entre 7 e 9 milions de |n= 68 |tipologia= |familha= [[Lengas indoeuropèas]]<br />&nbsp;[[Lengas baltoeslavas]]<br /> &nbsp;&nbsp;[[Lengas eslavas]]<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;Grop eslau de l'èst<br />'''Bielorús''' |status=[[Bielorussia]] |academia= Acadèmia Nacionala de las Sciéncias de Bielorussia |iso-1=be |iso-2=bel |iso-3=bel |iso-6=bel |iso-6P=sven |mòstra= |grop=[[Lengas indoeuropèas]] }} Lo '''bielorús''' (en bielorús: беларуская мова, [[BGN/PCGN romanizacion de bielorús|BGN/PCGN]]: ''byelaruskaya mova'', [[Transliteration scientifica|Scientific]]: ''belaruskaja mova'', [[Alfabet latin bielorús|Łacinka]]: ''biełaruskaja mova'') es una [[lengas eslavas|lenga eslava]] parlada en [[Bielorussia]] amb l'estatut de lenga oficiala e es parlada tanben dins qualques regions de [[Polonha]]. Los locutors son estimats a 7 milions de personas (sèt milions en Bielorussia, mièg milion en [[Russia]], aperaquí 200&nbsp;000 en [[Polonha]] e benlèu 150&nbsp;000 en [[Ucraïna]]). La lenga mòstra de caracteristicas de transicion entre l'[[ucraïnés]] e lo [[polonés]], amb de fòrtas influéncias del [[lituanian]]. Se devesís en quatre dialèctes: ''Nordest'' (a Połack, Viciebsk i [[Mogilev|Mahilou]]), ''Sudoest'' ([[Grodno|Hrodnia]], Baranavičy, Słuck i Mazyr), ''Zabłudau'' o central, qu'es emplegat coma basa de la lenga literària, e ''polesia''. [[Imatge:Idioma bielorruso.png|thumb|left|250px|Localizacion]] [[Categoria:Inventari de lengas]] [[Categoria:Lenga eslava]] [[Categoria:Lenga de Bielorussia]] ipjjm4ftihkuyis863sv5fmvxp3ybz4 0 22310 2328352 2319617 2022-08-14T19:15:09Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} Dins la '''lista çai-jos de grops e cantaires contemporanèus utilizant la lenga [[occitan|occitana]]''' dans lors cançons, cèrts grops (o cantaires) tanben se pòdon se dins la lista de la [[cançon tradicionala]] en occitan. En efièch, fòrça grops actuals causissent la lenga occitana parton de cants o ritmes tradicionals que mesclan amb d'autres estils de musicas. Qualques grops e cantaires: * [[Claudi Martí]] qu'a festejat sos 30 ans de carrièra * [[Joan-Pau Verdier]] * [[Nadau (grop)|Nadau]] que cèrtas de sas cançons son uèi vengudas de classics coma "[[De cap tà l'immortèla]]", "Mon Dieu que j'en suis à mon aise" o encara "L'encantada". * [[Lou Dalfin|Lo Dalfin]] [http://www.loudalfin.it/ sit oficial], grop de las Valadas Occitanas. * [[Alidé Sans]], cantaira aranesa de reggae, soul, romba e fòlc. * [[Marcèu Amont|Marcèu Amont]], sustot conegut per sas cançons en francés, mès canta tanben en [[Bearnés|bearnés]]. * [[Aorlhac (grop de musica)|Aorlhac]], grop [[Metal (musica)|metal]] d'[[Auvèrnhe (Occitània)|Auvèrnhe]]. * [[Arnapi]] [http://www.arnapi.com/ sit oficial], grop punk de Gasconha. * '''Luc Aussibal'''<ref>https://www.centrepresseaveyron.fr/2021/02/26/rodez-luc-aussibal-du-rock-des-champs-a-loc-des-villes-9396265.php</ref> * '''Boisson Divine'''<ref>https://www.breizh-info.com/2020/11/29/154557/adrian-gilles-boisson-divine-une-langue-qui-est-parlee-ne-meurt-pas-interview/</ref>, grop [[gasconha|gascon]] de [[Metal (musica)|metal]] * [[Bombes 2 bal]] [http://www.bombes2bal.com sit oficial] * [[Gui Bonnet|Gui Bonnet]] * '''Brick a Drac'''<ref>https://www.leprogresstaffricain.fr/actualite-2902-saint-affrique-brick-a-drac-dans-l-emission-viure-al-pais-de-france-3</ref> * '''Gui Broglia'''<ref>https://fresques.ina.fr/borbolh-occitan-fr/fiche-media/Occita00099/gui-broglia-chante-lafont.html</ref> * [[Francis Cabrel]] canta tanben un pauc en occitan (cançon "Rockstars du Moyen Âge", 2021) * '''Arnaud Cance'''<ref>https://www.ladepeche.fr/2020/08/10/un-stage-de-chant-avec-arnaud-cance-9013981.php</ref> (Tres a Cantar) * '''Fulbert Cant''' * '''Laurent Cavalié'''<ref>https://www.ladepeche.fr/2022/06/12/occitanada-concert-de-laurent-cavalie-10353460.php</ref> * [[Chin Na Na Poum]] ([[Manú Teron]], Patrick Vaillant e Daniel Malavergne) * '''Andrieu Chiron''' * [[Cocanha (grop)|Cocanha]] * [[Coriandre (musica)|Coriandre]], grop de [[Lengadòc]]. * '''Corou de Berra'''<ref>https://france3-regions.blog.francetvinfo.fr/le-blog-de-viure-al-pais-france3/2015/03/31/quand-francis-cabrel-fait-chanter-loccitan-in-extremis.html</ref> * '''Corne d'Auròc''' (Felip Carcassés)<ref>https://www.midilibre.fr/2021/07/14/sete-brassens-chante-en-occitan-lopus-5-bientot-a-ecouter-9671299.php</ref>, represas en occitan de cançons de [[Georges Brassens]]. * '''CxK''' (Courtial x Kogane)<ref>https://actu.fr/occitanie/mauvaisin_31332/lauragais-trois-groupes-en-concert-au-premier-festival-rural-rock-in-mauvaisin_44361752.html</ref> * [[Francesa Daga|Dague]], [[Musica tradicionala occitana|musica tradicionala]] * [[D'Aquí Dub]] * '''Daniel Daumas'''<ref>https://www.laprovence.com/article/edition-alpes/2872387/quand-daniel-daumas-conte-et-chante-la-provence-en-occitan.html</ref> * [[Jan dau Melhau]] * [[Pèir-Andriu Delbeau]], cantaire [[Gasconha|gascon]]. * '''De Maire en Filha''' (Marie-Ange Bouzinac-Gacherieu et Béatrice Lalanne)<ref>https://www.ladepeche.fr/article/2001/02/22/302663-telle-maire-telle-filha.html</ref> * [[Rosina de Pèira|Rosina de Pèira]] * '''DJ Balpore's''' * [[Doctors de Trobar]] (Yellow)<ref>https://www.midilibre.fr/2018/06/22/lunellois-les-doctors-de-trobar-secouent-le-festival-total-festum,1690587.php</ref> * [[Du Bartàs|Du Bartàs]] * '''Bernat Dubarri''' * [[Dupain]] (Sam Karpiena) [https://web.archive.org/web/20070209183939/http://www.dupainweb.com/ sit oficial] * [[Enlòc]] * [[Eydolon]] * [[Estar|Esta]]<ref>https://www.sudouest.fr/culture/fetes-de-bayonne/esta-replie-son-r-10161336.php</ref>, grop [[Gascon|gascon]] * '''Fai Lum'''<ref>https://www.ladepeche.fr/article/2002/08/09/406791-l-emouvant-fai-lum.html</ref>, '''Rosalina Cortial'''<ref>https://www.millavois.com/2022/06/18/le-festenal-de-la-musa-vous-attend-a-castelnau-pegayrols/</ref> * [[Eric Fraj]] * [[Fabulous Trobadors]] ([[Claudi Sicre|Claudi Sicre]], Ange B) * [[Familha Artús]] [http://familha.artus.free.fr/ sit oficial] * [[Femmouzes T]] [https://web.archive.org/web/20070621035905/http://femmouzest.free.fr/ sit oficial] * [[Fireblade]], grop d'[[heavymetal]] de [[Perigòrd]] que canta en [[anglés]] e en [[occitan]]. * [[Gacha Empega]] * [[Gai Saber (grop)|Gai Saber]] [http://www.gaisaber.it sit oficial] mesclant cançons tradicionalas e musica electronica. * [[Gigi de Nissa]] (Loís Pastorelli) * '''Gofannon'''<ref>https://lejournaldugers.fr/article/31615-les-groupes-occitans-gofannon-et-eydolon-seront-en-concert</ref> * [[Gojats of Hédas]] * [[Goulamas'K]] [http://www.goulamas-k.com sit oficial], "ska rock d'energia bruta e rabiosa de trublions occitans internacionalistas" coma se presentan eles meteisses sus lor sit. * [[Gric de Prat]] * [[Hantaoma]] (Stille Volk), [[folk metal]] * [[Jacmelina]] * [[Joanda]] [http://www.joanda.net/ sit oficial] * [[Rodin Kaufmann]] * [[La Mal Coiffée]] * '''La Meute Rieuse''' (Camille Simeray)<ref>https://www.lindependant.fr/2012/11/14/la-meute-rieuse,1702078.php</ref> * '''L'Art à Tatouille''' (ambe Roland Ramade<ref>https://www.lindependant.fr/2018/08/14/lart-a-tatouille-et-la-tournee-dadieu-de-roland-ramade-a-la-maison-gibert,4676540.php</ref>, ex-cantaire de '''[https://en.wikipedia.org/wiki/Regg%27Lyss Regg'lyss]''') * '''La Sauze''' * [[La Talvera]] * [[Joan-Marc Leclercq]]<ref>https://www.francebleu.fr/emissions/conta-monde/toulouse/les-invites-jean-marc-leclercq-et-jean-lus-brunel-du-teatre-del-platanier</ref> * '''Les Irètges'''<ref>https://www.ladepeche.fr/2022/06/28/lisle-jourdain-les-iretges-debarquent-a-escota-e-minja-10400832.php</ref>, grop d'[[Departament d'Arièja|Arièja]] * [[Lhi Jarris]] [http://www.jari.it/ sit oficial], encara un grop de las Valadas Occitanas. * '''Lo Barrut'''<ref>https://www.lindependant.fr/2022/04/18/le-concert-de-lo-barrut-a-attire-une-belle-assistance-10243971.php</ref> * [[Lo Còr de la Plana]] * '''Lo Mago d'en Casteu''' * '''Los Pagalhós'''<ref>https://www.sudouest.fr/2019/05/04/ardents-defenseurs-de-la-langue-occitane-6038723-4294.php?nic</ref>, grop [[Gasconha|gascon]]. * [[Lo Seriòl]] [http://www.louseriol.it/ sit oficial], originari de las Valadas Occitanas. * '''Los Tresbadors'''<ref>https://www.ladepeche.fr/2020/11/09/les-trois-troubadours-dariege-un-trio-de-lyceens-adeptes-de-la-musique-traditionnelle-9190603.php</ref> * '''Lou Quinse''', grop [[Metal (musica)|metal]] de las [[Valadas Occitanas|Valadas Occitanas]]. * '''Lou Tapage''', grop de las [[Valadas Occitanas|Valadas Occitanas]] * '''Bernard Lubat'''<ref>https://www.sudouest.fr/gironde/bazas/quand-le-jazz-epouse-l-occitan-9877116.php</ref> * [[Mans de Breish]] * [[Massilia Sound System]] e los grops que ne son eissits : [[Moussu T e lei Jovents]] [http://moussut.ohaime.com/ sit oficial], [[Oai Star]] [http://www.oaistar.fr/ sit oficial], [[Papet J]] [http://www.papet-j.com/ sit oficial]. * [[Mauresca Fracàs Dub]] [https://web.archive.org/web/20080706134509/http://www.mauresca.com/ sit oficial] * [[André Minvielle]] * '''Miquela e Chapacans'''<ref>https://passadoc.fr/trio-bramerie-roquebrune/</ref> * '''Mont-Jòia''' ('''Jan-Mari Carlotti''') * '''Christian Moulié'''<ref>https://www.ladepeche.fr/2022/06/05/christian-moulie-en-concert-pour-leducation-occitane-10339302.php</ref> * '''Naviòl'''<ref>https://www.ladepeche.fr/article/2014/10/24/1978588-le-groupe-naviol-en-concert.html</ref> * los niçards de [[Nux Vomica]] [http://www.nuxvomica.org/ sit oficial] * Lo grop '''ÒC''' (Christian Salès)<ref>https://www.ladepeche.fr/article/2012/09/09/1435729-christian-sales-le-nouveau-troubadour.html</ref> * '''Occitània''' (Gérard Zuchetto, Isabelle François, Jean Falissard)<ref>https://www.ladepeche.fr/article/2001/11/07/284639-nouveaux-troubadours.html</ref> * [[Marilís Orionaa]] * '''Parpalhon'''<ref>https://www.lepetitjournal.net/31-haute-garonne/e31c-montagne/2017/12/05/concert-arredalh-et-bal-occitan-avec-parpalhon/#gsc.tab=0</ref>, musica [[Gascon|gascona]], ròck occitan festiu * [[Patric]] * [[Peiraguda]] * '''Perlinpinpin Fòlc''', grop de [[Musica tradicionala occitana|musica tradicionala]]. * '''Jean-Bernard Plantevin'''<ref>https://www.francebleu.fr/emissions/portrait-de-vauclusien/vaucluse/portrait-de-vauclusien-40</ref> * L'acordeonista [[Sylvie Pullès]] canta tanben de còps en occitan<ref>https://www.centrepresseaveyron.fr/2021/12/04/occitan-un-double-cd-de-sylvie-pulles-en-fables-et-chansons-9971853.php</ref>. * [[Maria Roanet]] * '''Renat Sette'''<ref>https://www.hauteprovenceinfo.com/article-38006-redortiers-le-contadour-a-vos-agendas.html</ref> * '''Singlar Blou''', ''ròck agricòla'' de [[Lemosin (Occitània)|Lemosin]]<ref>https://www.lamontagne.fr/saint-mexant-19330/actualites/grand-succes-pour-la-soiree-concert-rockn-chass-de-la-societe-de-chasse_14148002/</ref>. * [[Sonoloco]] * [[Joan Francés Tisnèr]] ([[Verd e Blu]]) * '''Tocabiòl'''<ref>https://www.lefolkfrancaisnexistepas.fr/?p=4331</ref> * Lo grop [[Test]], e en solo, [[Test|Christian Almerge]]<ref>https://www.ladepeche.fr/2022/05/14/lappel-aux-dons-de-christian-almerge-pour-produire-son-nouvel-album-10294484.php</ref>. * '''Manu Théron''' * '''Didier Tousis'''<ref>https://www.sudouest.fr/landes/messanges/un-collectif-d-artistes-landais-autour-de-l-occitan-8767159.php</ref> * '''Tric-Trac'''<ref>https://www.ladepeche.fr/article/2016/10/21/2443866-masta-kill-tric-trac-concert-soir-jeu-mail.html</ref>, grop ròck d'[[Departament d'Arièja|Arièja]]. * [[Ulhart]], [[black metal]] * '''Patrick Vaillant'''<ref>https://www.letelegramme.fr/local/finistere-sud/ouest-cornouaille/douarnenez/liviou-deux-matinees-d-echanges-breton-occitan-09-08-2013-2197592.php</ref> * '''Philippe Vialard'''<ref>https://lemouvement.info/2021/09/14/mende-apres-30-ans-le-festival-national-du-felibrige-fait-son-grand-retour/</ref> * '''Vox Bigerri''' ([[Pascau Caumont|Pascal Caumont]]) * [[Xarnege]] [http://www.xarnege.com sit oficial] * [[Zine]] <ref>https://lejournaldugers.fr/article/27104-zine-la-femme-troubadour</ref> == Ligams extèrnes == * [http://www.radiofrance.fr/chaines/france-bleu/?nr=e8ee6dd7c3e76dcec9835a8a82cc738d&33eef024c5627a85fde727ae0955b01b_container_id=1880&33eef024c5627a85fde727ae0955b01b_container_tid=2271 Emission "Cançons d'òc e d'aquí" per Joan Pau Verdièr] * [https://web.archive.org/web/20080307212821/http://www.radio-occitania.com/oc-l-artistes.php Lista de grops e cantaires occitans] * [http://www.paraulas.net Sit amb un annuari dels grops occitans] {{Multi bendèl|portal musica|portal Occitània}} [[Categoria:Lista en rapòrt amb la musica]] [[Categoria:Musica occitana]] hi7jynoau4jra4uvkiayiqblxt5ru0m 0 24451 2328367 2097543 2022-08-14T21:51:21Z ΟυώρντΑρτ 38747 /* Posteritat */ la transcripcion dau bielorús es diferenta wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} [[Image:Jean Jaurès, 1904, by Nadar.jpg|thumb|250px|right|Joan Jaurés, 1904]] '''Joan Jaurés''' (nascut lo [[3 de setembre]] de [[1859]] a [[Castras]], mòrt lo [[31 de julhet]] de [[1914]] a [[París]]) foguèt un òme politic occitan. Es una granda figura del socialisme francés. == Biografia == Es agregat de filosofia. Trabalhèt a l'universitat de Tolosa. Foguèt deputat moderat de [[Tarn]] a 25 ans. Sosten en [[1892]], la grèva dels caras negras de [[Carmauç]] e deven socialista. S'inspira del filosòf Karl Marx. Dins l'[[afar Dreyfus]], Jaurés e los socialistas defendon Alfred Dreyfus. En 1904, fonda lo jornal ''L'Humanité'' qu'existís encara uei. En 1905, participa a la lei de separacion entre las glèisas de l'Estat. Al cors d'un viatge a [[Lisbona]] en [[1911]], Joan Jaurés que parlava l'[[occitan]] declarèt que las lengas regionalas devián èstre ensenhadas dins las escòlas. Pacifista mas pas antimilitarista, Joan Jaurés apèla a la cauma generala abans la [[Primièra Guèrra Mondiala]]. Lo 31 de julhet de 1914, es assassinat a París per Raoul Villain, un nacionalista francés. De doas balas de pistolet dins lo cap. I aguèt plan manifestacions a sa mòrt. == Posteritat == Sas cendres repausan al Panteon dempuèi 1924. I a fòrça carrièras, plaças, estacions de metro e una universitat que pòrtan son nom en França. Dins la Russia sovietica, Jaurés es vengut un prenom, ''Жорес'', transcrich Zhores (''Жарэс''/Žares en bielorús). L'escriveire rus Zhores Medvedev (1925), lo fisician bielorús Žares Alfioròu (1930), lo jornalista rus Zhores Troshev (1926-2005) pòrtan aquel pichon nom. == Òbras == * ''Les Preuves'' * ''Études socialistes'' * ''Vers la république sociale'' * ''Prefaci a “L’application du système collectiviste” de L. Deslinières'' (1898) * ''Les Deux Méthodes'' (1900) * ''Notre but'' (1904) * ''La Révolution russe'' (1905) * ''L’Alliance des peuples'' * ''Conflit élargi'' (1912) * ''L'Armée Nouvelle'' (1914) * ''Discours de Vaise'' (1914) [[Categoria:Personalitat de la Tresena Republica]] [[Categoria:Naissença en 1859]] [[Categoria:Decès en 1914]] [[Categoria:Mòrt assassinat]] [[Categoria:Personalitat de Tarn]] [[Categoria:Personalitat occitana]] [[Categoria:Personalitat de la SFIO]] [[Categoria:Normalian]] <ref>Blanc, Jòrdi. Jaurés e Occitània. 1985. Vent Terral. Valdariás. ISBN 2.85936.044.0</ref> 8ernmwpgauquhu6clsk0rvut1fq1i1e 0 27447 2328274 2298680 2022-08-14T12:35:08Z Jfblanc 104 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana | nom2= Biarritz |nom=Biàrritz | imatge= Biarritz-Plage.JPG | descripcion= Biarritz e la soa plaja, vists de la punta de Sant Martin. | escut= Blason Biarritz 64.svg | ist = {{Gasconha}} | parçan = [[Baish Ador]] | region = [[Navèra Aquitània]] | departament = {{Pirenèus Atlantics}} | arrondiment = [[Arrondiment de Baiona|Baiona]] | canton= Canton de Biàrritz (canton de Biàrritz Oèst e canton de Biàrritz Èst abans 2015) |insee= 64122 |cp= 64200 |cònsol= Maider Arosteguy |mandat=[[2020]]-[[2026]] |intercom= [[Comunautat d'aglomeracion deu Bascoat|CA deu Bascoat]] |longitud= -1.55611111111 |latitud= 43.4817 |alt mej= |alt mini= 0 |alt maxi= 85 |km²= 11.66 |gentilici= Biarrot (en [[francés]]) |}} '''Biàrritz'''<ref>http://www.gasconha.com/spip.php?gis3392</ref> (''Miarritze'' e ''Biarritz'' en [[basco]]) qu'es ua vila deu [[Departament francés|departament]] deus [[Pirenèus Atlantics]] dens la [[Region francesa|region]] de [[Navèra Aquitània]], <small>ancianament d'[[Aquitània (region)|Aquitània]]</small>. Es ua vila d'[[Occitània]] ([[Gasconha]]) segon las dadas lingüisticas scientificas e segon los occitanistas (mes es ua vila deu [[País Basco]] segon los militants basquistas). ==Geografia== Biàrritz se tròba dens lo parçan deu [[Baish Ador]]. Qu'apartiengó a [[Labord]] au sègle XII, arron n'estó desligada. Que hè partida deu [[Bascoat (país administratiu)|"Bascoat"]] dens lo sens de la lei Pasqua de 1995. <br /> Es banhada per l'[[ocean Atlantic]] ([[golf de Gasconha]]). Qu'es hèra pròcha de [[Baiona]] e [[Anglet]] dab las quaus forma ua conurbacion e lo [[Parçan d'Occitània|parçan]] deu [[Baish Ador]]. Lo [[casinò]] de Biàrritz (obèrt tre lo [[10 d'agost]] de [[1901]]) e las soas plajas que hèn de la vila un center toristic. Lo [[surf]] que tròba a Biàrritz un deus punts mei importants entà la soa practica. Biàrritz que viu en fàcia de la mar. Qu'estó a las soas originas un vilatge [[balena|balenèr]]. [[Imatge:Map commune FR insee code 64122.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== La prononciacion qu'ei ['bjarrits]. Las fòrmas ancianas que son ''Bearriz'', ''Beariz'' en 1170, ''Bearids'', en 1186, ''Bearritz'' en 1249, ''Beiarriz'', ''Beiarrids'' en 1261, ''Biaris'' (mapa deu sègle XVII, shens data), ''Biarritz'' (mapas de 1638 e de 1651), ''Biaritz'' (mapa de 1714), ''Biarrits'' (mapa deu començament deu sègle XVIII), ''Biarrit'' (mapa de 1733) <ref name = bbf>Bénédicte Boyrie-Fénié, ''Dictionnaire toponymique des communes. Landes et Bas-Adour'', ed. Institut occitan e CAIRN, Pau, 2005, p. 259</ref>. [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] qu'explica ''Biàrritz'', a la seguida d'Henri Gavel, per dos mots [[basco]]s, ''bi'' e ''harri'', ''arri'', « ròc », « lòc deus dus ròcs »<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 82</ref>. [[Ernèst Negre|Negre]], citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, que torna préner la medisha explicacion <ref name = bbf/>. J.B. Orpustan, citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, lo nom que vien de ''*berarr-itz'', dab ''berrar'' varianta de ''belharr'' « èrba »; lo sens globau que seré de « lòc on l'èrba ei abondosa » <ref name = bbf/>. Bénédicte Boyrie-Fénié qu'ei totaument en acòrd dab J.B. Orpustan e que cred Biàrritz se gasconizè tardivament e parcialament <ref name = bbf/>. Hector Iglesias qu’indica qui vien d’un antroponim d’origina germanica, Viarici, de wig-, « guèrra, combat » e reiks, « poissença ». D’efèit en Galícia qu’existeish un toponim Santa María de Beariz de las formas ancianas Viarici, 1034, Uiarici, Uiariz, 1053, Beariz, 1220.<ref>Hector Iglesias. L’origine du toponyme Biarritz paraît enfin avoir été élucidée. 2001. artxibo-00121079. [https://artxiker.ccsd.cnrs.fr/artxibo-00121079/document Legir en linha].</ref> == Istòria == Durant lo [[sègle XVIII]] los mètges que recomandavan los banhs de mar a Biàrritz per las lors proprietats terapeuticas. Biàrritz qu'arribè a la fama en [[1854]], an que l'[[Eugènia de Montijo|Emperairitz Eugènia]] (esposa de [[Napoleon III]]) hasó constrúser un palais a la plaja (uei lo dia conegut coma ''Ostalaria deu Palais''). <br /> La familha reiala [[Reiaume Unit|britanica]] que passè temporadas a Biàrritz. == Lengas == [[File:Bonaparte euskalki mapa.jpg|thumb|left|Mapa de las sèt províncias bascas (1), 1863]] [[File:BonaparteEuskara.png|thumb|left|Mapa de las sèt províncias bascas (2), 1863]] Las duas versions de la ''Carte des sept provinces basques montrant la délimitation actuelle de l'euscara en dialectes, sous-dialectes et variétés'' (Mapa de las sèt províncias bascas qui mòstra la delimitacion actuala de l'euscarà en dialèctes, sos-dialèctes e varietats) dessenhadas en 1863 per lo prince [[Loís Lucian Bonaparte]] que plaçan Biàrritz hòra de l'aira [[Basc|bascofòna]]. Lo ''Recueil de linguistique et de toponymie des Pyrénées'' (Recuelh de lingüistica e de toponimia deus Pirenèus) realizat en 1887 per Julian Sacaze que dona per Biàrritz ua version en [[gascon]], compausada d'ua traduccion de dus tèxtes mitologics, puish ua lista deus microtoponimes de la comuna. Le ''Recueil des idiomes de la région gasconne'' (Recuelh deus idiòmas de la region gascona) realizat en 1894 per lo lingüista [[Edouard Bourciez]] que dona per Biàrritz ua version de la parabòla deu hilh prodigue traduita en [[gascon]]. Biàrritz qu'ei un deus punts d'enquèsta, lo mei occidentau de Gasconha, de l' ''Atlas Linguistique de France'' elaborat en 1897 per Jules Gilliéron. La mapa deu ''Pays Basque français'' (País Basco francés) dessenhada en 1943 per Maurice Haulon que hè paréisher la "démarcation actuelle entre la langue basque et les dialectes romans" (demarcacion actuau enter la lenga basca e los dialèctes romanics) e qu'enclutz la comuna de Biàrritz dens l'aira [[gascon|gasconofòna]]. Biàrritz qu'ei un deus punts d'enquèsta de l' ''Atlas linguistique de la Gascogne'' elaborat en 1957 per [[Joan Seguí]]. Segon la ''Morfología del verbo auxiliar vasco'' (Morfologia deu vèrbe auxiliar basco) establida per Pedro de Yrizar en 1970, Biàrritz es pas situada dens l'aira [[basc|bascofòna]]. La lenga tradicionala de la conurbacion formada per Biàrritz, [[Baiona]] e [[Anglet]] (nuclèu deu [[Baish Ador]]) qu'ei l'[[occitan]] ([[gascon]]), segon las enquistas filologicas deus sègles XIX e XX (vejatz en particular l'''Atlas linguistique de la Gascogne''), mes que i a ua hòrta preséncia deu [[basco]] deguda a ua immigracion rurala recenta de l'arrèrpaís bascofòn.<br /> En tot cas la lenga dominanta i es lo [[francés]] dempuish lo sègle XX. Los movements culturaus locaus que revendican l'occitan e lo basco e qu'an obtengut ua senhalizacion trilingüa en francés, en basco e en occitan. Los movements politics occitanistas que revendican lo Baish Ador (dab Biàrritz) coma ua part d'[[Occitània]]. Los movements politics bascos que'u revendican coma ua part deu [[Bascoat]]. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 64122 |Títol= Lista deus maires successius}} {{Elegit |Debuta=junh de [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Maider Arosteguy |Partit=[[UMP|LR]] |Qualitat= engenhaira conselh, conselhèra departamentau deus Pirenèus Atlantics (2015-) }} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= 2020 |Identitat=Michel Veunac |Partit= [[Movement Democrata|MoDem]] |Qualitat= psicosociològue, conselhèr regionau (2010-)}} {{Elegit |Debuta=març de [[1991]] |Fin= 2014|Identitat= Didier Borotra |Partit= [[UDF]] puish [[Movement Democrata|MoDem]] |Qualitat= industriau, senator (1992-2011), conselhèr regionau (1986-1991), conselhèr generau deu canton de Biàrritz Èst (1982-1993) }} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]] |Fin= 1991 |Identitat=Bernard Marie |Partit=RPR |Qualitat= cap de servici a la Banca de França, deputat de la 4au circonscripcion (1967-1981)}} {{Elegit |Debuta= mai de [[1945]] |Fin= 1977 |Identitat=Guy Petit |Partit= RI puish [[UDF]] |Qualitat= avocat, deputat (1946-1958), senator (1959-1983), conselhèr generau deu canton de Biàrritz (1966-1973) puish deu canton de Biàrritz Oèst (1973-1979)}} {{Elegit |Debuta= |Fin=1945 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 64122 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=1892 |1846=1993 |1851=2048 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=5507 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=18260 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=25231 |1968= |1975= |1982= |1990= |1999=30055 |2006=26690 |2007= |2008= |2009= |2010= |cassini= |senscomptesdobles= 1962}} ==Lòcs e monuments== [[Fichièr:BiarritzOficinaTurismo.JPG|thumb|right|200px|Ofici deu Torisme, Biàrritz]] [[Fichièr:BiarritzHotelduPalais1.JPG|thumb|left|200px|Ostalaria deu Palais]] [[Fichièr:Panorama-04-Biarritz-2005-08-05.jpg|thumb|800px|center|Biàrritz dab las soas plajas e ondadas propícias entà har surf]] ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deus Pirenèus Atlantics]] ==Ligams extèrnes== * [https://www.youtube.com/watch?v=iuf1I9ANFc0 Lo gascon a Biàrritz] ==Nòtas== <references/> {{Vilas Occitània 100 000}} {{Portal Bearn}} {{Comunas de Labord}} {{Comunas deus Pirenèus Atlantics}} [[Categoria:Vila portuària de França]] [[Categoria:Pirenèus Atlantics]] [[Categoria:Comuna deus Pirenèus Atlantics]] [[Categoria:Comuna deu Baish Ador]] [[Categoria:Comuna de Labord]] hbj210u4lgf2nin9ynhybm3gys2ibv6 2328297 2328274 2022-08-14T15:08:32Z Jfblanc 104 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana | nom2= Biarritz |nom=Biàrritz | imatge= Biarritz-Plage.JPG | descripcion= Biarritz e la soa plaja, vists de la punta de Sant Martin. | escut= Blason Biarritz 64.svg | ist = {{Gasconha}} | parçan = [[Baish Ador]] | region = [[Navèra Aquitània]] | departament = {{Pirenèus Atlantics}} | arrondiment = [[Arrondiment de Baiona|Baiona]] | canton= Canton de Biàrritz (canton de Biàrritz Oèst e canton de Biàrritz Èst abans 2015) |insee= 64122 |cp= 64200 |cònsol= Maider Arosteguy |mandat=[[2020]]-[[2026]] |intercom= [[Comunautat d'aglomeracion deu Bascoat|CA deu Bascoat]] |longitud= -1.55611111111 |latitud= 43.4817 |alt mej= |alt mini= 0 |alt maxi= 85 |km²= 11.66 |gentilici= Biarrot (en [[francés]]) |}} '''Biàrritz'''<ref>http://www.gasconha.com/spip.php?gis3392</ref> (''Miarritze'' e ''Biarritz'' en [[basco]]) qu'es ua vila deu [[Departament francés|departament]] deus [[Pirenèus Atlantics]] dens la [[Region francesa|region]] de [[Navèra Aquitània]], <small>ancianament d'[[Aquitània (region)|Aquitània]]</small>. Es ua vila d'[[Occitània]] ([[Gasconha]]) segon las dadas lingüisticas scientificas e segon los occitanistas (mes es ua vila deu [[País Basco]] segon los militants basquistas). ==Geografia== Biàrritz se tròba dens lo parçan deu [[Baish Ador]]. Qu'apartiengó a [[Labord]] au sègle XII, arron n'estó desligada. Que hè partida deu [[Bascoat (país administratiu)|"Bascoat"]] dens lo sens de la lei Pasqua de 1995. <br /> Es banhada per l'[[ocean Atlantic]] ([[golf de Gasconha]]). Qu'es hèra pròcha de [[Baiona]] e [[Anglet]] dab las quaus forma ua conurbacion e lo [[Parçan d'Occitània|parçan]] deu [[Baish Ador]]. Lo [[casinò]] de Biàrritz (obèrt tre lo [[10 d'agost]] de [[1901]]) e las soas plajas que hèn de la vila un center toristic. Lo [[surf]] que tròba a Biàrritz un deus punts mei importants entà la soa practica. Biàrritz que viu en fàcia de la mar. Qu'estó a las soas originas un vilatge [[balena|balenèr]]. [[Imatge:Map commune FR insee code 64122.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== La prononciacion qu'ei ['bjarrits]. Las fòrmas ancianas que son ''Bearriz'', ''Beariz'' en 1170, ''Bearids'', en 1186, ''Bearritz'' en 1249, ''Beiarriz'', ''Beiarrids'' en 1261, ''Biaris'' (mapa deu sègle XVII, shens data), ''Biarritz'' (mapas de 1638 e de 1651), ''Biaritz'' (mapa de 1714), ''Biarrits'' (mapa deu començament deu sègle XVIII), ''Biarrit'' (mapa de 1733) <ref name = bbf>Bénédicte Boyrie-Fénié, ''Dictionnaire toponymique des communes. Landes et Bas-Adour'', ed. Institut occitan e CAIRN, Pau, 2005, p. 259</ref>. [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] qu'explica ''Biàrritz'', a la seguida d'Henri Gavel, per dos mots [[basco]]s, ''bi'' e ''harri'', ''arri'', « ròc », « lòc deus dus ròcs »<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 82</ref>. [[Ernèst Negre|Negre]], citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, que torna préner la medisha explicacion <ref name = bbf/>. J.B. Orpustan, citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, lo nom que vien de ''*berarr-itz'', dab ''berrar'' varianta de ''belharr'' « èrba »; lo sens globau que seré de « lòc on l'èrba ei abondosa » <ref name = bbf/>. Bénédicte Boyrie-Fénié qu'ei totaument en acòrd dab J.B. Orpustan e que cred Biàrritz se gasconizè tardivament e parcialament <ref name = bbf/>. Hector Iglesias qu’indica que Biàrritz e vien d’un antroponim d’origina germanica, Viarici, de wig-, « guèrra, combat » e reiks, « poissença ». D’efèit en Galícia qu’existeish un toponim Santa María de Beariz de las formas ancianas Viarici, 1034, Uiarici, Uiariz, 1053, Beariz, 1220.<ref>Hector Iglesias. L’origine du toponyme Biarritz paraît enfin avoir été élucidée. 2001. artxibo-00121079. [https://artxiker.ccsd.cnrs.fr/artxibo-00121079/document Legir en linha].</ref> == Istòria == Durant lo [[sègle XVIII]] los mètges que recomandavan los banhs de mar a Biàrritz per las lors proprietats terapeuticas. Biàrritz qu'arribè a la fama en [[1854]], an que l'[[Eugènia de Montijo|Emperairitz Eugènia]] (esposa de [[Napoleon III]]) hasó constrúser un palais a la plaja (uei lo dia conegut coma ''Ostalaria deu Palais''). <br /> La familha reiala [[Reiaume Unit|britanica]] que passè temporadas a Biàrritz. == Lengas == [[File:Bonaparte euskalki mapa.jpg|thumb|left|Mapa de las sèt províncias bascas (1), 1863]] [[File:BonaparteEuskara.png|thumb|left|Mapa de las sèt províncias bascas (2), 1863]] Las duas versions de la ''Carte des sept provinces basques montrant la délimitation actuelle de l'euscara en dialectes, sous-dialectes et variétés'' (Mapa de las sèt províncias bascas qui mòstra la delimitacion actuala de l'euscarà en dialèctes, sos-dialèctes e varietats) dessenhadas en 1863 per lo prince [[Loís Lucian Bonaparte]] que plaçan Biàrritz hòra de l'aira [[Basc|bascofòna]]. Lo ''Recueil de linguistique et de toponymie des Pyrénées'' (Recuelh de lingüistica e de toponimia deus Pirenèus) realizat en 1887 per Julian Sacaze que dona per Biàrritz ua version en [[gascon]], compausada d'ua traduccion de dus tèxtes mitologics, puish ua lista deus microtoponimes de la comuna. Le ''Recueil des idiomes de la région gasconne'' (Recuelh deus idiòmas de la region gascona) realizat en 1894 per lo lingüista [[Edouard Bourciez]] que dona per Biàrritz ua version de la parabòla deu hilh prodigue traduita en [[gascon]]. Biàrritz qu'ei un deus punts d'enquèsta, lo mei occidentau de Gasconha, de l' ''Atlas Linguistique de France'' elaborat en 1897 per Jules Gilliéron. La mapa deu ''Pays Basque français'' (País Basco francés) dessenhada en 1943 per Maurice Haulon que hè paréisher la "démarcation actuelle entre la langue basque et les dialectes romans" (demarcacion actuau enter la lenga basca e los dialèctes romanics) e qu'enclutz la comuna de Biàrritz dens l'aira [[gascon|gasconofòna]]. Biàrritz qu'ei un deus punts d'enquèsta de l' ''Atlas linguistique de la Gascogne'' elaborat en 1957 per [[Joan Seguí]]. Segon la ''Morfología del verbo auxiliar vasco'' (Morfologia deu vèrbe auxiliar basco) establida per Pedro de Yrizar en 1970, Biàrritz es pas situada dens l'aira [[basc|bascofòna]]. La lenga tradicionala de la conurbacion formada per Biàrritz, [[Baiona]] e [[Anglet]] (nuclèu deu [[Baish Ador]]) qu'ei l'[[occitan]] ([[gascon]]), segon las enquistas filologicas deus sègles XIX e XX (vejatz en particular l'''Atlas linguistique de la Gascogne''), mes que i a ua hòrta preséncia deu [[basco]] deguda a ua immigracion rurala recenta de l'arrèrpaís bascofòn.<br /> En tot cas la lenga dominanta i es lo [[francés]] dempuish lo sègle XX. Los movements culturaus locaus que revendican l'occitan e lo basco e qu'an obtengut ua senhalizacion trilingüa en francés, en basco e en occitan. Los movements politics occitanistas que revendican lo Baish Ador (dab Biàrritz) coma ua part d'[[Occitània]]. Los movements politics bascos que'u revendican coma ua part deu [[Bascoat]]. ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 64122 |Títol= Lista deus maires successius}} {{Elegit |Debuta=junh de [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Maider Arosteguy |Partit=[[UMP|LR]] |Qualitat= engenhaira conselh, conselhèra departamentau deus Pirenèus Atlantics (2015-) }} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= 2020 |Identitat=Michel Veunac |Partit= [[Movement Democrata|MoDem]] |Qualitat= psicosociològue, conselhèr regionau (2010-)}} {{Elegit |Debuta=març de [[1991]] |Fin= 2014|Identitat= Didier Borotra |Partit= [[UDF]] puish [[Movement Democrata|MoDem]] |Qualitat= industriau, senator (1992-2011), conselhèr regionau (1986-1991), conselhèr generau deu canton de Biàrritz Èst (1982-1993) }} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]] |Fin= 1991 |Identitat=Bernard Marie |Partit=RPR |Qualitat= cap de servici a la Banca de França, deputat de la 4au circonscripcion (1967-1981)}} {{Elegit |Debuta= mai de [[1945]] |Fin= 1977 |Identitat=Guy Petit |Partit= RI puish [[UDF]] |Qualitat= avocat, deputat (1946-1958), senator (1959-1983), conselhèr generau deu canton de Biàrritz (1966-1973) puish deu canton de Biàrritz Oèst (1973-1979)}} {{Elegit |Debuta= |Fin=1945 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 64122 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=1892 |1846=1993 |1851=2048 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=5507 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=18260 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=25231 |1968= |1975= |1982= |1990= |1999=30055 |2006=26690 |2007= |2008= |2009= |2010= |cassini= |senscomptesdobles= 1962}} ==Lòcs e monuments== [[Fichièr:BiarritzOficinaTurismo.JPG|thumb|right|200px|Ofici deu Torisme, Biàrritz]] [[Fichièr:BiarritzHotelduPalais1.JPG|thumb|left|200px|Ostalaria deu Palais]] [[Fichièr:Panorama-04-Biarritz-2005-08-05.jpg|thumb|800px|center|Biàrritz dab las soas plajas e ondadas propícias entà har surf]] ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deus Pirenèus Atlantics]] ==Ligams extèrnes== * [https://www.youtube.com/watch?v=iuf1I9ANFc0 Lo gascon a Biàrritz] ==Nòtas== <references/> {{Vilas Occitània 100 000}} {{Portal Bearn}} {{Comunas de Labord}} {{Comunas deus Pirenèus Atlantics}} [[Categoria:Vila portuària de França]] [[Categoria:Pirenèus Atlantics]] [[Categoria:Comuna deus Pirenèus Atlantics]] [[Categoria:Comuna deu Baish Ador]] [[Categoria:Comuna de Labord]] 7h1bp7mfg9t67ly24gdju9ot9hvo6tu 0 29751 2328413 2300462 2022-08-15T10:17:28Z Capsot 279 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} <!--Article redigit en lengadocian--> [[Image:Ambrussum voies marquées 10-04-2006.jpg|thumb|right|300px|Ambrussum : traças dels carris sus la Via Domícia.]] [[Image:St-Thibery-Pont-Romain1.JPG|thumb|right|300px|[[Sant Tibèri]] : pont roman sus la Via Domícia]] [[Image:Via Domitia (Narbonne).jpg|thumb|right|300px|[[Narbona]] : Via Domícia descobèrta davant lo palais dels archevesques.]] La '''Via Domícia''' (en [[latin]] ''Via Domitia''), coneguda popularament coma '''Via monaresa''' o '''camin molarés''' e mai '''carrièra de la Moneda''', foguèt una estrada romana antica construcha en 118 abC per lo procònsol [[Gnaeus Domitius Ahenobarbus]] e que partiá de [[Turin]] e traversava los [[Alps]] al còl de Sestrière e al còl de Monginèbre, puèi seguissiá la val de [[Durença]] per religar [[Briançon]] a [[La Junquera]] en traversar la colonia romana de [[Narbona]] (en latin ''Narbo Martius''), ont encontrava la [[Via Aquitània]] (que menava a l'[[Ocean Atlantic]] per [[Tolosa]] e [[Bordèu]]). Aital Narbona foguèt un crosament estrategic crucial de la Via Domícia amb la Via Aquitània, e èra a aquesta epòca un pòrt accessible, mas plan defendable. La Via Domícia foguèt una via de comunicacion importanta per l'espandiment cap a l'oèst de l'[[Empèri Roman]]. ==Itinerari de la Via Domícia== * [[Briançon]] (''[[Brigantio]]'') * [[Chaurjas]] (''[[Caturigomagus]]'') * [[Gap]] (''[[Vapincum]]'') * [[Lo Monestièr Alemont]] (''[[Alabons]]'') * [[Ambrun]] (''[[Eburodunum]]'') * [[Sisteron]] (''[[Segustero]]'') * [[Nòstra Dona deis Àngels]] (''[[Alaunium]]'') * [[Cereste]] (''[[Catuiacia]]'') * [[At]] (''[[Apta Julia]]'') * [[Nòstra Dòna dei Lutz]] (''[[Ad Fines]]'') * [[Cavalhon]] (''[[Cabellio]]'') * [[Sant Romieg de Provença]] (''[[Glanum]]'') * [[Sant Gabrièl]] (''[[Ernaginum]]'') * [[Bèucaire]] (''[[Ugernum]]'') * [[Nimes]] (''[[Nemausus]]'') * ''[[Ambrussum]]'' * [[Lunèl Vièlh]] * [[Castèlnòu de Les]] (''[[Sextantio]]'') * [[Montpelhièr]] * [[Montbasenc]] (''[[Forum Domitii]]'') * [[Mesa]] * [[Pinet (Erau)|Pinet]] * [[Sant Tibèri]] (''[[Cessero]]'') * [[Besièrs]] (''[[Baeterris]]'') * [[Oppidum d'Ausseruna]] * [[Narbona]] (''[[Narbo Martius]]'') A Narbona una seccion de la Via Domícia es mostrada sus la plaça de la comuna. La Via Domícia traversava [[Aude (riu)|Aude]] (en latin ''Atax'') per un pont de sèt arcas al sit del Pont dels Mercants.<ref>[https://web.archive.org/web/20070928090658/http://narbonne.latitude-gallimard.com/narbonne-article0520.html Narbona: Rèstas de la Via Domícia]</ref> * [[Fitor]] (''[[Ad Viscensimum]]'') * [[Salses]] (''[[Ad Salsulae]]'') * [[Perpinhan]] * [[Castellrosselló]] (Ruscino) ''A Castellrosselló, la rota se desepara en dos: per lo dedins de las tèrras o per la còsta, e arriba pels dos costats [[La Junquera]]. '' '''Rota costièra''' * [[Elna]] (''[[Illiberris]]'') * [[Sant Cebrià]] * [[Argelers]] * [[Cotlliure]] * [[Portvendres]] (''[[Portus Veneris]]'') * [[Banyuls]] '''Rota dins las tèrras''' * [[Montescot]] * [[El Voló]] * [[Cluses]] (''[[Clausurae]]'') * [[El Pertús]] (''[[Pannissars]]'') * [[La Junquera]] (''[[Deciana]]'') '' Aqui comença la [[Via Augusta]].'' ==Nòtas== <!--This article uses the Cite.php citation mechanism. If you would like more information on how to add references to this article, please see http://meta.wikimedia.org/wiki/Cite/Cite.php --> <div class="references-small" style="-moz-column-count:2; column-count:2;"> <references /> </div> ==Ligams extèrnes== * {{an}} [http://www.viadomitia.org Via Domícia] * {{fr}} [https://web.archive.org/web/20041226033930/http://www.luberon-news.com/via-domitia/ Luberon News - Via Domícia] * {{an}} [http://www.pagendarm.de/schorsch/earth/ViaDomitia/index_e.html Traças de la Via Domícia] ==Bibliografia== * Raymond Chevalier, ''Les Voies Romaines'', Picard, Paris, 1997. ISBN 2-708405-268 * Pierre A. Clement and Alain Peyre, ''La Voie Domitienne: De la Via Domitia aux routes de l'an 2000'', Presses du Languedoc/Max Chaleil Editeur, 1992. ISBN 2-859980-970 * Pierre A. Clement, ''La ''Via Domitia: Des Pyrénées aux Alpes'', Editions Ouest-France, Rennes, 2005. ISBN 2-737335-086 [[Categoria:Via romana|Domícia]] [[Categoria:Sit arqueologic d'Occitània]] 6vap482pb2i31q0iwi4lh7y6ioj0ym7 0 30632 2328369 2318703 2022-08-14T21:58:24Z ΟυώρντΑρτ 38747 adòpti lo lacinka wikitext text/x-wiki {{Infobox Vila |carta= |nom= Mensk |nom2= Менск |imatge= Minsk Montage (2015).png |legenda= |blason= Coat of arms of Minsk.svg |bandièra= Flag of Minsk, Belarus.svg |nom de division1=País |division1={{Bielorussia}} |títol autoritat= |autoritat= |nom de division2= |division2= |títol autoritat2= |cp= |mapa= |imatge de mapa= | latitud = 53.929209 | longitud = 27.496119 |estatut= |altitud= |altmax = |populacion= {{formatnum:1982444}} |annada-pop=[[2018]] |superfícia= |sits-toristics= |divèrs= |url= http: |imatgeloc= }} '''Mensk''' (prononciar ''Miensc'', s'escriu ''Менск'' en ortografia belarussa classica, ''Мінск'' en ortografia russizada) es la capitala e la pus granda vila de [[Belarus]]. Situada en riba dels rius [[Svislach (Berezina)|Śvislač]] e [[Nyamiha|Niamiha]]. Coma capitala nacionala, Mensk ten un estatatut administratiu especial en Bielorussia e constituís lo centre administratiu del [[oblast|voblast]] de Mensk e del [[raion]] (districte) de Mensk. En 2013, la populacion èra de 2,002,600 abitants. Mensk es la capitala administrativa de la [[Comunautat dels Estats Independents]] (CIS) e lo sèti del Secretari General. Las primièras referéncias istoricas de Mensk datan del [[Sègle XI]] (1067), quora èra una vila del [[Principat de Polotsk|Principat de Połock]]. Lo poblament se desvolopèt a la broa dels rius Śvislač e Niamiha. En 1242, Mensk venguèt part del [[Grand Ducat de Lituània]]. Recebèt lo títol de Ciutat en 1499. En 1569, la vila èra la capitala del [[Voivodat]] de Mensk, dins la [[Confederacion de Polonha e Lituania]]. Constituissiá una part de la region anexada per l'[[Empèri Rus]] en 1793, a la seguida de la [[Seconda Particion de Polonha]]. De 1919 a 1991, après la [[ Revolucion Russa]], Mensk foguèt la capitala de la [[Republica Socialista Sovietica de Bielorussia]], al dintre de l'[[Union Sovietica]]. [[Fichièr:Victory-square.jpg|thumb|400px|left|Plaça de la Victòria la nuèch]] [[Categoria:Capitala europèa]] 0tpp0g6ve2roqoskg980v15mevtucnm 0 44661 2328314 2281900 2022-08-14T17:08:16Z Xophe84 34998 /* Personalitats ligadas amb la comuna */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Lengadocian}} {{omon|Tarascon (omonimia)}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Tarascon d'Arièja | nom2 = ''Tarascon-sur-Ariège'' | imatge = Tarascon-sur-Ariège-1.JPG | descripcion = Torre del castelar e boca del Vic de Sòs. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Tarascon (Ariège).svg | escais = | region = {{Occitània (Region)}} | parçan = {{País de Fois}} | ist = {{Lengadòc}} | departament = {{Arièja}} | arrondiment = [[Arrondiment de Fois]] | canton = Savartés ([[caplòc]] del [[Canton de Tarascon d'Arièja]] abans 2015) | insee = 09306 | cp = 09400 | gentilici = tarasconés, tarasconesa | cònsol = Alain Sutra | mandat = [[2020]]-[[2026]] | intercom = [[Comunautat de comunas del País de Tarascon|CC del País de Tarascon]] | latitud = 42.8483333333 | longitud = 1.60666666667 | alt mini = 463 | alt mej = 475 | alt maxi = 1 187 | ectaras = 865 | km² = 8.65 |}} '''Tarascon d'Arièja'''{{RepTopMP}} [tras'ku] (''Tarascon-sur-Ariège'' en [[francés]] es una [[comuna francesa|comuna]] occitana situada dins lo departament d'[[Arièja (departament)|Arièja]] e la region {{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. == Geografia == {{...}} === Perimètre del territòri === {{Comunas limitrophes | comuna = Tarascon d'Arièja | nòrd = [[Arnhac]] | nòrd-èst = [[Bompàs]] | èst = [[Arnava]] | sud-èst = [[Ussat]] | sud = [[Aliat]] <br> [[Nhaus]] | sud-oèst = [[Genat]] <br> [[Quièr]] | oèst = [[Ravat]] | nòrd-oèst = [[Surban]] }} ==Toponimia== * Lo siti ''histariege'' dona de fòrmas ancianas per Savart (comuna de Tarascon) e per Tarascon : ''suburbio Savartense'', en 870, ''vicaria Savartense'', cap a 1002, ''castrum Tarascone '', en 1192, ''Tarascho'', en 1390, ''Savart'' en 1390, ''Lo castel et villa de Tarascon'', en 1445, ''La gleysa de Savart'' en 1445. Per Banat : ''Banat-Dejos'', ''Banat-Dessus'', en 1390 <ref>https://web.archive.org/web/20110925202116/http://www.histariege.com/tarascon.htm</ref>. * '''Savart''' * '''Tarascon'''. La prononciacion es {{API|[tras'ku]}}. Lo nom, identic a [[Tarascon (Provença)]], vendriá d'un pre-indoeuropèu (o almens preceltic) ''tar-'', « pèira, ròc », ambe doble sufixe ''-asc-one(m)''; lo nom seriá aparentat ambe lo de l'anciana [[Tarragona|Tarraco]] <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 669</ref>{{,}}<ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 53</ref>. Mès aquelis noms derivan benlèu d'un gallés ''taro-'', « que travèrsa », d'una rasic indoeuropèa ''*terh²'', « traversar » <ref>Xavier Delamarre, ''Dictionnaire de la Langue gauloise'', ed. Errance, 2na edicion, 2003, p. 290</ref>, sens evident per de vilas situadas sus un flume. Lo vocalisme intèrne de la fòrma que dona [[Estrabon]], ''Tar'''ou'''scon'', pel [[Tarascon (Provença)|Tarascon provençal]], sembla en acòrdi ambe lo de ''tar'''o'''-''. == Istòria == * Entre 1790 e 1794, Savart foguèc annexat a Tarascon, entre 1795 e 1800, [[Ussat]] foguèc destacat de Tarascon. En 1973, Banat e [[Casanòva, Sèrras e Alens]] foguèron annexats a Tarascon, mès en 1980 Casanòva, Sèrras e Alens tornèc venir comuna <ref>http://cassini.ehess.fr/cassini/fr/html/fiche.php?select_resultat=37081</ref>. == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 09306 |Títol= Lista dels cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2001]] |Fin= [[2026]] <ref>https://www.ladepeche.fr/2020/05/27/alain-sutra-et-le-conseil-municipal-enfin-installes,8904799.php</ref> |Identitat= Alain Sutra |Partit= PRG |Qualitat= retirat de l'ensenhament }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001|Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} * Abans la refòrma cantonala de 2014, aplicada en 2015, la comuna èra del canton de [[Tarascon d'Arièja]]; es ara del canton de Savartés. == Demografia == {{Demografia |insee= 09306 |1793=1400 |1800=1181 |1806=1378 |1821=1466 |1831=1551 |1836=1675 |1841=1560 |1846=1530 |1851=1637 |1856=1557 |1861=1502 |1866=1513 |1872=1534 |1876=1607 |1881=1611 |1886=1739 |1891=1485 |1896=1432 |1901=1445 |1906=1684 |1911=1606 |1921=1746 |1926=1834 |1931=2559 |1936=2236 |1946=3170 |1954=3184 |1962=3680 |1968=3878 |1975=4197 |1982=3916 |1990=3533 |1999=3446 |2004= |2005= |2006= |2007=3493 |2008= |2009= |2012=3386 |2014=3322 |cassini=37081 |senscomptesdobles= 1962}} == Lòcs e monuments == * [[Cauna de Savart]]. ==Personalitats ligadas amb la comuna== * [[Antonin Gadal]] * [[Fèlix Garrigon]] ==Véser tanben== * [[Comunas d'Arièja]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal País de Fois}} {{Comunas de| insee = 09306}} [[Categoria:Comuna d'Arièja]] [[Categoria:Comuna del País de Fois]] lv7i3vwnk8bh5dl9j33h9xjjjru3i4k 0 80746 2328421 2250049 2022-08-15T11:25:37Z 77.152.53.218 divèrs wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Orda | nom2 = ''Ourde'' | lògo = cap | imatge = Ourde église St Martin (1).jpg | descripcion = La glèisa de Sent Martin d'Orda. | escut = Blason ville fr Ourde (65).svg | escais = Eths caps-herrats | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Maulion de Varossa|Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp = 65370 | insee = 65347 | cònsol = Jean-Louis Ribes | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 42.96 | longitud = 0.5558 | alt mej = 740 | alt mini = 592 | alt maxi = 1543 | km² = 5.60 |}} '''Orda''' (''Ourde'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Eth vilatge qu'ei sus eth penent d'ua montanha expausada au sud, en ua sòrta de plan, 100 m mei haut qu'era vath d'Orsa; atau qu'ei a l'acès deths vents de nòrd e, probable, deths brums. [[Imatge:Map commune FR insee code 65347.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Eras fòrmas ancianas que son ''de Orda'' (cap a 980, Cartulari de Lesat), ''De Orda'' (1387, Inventari deras proprietats dera diocèsi de Comenge), ''Ourde'' (fin deth sègle XVIII, Mapa de Cassini) <ref name = Groscl> Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes Pyrénées'' http://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1169&titre=ourde </ref>. Dauzat e Rostaing qu'interprètan eth nom gràcias a eth aquitanic ''urd-'' « plana, plan » dab ua finau ''-a''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 510, a ''Orgeix''</ref>. Era explicacion de [[Ernèst Negre|Negre]] per eth gascon ''orde'', ''ordi'', qu'ei jutjada inversemblabla per [[Miquèu Grosclaude]], qui explica tanben era toponimia basca utiliza pas noms d'animaus, aquí perqué era ipotèsi de Robèrt Aymard, ''urde'' « pòrc » ei pas a retiéner. Eth site (véder geografia) que convién per era arrasic basca ''urd-'' <ref name = Groscl/>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta |insee= 65347 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= junh de [[2015]] |Fin=[[2026]] |Identitat=Jean-Louis Ribes |Partit= |Qualitat= elevaire}} {{Elegit |Debuta=març de [[2001]] |Fin=mai de [[2015]] (mòrt en foncions) |Identitat= Gabriel Faret|Partit= |Qualitat= professor d'universitat, president de l'ADMR}} {{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] ? |Fin= 2001 |Identitat=Yves Agnoly |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1995 ? |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 65347 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=274 |1846=295 |1851=316 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=230 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=129 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=45 |1968= |1975= |1982= |1990= |1999=25 |2004=30 |2006= |2007= |2008= |2009=30 |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|347}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|347}}/5.60) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] inbolwxp9lou67yu641wnsjaovp1hle 0 81559 2328278 2328219 2022-08-14T13:12:09Z Nicolas Eynaud 6858 /* La Premiera Guèrra Mondiala */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== === La revolucion nucleara === === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> 3k85blsh8pp3dfdyj4lnu117qf2cxk8 2328280 2328278 2022-08-14T13:21:06Z Nicolas Eynaud 6858 /* L'industrializacion de l'armament */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== === La revolucion nucleara === === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> 7e36ygpapq1ovrqsetmbknkooit3kee 2328281 2328280 2022-08-14T13:34:21Z Nicolas Eynaud 6858 /* La Premiera Guèrra Mondiala */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== === La revolucion nucleara === === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> 2ssih0byra9f5plhijhloyqhwkv6lcq 2328282 2328281 2022-08-14T13:36:15Z Nicolas Eynaud 6858 /* L'industrializacion de l'armament */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== === La revolucion nucleara === === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> 9hbmlh8sffic8o464ueolmkq96r2y7j 2328283 2328282 2022-08-14T14:02:06Z Nicolas Eynaud 6858 /* La Segonda Guèrra Mondiala */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. === La revolucion nucleara === === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> f4kwxrin91qkm0eopef9k8je0neg5jm 2328284 2328283 2022-08-14T14:13:41Z Nicolas Eynaud 6858 /* La Segonda Guèrra Mondiala */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. En [[1945]], l'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, son aparicion foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> qgv41jfnasypcabe415xtvdxxy8pw1z 2328285 2328284 2022-08-14T14:14:45Z Nicolas Eynaud 6858 /* La Segonda Guèrra Mondiala */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> o1s7k9vqyr6xxxqiokufs81zwxhoe0b 2328288 2328285 2022-08-14T14:33:59Z Nicolas Eynaud 6858 /* La revolucion nucleara */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> kghklp58q0qk217d2i0vxmpd910x9m7 2328292 2328288 2022-08-14T14:56:02Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lei desvolopaments recents */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> t0ar943ayqs07fealu9sawpewxikn3y 2328293 2328292 2022-08-14T14:58:41Z Nicolas Eynaud 6858 /* La Segonda Guèrra Mondiala */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normàndia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> gwxhwpohhiwp3anf3kjyqok5pq7m6q4 2328294 2328293 2022-08-14T14:59:06Z Nicolas Eynaud 6858 /* La Segonda Guèrra Mondiala */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> a7dbzbyv162yrii46rloroyf5gh6biw 2328295 2328294 2022-08-14T15:01:54Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo perfeccionament deis armas de fuòc */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> 9jhw3qyww50o3vl6h5fh5zabd9or1bo 2328296 2328295 2022-08-14T15:03:36Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo declin deis armas blancas */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> k7coujewpfiw65p0oxuy3pls7msqp6l 2328298 2328296 2022-08-14T15:09:00Z Nicolas Eynaud 6858 /* La diversificacion deis armas */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> i9kwdada8947d6br3nlima9mi4pb7c9 2328299 2328298 2022-08-14T15:11:35Z Nicolas Eynaud 6858 /* La Premiera Guèrra Mondiala */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> n3r42oq8e5adxef7jwx2qtlq255svul 2328300 2328299 2022-08-14T15:13:55Z Nicolas Eynaud 6858 /* Vèrs la robotizacion dau prat batalhier */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|Drone militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> lcn7kw5yo5fc8sg0eb1bqodedkcyrqc 2328301 2328300 2022-08-14T15:15:20Z Nicolas Eynaud 6858 /* Vèrs la robotizacion dau prat batalhier */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|[[Dròne]] militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> dv48xeegq23xgijwp1pu5fir4tqq4ku 2328307 2328301 2022-08-14T15:32:56Z Nicolas Eynaud 6858 /* Vèrs la robotizacion dau prat batalhier */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|[[Dròne]] militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] Dempuei lo començament dau sègle XXI, la [[robòt|robotizacion]] dau [[batalha|prat batalhier]] sembla èsser venguda una prioritat majora de la màger part deis [[armada]]s pus importantas de la [[planeta]]. D'efiech, un robòt podriá permetre de missions dins d'endrechs perilhós sensa expausar d'èssers umans ai tirs de l'adversari. A tèrme lòng, certanei teoricians pensan que serà egalament possible d'aver de robòts militars autonòms dirigits per una [[intelligéncia artificiala]]. Pasmens, aquò pausa de questions importantas quant au drech de la guèrra. A l'ora d'ara, aquela [[robòt|robotizacion]] es encara limitada. Lo domeni pus avançat es aqueu de la [[guèrra aeriana]] amb lo [[dròne]]. Pauc costós e capable de volar plusors [[ora]]s, lei drònes son desenant utilizats per de missions de reconoissença, de susvelhança e d'ataca au sòu. Pasmens, son encara fòrça vulnerables ai defensas antiaerianas. == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> pxzlil2esqebxc7lmv8kaf1o0mc6eav 2328308 2328307 2022-08-14T15:34:23Z Nicolas Eynaud 6858 /* Vèrs la robotizacion dau prat batalhier */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== {{veire|Robòt militar}} [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|[[Dròne]] militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] Dempuei lo començament dau sègle XXI, la [[robòt|robotizacion]] dau [[batalha|prat batalhier]] sembla èsser venguda una prioritat majora de la màger part deis [[armada]]s pus importantas de la [[planeta]]. D'efiech, un robòt podriá permetre de missions dins d'endrechs perilhós sensa expausar d'èssers umans ai tirs de l'adversari. A tèrme lòng, certanei teoricians pensan que serà egalament possible d'aver de robòts militars autonòms dirigits per una [[intelligéncia artificiala]]. Pasmens, aquò pausa de questions importantas quant au drech de la guèrra. A l'ora d'ara, aquela [[robòt|robotizacion]] es encara limitada. Lo domeni pus avançat es aqueu de la [[guèrra aeriana]] amb lo [[dròne]]. Pauc costós e capable de volar plusors [[ora]]s, lei drònes son desenant utilizats per de missions de reconoissença, de susvelhança e d'ataca au sòu. Pasmens, son encara fòrça vulnerables ai defensas antiaerianas. == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> ojtcrfprpm3kjy44rmk5yisdh3te74x 2328309 2328308 2022-08-14T15:34:53Z Nicolas Eynaud 6858 /* La generalizacion dei tecnologias de l'informacion */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== {{veire|Tecnologias de l'informacion}} [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== {{veire|Robòt militar}} [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|[[Dròne]] militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] Dempuei lo començament dau sègle XXI, la [[robòt|robotizacion]] dau [[batalha|prat batalhier]] sembla èsser venguda una prioritat majora de la màger part deis [[armada]]s pus importantas de la [[planeta]]. D'efiech, un robòt podriá permetre de missions dins d'endrechs perilhós sensa expausar d'èssers umans ai tirs de l'adversari. A tèrme lòng, certanei teoricians pensan que serà egalament possible d'aver de robòts militars autonòms dirigits per una [[intelligéncia artificiala]]. Pasmens, aquò pausa de questions importantas quant au drech de la guèrra. A l'ora d'ara, aquela [[robòt|robotizacion]] es encara limitada. Lo domeni pus avançat es aqueu de la [[guèrra aeriana]] amb lo [[dròne]]. Pauc costós e capable de volar plusors [[ora]]s, lei drònes son desenant utilizats per de missions de reconoissença, de susvelhança e d'ataca au sòu. Pasmens, son encara fòrça vulnerables ai defensas antiaerianas. == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> 0w61kmo74z361iela09tsvjhr6e618x 2328310 2328309 2022-08-14T15:35:32Z Nicolas Eynaud 6858 /* La revolucion nucleara */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === {{veire|Arma nucleara}} Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== {{veire|Tecnologias de l'informacion}} [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== {{veire|Robòt militar}} [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|[[Dròne]] militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] Dempuei lo començament dau sègle XXI, la [[robòt|robotizacion]] dau [[batalha|prat batalhier]] sembla èsser venguda una prioritat majora de la màger part deis [[armada]]s pus importantas de la [[planeta]]. D'efiech, un robòt podriá permetre de missions dins d'endrechs perilhós sensa expausar d'èssers umans ai tirs de l'adversari. A tèrme lòng, certanei teoricians pensan que serà egalament possible d'aver de robòts militars autonòms dirigits per una [[intelligéncia artificiala]]. Pasmens, aquò pausa de questions importantas quant au drech de la guèrra. A l'ora d'ara, aquela [[robòt|robotizacion]] es encara limitada. Lo domeni pus avançat es aqueu de la [[guèrra aeriana]] amb lo [[dròne]]. Pauc costós e capable de volar plusors [[ora]]s, lei drònes son desenant utilizats per de missions de reconoissença, de susvelhança e d'ataca au sòu. Pasmens, son encara fòrça vulnerables ai defensas antiaerianas. == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> igfmj95f2ey18yk4isrs0jacyivjhlh 2328361 2328310 2022-08-14T19:58:13Z Nicolas Eynaud 6858 /* Armas d'abatatge */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === {{veire|Arma nucleara}} Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== {{veire|Tecnologias de l'informacion}} [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== {{veire|Robòt militar}} [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|[[Dròne]] militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] Dempuei lo començament dau sègle XXI, la [[robòt|robotizacion]] dau [[batalha|prat batalhier]] sembla èsser venguda una prioritat majora de la màger part deis [[armada]]s pus importantas de la [[planeta]]. D'efiech, un robòt podriá permetre de missions dins d'endrechs perilhós sensa expausar d'èssers umans ai tirs de l'adversari. A tèrme lòng, certanei teoricians pensan que serà egalament possible d'aver de robòts militars autonòms dirigits per una [[intelligéncia artificiala]]. Pasmens, aquò pausa de questions importantas quant au drech de la guèrra. A l'ora d'ara, aquela [[robòt|robotizacion]] es encara limitada. Lo domeni pus avançat es aqueu de la [[guèrra aeriana]] amb lo [[dròne]]. Pauc costós e capable de volar plusors [[ora]]s, lei drònes son desenant utilizats per de missions de reconoissença, de susvelhança e d'ataca au sòu. Pasmens, son encara fòrça vulnerables ai defensas antiaerianas. == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === Leis [[arma d'abatatge|armas d'abatatge]] son destinadas a la mesa a mòrt d'un [[animau]], magerament dins lei [[tuador]]s. Lo [[pistolet d'abatatge]] es un exemple d'arma d'aquela categoria. === Armas de caça === === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> i1b4b7rwusz9f59i84ck2kcmqp1g651 2328362 2328361 2022-08-14T20:12:26Z Nicolas Eynaud 6858 /* Armas de caça */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === {{veire|Arma nucleara}} Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== {{veire|Tecnologias de l'informacion}} [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== {{veire|Robòt militar}} [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|[[Dròne]] militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] Dempuei lo començament dau sègle XXI, la [[robòt|robotizacion]] dau [[batalha|prat batalhier]] sembla èsser venguda una prioritat majora de la màger part deis [[armada]]s pus importantas de la [[planeta]]. D'efiech, un robòt podriá permetre de missions dins d'endrechs perilhós sensa expausar d'èssers umans ai tirs de l'adversari. A tèrme lòng, certanei teoricians pensan que serà egalament possible d'aver de robòts militars autonòms dirigits per una [[intelligéncia artificiala]]. Pasmens, aquò pausa de questions importantas quant au drech de la guèrra. A l'ora d'ara, aquela [[robòt|robotizacion]] es encara limitada. Lo domeni pus avançat es aqueu de la [[guèrra aeriana]] amb lo [[dròne]]. Pauc costós e capable de volar plusors [[ora]]s, lei drònes son desenant utilizats per de missions de reconoissença, de susvelhança e d'ataca au sòu. Pasmens, son encara fòrça vulnerables ai defensas antiaerianas. == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === Leis [[arma d'abatatge|armas d'abatatge]] son destinadas a la mesa a mòrt d'un [[animau]], magerament dins lei [[tuador]]s. Lo [[pistolet d'abatatge]] es un exemple d'arma d'aquela categoria. === Armas de caça === Leis [[arma de caça|armas de caça]] son destinadas a capturar ò a tuar un [[animau]] fèr. Aquela categoria es probablament la pus anciana. Per de rasons de seguretat, la màger part deis [[arma de caça|armas de caça]] son d'[[arma de git|armas de git]] ([[javelina]], [[arc]], [[sarbacana]], [[aubaresta]], [[fusiu]]...). Pasmens, existís quauqueis [[arma blanca|armas blancas]] destinadas a un usatge particular ([[espieut]], [[lança]]...). Uei, leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] son vengudas predominantas car permèton de combinar ataca a distància e poissança de fuòc. === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> 03hjfg9yfuayj8fooa54csyxhzt20cu 2328363 2328362 2022-08-14T20:14:22Z Nicolas Eynaud 6858 /* Armas de caça */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === {{veire|Arma nucleara}} Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== {{veire|Tecnologias de l'informacion}} [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== {{veire|Robòt militar}} [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|[[Dròne]] militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] Dempuei lo començament dau sègle XXI, la [[robòt|robotizacion]] dau [[batalha|prat batalhier]] sembla èsser venguda una prioritat majora de la màger part deis [[armada]]s pus importantas de la [[planeta]]. D'efiech, un robòt podriá permetre de missions dins d'endrechs perilhós sensa expausar d'èssers umans ai tirs de l'adversari. A tèrme lòng, certanei teoricians pensan que serà egalament possible d'aver de robòts militars autonòms dirigits per una [[intelligéncia artificiala]]. Pasmens, aquò pausa de questions importantas quant au drech de la guèrra. A l'ora d'ara, aquela [[robòt|robotizacion]] es encara limitada. Lo domeni pus avançat es aqueu de la [[guèrra aeriana]] amb lo [[dròne]]. Pauc costós e capable de volar plusors [[ora]]s, lei drònes son desenant utilizats per de missions de reconoissença, de susvelhança e d'ataca au sòu. Pasmens, son encara fòrça vulnerables ai defensas antiaerianas. == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === Leis [[arma d'abatatge|armas d'abatatge]] son destinadas a la mesa a mòrt d'un [[animau]], magerament dins lei [[tuador]]s. Lo [[pistolet d'abatatge]] es un exemple d'arma d'aquela categoria. === Armas de caça === [[Fichièr:Bockdoppelflinte JB.jpg|thumb|right|[[Fusiu de caça]] de dos canons superpausats.]] Leis [[arma de caça|armas de caça]] son destinadas a capturar ò a tuar un [[animau]] fèr. Aquela categoria es probablament la pus anciana. Per de rasons de seguretat, la màger part deis [[arma de caça|armas de caça]] son d'[[arma de git|armas de git]] ([[javelina]], [[arc]], [[sarbacana]], [[aubaresta]], [[fusiu]]...). Pasmens, existís quauqueis [[arma blanca|armas blancas]] destinadas a un usatge particular ([[espieut]], [[lança]]...). Uei, leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] son vengudas predominantas car permèton de combinar ataca a distància e poissança de fuòc. === Armas civilas === === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> 0hj4m6tqlyit776vgvenu7u9zoifry4 2328364 2328363 2022-08-14T20:28:13Z Nicolas Eynaud 6858 /* Armas civilas */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{Article en construccion}} Una '''arma''' es un objècte qu'es utilizat per causar de daumatges, mentaus o fisics, a un individú o una estructura. == Istòria == === Lo periòde deis armas blancas === ==== Lei armas preïstoricas ==== Segon lei conoissenças actualas, leis armas pus ancianas identificadas per leis [[arqueologia|arqueològs]] foguèron fabricadas durant lo [[Paleolitic Inferior]]. Èran de [[javelina]]s ò d'[[espieut]]s destinats a la [[caça]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Cattelain et Claire Bellier, ''La Chasse dans la Préhistoire'', Cedarc, coll. « Guides archéologiques du Malgré-Tout », 2002, pp. 12-13.</ref>. Datan d'au mens [[-400000|{{formatnum:400000}} ans]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' R. Dennell, « The world's oldest spears », ''Nature'', vol. 385, n+ 27, 1997, pp. 767-768.</ref>. La [[fusta]], la [[pèira]] e l'[[òs]] foguèron lei materiaus principaus per la fabricacion dei premiereis armas e la [[caça]] e la [[pesca]] foguèron probablament lei motors de l'innovacion. En particular, la [[domesticacion]] dau [[can]] aguèt un ròtle important car modifiquèt lei [[tactica]]s de caça<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Pat Shipman, « Do the eyes have it? Dog domestication may have helped humans thrive while Neandertals declined », ''American scientist'', vol. 100, n° 3, 2012, p. 198.</ref>. Lei progrès en matèria de talha de la pèira permetèron tanben d'aumentar l'eficacitat de l'armament. Puei, vèrs [[-12800|12800 avC]], se debanèt una autra evolucion importanta amb l'[[invencion]] de l'[[arc]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' E. Ghesquière e G. Marchand, ''Le Mésolithique en France - Archéologie des derniers chasseurs-cueilleurs'', La Découverte, Inrap, 2010.</ref>. Remplacèt lo [[propulsor]], aparegut vèrs [[-35000|35000 avC]], que permetiá d'aumentar la portada dei [[javelina]]s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Gwenn Rigal, ''Le temps sacré des cavernes'', José Corti, 2016, pp. 80-81.</ref>. Au [[Neolitic]], lo desvolopament de l'[[agricultura]] e l'aparicion dei resèrvas de [[gran]] entraïnèron probablament l'aparicion de la [[guèrra]]. D'efiech, dins mai d'una region, aquò menèt a la formacion d'una classa de guerriers mai ò mens especializats dins lo combat. Pauc a pauc, leis armas utilizadas per la [[caça]] ò per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]] evolucionèron per donar naissença a d'armas dedicadas a la guèrra. Per exemple, es lo cas de la [[lança]] que foguèt concebuda a partir de l'[[espieut]] e de la [[javelina]]. La « fàcia de la guèrra » de l'[[Estendard d'Ur]], data de [[-2500|2500 avC]], illustra aquela transformacion. ==== La diversificacion deis armas ==== [[Fichièr:Roman legion at attack.jpg|thumb|right|Reconstitucion modèrna de soudats [[Empèri Roman|romans]].]] Tre l'[[Antiquitat|Antiquitat Auta]], l'armament de contacte, utilizat per l'[[infantariá]] ò la [[cavalariá]], conoguèt una diversificacion importanta. En particular, au nivèu ofensiu, se fau nòtar l'invencion de l'[[espasa]] ([[-3100|3100 avC]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Syed Ramsey, ''Tools of War. History of Weapons in Ancient Times'', Alpha Editions, 2016, p. 121.</ref>) e de la [[pica (arma)|pica]] ([[milleni III avC]]). Au nivèu defensiu, se desvolopèt l'usatge dei [[bloquier]]s, dei [[cuirassa]]s e dei [[casco]]s tre lo [[milleni III avC]]. De mai, plusors pòbles menèron de recèrcas per crear d'armas adaptadas a sei besonhs. Ansin, lei [[legion romana|legionaris romans]] adoptèron lo [[gladi]], una espasa corta destinada au combat en formacion compacta. En revènge, la cavalariá [[Reiaume de Macedònia|macedoniana]] utilizèt lo [[kopis]], una espasa espessa e pesuca permetent de portar de còps violents a la tèsta d'un fantassin enemic. Leis armas de git conoguront una evolucion similara amb l'aparicion d'arcs unicament destinats a la [[guèrra]]. A partir dau [[sègle VI avC]] en [[Republica Populara de China|China]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Mike Loades, ''The Crossbow'', Osprey, 2018.</ref> e dau sègle V avC en [[Grècia antica|Grècia]], foguèron concurrenciats per l'[[aubaresta]]. Fòrça modèls d'aqueleis armas foguèron concebuts durant lei sègles seguents amb de variacions importantas de poissança e de cadéncia de tir. Per exemple, se pòu citar lo [[chu ko nu]] chinés, un aubaresta de repeticion que podiá tirar 10 trachs en 15 s<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Loïc Leymerégie, « La Chu Ko Nu, arbalète chinoise à répétition, peu puissante mais mortelle », ''Guerres & Histoire'', n °59, febrier de 2021, pp. 70-71.</ref>. Aqueu fenomèn de diversificacion continuèt durant l'[[Edat Mejana]] en causa de l'evolucion de l'art de la [[guèrra]]. En [[Euròpa]], la guèrra venguèt lo pretzfach d'un elèit reduch, principalament constituit de chivaliers e de [[mercenari]]s. Plusors armas de guèrra foguèron melhoradas durant aqueu periòde mai son còst aumentèt tanben en proporcion. Per exemple, la fabricacion d'una armadura complèta de la fin de l'[[Edat Mejana]] èra una causa reservada a l'[[aristocracia]] auta. En parallèl, lo menejament de certaneis armas, coma leis [[aubaresta]]s e leis [[arc]]s de guèrra, necessitèt egalament un entraïnament regular per permetre d'obtenir de resultats eficaç sus lo [[batalha|prat batalhier]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Claude Gaier, « Quand l'arbalète était une nouveauté : Réflexions sur son rôle militaire du Xe au XIIIe siècle », ''Le Moyen Âge'', t. XCIX, n° 2, 1993, pp. 201-230.</ref>. Lor usatge foguèt donc limitat a de tropas especializadas coma leis arquiers anglés de la [[Guèrra de Cent Ans]] ([[1337]]-[[1453]])<ref>Pasmens, en parallèl deis armas destinadas a la guèrra, existiá d'arcs e d'aubarestas pus simples qu'èran utilizats per de populacions civilas ò per de [[milícia|milicians]] pauc entraïnats. Aquelei modèls èran ben mens poderós e sovent pus fragils.</ref>. ==== L'aparicion de l'artilhariá ==== Segon lei conoissenças actualas, l'[[artilhariá]] apareguèt en [[Republica Populara de China|China]] au [[sègle IV avC]] durant lo [[Periòde dei Reiaumes Combatents]] e en [[Grècia antica|Grècia]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Tracey Elizabeth Rihll, ''The Catapult: A History'', Westholme Publishing, 2007.</ref>. Pasmens, d'autors chinés e grècs, coma [[Eron d'Alexàndria]] († [[sègle I apC]]), mencionan de maquinas de sètge pus vièlhas. Aqueleis armas utilizavan la [[fòrça]] de torsion d'un [[ressòrt]] o d'una [[còrda]] per propulsar un projectil. Puei, durant l'[[Edat Mejana]], se desvolopèt l'usatge de còntrapés. Aquò permetèt de facilitar la fabricacion dei [[maquina]]s e d'aumentar lei performàncias. Per exemple, un [[trabuc]] medievau èra capable de tirar un projectil de 20 a 120 [[quilograma|kg]] a una distància de 200 a 450 [[mètre|m]]. Pasmens, la construccion d'una tala arma èra un pretzfach complèx que necessitava d'assemblar plusors esséncias de [[fusta]]<ref>Aguèt un ròtle major dins l'emergéncia de l'[[engenhariá]].</ref>. === La revolucion de la pouvera === ==== Lo declin deis armas blancas ==== [[Fichièr:Wheellock pistol or 'Puffer'.jpg|thumb|right|[[Pistolet]] de la fin dau sègle XVI.]] Probablament inventada au [[sègle VII]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michel Rival, ''Grandes Inventions de l'humanité'', 2005, Larousse.</ref>, la [[pouvera]] aguèt pas d'aplicacions militaras avans lei [[Sègle XI|sègles XI]] ò [[Sègle XII|XII]]. Per exemple, en [[1132]], foguèt utilizada una mena de [[lança-flamas]] constituida de tubes de [[bambó]] emplits de pouvera<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Joseph Needham, ''Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic'', Cambridge University Press, 1986, p. 222.</ref><ref>En [[Euròpa]], de [[lança-flamas]] eficaç foguèron tanben utilizats per la marina [[Empèri Bizantin|bizantina]] durant l'[[Edat Mejana]] ([[fuòc grèc]]).</ref>. L'[[arma de fuòc]] pus anciana sembla datar dau [[sègle XIII]]. A partir de la segonda mitat dau sègle XV, èran vengudas frequentas sus lei [[batalha|prats batalhiers]] d'[[Euròpa]] e d'[[Asia]]. I prenguèron lo ròtle tengut per leis [[arma blanca|armas blancas]] e [[arma de git|armas de git]]. Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] se devesiguèron rapidament en dos grops distints. Lo premier recampa leis armas leugieras destinadas a l'equipament personau dau combatent. Lo [[pistolet]], l'[[arcabusa]], lo [[mosquet]] e lo [[fusiu]] son d'exemples d'armas d'aqueu tipe. Dins la segonda categoria, se tròban leis armas collectivas que remplacèron l'[[artilhariá nevrobalistica]]. Lo [[canon]] es la pus coneguda mai d'armas de fuòc pesucas, coma la [[roqueta]], son pus vièlhas<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Peter Lorge, Warfare in China to 1600, Routledge, 2005, p. 379.</ref>. Au sègle XVIII, l'eficacitat e la produccion deis armas de fuòc aumentèron fòrça amb l'adopcion de règlas d'estandardizacion dau materiau ([[sistèma Gribeauval]]). ==== Lo perfeccionament deis armas de fuòc ==== [[Fichièr:44henryammo.jpg|thumb|right|Cartocha metallica de percussion centrala permetent de tirar de [[bala Minié|balas Minié]] ([[.44 Henry]]).]] Durant lo sègle XIX, plusors invencions menèron a l'aparicion d'armas de fuòc que prefiguran leis armas modèrnas. La premiera es aquela de la [[percussion centrala]] qu'autorizèt lo recargament per la [[culassa]]. L'aparicion dau [[canon raiat]] foguèt la segonda transformacion majora dau periòde. Capable d'estabilizar la trajectòria d'un projectil cilindric, aquelei [[canon]]s entraïnèron l'abandon dei balas esfericas. Ansin, en [[1848]], la [[bala Minié]] marquèt una revolucion dins lo combat terrèstre en permetent de tirs precís e letau fins a 450 [[mètre|m]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' John Keegan, ''la guerre de Sécession'', Place des éditeurs, 2011.</ref>. Entre [[1845]] e [[1860]], l'invencion de plusors modèls de cartocha metallica de percussion centrala permetèt de resòuvre lo problema de l'estocatge dei municions qu'èran encara sovent fachas de [[papièr|papier]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' T. J. Treadwell, ''Metallic Cartridges, (Regulation and Experimental,) as Manufactured and Tested at the Frankford Arsenal'', United States Government Printing Office, 1873, p. 9.</ref>. Enfin, a la fin dau sègle, la descubèrta de la [[pouvera sens fumada]] donèt la possibilitat de crear de municions pus pichonas mai pus poderosas. Sus lo prat batalhier, l'abséncia de fumada après un tir facilitèt lo [[camoflatge]] dei tropas. L'[[artilhariá]] integrèt tanben aqueleis evolucions. De mai, l'[[acièr|acier]] remplacèt lo [[bronze]] dins la fabricacion dei [[canon]]s. Aquò permetèt d'aumentar la portada dei tirs e de concebre d'[[obús]] portaires de cargas [[explosiu|explosivas]]. Ansin, a partir de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), la poissança de l'[[artilhariá]] venguèt mai e mai visibla durant lei combats. Per exemple, en [[1870]], a la [[batalha de Sedan (1870)|batalha de Sedan]], lei [[canon]]s [[Prússia|prussians]] arrestèron una carga de la [[cavalariá]] [[França|francesa]]. Lo desvolopament de l'[[automatisme]] foguèt un autre aspècte de la transformacion deis armas de fuòc durant lo sègle XIX. Premier, favorizèt l'aparicion de la [[mitralhièra]]. Pasmens, aquela invencion aguèt de dificultats per s'impausar en causa de problemas conceptualas quant a sa plaça dins lei combats. Après d'observacions durant lei guèrras [[colonialisme|colonialas]] e la [[Guèrra Russojaponesa]] ([[1904]]-[[1905]]), d'idèas per l'utilizar en sostèn de l'[[infantariá]] foguèron pauc a pauc validadas per cada armada. Dins aquò, aqueu procès s'acabèt pas avans [[1914]]. Ansin, l'evolucion pus importanta regardèt la cadéncia de tir dei [[fusiu]]s e dei [[canon]]s. Venguèt impossible per l'[[infantariá]] ò per la [[cavalariá]] de « passar lo fuòc ». En plaça, lei tropas deguèron desenant s'escondre sus lo prat batalhier per defugir una destruccion quasi instantanèa per l'enemic<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Quentin Censier, ''Observer, théoriser, évoluer : De 1870 à 1914 - Sur le champ'', 13 de junh de 2020, [https://www.youtube.com/watch?v=zsj-ZSR09Qo].</ref>. === L'industrializacion de l'armament === ==== La Premiera Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:NiD.29 du 33e RAM.jpg|thumb|right|[[Avion]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]].]] Leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] conoguèron de progrès [[tecnologia|tecnics]] limitats pendent la [[Premiera Guèrra Mondiala]] ([[1914]]-[[1918]]). Lo besonh d'una cadéncia de tir auta i validèt l'usatge creissent d'armas semiautomaticas ò automaticas coma lei [[fusiu|fusiu de guèrra]], lei [[fusiu mitralhaire|fusius mitralhaires]], lei [[mitralhièra]]s e lei [[pistolet mitralhaire|pistolets mitralhaires]]. Lei [[calibre]]s pichons aguèron tanben un interès en facilitant lo transpòrt dei [[municion]]s vèrs lo frònt. La [[granada (arma)|granada]] faguèt egalament son retorn dins l'armament de basa dau fantassin<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony Saunders, ''Reinventing Warfare 1914–18: Novel Munitions and Tactics of Trench Warfare'', A&C Black, 2012, pp. 25-40.</ref>. La novetat principala foguèt l'utilizacion de veïculs [[motor]]izats. L'exemple pus famós es aqueu dau [[carri de combat]], constituit d'un armament poderós montat sus un quadre [[blindatge|blindat]], que tenguèt un ròtle important dins la victòria deis armadas aliadas en [[1918]]. Pasmens, se fau tanben nòtar lo desvolopament de l'[[avion|aviacion]], amb l'aparicion dau [[avion de caça|caçaire]] e dau [[bombardièr|bombardier]] que remplacèron lo [[dirigible militar]], e la generalizacion dau [[sosmarin]] e dei naviris d'escòrta dins leis operacions maritimas. Aquel usatge dau [[motor]] remplacèt a cha pauc lo [[cavau]] dins la guèrra terrèstra, çò qu'entraïnèt lo declin definitiu de la [[cavalariá]]<ref>Pasmens, lo cavau demorèt fòrça utilizat per la [[logistica]] militara fins a [[1945]].</ref>. Lei [[Premiera Guèrra Mondiala|combats de 1914-1918]] revelèron egalament un aspècte novèu de la guèrra amb l'utilizacion massisa de l'[[arma quimica]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Daniel Iagolnitzer e Vincent Rivasseau, ''La science et la guerre : la responsabilité des scientifiques'', Éditions L'Harmattan, 2006.</ref>. En despiech de la mesa en plaça rapida de mejans de proteccion coma lei [[masca de gas|mascas de gas]], lei gas de combat infligiguèron de bleçaduras grèvas a de centenaus de miliers de combatents. La remembrança d'aqueleis armas empachèt sa reutilizacion durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. ==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== [[Fichièr:Beach in Northern France - DPLA - 5832b216b183a1f528697b92310f39e3.jpg|thumb|right|Lo [[desbarcament de Normandia]] es una bòna illustracion de l'evolucion de l'armament durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]].]] Durant la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]), leis armas novèlas de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], es a dire lei [[blindatge|blindats]] e leis [[avion]]s, conoguèron de perfeccionaments fòrça importants. En particular, lo [[Panzer V]] prefigurèt lo [[carri de combat|carri de combat principau]] modèrne e lo [[Messerschmitt Me 262]] foguèt lo premier [[avion de reaccion]] operacionau. Consequéncia dau desvolopament dau [[bombardier]], lo [[missil]] foguèt tanben inventat durant aqueu conflicte. En revènge, d'autrei domenis veguèron d'innovacions radicalas que transformèron lo combat. Per exemple, en matèria de deteccion dei fòrças enemigas, lo [[radar]] e lo [[sonar]] permetèron de facilitar la recèrca deis [[avion]]s e dei [[sosmarin]]s. La lucha anticarri, unicament d'armas primitivas en [[1918]], descurbiguèt l'interès de la [[roqueta]] e de la [[carga vueja]]. En particular, la combinason d'aquelei dos elements donèt naissença au [[lança-roquetas]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Pierre Grumberg, « Le bazooka, l'arme antichar en tube », ''Guerres & Histoire'', n° 19, junh de 2014, p. 67.</ref>. Enfin, dins leis operacions terrèstres, l'usatge novèu dei tropas aeroportadas entraïnèt la concepcion d'armas leugieras adaptadas a aqueu tipe de combat. Dins leis operacions navalas, lo [[pòrta-avions]] venguèt lo naviri de superficia dominant e leis imperatius de la [[lucha antisosmarina]] e de la [[defensa antiaeriana]] dei flòtas confiermèron l'importància deis unitats d'escòrta coma lo [[destroièr]]. Coma lei [[carri de combat|carris]], lei [[sosmarin]]s gardèron un ròtle similar au conflicte de [[1914]]-[[1918]] mai sei performàncias aumentèron. L'invencion dau [[schnòrchel]] marquèt una evolucion importanta en permetent ai submergibles de navegar en immersion durant de periòdes lòngs. Pasmens, sa mesa en òbra foguèt tròp tardiva per aver una influéncia sus l'eissida de la [[Batalha de l'Atlantic (1939-1945)|batalha de l'Atlantic]]. === La revolucion nucleara === {{veire|Arma nucleara}} Utilizada per lo premier còp en [[1945]], l'[[arma nucleara]] marquèt una revolucion novèla en matèria d'armament. D'efiech, gràcias a una bomba unica, venguèt possible de destrurre una [[vila]] importanta e de tuar una part significativa de seis abitants. Durant la [[Guèrra Freja]] qu'opausèt [[USA|Estatsunidencs]] e [[URSS|Sovietics]], d'ogivas nuclearas foguèron plaçadas dins de [[missil]]s de portada lònga. Aquò entraïnèt una transformacion de la nocion de conflicte car una confrontacion dirècta entre poissanças nuclearas venguèt quasi impossibla. Ben protegits dins de [[sosmarin]]s ò de [[silo]]s enterrats, lei missils nuclears son fòrça malaisats de tocar, compres per una ataca nucleara. Ansin, una poissança nucleara garda la capacitat de repòstar a tota ofensiva d'aqueu tipe. Dich [[equilibri de la terror]], aqueu principi desplacèt lo combat dins d'autrei domenis coma l'[[economia]], la [[cultura]] ò l'[[ideologia]]. === Lei desvolopaments recents === ==== La generalizacion dei tecnologias de l'informacion ==== {{veire|Tecnologias de l'informacion}} [[Fichièr:FELIN-openphotonet PICT6047.jpg|thumb|right|Soudat assostat, equipat d'una tenguda [[FELIN]], que realiza un tir sensa quitar sa proteccion.]] Lo desvolopament dei [[tecnologias de l'informacion]] durant la darriera partida dau sègle XX aguèt d'efiechs sus la [[guèrra]] e sus la concepcion deis armas e dei sistèmas de combat. Lo melhorament dei comunicacions èra l'objectiu premier d'aquela integracion. Pasmens, aquelei tecnicas pòdon tenir d'autrei ròtles. En particular, son capablas de facilitar la deteccion de l'enemic ò una presa de decision. En revènge, es necessari de lei protegir còntra lei mejans de [[guèrra electronica]] de l'adversari. La tenguda de combat [[FELIN]] de l'armada francesa es un exemple d'aqueu tipe de sistèmas. Basada sus d'equipaments capables de comunicar amb totei leis autreis armas dei fòrças francesas, intègra un ordinator capable de tractar d'informacions e una alimentacion. Permet de melhorar la comunicacion, l'observacion, la proteccion, la mobilitat e la letalitat dau fantassin. ==== Vèrs la robotizacion dau prat batalhier ==== {{veire|Robòt militar}} [[Fichièr:Twuav 13 02.jpeg|thumb|[[Dròne]] militar [[General Atomics MQ-1 Predator|MQ-1 Predator]].]] Dempuei lo començament dau sègle XXI, la [[robòt|robotizacion]] dau [[batalha|prat batalhier]] sembla èsser venguda una prioritat majora de la màger part deis [[armada]]s pus importantas de la [[planeta]]. D'efiech, un robòt podriá permetre de missions dins d'endrechs perilhós sensa expausar d'èssers umans ai tirs de l'adversari. A tèrme lòng, certanei teoricians pensan que serà egalament possible d'aver de robòts militars autonòms dirigits per una [[intelligéncia artificiala]]. Pasmens, aquò pausa de questions importantas quant au drech de la guèrra. A l'ora d'ara, aquela [[robòt|robotizacion]] es encara limitada. Lo domeni pus avançat es aqueu de la [[guèrra aeriana]] amb lo [[dròne]]. Pauc costós e capable de volar plusors [[ora]]s, lei drònes son desenant utilizats per de missions de reconoissença, de susvelhança e d'ataca au sòu. Pasmens, son encara fòrça vulnerables ai defensas antiaerianas. == Classificacion deis armas == === Armas d'abatatge === Leis [[arma d'abatatge|armas d'abatatge]] son destinadas a la mesa a mòrt d'un [[animau]], magerament dins lei [[tuador]]s. Lo [[pistolet d'abatatge]] es un exemple d'arma d'aquela categoria. === Armas de caça === [[Fichièr:Bockdoppelflinte JB.jpg|thumb|right|[[Fusiu de caça]] de dos canons superpausats.]] Leis [[arma de caça|armas de caça]] son destinadas a capturar ò a tuar un [[animau]] fèr. Aquela categoria es probablament la pus anciana. Per de rasons de seguretat, la màger part deis [[arma de caça|armas de caça]] son d'[[arma de git|armas de git]] ([[javelina]], [[arc]], [[sarbacana]], [[aubaresta]], [[fusiu]]...). Pasmens, existís quauqueis [[arma blanca|armas blancas]] destinadas a un usatge particular ([[espieut]], [[lança]]...). Uei, leis [[arma de fuòc|armas de fuòc]] son vengudas predominantas car permèton de combinar ataca a distància e poissança de fuòc. === Armas civilas === [[Fichièr:Chicago Police helmet & billy-club.jpg|thumb|right|Armas civilas d'un [[polícia|policier]] de [[Chicago]] en [[1968]].]] Leis armas tengudas per de civius aguèron d'usatge variats. A temps passat, la màger part deis individús èran mai ò mens armats car fòrça [[otís]], especialament aqueleis utilizadas per lei trabalhs [[agricultura|agricòlas]], podián servir d'armas per faciar de pilhaires ò de [[bregandatge|bregands]]. La demenicion de la violéncia e lo melhorament dei fòrças de seguretat entraïnèron una reduccion de la quantitat d'armas en circulacion dins la populacion. De mai, dins fòrça [[país]], la possession d'armas es desenant enquadrada per la [[lei|lèi]]. D'un biais generau, leis armas civilas modèrnas son destinadas a agarrir una persona, a s'aparar còntra una ataca ò a mantenir l'òrdre public. Per aquò, dèvon èsser discrètas, dissuasivas e relativament pauc letalas. Lei [[cotèu]]s, lei [[tonfa]]s e lei [[calòssa]]s son d'armas d'aqueu tipe. Existís un cas particular d'arma civila que son leis [[arma d'aparat|armas d'aparat]]. Destinadas a onorar un individú, son sovent d'armas [[tradicion]]alas ornadas de decoracions mai ò mens importantas. Rarament afiladas, aqueleis armas son normalament pas concebudas per lo combat. === Armas de guèrra === ==== Armas de contacte ==== ==== Armas de git ==== ==== Armas de fuòc leugieras ==== <gallery> Fichièr:M9-pistolet.jpg|[[Pistolet]] Fichièr:Taurus-605-left.jpg|[[Revòuver]] Fichièr:Simonow SKS 45 noBG.jpg|[[Fusiu|Fusiu de guèrra]] Fichièr:SVD Dragunov.jpg|[[Fusiu|Fusiu de precision]] Fichièr:Hkmp5count-terr-wiki.jpg|[[Pistolet mitralhaire]] Fichièr:Sturmgewehr 44.jpg|[[Fusiu d'assaut]] Fichièr:Defensive fragmentation grenade 16 type WWI.png|[[Granada (arma)|Granada]] </gallery> ==== Armas de fuòc pesucas ==== <gallery> Fichièr:MG34.jpg|[[Mitralhièra]] Fichièr:Bundesarchiv Bild 104-0669, Übung deutscher Soldaten mit Flammenwerfer.jpg|[[Lança-flamas]] Fichièr:British soldiers firing flares to illuminate enemy positions, Basra. MOD 45147840.jpg|[[Mortièr (arma)|Mortier]] Fichièr:ParkPatriot2015part6-42.jpg|[[Canon]] Fichièr:French TRF1 155 mm, live-fire exercise for Combined Endeavor 2013 .jpg|[[Obusièr|Obusier]] Fichièr:Army mlrs 1982 02.jpg|[[Lança-roquetas multiple]] Fichièr:GBU-10 shortly before it impacts a small boat during a training exercise.jpg|Tir d'una [[bomba]] Fichièr:Exocet-mil.jpg|Tir de [[missil]] </gallery> ==== Armas de defensa passiva ==== ==== Blindats ==== {{veire|Guèrra blindada}} <gallery> Fichièr:Challenger 2 Main Battle Tank patrolling outside Basra, Iraq MOD 45148325.jpg|[[Carri de combat|Carri de combat principau]] Fichièr:PT 76 7 DOW TBiU 12.jpg|[[Carri leugier]] Fichièr:VCBI-openphotonet PICT6027.JPG|[[Veïcul de combat d'infantariá]] Fichièr:Allied Spirit I 150126-A-LO967-001.jpg|[[Veïcul de transpòrt de tropas]] Fichièr:M109A6 Paladin UTARNG 2004 firing.jpg|[[Canon automotor]] Fichièr:Centauro Tank Iraq.jpg|[[Caçaire de carris]] </gallery> ==== Aviacion ==== <gallery> Fichièr:Ejercito del Aire Mirage F.1M.jpg|[[Avion de caça]] ([[Dassault Mirage F1|Mirage F1]]) Fichièr:MiG-31 Pichugin-1.jpg|[[Interceptor]] ([[Mig-31]]) Fichièr:Thunderbolt - Closeup.jpg|[[Avion d'ataca au sòu]] ([[Fairchild A-10 Thunderbolt II|A-10 Thunderbolt]]) Fichièr:F-4 Phantom in flight Apr 1982.jpg|[[Caçaire-bombardier]] ([[McDonnell Douglas F-4 Phantom II|F-4 Phantom]]) Fichièr:Tu-16badger 2.jpg|[[Bombardier|Bombardier estrategic]] ([[Tupolev TU-16]]) </gallery> ==== Marina ==== <gallery> Fichièr:USS Enterprise FS Charles de Gaulle.jpg|[[Pòrta-avions]] Fichièr:Slava-Cruiser-DN-SC-86-03642.JPEG|[[Crosaire]] Fichièr:USS John Paul Jones DDG-53.jpg|[[Destroièr]] Fichièr:FS Surcouf.jpg|[[Fregata (naviri)|Fregata]] Fichièr:MAGDEBURG 130-02 2008-03-04 03.jpg|[[Corveta]] Fichièr:Tapageuse-01.jpg|[[Patrolhaire]] Fichièr:Defense.gov News Photo 960703-N-00000-001.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear d'ataca]] Fichièr:Typhoon3.jpg|[[Sosmarin|Sosmarin nuclear lançaire d'engenhs]] </gallery> ==== Armas de destruccion massisa ==== <gallery> Fichièr:Castle Bravo 007.jpg|[[Explosion]] d'una [[arma nucleara]] Fichièr:Minuteman3launch.jpg|Tir d'un [[missil]] [[arma nucleara|nuclear]] Fichièr:Poison gas attack.jpg|Utilizacion de [[gas]] [[arma quimica|toxic]] durant la [[Premiera Guèrra Mondiala]] Fichièr:B-w-scientists.jpg|[[Laboratòri]] de recèrca militara sus d'[[arma biologica|agents patogèns]] </gallery> == Reglementacion == === Reglementacion internacionala === {{veire|Tractat sus lo comèrci deis armas}} === Legislacions nacionalas === == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Tractat sus lo comèrci deis armas]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> 08byuejf285pkifya15f5528mytetij 0 102259 2328316 2278306 2022-08-14T17:19:18Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Ronha | nom2 = ''Rognes'' | imatge = La digue du Moulin du Rossignol.jpg|290px | descripcion = La paissièra dau molin dau Rossinhòu | lògo = cap|150px | escut = Blason de la ville de Rognes (13).svg|60px | escais = | region ist = {{Provença}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment d'Ais de Provença|Ais de Provença]] | canton = de [[Pelissana|Peliçana]], <small>ancianament de [[Canton de Lambesc|Lambesc]]</small> | intercom = [[Metropòli d'Ais Marselha Provença]] SIREN 200054807 ([[Territòri dau País d'Ais|País d'Ais]]) | insee = 13082 | sitweb = | cp = 13840 | cònsol = Jean-François Corno | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = ''Rognens, Rognenques'' <br/>(en [[francés]]) | latitud = 43.6644736842 | longitud = 5.3467543860 | alt mej = 324 | alt mini = 160 | alt maxi = 501 | km² = 58.32 }} '''Ronha''' ò '''Ronhas''' (''Rognes'' en [[francés]]) es una [[comuna francesa|comuna]] [[Provença|provençala]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] dei [[Bocas de Ròse]] e la [[regions francesas|region]] de [[Provença-Aups-Còsta d'Azur]]. == Toponimia == Las fòrmas ancianas son ''de Rognas'' en 1092, ''de Roinas'', en 1118, ''de Ronhis'', en 1351. ''Ronhas'' vendriá d'un nom [[latin]] d'òme, ''Rŭnius'' o ''Ronius'', ''villa'' sosentendut (Dauzat e Rostaing), ''Runnius'' (los Féniés) <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 572</ref>{{,}}<ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 142</ref>. Ronhas èra donc probablament una anciana granda proprietat [[Antiquitat|antica]] qu'aviá per mèstre ''Rŭnius'', ''Ronius'' ò ''Runnius''. == Geografia == Ronha se situa sus lo pendís septentrionau de la cadena de [[Trevaressa]] e son territòri descend vèrs la vau de [[Durença]] qu'es situada au nòrd dau [[vilatge]]. Lei cimas pus autas se tròban donc dins lo sud onte certanei còlas passan 400 m d'[[altitud]] amb un maximom a 501 m. La [[selva|seuva]] [[seuva mediterranèa]] e lei zònas [[agricultura|agricòlas]], principalament de [[vinha]]s, dominan lo païsatge. Ges de [[riu]] important passa sus lo territòri de Ronha. Lo [[clima]] es de tipe [[clima mediterranèu|mediterranèu]]. Au nivèu [[geologia|geologic]], la particularitat dau vilatge es lo [[volcan de Bèuluòc]], situat au sud-èst, qu'es l'unic [[volcan]] present dins lei [[Bòcas dau Ròse]]. De tipe [[maar]], foguèt actiu i a 18,2 milions d'ans. Fòrça usat per l'[[erosion]], l'edifici principau a quasi disparegut. Pasmens, de jaç de [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]] ([[basalt]]...) son visiblas sus una zòna de 2 a 3 km². == Istòria == Lei traças de preséncia umana pus vièlhas identificadas sus lo territòri de Ronha datan de l'[[Antiquitat]]. Après la conquista romana de la region, de construccions foguèron edificadas sus la còla dau Fossat, benlèu en liame amb lei [[peiriera]]s esplechadas a aqueu periòde. Pasmens, l'[[istòria]] dau territòri es mau coneguda fins a la fin de l'[[Edat Mejana]]. D'efiech, au sègle XIV, plusors senhors de Ronha son mencionats dins de documents ([[Ricavi d'Alamanon]], [[Pèire d'Alamanon]]...). Membre d'un [[Ostau d'Alamanon|ostau poderós]] dins aquela partida de [[Provença]], ocupèron una plaça importanta dins la noblesa dau [[Comtat de Provença|Comtat]]. En particular, Ricavi e Pèire foguèron nomats [[amirau de Provença]]. Au sègle XVI, lo vilatge passèt dins lo domeni de l'[[Ostau d'Agoult]]. Demorèt un centre agricòla pron important per aver de cònsols. A la [[Revolucion Francesa]], la populacion recensada foguèt de {{formatnum:1919}} abitants. Declinèt lentament en causa de l'[[exòdi rurau]]. Lo [[Tèrratremol de Lambesc de 1909|tèrratrem de 1909]] agravèt la situacion car Ronha faguèt partida dei vilatges pus tocats per la [[catastròfa naturala|catastròfa]] amb 14 [[mòrt]]s. Ansin, après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], la populacion aviá demenit fins a un minimom de 918 estatjants en [[1921]]. Après un lòng periòde d'estagnacion, lo desvolopament dei zònas periurbanas situadas a l'entorn d'[[Ais de Provença|Ais]] entraïnèt una aumentacion rapida de la populacion que passèt de {{formatnum:1183}} abitants en [[1968]] a {{formatnum:4518}} en [[2006]]. Dempuei aquela data, la demografia sembla s'estabilizar. == Cultura == Una part significativa dau patrimòni culturau de Ronha foguèt destrucha per lo [[Tèrratremol de Lambesc de 1909|tèrratrem de 1909]], especialament dins lo quartier istoric dau Fossat. Pasmens, leis edificis pus solids an subreviscut coma la glèisa dau vilatge (bastida en [[1607]]) e doas capèlas. Lo territòri comuna assosta tanben lei rèstas d'un mausolèu roman dau sègle II apC, lei roïnas dau castèu medievau (destruch en [[1595]]) e un castèu de la fin dau sègle XVIII. Au nivèu [[gastronomia|gastronomic]], Ronha es una zòna de produccion de [[rabassa]] e, subretot, de [[vin]] ([[còstas d'Ais de Provença]]). == Annèxas == === Liames intèrnes === === Personalitats liadas a la comuna === === Bibliografia === * '''[[anglés|(en)]]''' Emmanuel Baroux, Nicola Alessandro Pino, Gianluca Valensise, Oona Scotti e Marc E. Cushing, « Source parameters of the 11 June 1909, Lambesc (Provence, southeastern France) earthquake: A reappraisal based on macroseismic, seismological, and geodetic observations », ''Journal of Geophysical Research'', vol. 108, B9, 30 de setembre de 2003. === Nòtas e referéncias === <references/> {{Portal Provença}} {{Comunas dei Bocas de Ròse}} [[Categoria:Comuna dei Bocas de Ròse]] [[Categoria:Comuna de Provença]] dvd50uwp9ozrmkokfgkzc35nhz2rs61 2328318 2328316 2022-08-14T17:21:12Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Ronha | nom2 = ''Rognes'' | imatge = La digue du Moulin du Rossignol.jpg|290px | descripcion = La paissièra dau molin dau Rossinhòu | lògo = cap|150px | escut = Blason de la ville de Rognes (13).svg|60px | escais = | region ist = {{Provença}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment d'Ais de Provença|Ais de Provença]] | canton = de [[Pelissana|Peliçana]], <small>ancianament de [[Canton de Lambesc|Lambesc]]</small> | intercom = [[Metropòli d'Ais Marselha Provença]] SIREN 200054807 ([[Territòri dau País d'Ais|País d'Ais]]) | insee = 13082 | sitweb = | cp = 13840 | cònsol = Jean-François Corno | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = ''Rognens, Rognenques'' <br/>(en [[francés]]) | latitud = 43.6644736842 | longitud = 5.3467543860 | alt mej = 324 | alt mini = 160 | alt maxi = 501 | km² = 58.32 }} '''Ronha''' ò '''Ronhas''' (''Rognes'' en [[francés]]) es una [[comuna francesa|comuna]] [[Provença|provençala]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] dei [[Bocas de Ròse]] e la [[regions francesas|region]] de [[Provença-Aups-Còsta d'Azur]]. Se tròba a l'èst de [[Lambesc]] e a 21 km au nòrd-oèst d'[[Ais de Provença]]. Fondada a l'entorn d'un castèu durant la segonda mitat de l'[[Edat Mejana]], es un vilatge [[agricultura|agricòla]] e [[periurbanisme|periurban]]. == Toponimia == Las fòrmas ancianas son ''de Rognas'' en 1092, ''de Roinas'', en 1118, ''de Ronhis'', en 1351. ''Ronhas'' vendriá d'un nom [[latin]] d'òme, ''Rŭnius'' o ''Ronius'', ''villa'' sosentendut (Dauzat e Rostaing), ''Runnius'' (los Féniés) <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 572</ref>{{,}}<ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 142</ref>. Ronhas èra donc probablament una anciana granda proprietat [[Antiquitat|antica]] qu'aviá per mèstre ''Rŭnius'', ''Ronius'' ò ''Runnius''. == Geografia == Ronha se situa sus lo pendís septentrionau de la cadena de [[Trevaressa]] e son territòri descend vèrs la vau de [[Durença]] qu'es situada au nòrd dau [[vilatge]]. Lei cimas pus autas se tròban donc dins lo sud onte certanei còlas passan 400 m d'[[altitud]] amb un maximom a 501 m. La [[selva|seuva]] [[seuva mediterranèa]] e lei zònas [[agricultura|agricòlas]], principalament de [[vinha]]s, dominan lo païsatge. Ges de [[riu]] important passa sus lo territòri de Ronha. Lo [[clima]] es de tipe [[clima mediterranèu|mediterranèu]]. Au nivèu [[geologia|geologic]], la particularitat dau vilatge es lo [[volcan de Bèuluòc]], situat au sud-èst, qu'es l'unic [[volcan]] present dins lei [[Bòcas dau Ròse]]. De tipe [[maar]], foguèt actiu i a 18,2 milions d'ans. Fòrça usat per l'[[erosion]], l'edifici principau a quasi disparegut. Pasmens, de jaç de [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]] ([[basalt]]...) son visiblas sus una zòna de 2 a 3 km². == Istòria == Lei traças de preséncia umana pus vièlhas identificadas sus lo territòri de Ronha datan de l'[[Antiquitat]]. Après la conquista romana de la region, de construccions foguèron edificadas sus la còla dau Fossat, benlèu en liame amb lei [[peiriera]]s esplechadas a aqueu periòde. Pasmens, l'[[istòria]] dau territòri es mau coneguda fins a la fin de l'[[Edat Mejana]]. D'efiech, au sègle XIV, plusors senhors de Ronha son mencionats dins de documents ([[Ricavi d'Alamanon]], [[Pèire d'Alamanon]]...). Membre d'un [[Ostau d'Alamanon|ostau poderós]] dins aquela partida de [[Provença]], ocupèron una plaça importanta dins la noblesa dau [[Comtat de Provença|Comtat]]. En particular, Ricavi e Pèire foguèron nomats [[amirau de Provença]]. Au sègle XVI, lo vilatge passèt dins lo domeni de l'[[Ostau d'Agoult]]. Demorèt un centre agricòla pron important per aver de cònsols. A la [[Revolucion Francesa]], la populacion recensada foguèt de {{formatnum:1919}} abitants. Declinèt lentament en causa de l'[[exòdi rurau]]. Lo [[Tèrratremol de Lambesc de 1909|tèrratrem de 1909]] agravèt la situacion car Ronha faguèt partida dei vilatges pus tocats per la [[catastròfa naturala|catastròfa]] amb 14 [[mòrt]]s. Ansin, après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], la populacion aviá demenit fins a un minimom de 918 estatjants en [[1921]]. Après un lòng periòde d'estagnacion, lo desvolopament dei zònas periurbanas situadas a l'entorn d'[[Ais de Provença|Ais]] entraïnèt una aumentacion rapida de la populacion que passèt de {{formatnum:1183}} abitants en [[1968]] a {{formatnum:4518}} en [[2006]]. Dempuei aquela data, la demografia sembla s'estabilizar. == Cultura == Una part significativa dau patrimòni culturau de Ronha foguèt destrucha per lo [[Tèrratremol de Lambesc de 1909|tèrratrem de 1909]], especialament dins lo quartier istoric dau Fossat. Pasmens, leis edificis pus solids an subreviscut coma la glèisa dau vilatge (bastida en [[1607]]) e doas capèlas. Lo territòri comuna assosta tanben lei rèstas d'un mausolèu roman dau sègle II apC, lei roïnas dau castèu medievau (destruch en [[1595]]) e un castèu de la fin dau sègle XVIII. Au nivèu [[gastronomia|gastronomic]], Ronha es una zòna de produccion de [[rabassa]] e, subretot, de [[vin]] ([[còstas d'Ais de Provença]]). == Annèxas == === Liames intèrnes === === Personalitats liadas a la comuna === === Bibliografia === * '''[[anglés|(en)]]''' Emmanuel Baroux, Nicola Alessandro Pino, Gianluca Valensise, Oona Scotti e Marc E. Cushing, « Source parameters of the 11 June 1909, Lambesc (Provence, southeastern France) earthquake: A reappraisal based on macroseismic, seismological, and geodetic observations », ''Journal of Geophysical Research'', vol. 108, B9, 30 de setembre de 2003. === Nòtas e referéncias === <references/> {{Portal Provença}} {{Comunas dei Bocas de Ròse}} [[Categoria:Comuna dei Bocas de Ròse]] [[Categoria:Comuna de Provença]] 0q4hi8u2xv4b380xnrtwzlv8lqj6sdz 2328320 2328318 2022-08-14T17:21:42Z Nicolas Eynaud 6858 /* Liames intèrnes */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Ronha | nom2 = ''Rognes'' | imatge = La digue du Moulin du Rossignol.jpg|290px | descripcion = La paissièra dau molin dau Rossinhòu | lògo = cap|150px | escut = Blason de la ville de Rognes (13).svg|60px | escais = | region ist = {{Provença}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment d'Ais de Provença|Ais de Provença]] | canton = de [[Pelissana|Peliçana]], <small>ancianament de [[Canton de Lambesc|Lambesc]]</small> | intercom = [[Metropòli d'Ais Marselha Provença]] SIREN 200054807 ([[Territòri dau País d'Ais|País d'Ais]]) | insee = 13082 | sitweb = | cp = 13840 | cònsol = Jean-François Corno | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = ''Rognens, Rognenques'' <br/>(en [[francés]]) | latitud = 43.6644736842 | longitud = 5.3467543860 | alt mej = 324 | alt mini = 160 | alt maxi = 501 | km² = 58.32 }} '''Ronha''' ò '''Ronhas''' (''Rognes'' en [[francés]]) es una [[comuna francesa|comuna]] [[Provença|provençala]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] dei [[Bocas de Ròse]] e la [[regions francesas|region]] de [[Provença-Aups-Còsta d'Azur]]. Se tròba a l'èst de [[Lambesc]] e a 21 km au nòrd-oèst d'[[Ais de Provença]]. Fondada a l'entorn d'un castèu durant la segonda mitat de l'[[Edat Mejana]], es un vilatge [[agricultura|agricòla]] e [[periurbanisme|periurban]]. == Toponimia == Las fòrmas ancianas son ''de Rognas'' en 1092, ''de Roinas'', en 1118, ''de Ronhis'', en 1351. ''Ronhas'' vendriá d'un nom [[latin]] d'òme, ''Rŭnius'' o ''Ronius'', ''villa'' sosentendut (Dauzat e Rostaing), ''Runnius'' (los Féniés) <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 572</ref>{{,}}<ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 142</ref>. Ronhas èra donc probablament una anciana granda proprietat [[Antiquitat|antica]] qu'aviá per mèstre ''Rŭnius'', ''Ronius'' ò ''Runnius''. == Geografia == Ronha se situa sus lo pendís septentrionau de la cadena de [[Trevaressa]] e son territòri descend vèrs la vau de [[Durença]] qu'es situada au nòrd dau [[vilatge]]. Lei cimas pus autas se tròban donc dins lo sud onte certanei còlas passan 400 m d'[[altitud]] amb un maximom a 501 m. La [[selva|seuva]] [[seuva mediterranèa]] e lei zònas [[agricultura|agricòlas]], principalament de [[vinha]]s, dominan lo païsatge. Ges de [[riu]] important passa sus lo territòri de Ronha. Lo [[clima]] es de tipe [[clima mediterranèu|mediterranèu]]. Au nivèu [[geologia|geologic]], la particularitat dau vilatge es lo [[volcan de Bèuluòc]], situat au sud-èst, qu'es l'unic [[volcan]] present dins lei [[Bòcas dau Ròse]]. De tipe [[maar]], foguèt actiu i a 18,2 milions d'ans. Fòrça usat per l'[[erosion]], l'edifici principau a quasi disparegut. Pasmens, de jaç de [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]] ([[basalt]]...) son visiblas sus una zòna de 2 a 3 km². == Istòria == Lei traças de preséncia umana pus vièlhas identificadas sus lo territòri de Ronha datan de l'[[Antiquitat]]. Après la conquista romana de la region, de construccions foguèron edificadas sus la còla dau Fossat, benlèu en liame amb lei [[peiriera]]s esplechadas a aqueu periòde. Pasmens, l'[[istòria]] dau territòri es mau coneguda fins a la fin de l'[[Edat Mejana]]. D'efiech, au sègle XIV, plusors senhors de Ronha son mencionats dins de documents ([[Ricavi d'Alamanon]], [[Pèire d'Alamanon]]...). Membre d'un [[Ostau d'Alamanon|ostau poderós]] dins aquela partida de [[Provença]], ocupèron una plaça importanta dins la noblesa dau [[Comtat de Provença|Comtat]]. En particular, Ricavi e Pèire foguèron nomats [[amirau de Provença]]. Au sègle XVI, lo vilatge passèt dins lo domeni de l'[[Ostau d'Agoult]]. Demorèt un centre agricòla pron important per aver de cònsols. A la [[Revolucion Francesa]], la populacion recensada foguèt de {{formatnum:1919}} abitants. Declinèt lentament en causa de l'[[exòdi rurau]]. Lo [[Tèrratremol de Lambesc de 1909|tèrratrem de 1909]] agravèt la situacion car Ronha faguèt partida dei vilatges pus tocats per la [[catastròfa naturala|catastròfa]] amb 14 [[mòrt]]s. Ansin, après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], la populacion aviá demenit fins a un minimom de 918 estatjants en [[1921]]. Après un lòng periòde d'estagnacion, lo desvolopament dei zònas periurbanas situadas a l'entorn d'[[Ais de Provença|Ais]] entraïnèt una aumentacion rapida de la populacion que passèt de {{formatnum:1183}} abitants en [[1968]] a {{formatnum:4518}} en [[2006]]. Dempuei aquela data, la demografia sembla s'estabilizar. == Cultura == Una part significativa dau patrimòni culturau de Ronha foguèt destrucha per lo [[Tèrratremol de Lambesc de 1909|tèrratrem de 1909]], especialament dins lo quartier istoric dau Fossat. Pasmens, leis edificis pus solids an subreviscut coma la glèisa dau vilatge (bastida en [[1607]]) e doas capèlas. Lo territòri comuna assosta tanben lei rèstas d'un mausolèu roman dau sègle II apC, lei roïnas dau castèu medievau (destruch en [[1595]]) e un castèu de la fin dau sègle XVIII. Au nivèu [[gastronomia|gastronomic]], Ronha es una zòna de produccion de [[rabassa]] e, subretot, de [[vin]] ([[còstas d'Ais de Provença]]). == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Còstas d'Ais de Provença]]. * [[Volcan de Bèuluòc]]. === Personalitats liadas a la comuna === === Bibliografia === * '''[[anglés|(en)]]''' Emmanuel Baroux, Nicola Alessandro Pino, Gianluca Valensise, Oona Scotti e Marc E. Cushing, « Source parameters of the 11 June 1909, Lambesc (Provence, southeastern France) earthquake: A reappraisal based on macroseismic, seismological, and geodetic observations », ''Journal of Geophysical Research'', vol. 108, B9, 30 de setembre de 2003. === Nòtas e referéncias === <references/> {{Portal Provença}} {{Comunas dei Bocas de Ròse}} [[Categoria:Comuna dei Bocas de Ròse]] [[Categoria:Comuna de Provença]] 3xc1eafs0k0yirnc9gtyvbpbnj43heh 2328321 2328320 2022-08-14T17:23:14Z Nicolas Eynaud 6858 /* Bibliografia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Ronha | nom2 = ''Rognes'' | imatge = La digue du Moulin du Rossignol.jpg|290px | descripcion = La paissièra dau molin dau Rossinhòu | lògo = cap|150px | escut = Blason de la ville de Rognes (13).svg|60px | escais = | region ist = {{Provença}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment d'Ais de Provença|Ais de Provença]] | canton = de [[Pelissana|Peliçana]], <small>ancianament de [[Canton de Lambesc|Lambesc]]</small> | intercom = [[Metropòli d'Ais Marselha Provença]] SIREN 200054807 ([[Territòri dau País d'Ais|País d'Ais]]) | insee = 13082 | sitweb = | cp = 13840 | cònsol = Jean-François Corno | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = ''Rognens, Rognenques'' <br/>(en [[francés]]) | latitud = 43.6644736842 | longitud = 5.3467543860 | alt mej = 324 | alt mini = 160 | alt maxi = 501 | km² = 58.32 }} '''Ronha''' ò '''Ronhas''' (''Rognes'' en [[francés]]) es una [[comuna francesa|comuna]] [[Provença|provençala]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] dei [[Bocas de Ròse]] e la [[regions francesas|region]] de [[Provença-Aups-Còsta d'Azur]]. Se tròba a l'èst de [[Lambesc]] e a 21 km au nòrd-oèst d'[[Ais de Provença]]. Fondada a l'entorn d'un castèu durant la segonda mitat de l'[[Edat Mejana]], es un vilatge [[agricultura|agricòla]] e [[periurbanisme|periurban]]. == Toponimia == Las fòrmas ancianas son ''de Rognas'' en 1092, ''de Roinas'', en 1118, ''de Ronhis'', en 1351. ''Ronhas'' vendriá d'un nom [[latin]] d'òme, ''Rŭnius'' o ''Ronius'', ''villa'' sosentendut (Dauzat e Rostaing), ''Runnius'' (los Féniés) <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 572</ref>{{,}}<ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 142</ref>. Ronhas èra donc probablament una anciana granda proprietat [[Antiquitat|antica]] qu'aviá per mèstre ''Rŭnius'', ''Ronius'' ò ''Runnius''. == Geografia == Ronha se situa sus lo pendís septentrionau de la cadena de [[Trevaressa]] e son territòri descend vèrs la vau de [[Durença]] qu'es situada au nòrd dau [[vilatge]]. Lei cimas pus autas se tròban donc dins lo sud onte certanei còlas passan 400 m d'[[altitud]] amb un maximom a 501 m. La [[selva|seuva]] [[seuva mediterranèa]] e lei zònas [[agricultura|agricòlas]], principalament de [[vinha]]s, dominan lo païsatge. Ges de [[riu]] important passa sus lo territòri de Ronha. Lo [[clima]] es de tipe [[clima mediterranèu|mediterranèu]]. Au nivèu [[geologia|geologic]], la particularitat dau vilatge es lo [[volcan de Bèuluòc]], situat au sud-èst, qu'es l'unic [[volcan]] present dins lei [[Bòcas dau Ròse]]. De tipe [[maar]], foguèt actiu i a 18,2 milions d'ans. Fòrça usat per l'[[erosion]], l'edifici principau a quasi disparegut. Pasmens, de jaç de [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]] ([[basalt]]...) son visiblas sus una zòna de 2 a 3 km². == Istòria == Lei traças de preséncia umana pus vièlhas identificadas sus lo territòri de Ronha datan de l'[[Antiquitat]]. Après la conquista romana de la region, de construccions foguèron edificadas sus la còla dau Fossat, benlèu en liame amb lei [[peiriera]]s esplechadas a aqueu periòde. Pasmens, l'[[istòria]] dau territòri es mau coneguda fins a la fin de l'[[Edat Mejana]]. D'efiech, au sègle XIV, plusors senhors de Ronha son mencionats dins de documents ([[Ricavi d'Alamanon]], [[Pèire d'Alamanon]]...). Membre d'un [[Ostau d'Alamanon|ostau poderós]] dins aquela partida de [[Provença]], ocupèron una plaça importanta dins la noblesa dau [[Comtat de Provença|Comtat]]. En particular, Ricavi e Pèire foguèron nomats [[amirau de Provença]]. Au sègle XVI, lo vilatge passèt dins lo domeni de l'[[Ostau d'Agoult]]. Demorèt un centre agricòla pron important per aver de cònsols. A la [[Revolucion Francesa]], la populacion recensada foguèt de {{formatnum:1919}} abitants. Declinèt lentament en causa de l'[[exòdi rurau]]. Lo [[Tèrratremol de Lambesc de 1909|tèrratrem de 1909]] agravèt la situacion car Ronha faguèt partida dei vilatges pus tocats per la [[catastròfa naturala|catastròfa]] amb 14 [[mòrt]]s. Ansin, après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], la populacion aviá demenit fins a un minimom de 918 estatjants en [[1921]]. Après un lòng periòde d'estagnacion, lo desvolopament dei zònas periurbanas situadas a l'entorn d'[[Ais de Provença|Ais]] entraïnèt una aumentacion rapida de la populacion que passèt de {{formatnum:1183}} abitants en [[1968]] a {{formatnum:4518}} en [[2006]]. Dempuei aquela data, la demografia sembla s'estabilizar. == Cultura == Una part significativa dau patrimòni culturau de Ronha foguèt destrucha per lo [[Tèrratremol de Lambesc de 1909|tèrratrem de 1909]], especialament dins lo quartier istoric dau Fossat. Pasmens, leis edificis pus solids an subreviscut coma la glèisa dau vilatge (bastida en [[1607]]) e doas capèlas. Lo territòri comuna assosta tanben lei rèstas d'un mausolèu roman dau sègle II apC, lei roïnas dau castèu medievau (destruch en [[1595]]) e un castèu de la fin dau sègle XVIII. Au nivèu [[gastronomia|gastronomic]], Ronha es una zòna de produccion de [[rabassa]] e, subretot, de [[vin]] ([[còstas d'Ais de Provença]]). == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Còstas d'Ais de Provença]]. * [[Volcan de Bèuluòc]]. === Personalitats liadas a la comuna === === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Les Amis du Vieux Rognes, ''Rognes. Le Temps Retrouvé'', Equinoxe, 1997. * '''[[anglés|(en)]]''' Emmanuel Baroux, Nicola Alessandro Pino, Gianluca Valensise, Oona Scotti e Marc E. Cushing, « Source parameters of the 11 June 1909, Lambesc (Provence, southeastern France) earthquake: A reappraisal based on macroseismic, seismological, and geodetic observations », ''Journal of Geophysical Research'', vol. 108, B9, 30 de setembre de 2003. * '''[[francés|(fr)]]''' Marie Taÿ, ''Monographie du village de Rognes'', 1883. === Nòtas e referéncias === <references/> {{Portal Provença}} {{Comunas dei Bocas de Ròse}} [[Categoria:Comuna dei Bocas de Ròse]] [[Categoria:Comuna de Provença]] rcz4736eu18nei75ak8uow6rkquvw0a 2328328 2328321 2022-08-14T17:33:17Z Nicolas Eynaud 6858 /* Bibliografia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Ronha | nom2 = ''Rognes'' | imatge = La digue du Moulin du Rossignol.jpg|290px | descripcion = La paissièra dau molin dau Rossinhòu | lògo = cap|150px | escut = Blason de la ville de Rognes (13).svg|60px | escais = | region ist = {{Provença}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment d'Ais de Provença|Ais de Provença]] | canton = de [[Pelissana|Peliçana]], <small>ancianament de [[Canton de Lambesc|Lambesc]]</small> | intercom = [[Metropòli d'Ais Marselha Provença]] SIREN 200054807 ([[Territòri dau País d'Ais|País d'Ais]]) | insee = 13082 | sitweb = | cp = 13840 | cònsol = Jean-François Corno | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = ''Rognens, Rognenques'' <br/>(en [[francés]]) | latitud = 43.6644736842 | longitud = 5.3467543860 | alt mej = 324 | alt mini = 160 | alt maxi = 501 | km² = 58.32 }} '''Ronha''' ò '''Ronhas''' (''Rognes'' en [[francés]]) es una [[comuna francesa|comuna]] [[Provença|provençala]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] dei [[Bocas de Ròse]] e la [[regions francesas|region]] de [[Provença-Aups-Còsta d'Azur]]. Se tròba a l'èst de [[Lambesc]] e a 21 km au nòrd-oèst d'[[Ais de Provença]]. Fondada a l'entorn d'un castèu durant la segonda mitat de l'[[Edat Mejana]], es un vilatge [[agricultura|agricòla]] e [[periurbanisme|periurban]]. == Toponimia == Las fòrmas ancianas son ''de Rognas'' en 1092, ''de Roinas'', en 1118, ''de Ronhis'', en 1351. ''Ronhas'' vendriá d'un nom [[latin]] d'òme, ''Rŭnius'' o ''Ronius'', ''villa'' sosentendut (Dauzat e Rostaing), ''Runnius'' (los Féniés) <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 572</ref>{{,}}<ref>Bénédicte Boyrie-Fénié, Jean-Jacques Fénié, ''Toponymie des Pays Occitans'', edicions Sud-Ouest, 2007, p. 142</ref>. Ronhas èra donc probablament una anciana granda proprietat [[Antiquitat|antica]] qu'aviá per mèstre ''Rŭnius'', ''Ronius'' ò ''Runnius''. == Geografia == Ronha se situa sus lo pendís septentrionau de la cadena de [[Trevaressa]] e son territòri descend vèrs la vau de [[Durença]] qu'es situada au nòrd dau [[vilatge]]. Lei cimas pus autas se tròban donc dins lo sud onte certanei còlas passan 400 m d'[[altitud]] amb un maximom a 501 m. La [[selva|seuva]] [[seuva mediterranèa]] e lei zònas [[agricultura|agricòlas]], principalament de [[vinha]]s, dominan lo païsatge. Ges de [[riu]] important passa sus lo territòri de Ronha. Lo [[clima]] es de tipe [[clima mediterranèu|mediterranèu]]. Au nivèu [[geologia|geologic]], la particularitat dau vilatge es lo [[volcan de Bèuluòc]], situat au sud-èst, qu'es l'unic [[volcan]] present dins lei [[Bòcas dau Ròse]]. De tipe [[maar]], foguèt actiu i a 18,2 milions d'ans. Fòrça usat per l'[[erosion]], l'edifici principau a quasi disparegut. Pasmens, de jaç de [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]] ([[basalt]]...) son visiblas sus una zòna de 2 a 3 km². == Istòria == Lei traças de preséncia umana pus vièlhas identificadas sus lo territòri de Ronha datan de l'[[Antiquitat]]. Après la conquista romana de la region, de construccions foguèron edificadas sus la còla dau Fossat, benlèu en liame amb lei [[peiriera]]s esplechadas a aqueu periòde. Pasmens, l'[[istòria]] dau territòri es mau coneguda fins a la fin de l'[[Edat Mejana]]. D'efiech, au sègle XIV, plusors senhors de Ronha son mencionats dins de documents ([[Ricavi d'Alamanon]], [[Pèire d'Alamanon]]...). Membre d'un [[Ostau d'Alamanon|ostau poderós]] dins aquela partida de [[Provença]], ocupèron una plaça importanta dins la noblesa dau [[Comtat de Provença|Comtat]]. En particular, Ricavi e Pèire foguèron nomats [[amirau de Provença]]. Au sègle XVI, lo vilatge passèt dins lo domeni de l'[[Ostau d'Agoult]]. Demorèt un centre agricòla pron important per aver de cònsols. A la [[Revolucion Francesa]], la populacion recensada foguèt de {{formatnum:1919}} abitants. Declinèt lentament en causa de l'[[exòdi rurau]]. Lo [[Tèrratremol de Lambesc de 1909|tèrratrem de 1909]] agravèt la situacion car Ronha faguèt partida dei vilatges pus tocats per la [[catastròfa naturala|catastròfa]] amb 14 [[mòrt]]s. Ansin, après la [[Premiera Guèrra Mondiala]], la populacion aviá demenit fins a un minimom de 918 estatjants en [[1921]]. Après un lòng periòde d'estagnacion, lo desvolopament dei zònas periurbanas situadas a l'entorn d'[[Ais de Provença|Ais]] entraïnèt una aumentacion rapida de la populacion que passèt de {{formatnum:1183}} abitants en [[1968]] a {{formatnum:4518}} en [[2006]]. Dempuei aquela data, la demografia sembla s'estabilizar. == Cultura == Una part significativa dau patrimòni culturau de Ronha foguèt destrucha per lo [[Tèrratremol de Lambesc de 1909|tèrratrem de 1909]], especialament dins lo quartier istoric dau Fossat. Pasmens, leis edificis pus solids an subreviscut coma la glèisa dau vilatge (bastida en [[1607]]) e doas capèlas. Lo territòri comuna assosta tanben lei rèstas d'un mausolèu roman dau sègle II apC, lei roïnas dau castèu medievau (destruch en [[1595]]) e un castèu de la fin dau sègle XVIII. Au nivèu [[gastronomia|gastronomic]], Ronha es una zòna de produccion de [[rabassa]] e, subretot, de [[vin]] ([[còstas d'Ais de Provença]]). == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Còstas d'Ais de Provença]]. * [[Volcan de Bèuluòc]]. === Personalitats liadas a la comuna === === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Les Amis du Vieux Rognes, ''Rognes. Le Temps Retrouvé'', Equinoxe, 1997. * '''[[anglés|(en)]]''' Emmanuel Baroux, Nicola Alessandro Pino, Gianluca Valensise, Oona Scotti e Marc E. Cushing, « Source parameters of the 11 June 1909, Lambesc (Provence, southeastern France) earthquake: A reappraisal based on macroseismic, seismological, and geodetic observations », ''Journal of Geophysical Research'', vol. 108, B9, 30 de setembre de 2003. * '''[[francés|(fr)]]''' Simonne Gueirard, « Le « volcan » de Beaulieu, pres Rognes (Bouches-du-Rhone) », ''Bulletin de la Société Géologique de France'', (7), VI, 1964, pp. 443–455. * '''[[francés|(fr)]]''' Marie Taÿ, ''Monographie du village de Rognes'', 1883. === Nòtas e referéncias === <references/> {{Portal Provença}} {{Comunas dei Bocas de Ròse}} [[Categoria:Comuna dei Bocas de Ròse]] [[Categoria:Comuna de Provença]] rw2a9vpxngred7idc5hwaq1x7cq6tl3 0 104456 2328414 2250026 2022-08-15T10:29:41Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Loras de Varossa | nom2 = ''Loures-Barousse'' | imatge = Loures-Barousse.JPG | descripcion = Centre deth vilatge. | lògo = cap | escut = Blason_ville_fr_Loures-Barousse_(65).svg | escais = Eths potatgèrs | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Maulion de Varossa|Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp = 65370 | insee = 65287 | cònsol = Jean-Michel Palao | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 43.0255555556 | longitud = 0.605833333333 | alt mej = 444 | alt mini = 435 | alt maxi = 464 | km² = 2.16 |}} '''Loras de Varossa''' (''Loures-Barousse'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Vilatge important situat en ribèra de Garona près dera RN 125 ([[Hauta Garona]]). Que i a ua gendarmaria. Que sembla Loras a remplaçat [[Maulion de Varossa]] dens eras foncions costumèras d'un caplòc de canton. [[Imatge:Map commune FR insee code 65287.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei ['louros] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Lora'', ''Lura'' ath sègle XV (citat per Negre shens referéncia), ''Loures'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1111&titre=loures-barousse</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], eth nom qu'ei escur<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 414</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Loras'' que vien deth gascon ''louro'', « hlor, eslor », dens eth sens de « era mei beròia ». Segon R. Aymard, era etimologia per ''florem'' qu'ei probablament justa. Près de Loras, Sacaze que senhala era inscripcion ''Florentii Vicus'' > ''Lores'' (?). [[Joan Coromines|Coromines]] qu'explica eth nom per un prelatin aquitan ''Iluro'' (véder [[Auloron]]... e era varietat deras suas fòrmas ancianas). J.B. Orpustan qu'i ved eth [[basco]] ''luro'', « tèrra »<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], eras explicacions per ''florem'' o ''Florentinus'' son pas acceptablas foneticament (''florem'' > ''hlor'', pas ''hlora'') e era proposicion de Negre qu'ei estranha; eras ipotèsis de Coromines e d'Orpustan que son mei realistas, mes eras fòrmas ancianas que son tròp recentas per ac poder verificar; eth nom que demòra escur<ref name = glb/>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee=65287 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Jean-Michel Palao |Partit= |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta=març de [[2008]] |Fin= 2020 |Identitat= Gilbert Julia |Partit= |Qualitat= farmacian}} {{Elegit |Debuta=març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= Jean-Michel Palao |Partit= |Qualitat= estacat de prefectura }} {{Elegit |Debuta=abans [[1988]] |Fin=? |Identitat=Joseph Martinez |Partit=[[PS]] |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee=65287 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=447 |1846=451 |1851=501 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=428 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=534 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 674 |1968= 752 |1975= 669 |1982= 586 |1990= 720 |1999= 733 |2006=730 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|287}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|287}}/2.16) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 19du23scyjpiq1hti8tfe8i8fx23ess 2328418 2328414 2022-08-15T11:12:57Z 77.152.53.218 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Loras de Varossa | nom2 = ''Loures-Barousse'' | imatge = Loures-Barousse.JPG | descripcion = Centre deth vilatge. | lògo = cap | escut = Blason_ville_fr_Loures-Barousse_(65).svg | escais = Eths potatgèrs | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Maulion de Varossa|Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp = 65370 | insee = 65287 | cònsol = Jean-Michel Palao | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 43.0255555556 | longitud = 0.605833333333 | alt mej = 444 | alt mini = 435 | alt maxi = 464 | km² = 2.16 |}} '''Loras de Varossa''' (''Loures-Barousse'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Vilatge important situat en ribèra de Garona près dera RN 125 ([[Hauta Garona]]). Que i a ua gendarmaria e quitament un collègi. Que sembla Loras a remplaçat [[Maulion de Varossa]] dens eras foncions costumèras d'un caplòc de canton. [[Imatge:Map commune FR insee code 65287.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei ['louros] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Lora'', ''Lura'' ath sègle XV (citat per Negre shens referéncia), ''Loures'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1111&titre=loures-barousse</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], eth nom qu'ei escur<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 414</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Loras'' que vien deth gascon ''louro'', « hlor, eslor », dens eth sens de « era mei beròia ». Segon R. Aymard, era etimologia per ''florem'' qu'ei probablament justa. Près de Loras, Sacaze que senhala era inscripcion ''Florentii Vicus'' > ''Lores'' (?). [[Joan Coromines|Coromines]] qu'explica eth nom per un prelatin aquitan ''Iluro'' (véder [[Auloron]]... e era varietat deras suas fòrmas ancianas). J.B. Orpustan qu'i ved eth [[basco]] ''luro'', « tèrra »<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], eras explicacions per ''florem'' o ''Florentinus'' son pas acceptablas foneticament (''florem'' > ''hlor'', pas ''hlora'') e era proposicion de Negre qu'ei estranha; eras ipotèsis de Coromines e d'Orpustan que son mei realistas, mes eras fòrmas ancianas que son tròp recentas per ac poder verificar; eth nom que demòra escur<ref name = glb/>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee=65287 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Jean-Michel Palao |Partit= |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta=març de [[2008]] |Fin= 2020 |Identitat= Gilbert Julia |Partit= |Qualitat= farmacian}} {{Elegit |Debuta=març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= Jean-Michel Palao |Partit= |Qualitat= estacat de prefectura }} {{Elegit |Debuta=abans [[1988]] |Fin=? |Identitat=Joseph Martinez |Partit=[[PS]] |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee=65287 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=447 |1846=451 |1851=501 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=428 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=534 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 674 |1968= 752 |1975= 669 |1982= 586 |1990= 720 |1999= 733 |2006=730 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|287}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|287}}/2.16) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 05vdrreoydr1n4luhxulgiywg3wo59d 0 104492 2328379 2250024 2022-08-14T23:04:53Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= Ilheu |nom=Ilhèu | lògo= | imatge= Ilheu_03.jpg | descripcion= Era maison comuna (escòla publica en 1904) |escut= Blason ville fr Ilheu (65).svg | escais = Eths ihons | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Maulion de Varossa|Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp= 65370 |insee= 65229 |cònsol= Didier Trey |mandat=[[2020]]-[[2026]] |gentilici= (en [[francés]]) | alt mej= | longitud= 0.5964 | latitud= 42.9978 |alt mini= 520 |alt maxi= 894 |km²= 2.01 |}} '''Ilhèu''' (''Ilheu'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65229.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [i'lyèw] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Illeu'' en 1235-1236, ''De Ylheu'', en latin, en 1379, ''Ilheou'' en 1788, ''Ilheu'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1055&titre=ilheu</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Ilhèu'' qu'ei probablament un derivat de l'aquitan ''ili'', « vila »<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 360</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Ilhèu'' que vien deth preceltic ''éu'' /''iu''dab sodadura de l'article romanic ''illum'' (explicacion donada entath lac d'Ilhèu, d'après eth diccionari de Dauzat, Deslandes et Rostaing<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], Negre que's basa sus ua omonimia dab eth lac d'Ilhèu, mes tres rasons que hèn era explicacion impossibla; 1) lo mot prelatin qui ei supausat significar « lac » qu'ei ''eo(n)'' e non pas ''eu''; 2) i a pas de lac a Ilhèu; 3) era evolucion fonetica ''illum'' + ''eu'' mia pas a ''Ilhèu''; eth nom que demòra escur<ref name = glb/>. Véder [[Àrreu]]. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65229 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Didier Trey|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= abans [[1981]] |Fin= ? |Identitat=Nadine Baron |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65229 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=215 |1846=217 |1851=216 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=150 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=106 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 36 |1968= 33 |1975= 31 |1982= 23 |1990= 19 |1999= 39 |2005=41 |2006= |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|229}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|229}}/2.01) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] sxrp1fegvq3oi6en0qhm3jzz9uhkm1u 0 104493 2328380 2250025 2022-08-14T23:20:11Z 77.152.53.218 toponimia (començament) wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= Izaourt |nom=Isaort | lògo= | imatge=Izaourt_village_2.jpg | descripcion= Isaort despuish eth penent deth Malh de ''Maubourg'' (nom francés). |escut= Blason ville fr Izaourt (65).svg |escais= | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Maulion de Varossa|Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp= 65370 |insee= 65230 |cònsol= Odile Sabatier |mandat=[[2020]]-[[2026]] |gentilici= (en [[francés]]) | alt mej= | longitud= 0.6006 | latitud= 43.0169 |alt mini= 444 |alt maxi= 746 |km²= 2.41 |}} '''Isaort''' (''Izaourt'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65230.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [iza'our] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Vitalis d'Isaort, prior Sancti Christofori'' en 1241-1244-1249, ''De Ysaorto'', en latin, en 1387, ''Isaourt'' en 1767, ''Izaourt'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII), ''Izaour'' en 1790<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1056&titre=izaourt</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65230 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Odile Sabatier |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]] |Fin= [[2020]] |Identitat= René Marrot|Partit=[[PS]] |Qualitat= retirat dera Foncion Publica, president dera CC dera Varossa puish dera [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] (2017-2020)}} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1977 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65230 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=401 |1846=406 |1851=420 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=263 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=270 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 228 |1968= 209 |1975= 197 |1982= 205 |1990= 235 |1999= 232 |2006=233 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|230}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|230}}/2.41) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] ira1cf9cik68rcnqw6cicct0rk9hos2 2328382 2328380 2022-08-15T03:58:02Z 77.152.53.218 toponimia (fin) wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= Izaourt |nom=Isaort | lògo= | imatge=Izaourt_village_2.jpg | descripcion= Isaort despuish eth penent deth Malh de ''Maubourg'' (nom francés). |escut= Blason ville fr Izaourt (65).svg |escais= | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Maulion de Varossa|Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp= 65370 |insee= 65230 |cònsol= Odile Sabatier |mandat=[[2020]]-[[2026]] |gentilici= (en [[francés]]) | alt mej= | longitud= 0.6006 | latitud= 43.0169 |alt mini= 444 |alt maxi= 746 |km²= 2.41 |}} '''Isaort''' (''Izaourt'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65230.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [iza'our] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Vitalis d'Isaort, prior Sancti Christofori'' en 1241-1244-1249, ''De Ysaorto'', en latin, en 1387, ''Isaourt'' en 1767, ''Izaourt'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII), ''Izaour'' en 1790<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1056&titre=izaourt</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Isaort'' que vien deth prelatin ''*is'', arradic idronimica, e [[basco]] ''urd'', « plana »<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 364</ref>. Segon J.B. Orpustan, ''Isaort'' que vien deth basco ''ihitz-urd'', « plana des juncs »<ref name = glb/>. Lejosne que parla d'un autar votiu dedicat ath diu gallic ''Isornos''. [[Jacques Boisgontier|Boisgontier]] trobava ua parentat enter lo nom d'aqueth diu e Isaort, çò qui sembla pas evident a [[Miquèu Grosclaude]]. L'explicacion de Dauzat ''is + urd'' qu'a versemblança. Era ipotèsi d'Orpustan ''ihitz-urd'', « plana des juncs » es pas verificabla, mes qu'a l'avantatge de correspóner ara situacion deth vilatge dens era plana alluviau de l'Orsa; eth nom que demòra escur<ref name = glb/>. NB. Aqueras ipotèsis qu'explican ''*Isort'', pas ''Isaort''. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65230 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Odile Sabatier |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]] |Fin= [[2020]] |Identitat= René Marrot|Partit=[[PS]] |Qualitat= retirat dera Foncion Publica, president dera CC dera Varossa puish dera [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] (2017-2020)}} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1977 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65230 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=401 |1846=406 |1851=420 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=263 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=270 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 228 |1968= 209 |1975= 197 |1982= 205 |1990= 235 |1999= 232 |2006=233 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|230}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|230}}/2.41) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 8q93jnu63eh71hy9sxp6bdm3vtdpi24 0 104534 2328350 2250021 2022-08-14T18:37:26Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Gembria | nom2 = ''Gembrie'' | imatge = Gembrie_13.jpg | descripcion = Entrada deth vilatge dab eth pont sus Orsa. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Gembrie (65).svg | escais = Era noblessa; eths buisholoses | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Maulion de Varossa|Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp = 65370 | insee = 65193 | cònsol = Jeanine Montes | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | longitud = 0.5756 | latitud = 42.9906 | alt mej = | alt mini = 497 | alt maxi = 585 | km² = 1.00 |}} '''Gembria''' (''Gembrie'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65193.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [gém'briyo] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''De Gimbria'', en latin, en 1387, ''Gembrie'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1019&titre=gembrie</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] (qui escriu ''Gembrié''), ''Gembria'' que vien deth gascon ''gimbre'', dab eth sufixe ''-arium''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 314</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Gembria'' que vien deth gascon ''gimbre''. R. Aymard : idem<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], era ipotèsi deth ''gimbre'' que s'impausa; pr'aquò eth sufixe ''-ia'' fòrma normalament pas de collectius vegetaus<ref name = glb/>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65193 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Jeanine Montes |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=abans [[1995]] |Fin= ? |Identitat= Albert Mansas|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= abans [[1981]] |Fin= ? |Identitat=Prosper Menvielle |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65193 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=202 |1846=197 |1851=198 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=155 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=109 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 64 |1968= 72 |1975= 60 |1982= 53 |1990= 54 |1999= 75 |2005=66 |2006= |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|193}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|193}}/1.00) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] hh5px99kwaq6g41u1hv7mr4rlr5oth1 0 104541 2328349 2250000 2022-08-14T18:14:08Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Gaudent | nom2 = ''Gaudent'' | imatge = Gembrie_-_Gaudent.jpg | descripcion = Vista de Gaudent despuish Gembria, eth pic de Cau e era capèra de Nòsta Dauna deth Plan d'Ilhèu. | lògo = cap | escut = Blason_de_la_ville_de_Gaudent_(Hautes-Pyrénées).svg | escais = Eths pès-plats | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Maulion de Varossa|Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp = 65370 | insee = 65186 | cònsol = Anselme Ribes | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = gaudent | longitud = 0.5681 | latitud = 42.9942 | alt mej = | alt mini = 500 | alt maxi = 1079 | km² = 1.57 |}} '''Gaudent''' (''Gaudent'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Aute vilatge o quartièr : Eth Plan d'Ilhèu. [[Imatge:Map commune FR insee code 65186.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [gaw'dén] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''de Gaudento'', en latin, en 1387, ''Gaudent'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII), ''Godent''<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1012&titre=gaudent</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Gaudent'' que vien probablament deth nom latin d'òmi ''Gaudens''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 312</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Gaudent'' que vien deth nom latin d'òmi ''Gaudens''. Segon R. Aymard, pr'amor deras prumèras atestacions (citadas per Lejosne dens eth son diccionari topografic), ''Gauderii'', ''Gauderentis'', ''Gauderens'', era ipotèsi d'un nom germanic deth tipe ''Walt-hari'' > ''Walter'' > ''Gautier'' qu'ei milhora<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], eras fòrmas ancianas citadas per Aymard que van dens eth sens d'un nom germanic ''Walt-hari'' > ''Gauder''; dab eth nom latin ''Gaudens'', era tombada de ''-s'' s'explica pas. Ua possibilitat qu'ei eth participi passat latin ''gaudentem'', qui ei pas estat utilizat com nom de persona<ref name = glb/>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65186 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=[[2014]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Anselme Ribes |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]]|Fin= [[2014]] |Identitat= Michel Ribes|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= abans [[1988]] |Fin= ? |Identitat=Émile Peyréga |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65186 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=159 |1846=158 |1851=178 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=150 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=104 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 50 |1968= 49 |1975= 40 |1982= 40 |1990= 34 |1999= 45 |2005= |2006=47 |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|186}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|186}}/1.57) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 032smjjd0813qdurpcetclisj0s4hzy 0 104549 2328374 2250001 2022-08-14T22:19:08Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2=Ferrère |nom=Harrèra | lògo= | imatge=Ferrère village.jpg | descripcion= Entrada deth vilatge. |escut=Blason ville fr Ferrère (65).svg |escais= | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Maulion de Varossa|Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp=65370 |insee=65175 |cònsol=Jean-Louis Ousset |mandat=[[2020]]-[[2026]] |gentilici= | alt mej=696 | longitud=0.5375 | latitud=42.9541666667 |alt mini=667 |alt maxi=2 122 |km²=57.56 |}} '''Harrèra''' (''Ferrère'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65175.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [ha'rrèro] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''in vila que dicitur Ferera'', en latin e gascon, cap a 980, ''Sancti Jacobi de Ferrera'' ara fin deth sègle XII, ''Sancti Jacobi de Ferrera in valle Barossa'' en 1244-1249, ''De Ferreria'', en latin, en 1387, ''Ferrere'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1001&titre=ferrere</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Harrèra'' que vien deth latin ''ferrum'', dab eth sufixe ''-aria'', « mina de hèr o hargas »<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 286, a ''Ferrals''</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Harrèra'' qu'ei ua fòrma arcaïsanta deth gascon ''herrèra'' « grana harga o mina de hèr ». Segon R. Aymard, ''Harrèra'' que vien deth latin ''ferraria''<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], eth gascon ''herrèra''/''/harrèra'', deth latin vulgar ''ferraria'', que representa ua mina de hèr o ua harga on tractavan era minèra de hèr locau<ref name = glb/>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee=65175 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=març de [[1983]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Jean-Louis Ousset|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin=1983 |Identitat= Jean-Pierre Lamolle|Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee=65175 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=461 |1846=509 |1851=507 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=437 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=327 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=103 |1968= |1975= |1982= |1990= |1999=55 |2005=51 |2006= |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|175}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|175}}/57.56) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] kh4udzc15cdd2vbgugjvmix0z7fadpv 0 104558 2328340 2250002 2022-08-14T17:46:27Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Esbarèish | nom2 = ''Esbareich'' | lògo = cap | imatge = Esbareich_tour.jpg | descripcion = Era tor dera anciana capèra. | escut = Blason ville fr Esbareich (65).svg | escais = | ist = {{Gasconha}} {{Comenge}} | parçan = [[Varossa]] | region = {{Occitània (Region)}} | departament = {{Hauts Pirenèus}} | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] | canton = La Varossa ([[Canton de Maulion de Varossa|Maulion de Varossa]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Nestés e Varossa|CC de Nestés e Varossa]] | cp = 65370 | insee = 65158 | cònsol = Julien Bégué | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = esbareishòt | longitud = 0.5628 | latitud = 42.9456 | alt mini = 614 | alt mej = | alt maxi = 1675 | km² = 8.68 |}} '''Esbarèish''' (''Esbareich'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] de [[Diocèsi de Comenge|Comenge]] e de [[Varossa]] situada en eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65158.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [ésva'rèch]<ref>En Hauta Varossa, tot ''b'' que's pronóncia ''v''</ref> (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''de Stovarex'' (error de lectura ?) cap a 980, ''De Sbarexio'', en latin, en 1387, ''Esbareix'' en 1767, ''Esbarech'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII) ''Esbarech'' en 1788, ''Esbarreiths'' en 1790, ''Esbareilhs'' en 1790<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=842&titre=esbareich</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Esbarèich'' que vien d'''ès'' (''en les'') e deth gascon ''varèit''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 269</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Esbarèich'' que vien deth article ''eth'' e ''varèit''. R. Aymard qu'admet eras duas possibilitats<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], ''eths varèits'' que's deuré prononciar [és ba'rèits] e junta pas dab eras fòrmas ancianas; eth nom qu'ei escur<ref name = glb/>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65158 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Julien Bégué |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=març de [[2001]] |Fin= 2020 |Identitat= Maurice Seilhan|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat=Robert Manent |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65158 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=580 |1846=599 |1851=572 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=518 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=405 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=104 |1968= |1975= |1982= |1990= |1999=61 |2004=90 |2006= |2007= |2008= |2009=75 |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|158}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|158}}/8.68) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Comenge]] [[Categoria:Comuna de Varossa]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 3w4lc69xab2zljo2tb0cl80qgpvfnuc 0 108329 2328326 2287634 2022-08-14T17:31:26Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} [[Fichièr:Pause Guitare 2016 - Louise attaque 9131.jpg|thumb|Gaëtan Roussel a ''Pause Guitare'' a Albi, en 2016]] '''Gaëtan Roussel''' es un cantaire e compositor francés, nascut lo [[13 d'octobre]] de [[1972]] a [[Rodés]]<ref>{{fr}} [https://web.archive.org/web/20100331133816/http://www.liberation.fr/musique/0109624496-shiva-rock Perfil de Gaëtan Roussel] sul jornal [[Libération]], escrich per Philippe Brochen, e publicat lo 15 de març de 2010.{{fr}}</ref> ([[Avairon]]). Foguèt lo cantaire dels grops de [[rock]] [[Louise Attaque]] e Tarmac. == Biografia == En [[2008]] participèt a la composicion de cançons e a la produccion del darrièr album d'[[Alain Bashung]], ''Bleu pétrole'', que ganhèt en 2009 lo Prèmi de las "victoires de la musique". Escriguèt la musica de dos filmes, de Benoit Delépine e Gustave Kervern: ''Louise-Michel'' e ''Mammuth''. Gaëtan Roussel tanben escriguèt pels artistas coma [[Rachid Taha]] e [[Vanessa Paradis]]. En [[2009]] comencèt una carrièra en solitari e apareguèt ''Ginger'', dins son [[single]] ''Help myself (Nous ne faisons que passer)'' que, aprèp sa sortida en 8 de març de 2010, foguèt fòrça difusat dins las emissions de ràdio francesas. Aquel tèma aguèt tanben una popularitat en [[Quebèc]] pendent la prima e l'estiu de 2010.<ref>{{fr}} [http://www.gaetanroussel.com]</ref> Ganhèt lo Prèmi de las "victoires de la musique" coma melhor album de rock de l'an 2011, pendent l'emission difusada lo 9 de febrièr sus [[France 4]], e tanben coma melhor interprèt masculin e melhor album de l'an per ''Ginger''. Tanben en 2011 participèt a un album que tornèt prendre los tèmas d'Alain Bashung e qu'es titulat ''Tels Alain Bashung'', e interprèta, entre d'autras cançons, ''J'passe pour une caravane''. == Citacions == {{cita|Dins ma vida i a doas partidas: abans d'encontrar Alain Bashung e aprèp}}. (1{{èr}} de març de 2011, aprèp que recebèt lo trofèu "victoires de la musique"). == Discografia en solitari == * Ginger (100 000 exemplars venduts) # ''Clap Hands'' # ''Help myself (Nous ne faisons que passer)'' # ''Si l'on comptait les étoiles'' # ''Inside outside'' # ''Mon Nom'' # ''Tokyo'' # ''Dis-moi encore que tu m'aimes'' # ''DYWD'' # ''Des questions me reviennent'' # ''Trouble'' # ''Les belles Choses'' == Articles connèxes == * [[Louise Attaque]] * [[Tarmac (groupe)|Tarmac]] == Referéncias == <references/> == Ligams == * {{fr}}[http://www.gaetanroussel.com Pagina oficiala] * {{fr}}[http://www.deezer.com/listen-5401389 "Help myself" sus Deezer.com] {{ORDENA:Gaetan Roussel}} <!--ORDENA generat per bot--> [[Categoria:Cantaire francés]] [[Categoria:Naissença en 1972]] lpvj0vmjrml9qhuvj0zkrpufk1s7kt8 0 113272 2328372 2028914 2022-08-14T22:06:48Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} '''Linkin Park''' es un grop de rock format en [[1996]] a [[Angoura Hills]] en [[Californie]] enmenat per [[Chester Bennington]] (cant), [[Mike Schinoda]] (cant, rap, guitarra, clavier), [[Brad Delson]] (guitarra), [[Dev Farrell]] (guitarra), [[Rob Bourdon]] (battariá) e [[Joe hahn]] (platino, efèt et mescla), Coneguèt lo captida de son primier disc in [[2000, Hybrid Theory]], agotat a dei milion eisemplàri dins lo mond e classificat [[disc de diamant]] per lo RIAA. Son segond album, [[Meteora]], sortit en [[2003]] e es estat classificat [[multi disc]] de [[platina]] dins de nombró país fourestié. Un de sei disc, [[Minute to midnight]], sortit en [[2007]], es estat classificat primier dei tèsto deis tiero dins 32 país estrangier e classificat melhor de l'annada. Son dernier disc : A thousand sun, es sortit lo 14 de setembre de [[2010]], [[Categoria:Grop de rock]] qgt0s1cwohkx7rnyzs9ih6sj7dlyf39 0 119399 2328359 1874187 2022-08-14T19:50:15Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Mount erebus hg.jpg|thumb|right|Lo Mont Erebus vist dempuei la peninsula de Hut Point.]] Lo '''Mont Erebus''' es un [[volcan]] actiu de {{formatnum:3794}} m d'auçada situat en [[Antartida]] sus l'illa de Ross. Son activitat es permanenta dempuei [[1972]]. {{DEFAULTSORT:Erebus, Mont}} [[Categoria:Volcan actiu]] [[Categoria:Volcan d'Antartida]] rlgr4m6pi96y39w7cft5qaw3fpgv6d1 0 131633 2328275 1901763 2022-08-14T12:52:27Z Erunberri 21088 Ḥ wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} <!--Article redigit en gascon--> [[Fichièr:Cave Hira.jpg|right|250px|]] Era '''[[Tuta]] de Ḥira''' (غار حراء ''Ġār Ḥirāʾ'' en [[arab]]) que s'orbeish en Jabal an Nur, era {{Cita|[[montanha]] dera [[lutz]]}} situada haut o baish a {{unitat|4|km}} ath nòrd-oèst dera [[La Mèca|Mèca]] en [[parçan]] de Hejaz d'[[Arabia Saudita]]. Que's tròba a {{unitat|270|m}} d'[[altitud]] e eras suas dimensions que son de 3,70 m de longor per 1,60 m de largor. Er Anjo Gabrièu qu'aparescó a [[Maomet]] peth prumèr còp en aquera tuta, a on eth profèta der [[Islam]] e avèva costuma de recuelhe's, tà hèr-lo eras prumèras revelacions der [[Alcoran]]. Qu'ei un lòc de pelegrinatge; eth nombre de visitaires que pòt aténher {{Formatnum:5000}} durant eth [[Hajj]]. {{DEFAULTSORT:Hira}} [[Categoria:Balma]] [[Categoria:Arabia Saudita]] i1u8z14cxe4p3zuqjukr9t2a408w0se 2328276 2328275 2022-08-14T12:56:43Z Erunberri 21088 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} <!--Article redigit en gascon--> [[Fichièr:Cave Hira.jpg|right|250px|]] Era '''[[Tuta]] de Ḥira''' (غار حراء ''Ġār Ḥirāʾ'' en [[arab]]) que s'orbeish en Jabal an Nur, valent a díser {{Cita|[[montanha]] dera [[lutz]]}} situada haut o baish a {{unitat|4|km}} ath nòrd-oèst dera [[La Mèca|Mèca]] en [[parçan]] de Hejaz d'[[Arabia Saudita]]. Que's tròba a {{unitat|270|m}} d'[[altitud]] e eras suas dimensions que son de 3,70 m de longor per 1,60 m de largor. Er Anjo Gabrièu qu'aparescó a [[Maomet]] peth prumèr còp en aquera tuta, a on eth profèta der [[Islam]] e avèva costuma de recuelhe's, tà hèr-lo eras prumèras revelacions der [[Alcoran]]. Qu'ei un lòc de pelegrinatge; eth nombre de visitaires que pòt aténher {{Formatnum:5000}} durant eth [[Hajj]]. {{DEFAULTSORT:Hira}} [[Categoria:Balma]] [[Categoria:Arabia Saudita]] afwzvusl7yy37lvmf5a2w6v1cktjonj 2328277 2328276 2022-08-14T12:57:44Z Erunberri 21088 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} <!--Article redigit en gascon--> [[Fichièr:Cave Hira.jpg|right|250px|]] Era '''[[Tuta]] de Ḥira''' (غار حراء ''Ġār Ḥirāʾ'' en [[arab]]) que s'orbeish en Jabal an Nur (valent a díser {{Cita|[[montanha]] dera [[Lutz]]}}) situada haut o baish a {{unitat|4|km}} ath nòrd-oèst dera [[La Mèca|Mèca]] en [[parçan]] de Hejaz d'[[Arabia Saudita]]. Que's tròba a {{unitat|270|m}} d'[[altitud]] e eras suas dimensions que son de 3,70 m de longor per 1,60 m de largor. Er Anjo Gabrièu qu'aparescó a [[Maomet]] peth prumèr còp en aquera tuta, a on eth profèta der [[Islam]] e avèva costuma de recuelhe's, tà hèr-lo eras prumèras revelacions der [[Alcoran]]. Qu'ei un lòc de pelegrinatge; eth nombre de visitaires que pòt aténher {{Formatnum:5000}} durant eth [[Hajj]]. {{DEFAULTSORT:Hira}} [[Categoria:Balma]] [[Categoria:Arabia Saudita]] 68ixajgarg8enikf6h9gc80rqc0ny9n 0 132695 2328370 1870430 2022-08-14T22:03:00Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki {{Infobox |tematica= |carta= }} '''INXS''' qu'ei un grop de musica rock de [[Sydney]], [[Austràlia]]. == Membres del grop == Lo grop es format per [[Michael Hutchence]] (&dagger;&nbsp;1997.), J. D. Fortune (2005.), Andrew Farriss, Jon Farriss, Tim Farriss, Kirk Pengilly, Garry Gary Beers. == Discografia == === Albums === * [[1980]].: ''INXS'' * [[1981]].: ''Underneath the Colours'' * [[1982]].: ''Shabooh Shoobah'' * [[1982]].: ''INXSIVE'' * [[1983]].: ''Dekadance'' * [[1984]].: ''The Swing'' * [[1985]].: ''Listen Like Thieves'' * [[1987]].: ''Kick'' * [[1990]].: ''X'' * [[1991]].: ''Live Baby Live'' * [[1992]].: ''Welcome to Wherever You Are'' * [[1993]].: ''Full Moon, Dirty Hearts'' * [[1994]].: ''The Greatest Hits'' * [[1997]].: ''Elegantly Wasted'' * [[2001]].: ''Shine Like it Does: The Anthology (1979–1997)'' * [[2002]].: ''The Years 1979–1997'' * [[2002]].: ''Stay Young 1979–1982'' * [[2005]].: ''Switch'' === Singles === {| width="100%" |- valign="top" | width="50%" | *1980. "Just Keep Walking" *1981. "Stay Young" *1982. "The One Thing" *1982. "Don't Change" *1983. "To Look at You" *1983. "Black and White" *1984. "Original Sin" *1984. "I Send a Message" *1984. "Burn for You" *1984. "Dancing on the Jetty" *1985. "This Time" *1986. "What You Need" *1986. "Kiss the Dirt" *1986. "Listen Like Thieves" *1986. "Different World" *1986. "Good Times" (feat. Jimmy Barnes) *1987. "Need You Tonight" *1988. "Devil Inside" *1988. "New Sensation" *1988. "Never Tear Us Apart" *1989. "Mystify" *1990. "Suicide Blonde" *1990. "Disappear" *1991. "By My Side" | width="50%" | *1991. "Bitter Tears" *1991. "The Stairs" *1991. "Shining Star EP" *1992. "Heaven Sent" *1992. "Baby Don't Cry" *1992. "Taste It" *1992. "Not Enough Time" *1993. "Beautiful Girl" *1993. "The Gift" *1993. "Please (You Got That...)" *1994. "The Strangest Party (These Are The Times)" *1997. "Elegantly Wasted" *1997. "Everything" *1997. "Don't Lose Your Head" *2001. "Precious Heart" (Tall Paul vs. INXS) *2001. "I'm So Crazy" (Par-T-One vs. INXS) *2002. "Tight" *2003. "One Of My Kind" (Rogue Traders vs. INXS) *2003. "I Get Up" *2004. "Mystify (Remix)" *2005. "Pretty Vegas" *2006. "Afterglow" |} == Vejatz tanben == === Ligams extèrnes === * {{en}} [http://www.inxs.com Sit oficiau] {{Portal|musica|rock}} <!--{{Portal del Austràlia}}--> {{commonscat|INXS}} [[Categoria:INXS|*]] [[Categoria:Grop de rock]] sb6kwl13ki5q155kx8agmjgvsw9y7mw 0 134988 2328373 1920824 2022-08-14T22:12:30Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki {{omon|U2 (omonimia)}} [[File:2005-10-10 U2 @ MSG by ZG.JPG|thumb|right|250px|U2, en 2005]] {{Infobox|tematica=grop de rock|carta=}} '''U2''' es un grop de [[rock]], [[Irlanda|irlandés]], fondat en [[octobre]] de [[1976]] a [[Dublin]]. Lo grop es format pel cantaire e guitarrista ''[[Bono]]'' (Paul David Hewson), ''[[The Edge]]'' (David Howell Evans) coma guitarrista e de còps que i a clavièrs, lo bassista [[Adam Clayton|Adam Charles Clayton]] e lo bateire [[Larry Mullen, Jr.]]. U2 es estat un dels grops de rock mondialament mai populars al mond, dempuèi lo decenni de 80. Dempuèi de la seuna aparicion an vendut mai de 190 milions de disques pel mond entièr e an ganhat 22 [[Prèmis Grammy]], mai que cap autre grop de rock de l'istòria. La banda es venguda tanben fòrça coneguda per las seunas nombrosas campanhas en favor de diferentas causas [[solidaritat|solidàrias]]. == Discografia == * [[Boy (album)|Boy]] (1980) * October (1981) * War (1983) * [[The Unforgettable Fire]] (1984) * [[The Joshua Tree]] (1987) * Rattle and Hum (1988) * Achtung Baby (1991) * Zooropa (1993) * Pop (1997) * [[All That You Can't Leave Behind]] (2000) * [[How to Dismantle an Atomic Bomb]] (2004) * [[No Line on the Horizon]] (2009) [[Categoria:Grop de rock]] hh6ol64v5hwecn5psc4qxwec58fvwrj 0 149543 2328371 1913601 2022-08-14T22:04:40Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:TOTO live 2010 in Copenhagen in KB Hallen.JPG|thumb|250px|Toto a un concèrt a Copenaga en julh de 2010]] '''Toto''' es un grop de musica rock [[Estats Units|american]]. Aquesta formacion [[Califòrnia|californiana]] se formèt en 1977 a [[Los Angeles]] a l'entorn de la familha Porcaro. Coneguèt un grand succès tre la fin dels ans 1970 e subretot dins las annadas 1980 gràcias a son primièr album ''Toto'', espelit en 1978. Pr'aquò foguèt mai que mai en 1982 amb l'album ''Toto IV'' qu'arribèt la consagracion als [[Estats Units]] e tanben internacionalament. Divèrsas cançons d'aquel disc coma "Hold the Line", "Rosanna", e subretot "Africa" se situèron ennaut de las listas musicalas e dins las melhoras vendas. Los membres del grop son actualament Joseph Williams (vocalista principal), David Paich (clavièrs), Steve Porcaro (clavièrs), Steve Lukather (guitarra, vocalista), e Simon Phillips (percussions). Lo grop, qu'a realizat un total de 17 albums e a recebut mantun [[Prèmi Grammy]], a vendut mai de 35 milions dins lo mond entièr. == Discografia == * ''Toto'' (1978) * ''Hydra'' (1979) * ''Turn Back'' (1981) * ''Toto IV'' (1982) * ''Isolation'' (1984) * ''Fahrenheit'' (1986) * ''The Seventh One'' (1988) * ''Kingdom of Desire'' (1992) * ''Tambu'' (1995) * ''Mindfields'' (1999) * ''Through the Looking Glass'' (2002) * ''Falling in Between'' (2006) [[Categoria:Grop de musica american]] [[en:Toto (band) [[Categoria:Grop de rock]] f0cm367pqltufxqe6aefbsbdx8l390c 0 150067 2328411 1923429 2022-08-15T10:12:11Z 2A01:E0A:559:61E0:653F:3926:8D3B:5CC8 wikitext text/x-wiki '''Déwé Gorodey''' ([[Pwäräiriwa]], [[Nòva Caledònia]], [[1 de junh]] de [[1949]] - [[2022]]) es una escrivana e politiciana [[canac]]a. Ardenta defensora de las lengas e culturas canacas, las posicions d'aquesta activista son favorablas a l'independéncia de l'isla. [[Categoria:Escrivana canaca]] rhy5kqwunlsi2844mhp47ppleazrxyy 2328412 2328411 2022-08-15T10:12:44Z 2A01:E0A:559:61E0:653F:3926:8D3B:5CC8 wikitext text/x-wiki '''Déwé Gorodey''' ([[Pwäräiriwa]], [[Nòva Caledònia]], [[1 de junh]] de [[1949]] - [[14 de agost]] de [[2022]]) es una escrivana e politiciana [[canac]]a. Ardenta defensora de las lengas e culturas canacas, las posicions d'aquesta activista son favorablas a l'independéncia de l'isla. [[Categoria:Escrivana canaca]] kxvn4mxtyja8n7udrtmdgu5xx4sh5eq 0 150348 2328392 2069538 2022-08-15T09:02:19Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] aurián manlevat lo [[mot]] a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utiliza per designar una « pèira negra ». == Annèxas == === Liames intèrnes === === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> 7tliyqyijysuastzlmxlq8elqvhd7u4 2328393 2328392 2022-08-15T09:03:51Z Nicolas Eynaud 6858 /* Etimologia */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] aurián manlevat lo [[mot]] a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> ru4kfzfa5sklroo04kdea42edslu5aq 2328394 2328393 2022-08-15T09:04:25Z Nicolas Eynaud 6858 /* Etimologia */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> fu2pi4ax2dqiu3lsy4s0kzb3wh2sl83 2328395 2328394 2022-08-15T09:05:57Z Nicolas Eynaud 6858 /* Descripcion */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === === Mòde de jaciment === === Difusion === == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> djwehhyblkr1rn7w0ikt0p86tkausgl 2328396 2328395 2022-08-15T09:06:16Z Nicolas Eynaud 6858 /* Liames intèrnes */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === === Mòde de jaciment === === Difusion === == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> n81h0fykff4ol7it2wyfbjcomwvn2h5 2328397 2328396 2022-08-15T09:22:16Z Nicolas Eynaud 6858 /* Descripcion */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. === Mòde de jaciment === === Difusion === == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> 4v8v0fbvgip4m824qz0jlpbmbaigm1h 2328398 2328397 2022-08-15T09:25:04Z Nicolas Eynaud 6858 /* Descripcion */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). === Mòde de jaciment === === Difusion === == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> 2ygn7k0y10rpjj92jzuryn8scrgp58c 2328399 2328398 2022-08-15T09:25:20Z Nicolas Eynaud 6858 /* Liames intèrnes */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). === Mòde de jaciment === === Difusion === == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Òrgues basaltics]]. * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> 5yxmpz183jtvcc5cy5vqdok1j0bq4tq 2328400 2328399 2022-08-15T09:28:48Z Nicolas Eynaud 6858 /* Aspèctes e constituents */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). Lei basalts eissits de projeccions solidificadas an puslèu un aspècte escoriacèu amb de cavitats mai ò mens emplidas per de [[minerau]]s segondaris. === Mòde de jaciment === === Difusion === == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Òrgues basaltics]]. * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> nhacepwavjwgyrvyitceoh4vg0diyyl 2328402 2328400 2022-08-15T09:39:01Z Nicolas Eynaud 6858 /* Aspèctes e constituents */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). Lei basalts eissits de projeccions solidificadas an puslèu un aspècte escoriacèu amb de cavitats mai ò mens emplidas per de [[minerau]]s segondaris. Existís de tipes diferents de basalt. Lo [[basalt toleïitic]] es la forma de basalt que forma lei fons [[ocean]]ics. La [[basanita]] es un basalt que s'obsèrva dins lei fenomèns volcanics intraplacas. En [[Occitània]], es visible dins lei relèus de [[Cantal (montanha)|Cantal]] e dei [[Causses]]. Lo basalt alcalin d'olivina es una forma relativament coneguda en causa dei cristaus d'[[olivina]] espectaclós que pòu contenir. Enfin, existís de formas raras coma lei [[nefelinita]]s e lei [[melilitita]]s, caracteristicas dei [[rift]] en fin de vida, e lei [[toleïita de qüars|toleïitas de qüars]]. === Mòde de jaciment === === Difusion === == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Òrgues basaltics]]. * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> rqwixhxd1s9y8wptutz6frmtg04ofbz 2328403 2328402 2022-08-15T09:40:02Z Nicolas Eynaud 6858 /* Aspèctes e constituents */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). Lei basalts eissits de projeccions solidificadas an puslèu un aspècte escoriacèu amb de cavitats mai ò mens emplidas per de [[minerau]]s segondaris. Existís de tipes diferents de basalt. Lo [[basalt toleïitic]] es la forma de basalt que forma lei fons [[ocean]]ics. La [[basanita]] es un basalt que s'obsèrva dins lei fenomèns volcanics intraplacas. En [[Occitània]], es visible dins lei relèus de [[Cantal (montanha)|Cantal]] e dei [[Causses]]. Lo basalt alcalin d'olivina es una forma relativament coneguda en causa dei cristaus d'[[olivina]] espectaclós que pòu contenir. Pòu aparéisser dins totei lei situacions de [[volcan]]isme effusiu. Enfin, existís de formas raras coma lei [[nefelinita]]s e lei [[melilitita]]s, caracteristicas dei [[rift]] en fin de vida, e lei [[toleïita de qüars|toleïitas de qüars]]. === Mòde de jaciment === === Difusion === == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Òrgues basaltics]]. * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> h5ei4uhutventszpf0662fwlaf4t0lf 2328404 2328403 2022-08-15T09:43:39Z Nicolas Eynaud 6858 /* Aspèctes e constituents */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). Lei basalts eissits de projeccions solidificadas an puslèu un aspècte escoriacèu amb de cavitats mai ò mens emplidas per de [[minerau]]s segondaris. Existís de tipes diferents de basalt. Lo [[basalt toleïitic]] es la forma de basalt que forma lei fons [[ocean]]ics<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony R. Philpotts e Jay J. Ague, ''Principles of igneous and metamorphic petrology (2nd ed.)'', Cambridge University Press, 2009.</ref>. La [[basanita]] es un basalt que s'obsèrva dins lei fenomèns volcanics intraplacas. En [[Occitània]], es visible dins lei relèus de [[Cantal (montanha)|Cantal]] e dei [[Causses]]. Lo basalt alcalin d'olivina es una forma relativament coneguda en causa dei cristaus d'[[olivina]] espectaclós que pòu contenir. Pòu aparéisser dins totei lei situacions de [[volcan]]isme effusiu. Enfin, existís de formas raras coma lei [[nefelinita]]s e lei [[melilitita]]s, caracteristicas dei [[rift]] en fin de vida, e lei [[toleïita de qüars|toleïitas de qüars]]. === Mòde de jaciment === === Difusion === == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Òrgues basaltics]]. * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> fvk3kvxf0tktp5pnyjpbysm546lkx80 2328405 2328404 2022-08-15T09:47:26Z Nicolas Eynaud 6858 /* Mòde de jaciment */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). Lei basalts eissits de projeccions solidificadas an puslèu un aspècte escoriacèu amb de cavitats mai ò mens emplidas per de [[minerau]]s segondaris. Existís de tipes diferents de basalt. Lo [[basalt toleïitic]] es la forma de basalt que forma lei fons [[ocean]]ics<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony R. Philpotts e Jay J. Ague, ''Principles of igneous and metamorphic petrology (2nd ed.)'', Cambridge University Press, 2009.</ref>. La [[basanita]] es un basalt que s'obsèrva dins lei fenomèns volcanics intraplacas. En [[Occitània]], es visible dins lei relèus de [[Cantal (montanha)|Cantal]] e dei [[Causses]]. Lo basalt alcalin d'olivina es una forma relativament coneguda en causa dei cristaus d'[[olivina]] espectaclós que pòu contenir. Pòu aparéisser dins totei lei situacions de [[volcan]]isme effusiu. Enfin, existís de formas raras coma lei [[nefelinita]]s e lei [[melilitita]]s, caracteristicas dei [[rift]] en fin de vida, e lei [[toleïita de qüars|toleïitas de qüars]]. === Mòde de jaciment === Lei basalts son un constituent major dei fons [[ocean]]ics car son emés au nivèu dei [[dorsala oceanica|dorsalas]]. Dins lei regions [[continent]]alas, forman generalament d'escolaments que son lo resultat de la solidificacion de coladas de [[lava]]. Pasmens, pòdon tanben formar d'[[escòria]]s e de venas. === Difusion === == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Òrgues basaltics]]. * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> h0f1ipc72sxcjf98kh9oosz8z9e4gr4 2328406 2328405 2022-08-15T09:51:43Z Nicolas Eynaud 6858 /* Descripcion */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). Lei basalts eissits de projeccions solidificadas an puslèu un aspècte escoriacèu amb de cavitats mai ò mens emplidas per de [[minerau]]s segondaris. Existís de tipes diferents de basalt. Lo [[basalt toleïitic]] es la forma de basalt que forma lei fons [[ocean]]ics<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony R. Philpotts e Jay J. Ague, ''Principles of igneous and metamorphic petrology (2nd ed.)'', Cambridge University Press, 2009.</ref>. La [[basanita]] es un basalt que s'obsèrva dins lei fenomèns volcanics intraplacas. En [[Occitània]], es visible dins lei relèus de [[Cantal (montanha)|Cantal]] e dei [[Causses]]. Lo basalt alcalin d'olivina es una forma relativament coneguda en causa dei cristaus d'[[olivina]] espectaclós que pòu contenir. Pòu aparéisser dins totei lei situacions de [[volcan]]isme effusiu. Enfin, existís de formas raras coma lei [[nefelinita]]s e lei [[melilitita]]s, caracteristicas dei [[rift]] en fin de vida, e lei [[toleïita de qüars|toleïitas de qüars]]. === Mòde de jaciment e difusion === Lei basalts son un constituent major dei fons [[ocean]]ics car son emés au nivèu dei [[dorsala oceanica|dorsalas]]. Dins lei regions [[continent]]alas, forman generalament d'escolaments que son lo resultat de la solidificacion de coladas de [[lava]]. Pasmens, pòdon tanben formar d'[[escòria]]s e de venas. Lo basalt es generalament la [[ròca magmatica|ròca volcanica]] pus frequenta dins lei regions de [[volcan]]isme effusiu. Dins lo mond, existís de regions basalticas fòrça estendudas en [[Índia]] ([[Deccan]]), en [[Siberia]], en [[Africa Australa]], en [[Brasil]] e en [[Etiopia]]. Plusors [[illa volcanica|illas volcanicas]] son compausadas de basalt ([[Islàndia]], [[Hawaii (illa)|Hawaii]]...). == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Òrgues basaltics]]. * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> k0pm2k5ubu6dz2n5fsrj1qm6h353b28 2328407 2328406 2022-08-15T09:56:49Z Nicolas Eynaud 6858 /* Mòde de jaciment e difusion */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). Lei basalts eissits de projeccions solidificadas an puslèu un aspècte escoriacèu amb de cavitats mai ò mens emplidas per de [[minerau]]s segondaris. Existís de tipes diferents de basalt. Lo [[basalt toleïitic]] es la forma de basalt que forma lei fons [[ocean]]ics<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony R. Philpotts e Jay J. Ague, ''Principles of igneous and metamorphic petrology (2nd ed.)'', Cambridge University Press, 2009.</ref>. La [[basanita]] es un basalt que s'obsèrva dins lei fenomèns volcanics intraplacas. En [[Occitània]], es visible dins lei relèus de [[Cantal (montanha)|Cantal]] e dei [[Causses]]. Lo basalt alcalin d'olivina es una forma relativament coneguda en causa dei cristaus d'[[olivina]] espectaclós que pòu contenir. Pòu aparéisser dins totei lei situacions de [[volcan]]isme effusiu. Enfin, existís de formas raras coma lei [[nefelinita]]s e lei [[melilitita]]s, caracteristicas dei [[rift]] en fin de vida, e lei [[toleïita de qüars|toleïitas de qüars]]. === Mòde de jaciment e difusion === Lei basalts son un constituent major dei fons [[ocean]]ics car son emés au nivèu dei [[dorsala oceanica|dorsalas]]. Dins lei regions [[continent]]alas, forman generalament d'escolaments que son lo resultat de la solidificacion de coladas de [[lava]]. Pasmens, pòdon tanben formar d'[[escòria]]s e de venas. Lo basalt es generalament la [[ròca magmatica|ròca volcanica]] pus frequenta dins lei regions de [[volcan]]isme effusiu. Dins lo mond, existís de regions basalticas fòrça estendudas en [[Índia]] ([[Deccan]]), en [[Siberia]], en [[Africa Australa]], en [[Brasil]] e en [[Etiopia]]. Plusors [[illa volcanica|illas volcanicas]] son compausadas de basalt ([[Islàndia]], [[Hawaii (illa)|Hawaii]]...). En [[Occitània]], lo basalt es egalament la ròca principala dei regions volcanicas. Se tròban ansin de zònas basalticas en [[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]] == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Òrgues basaltics]]. * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> pyuh8pqmdq9sk4nwdcy3tvvk6a2ox9o 2328408 2328407 2022-08-15T09:57:13Z Nicolas Eynaud 6858 /* Mòde de jaciment e difusion */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). Lei basalts eissits de projeccions solidificadas an puslèu un aspècte escoriacèu amb de cavitats mai ò mens emplidas per de [[minerau]]s segondaris. Existís de tipes diferents de basalt. Lo [[basalt toleïitic]] es la forma de basalt que forma lei fons [[ocean]]ics<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony R. Philpotts e Jay J. Ague, ''Principles of igneous and metamorphic petrology (2nd ed.)'', Cambridge University Press, 2009.</ref>. La [[basanita]] es un basalt que s'obsèrva dins lei fenomèns volcanics intraplacas. En [[Occitània]], es visible dins lei relèus de [[Cantal (montanha)|Cantal]] e dei [[Causses]]. Lo basalt alcalin d'olivina es una forma relativament coneguda en causa dei cristaus d'[[olivina]] espectaclós que pòu contenir. Pòu aparéisser dins totei lei situacions de [[volcan]]isme effusiu. Enfin, existís de formas raras coma lei [[nefelinita]]s e lei [[melilitita]]s, caracteristicas dei [[rift]] en fin de vida, e lei [[toleïita de qüars|toleïitas de qüars]]. === Mòde de jaciment e difusion === Lei basalts son un constituent major dei fons [[ocean]]ics car son emés au nivèu dei [[dorsala oceanica|dorsalas]]. Dins lei regions [[continent]]alas, forman generalament d'escolaments que son lo resultat de la solidificacion de coladas de [[lava]]. Pasmens, pòdon tanben formar d'[[escòria]]s e de venas. Lo basalt es generalament la [[ròca magmatica|ròca volcanica]] pus frequenta dins lei regions de [[volcan]]isme effusiu. Dins lo mond, existís de regions basalticas fòrça estendudas en [[Índia]] ([[Deccan]]), en [[Siberia]], en [[Africa Australa]], en [[Brasil]] e en [[Etiopia]]. Plusors [[illa volcanica|illas volcanicas]] son compausadas de basalt ([[Islàndia]], [[Hawaii (illa)|Hawaii]]...). En [[Occitània]], lo basalt es egalament la ròca principala dei regions volcanicas. Se tròban ansin de zònas basalticas en [[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]] ò a l'entorn d'[[Agde]]. == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Òrgues basaltics]]. * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> clp3d1l2jt53pwrb03tx4vre47zlg91 2328409 2328408 2022-08-15T10:00:34Z Nicolas Eynaud 6858 /* Mòde de jaciment e difusion */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). Lei basalts eissits de projeccions solidificadas an puslèu un aspècte escoriacèu amb de cavitats mai ò mens emplidas per de [[minerau]]s segondaris. Existís de tipes diferents de basalt. Lo [[basalt toleïitic]] es la forma de basalt que forma lei fons [[ocean]]ics<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony R. Philpotts e Jay J. Ague, ''Principles of igneous and metamorphic petrology (2nd ed.)'', Cambridge University Press, 2009.</ref>. La [[basanita]] es un basalt que s'obsèrva dins lei fenomèns volcanics intraplacas. En [[Occitània]], es visible dins lei relèus de [[Cantal (montanha)|Cantal]] e dei [[Causses]]. Lo basalt alcalin d'olivina es una forma relativament coneguda en causa dei cristaus d'[[olivina]] espectaclós que pòu contenir. Pòu aparéisser dins totei lei situacions de [[volcan]]isme effusiu. Enfin, existís de formas raras coma lei [[nefelinita]]s e lei [[melilitita]]s, caracteristicas dei [[rift]] en fin de vida, e lei [[toleïita de qüars|toleïitas de qüars]]. === Mòde de jaciment e difusion === Lei basalts son un constituent major dei fons [[ocean]]ics car son emés au nivèu dei [[dorsala oceanica|dorsalas]]. Dins lei regions [[continent]]alas, forman generalament d'escolaments que son lo resultat de la solidificacion de coladas de [[lava]]. Pasmens, pòdon tanben formar d'[[escòria]]s e de venas. Lo basalt es generalament la [[ròca magmatica|ròca volcanica]] pus comuna dins lei regions de [[volcan]]isme effusiu. Dins lo mond, existís de regions basalticas fòrça estendudas en [[Índia]] ([[Deccan]]), en [[Siberia]], en [[Africa Australa]], en [[Brasil]] e en [[Etiopia]]. Plusors [[illa volcanica|illas volcanicas]] son compausadas de basalt ([[Islàndia]], [[Hawaii (illa)|Hawaii]]...). En [[Occitània]], lo basalt es egalament la ròca pus frequenta dei regions volcanicas dau [[país]]. Se tròban ansin de zònas basalticas en [[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]] ò a l'entorn d'[[Agde]]. == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Òrgues basaltics]]. * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> 8cw87km5tvgo4py3ywxcxq2znd191mb 2328410 2328409 2022-08-15T10:01:05Z Nicolas Eynaud 6858 /* Mòde de jaciment e difusion */ wikitext text/x-wiki [[File:Basalte bulleux saint thibery herault.jpg|thumb|Basalt de [[Sant Tibèri]], en [[Occitània]].]] Lo '''basalt''', dit popularament ''pèira negra'', es una [[ròca magmatica]] extrusiva comuna, eissida del refrejament de la [[lava]] basaltica al contacte de l'aire o de l'aiga a la superfícia de la planeta. Per definicion, basalt es una ròca magmatica [[afanitica]] amb mens de 20% de [[qüars]] e mens de 10% de [[feldspar]] en volum, e ont al mens 65% del feldspar es jos forma de [[plagioclasa]]. (En comparason, lo [[granit]] conten mai de 20% de qüars en volum) Basalt es generalament de color gris a negre, mas ven lèu lèu maron o roge rovilh pr'amor de l'oxidacion dels [[mafic]] (ric en fèrre) que conten en [[Rovilh (oxid)|rovilh]]. [[Categoria:Ròca magmatica]] == Etimologia == Lo tèrme basalt ven dau [[latin]] ''basaltes'', un [[mot]] eissit d'una error de prononciacion d'un autre tèrme [[latin]], ''basanites'', que significava « pèira fòrça dura ». Aqueu [[mot]] èra estat empruntat au [[grèc]] βασανίτης (''basanites'') ò βάσανος (''basanos'')<ref>'''[[anglés|(en)]]''' O. Tietz e J. Büchner, « The origin of the term 'basalt' », ''Journal of Geosciences'', 29 de decembre de 2018, pp. 295–298.</ref>. Lei [[Grècia antica|Grècs]] l'aurián manlevat a una [[lenga]] [[africa]]na (egipciana ò etiopiana) que l'utilizava per designar una « pèira negra ». == Descripcion == === Aspèctes e constituents === Lo basalt es una [[ròca magmatica]] effusiva basica qu'es principalament formada de [[plagioclasa]]s e de [[piroxèn]]s. L'[[olivina]], d'[[amfibòl]]s, la [[biotita]], la [[magnesita]], l'[[ematica]], l'[[ilmenita]] e la [[titanita]] pòdon intrar dins sa composicion coma [[minerau]]s segondaris<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Nicola Cipriani (trad. Marie-Hélène Alfonsi e Catherine Sobecki), ''Minéraux et Roches'', Gründ, 1996, p. 117.</ref>. Es generalament [[gris]] ò [[negre]] mai de procès d'[[oxidacion]] pòdon entraïnar l'aparicion de basalts brunèus ò [[roge|rogencs]]. Son aspècte es aqueu d'una [[ròca]] de gran fin mai son estructura es variabla. Leis estructuras massisas son sovent prismaticas ([[òrgues basaltics]]). Lei basalts eissits de projeccions solidificadas an puslèu un aspècte escoriacèu amb de cavitats mai ò mens emplidas per de [[minerau]]s segondaris. Existís de tipes diferents de basalt. Lo [[basalt toleïitic]] es la forma de basalt que forma lei fons [[ocean]]ics<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Anthony R. Philpotts e Jay J. Ague, ''Principles of igneous and metamorphic petrology (2nd ed.)'', Cambridge University Press, 2009.</ref>. La [[basanita]] es un basalt que s'obsèrva dins lei fenomèns volcanics intraplacas. En [[Occitània]], es visible dins lei relèus de [[Cantal (montanha)|Cantal]] e dei [[Causses]]. Lo basalt alcalin d'olivina es una forma relativament coneguda en causa dei cristaus d'[[olivina]] espectaclós que pòu contenir. Pòu aparéisser dins totei lei situacions de [[volcan]]isme effusiu. Enfin, existís de formas raras coma lei [[nefelinita]]s e lei [[melilitita]]s, caracteristicas dei [[rift]] en fin de vida, e lei [[toleïita de qüars|toleïitas de qüars]]. === Mòde de jaciment e difusion === Lei basalts son un constituent major dei fons [[ocean]]ics car son emés au nivèu dei [[dorsala oceanica|dorsalas]]. Dins lei regions [[continent]]alas, forman generalament d'escolaments que son lo resultat de la solidificacion de coladas de [[lava]]. Pasmens, pòdon tanben formar d'[[escòria]]s e de venas. Lo basalt es generalament la [[ròca magmatica|ròca volcanica]] pus comuna dins lei regions de [[volcan]]isme effusiu. Dins lo mond, existís de regions basalticas fòrça estendudas en [[Índia]] ([[Deccan]]), en [[Siberia]], en [[Africa Australa]], en [[Brasil]] e en [[Etiopia]]. Plusors [[illa volcanica|illas volcanicas]] son compausadas de basalt ([[Islàndia]], [[Hawaii (illa)|Hawaii]]...). En [[Occitània]], lo basalt es egalament la ròca pus frequenta dei regions volcanicas dau [[país]]. I a ansin de zònas basalticas importantas en [[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]] ò a l'entorn d'[[Agde]]. == Origina e formacion == == Utilizacion == == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Òrgues basaltics]]. * [[Ròca magmatica]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> l46f4yig5bckd20bgzk2smbax9ble4h 0 159317 2328365 2134231 2022-08-14T21:32:40Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[File:The Cranberries en Barcelona 8.jpg|thumb|right|250px|The Cranberries a Barcelona en 2010.]] '''The Cranberries''' es un grop de [[rock]] [[Irlanda|irlandés]] que se formèt a [[Limerick]] en 1989. Lo grop consistís en la cantaira [[Dolores O'Riordan]], lo guitarist [[Noel Hogan]], lo bassist Mike Hogan e lo bateire Fergal Lawler. Sempre associat al [[rock alternatiu]], lo grop incorpora tanben a sa musica de sonoritats [[indie pop]], [[post-punk]], [[Irish folk]] e [[pop rock]].<ref name="official_website">{{cite web|url=http://www.cranberries.com/band.asp |títol=The Cranberries&nbsp;– Band |accessdate=29 April 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/20110414120620/http://www.cranberries.com:80/band.asp |archivedate=14 April 2011 }}</ref> Lo grop obtenguèt una fama internacionala dins las annadas 1990 amb son primièr album, ''[[Everybody Else Is Doing It, So Why Can't We?]] e lo dusau, [[No need to argue]] amb la cançon [[Zombie (cançon)|Zombie]]'', que venguèron una capitada comerciala. ''The Cranberries'' foguèt un dels grop de rock pus famós dels ans 90 e vendèt mai de 40 milion d'albums dins lo mond entièr. La cantaira [[Dolores O'Riordan]] es mòrta a Londres a 46 ans lo [[15 de genièr]] de [[2018]]. <ref>http://www.lemonde.fr/disparitions/article/2018/01/15/la-chanteuse-des-cranberries-dolores-o-riordan-est-morte-a-46-ans_5242100_3382.html</ref> == Discografia == * ''Everybody Else Is Doing It, So Why Can't We?'' (1993) * ''No Need to Argue'' (1994) * ''To the Faithful Departed'' (1996) * ''Bury the Hatchet'' (1999) * ''Wake Up and Smell the Coffee'' (2001) * ''Roses'' (2012) * ''Something Else'' (2017) * ''In the End'' (2019) ==Referéncias== <references /> [[Categoria:Grop de musica irlandés]] [[Categoria:Grop de rock|Cranberries, The]] 7f1mw3b7kv7bxt9e3otnpzbmf8vvdvx 0 168032 2328336 2238557 2022-08-14T17:44:05Z Xophe84 34998 wikitext text/x-wiki {{Infobox Vila dels USA | vila = Durham | estat = {{Carolina del Nòrd}} | escais = Bull City (en [[occitan]] ''Ciutat dels Taurs''), City of Medicine (''Ciutat de la Medecina'') | devisa = | bandièra = Flag of Durham, North Carolina.svg | armas = | imatge = Durham-montage-05-08.jpg | imatge_mapa = Durham County North Carolina incorporated and unincorporated areas Durham highlighted.svg | de vila = | fondada = [[1869]] | comtat = [[Comtat de Durham]] | cònsol = Steve Schewel ([[Partit Democrata (Estats Units)|D]]) | superfícia = 280.4 km² | dens = 814,30 | annada = 2010 | populacion = 228 330 | fus orari = [[Fus orari#UTC-5(EST)|EST]] | utc = -5 | coord_n = 35° 59′ 19″ N | coord_w = 78° 54′ 26″ O | sit web = http://www.ci.durham.nc.us/ }} '''Durham''' es una vila del sud dels [[Estats Units d'America]], situada dins l'estat de [[Carolina del Nòrd]] dins lo Comtat de Durham, poblada d'unes 230.000 abitants, çò que ne fa la setanta ochena vila dels Estats Units en nombre d'abitants. Sa superfícia totala es de 280 [[Quilomètre carrat|km²]]. L'[[Universitat Duke]] es una [[universitat]] privada, situada a Durham == Istòria == La vila foguèt fondada en [[1853]] amb l'intencion de crear una estacion de tren a mièg camin entre Wilson e Hillsborough. La vila cresquèt fòrça pauc a pauc fins a la [[Guèrra Civila Americana|Guèrra Civila]], mas après lo creissement s'accelerèt, en partida gràcias a l'installacion d'una importanta fabrica de [[Tabat|tabac]]. Lo nom de la vila es donat en l'onor al mètge Bartlett S. Durham, que donèt de tèrras pel passatge del camin de fèrre per aquel endrech. == Geografia == === Clima === Durham es classat coma un climat subtropical umid (''Cfa'') segon la [[classificacion de Köppen]], amb d'estius cauds e umids, dels ivèrns fresc e de las primas e auton cauds a doç. Durham recep de precipitacions abondantas, amb d'auratges comuns en estiu e de las temperaturas de 30 a 40 [[Gra Celsius|°C]]. La region vei una mejana de 6,8 poces (170 mm) de nèu per an, que fond generalament en qualques jorns.{{Weather box | location = Durham, North Carolina | single line = Y | Jan record high F = 80 | Feb record high F = 84 | Mar record high F = 94 | Apr record high F = 95 | May record high F = 99 | Jun record high F = 104 | Jul record high F = 105 | Aug record high F = 105 | Sep record high F = 104 | Oct record high F = 98 | Nov record high F = 88 | Dec record high F = 81 | year record high F= 105 | Jan high F = 49.2 | Feb high F = 53.4 | Mar high F = 62.1 | Apr high F = 71.3 | May high F = 78.6 | Jun high F = 85.0 | Jul high F = 88.6 | Aug high F = 86.8 | Sep high F = 81.0 | Oct high F = 71.4 | Nov high F = 62.0 | Dec high F = 52.7 | Jan low F = 27.8 | Feb low F = 29.5 | Mar low F = 37.0 | Apr low F = 45.8 | May low F = 55.6 | Jun low F = 65.4 | Jul low F = 70.1 | Aug low F = 67.9 | Sep low F = 60.3 | Oct low F = 46.6 | Nov low F = 37.4 | Dec low F = 30.4 | Jan record low F = −9 | Feb record low F = −2 | Mar record low F = 11 | Apr record low F = 23 | May record low F = 29 | Jun record low F = 38 | Jul record low F = 48 | Aug record low F = 46 | Sep record low F = 37 | Oct record low F = 19 | Nov record low F = 11 | Dec record low F = 0 | year record low F= −9 | Jan precipitation inch = 4.44 | Feb precipitation inch = 3.70 | Mar precipitation inch = 4.68 | Apr precipitation inch = 3.41 | May precipitation inch = 4.59 | Jun precipitation inch = 4.01 | Jul precipitation inch = 3.95 | Aug precipitation inch = 4.38 | Sep precipitation inch = 4.36 | Oct precipitation inch = 3.71 | Nov precipitation inch = 3.38 | Dec precipitation inch = 3.43 | precipitation colour = green | year precipitation inch= 48.04 | Jan snow inch = 1.8 | Feb snow inch = 2.6 | Mar snow inch = 1.7 | Apr snow inch = trace | May snow inch = 0 | Jun snow inch = 0 | Jul snow inch = 0 | Aug snow inch = 0 | Sep snow inch = 0 | Oct snow inch = 0 | Nov snow inch = .1 | Dec snow inch = .6 | year snow inch= 6.8 | Jan precipitation days = 11.2 | Feb precipitation days = 9.6 | Mar precipitation days = 11.2 | Apr precipitation days = 8.9 | May precipitation days = 10.6 | Jun precipitation days = 8.9 | Jul precipitation days = 9.6 | Aug precipitation days = 9.1 | Sep precipitation days = 7.7 | Oct precipitation days = 6.9 | Nov precipitation days = 8.0 | Dec precipitation days = 10.0 | unit precipitation days = 0.01 in | Jan snow days = .7 | Feb snow days = .8 | Mar snow days = .5 | Apr snow days = 0 | May snow days = 0 | Jun snow days = 0 | Jul snow days = 0 | Aug snow days = 0 | Sep snow days = 0 | Oct snow days = 0 | Nov snow days = .1 | Dec snow days = .2 | source 1 = NOAA<ref name = NCDC >{{cite web | url = http://cdo.ncdc.noaa.gov/climatenormals/clim20/nc/312515.pdf | title = Climatology of the United States No. 20: DURHAM, NC 1971–2000 | publisher = National Oceanic and Atmospheric Administration | year = 2004 | accessdate = November 29, 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150212022415/http://cdo.ncdc.noaa.gov/climatenormals/clim20/nc/312515.pdf | archive-date = February 12, 2015 | url-status = dead }}</ref> | source 2 = The Weather Channel (extreme temps)<ref name = Weather.com > {{cite web | url = http://www.weather.com/weather/wxclimatology/monthly/27703 | title = Monthly Averages for Durham, NC (27703) | publisher = The Weather Channel | accessdate = November 29, 2011 | date = November 2011 }}</ref>|date=April 2012}} == Demografia == {{demografia2 | sources = [[Bureau du recensement des États-Unis]]<ref>{{en}} {{Lien web |url=https://www.census.gov/prod/www/decennial.html |titre={{lang|en|Census of Population and Housing}} |site=[[Bureau du recensement des États-Unis]] |consulté le=19 mai 2014 }}</ref> | 1890 = 5485 | 1900 = 6679 | 1910 = 18241 | 1920 = 21719 | 1930 = 52037 | 1940 = 60195 | 1950 = 73368 | 1960 = 84642 | 1970 = 100768 | 1980 = 100831 | 1990 = 136611 | 2000 = 187035 | 2010 = 228330 }} == Embessonatges == La vila de Durham es bessonada amb sièis autres vilas:<ref>{{cite web |url=http://durhamnc.gov/ich/cc/Pages/Sister-Cities-of-Durham.aspx |title=Sister Cities of Durham |accessdate=August 10, 2013 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130829051639/http://durhamnc.gov/ich/cc/Pages/Sister-Cities-of-Durham.aspx |archivedate=August 29, 2013 |df=mdy}}</ref> *[[Arusha]] ({{Tanzania}}) *[[Durham]] ({{Modèl:GBR-d}} [[Reialme Unit]]) *[[Kostroma]] ({{Russia}}) *[[Toyoma]] ({{Japon}}) *[[Zhuzhou]] ({{China}}) *[[Kavala]] ({{Grècia}})<ref>{{cite web|url=https://www.sistercities-durham.com/|title=Sister Cities of Durham|website=Sistecities-durham.com|accessdate=January 29, 2019}}</ref> == Nòtas e referéncias == [[Categoria:Vila de Carolina del Nòrd]] mhvvvrkehrh2q525pmvm59ffjgk8jpn 0 179796 2328311 2223645 2022-08-14T15:35:51Z 31.32.55.124 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Francesc Gras i Salas 01.jpg|vinheta|Francesc Gras Salas]] [[Fichièr:Francesc Gras i Salas 03.jpg|vinheta|Francesc Gras en tot impartir ua conferéncia]] [[Fichièr:Francesc Gras i Salas 02.jpg|vinheta|Francesc Gras en tot arrecéber eth prèmi «El més amic de Reus»]] '''Francesc Gras Salas''' ([[Reus]], [[30 de març]] de [[1921]] - [[2022]]) ei un [[mètge]] oftalmològ e [[escrivan]] [[Catalonha|catalan]] qu'a contribuït ara difusion dera memòria e istòria dera ciutat de [[Reus]].<ref name="amics">[http://centredamicsdereus.cat/373/ Francesc Gras Salas “Més Amic de Reus 2012”]</ref> == Activitat medicau == Membre d'un linhatge de mètges oftalmològs reusencs, iniciada peth sòn pair-sénher Francesc Gras Fortuny, estudièc era carrèra de medecina en Barcelona e es estudis de doctorat en Madrid. Exercic era sua especialitat d'oftalmologia en carrèr de Llovera nombre 35 de Reus entre es ans 1948 e 1999. Tanben siguec mètge der Espitau de Sant Joan de Reus pendent 20 ans.<ref name="donació"/> En hereuèr de 2012 hec donacion ath Espitau de Reus des utisi e aparelhs medicaus dera sua consulta, bèi uns de valor istoric. Aguesti utisi e aparelhs se pòden veir exposadi en un espaci dera planta -1 d'aguest espitau.<ref name="donació">[http://reusdigital.cat/noticies/loftalm-leg-francesc-gras-d-na-lequip-de-la-seva-consulta-lhospital-de-sant-joan L'oftalmòleg Francesc Gras dóna l'equip de la seva consulta a l'Hospital de Sant Joan]</ref> Tanben hec liuraments d'una trentia de volums dera publicacion ''Era Medecina Contemporánea. Revista Médica de Reus'' (publicacion reusenca de finau sègle XIX fondada peth sòn pair-sénher), ath Musèu d'Istòria dera Medecina de Catalonha, a [[Terrassa]]. == Activitat culturau e associativa == Escriuec articles d'opinion ath ''Diario Español'' e ''Semanario Reus'' damb eth pseudonim "Suero Vital". Tanben collaborèc damb publicacions medicaus. Posterioraments tanben a escrit articles ath ''Diari de Tarragona'' e ara ''Guia de Reus''. A publicat sies libres dessús tematic reusenca:<ref name="amics"/> * Fets i Gent de Reus. (1997) * Gent, racons i olors de Reus. (2000) * De Llevant cap a Ponent. Escrits. (2006) * Records de Reus. Quan es duien espardenyes, sales de ball reusenques, de la Guerra Civil i d’altres Records). (2009) * Parlem de Reus. De la seva gent i d'esdeveniments importants. Recull d'articles publicats. (2014) * Estimar i recordar la nostra ciutat. Recull de 43 articles publicats a la revista ''Lo Nunci'' del Centre d'Amics de Reus. (2019) Siguec impulsor dera recuperacion dera entitat Associacion de Concèrts de Reus er an 1952, entitat que ne siguec membre deth conselh entre es decènnis de 1950 e 1970.<ref name="donació"/> En hereuèr de 1956 participèc ara organizacion der aumenatge ara baraira reusenca Roseta Mauri. Eth 2009 impulsèc era realizacion d’un Cicle de Cramba en memòria deth pianista reusenc Pau Martí Roca.<ref name="amics"/> Siguec membre dera Congregacion dera Puríssima Sang de Reus entre es ans 1954 e 1964, entitat qu'impulsèc damb eth era restauracion deth presbiteri dera Glèisa dera Puríssima Sang de Reus dempús dera sua destruccion. Siguec nunci dera Setmana Santa de Reus eth 2007.<ref name="amics"/> Siguec impulsor dera entitat Guardadors dd laTronada, entitat que velhe pera mantenença dera tradicionau tronada dera Hèsta major de Reus.<ref name="amics"/><ref>[https://books.google.es/books?id=ANydEA3oP0MC&pg=PA141&dq=Francesc+Gras+Salas&hl=ca&sa=X&ved=0ahUKEwjgnsGrj-PpAhWttYsKHYywA7YQ6AEIJzAA#v=onepage&q=Francesc%20Gras%20Salas&f=false Guardadors de la Tronada. 50 anys d'història]</ref> Pendent eth decènni de 1960 siguec vice-president deth Aero-club Reus-Costa Daurada.<ref name="amics"/> Eth 2003 siguec impulsor dera recuperacion dera figura der arquitècte reusenc Domènech Sugranyes Gras, qu'auie estat discipol d'[[Antoni Gaudí]], pendent eth 125au anniversari dera sua neishença celebrada aqueth an. Entre autes actes se recuperèc era bastissa ''Sol i Mar'' de [[Salou]], òbra der arquitècte e qu'a uns esgrafiats que se trobaven eth mau estat de conservacion, se placèc una placa ena sua casa natau deth carrèr des Galanes e se li dediquèc un carrèr.<ref name="amics"/> Er an 2009 hètz es gestions de besonh entà redescobrir era autoria per part de Lluís Domènech e Montaner dera Capèla Margenat ath Cementèri de Reus e s'i placèc una placa. Eth 2012, era entitat Centri d'Amics de Reus li liurèc eth guerdon «El més amic de Reus» que distinguís es persones e entitats qu'an amiat a tèrme ua trajectòria importanta e an contribuït a vantar eth nòm de Reus.<ref>[http://reusdigital.cat/noticies/loftalmoleg-francesc-gras-es-el-mes-amic-de-reus-2012 L'oftalmòleg Francesc Gras és 'El Més Amic de Reus 2012']</ref> == Referéncias == <references /> [[Categoria:Mètge catalan]] [[Categoria:Oftalmològ]] [[Categoria:Escrivan catalan]] [[Categoria:Escrivan catalan del sègle XX‎]] [[Categoria:Escrivan e mètge]] boox68ustphqpzth5l197mgvvrprw6d 2328312 2328311 2022-08-14T15:37:02Z 31.32.55.124 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Francesc Gras i Salas 01.jpg|vinheta|Francesc Gras Salas]] [[Fichièr:Francesc Gras i Salas 03.jpg|vinheta|Francesc Gras en tot impartir ua conferéncia]] [[Fichièr:Francesc Gras i Salas 02.jpg|vinheta|Francesc Gras en tot arrecéber eth prèmi «El més amic de Reus»]] '''Francesc Gras Salas''' ([[Reus]], [[30 de març]] de [[1921]] - [[14 de agost]] de [[2022]]) ei un [[mètge]] oftalmològ e [[escrivan]] [[Catalonha|catalan]] qu'a contribuït ara difusion dera memòria e istòria dera ciutat de [[Reus]].<ref name="amics">[http://centredamicsdereus.cat/373/ Francesc Gras Salas “Més Amic de Reus 2012”]</ref> == Activitat medicau == Membre d'un linhatge de mètges oftalmològs reusencs, iniciada peth sòn pair-sénher Francesc Gras Fortuny, estudièc era carrèra de medecina en Barcelona e es estudis de doctorat en Madrid. Exercic era sua especialitat d'oftalmologia en carrèr de Llovera nombre 35 de Reus entre es ans 1948 e 1999. Tanben siguec mètge der Espitau de Sant Joan de Reus pendent 20 ans.<ref name="donació"/> En hereuèr de 2012 hec donacion ath Espitau de Reus des utisi e aparelhs medicaus dera sua consulta, bèi uns de valor istoric. Aguesti utisi e aparelhs se pòden veir exposadi en un espaci dera planta -1 d'aguest espitau.<ref name="donació">[http://reusdigital.cat/noticies/loftalm-leg-francesc-gras-d-na-lequip-de-la-seva-consulta-lhospital-de-sant-joan L'oftalmòleg Francesc Gras dóna l'equip de la seva consulta a l'Hospital de Sant Joan]</ref> Tanben hec liuraments d'una trentia de volums dera publicacion ''Era Medecina Contemporánea. Revista Médica de Reus'' (publicacion reusenca de finau sègle XIX fondada peth sòn pair-sénher), ath Musèu d'Istòria dera Medecina de Catalonha, a [[Terrassa]]. == Activitat culturau e associativa == Escriuec articles d'opinion ath ''Diario Español'' e ''Semanario Reus'' damb eth pseudonim "Suero Vital". Tanben collaborèc damb publicacions medicaus. Posterioraments tanben a escrit articles ath ''Diari de Tarragona'' e ara ''Guia de Reus''. A publicat sies libres dessús tematic reusenca:<ref name="amics"/> * Fets i Gent de Reus. (1997) * Gent, racons i olors de Reus. (2000) * De Llevant cap a Ponent. Escrits. (2006) * Records de Reus. Quan es duien espardenyes, sales de ball reusenques, de la Guerra Civil i d’altres Records). (2009) * Parlem de Reus. De la seva gent i d'esdeveniments importants. Recull d'articles publicats. (2014) * Estimar i recordar la nostra ciutat. Recull de 43 articles publicats a la revista ''Lo Nunci'' del Centre d'Amics de Reus. (2019) Siguec impulsor dera recuperacion dera entitat Associacion de Concèrts de Reus er an 1952, entitat que ne siguec membre deth conselh entre es decènnis de 1950 e 1970.<ref name="donació"/> En hereuèr de 1956 participèc ara organizacion der aumenatge ara baraira reusenca Roseta Mauri. Eth 2009 impulsèc era realizacion d’un Cicle de Cramba en memòria deth pianista reusenc Pau Martí Roca.<ref name="amics"/> Siguec membre dera Congregacion dera Puríssima Sang de Reus entre es ans 1954 e 1964, entitat qu'impulsèc damb eth era restauracion deth presbiteri dera Glèisa dera Puríssima Sang de Reus dempús dera sua destruccion. Siguec nunci dera Setmana Santa de Reus eth 2007.<ref name="amics"/> Siguec impulsor dera entitat Guardadors dd laTronada, entitat que velhe pera mantenença dera tradicionau tronada dera Hèsta major de Reus.<ref name="amics"/><ref>[https://books.google.es/books?id=ANydEA3oP0MC&pg=PA141&dq=Francesc+Gras+Salas&hl=ca&sa=X&ved=0ahUKEwjgnsGrj-PpAhWttYsKHYywA7YQ6AEIJzAA#v=onepage&q=Francesc%20Gras%20Salas&f=false Guardadors de la Tronada. 50 anys d'història]</ref> Pendent eth decènni de 1960 siguec vice-president deth Aero-club Reus-Costa Daurada.<ref name="amics"/> Eth 2003 siguec impulsor dera recuperacion dera figura der arquitècte reusenc Domènech Sugranyes Gras, qu'auie estat discipol d'[[Antoni Gaudí]], pendent eth 125au anniversari dera sua neishença celebrada aqueth an. Entre autes actes se recuperèc era bastissa ''Sol i Mar'' de [[Salou]], òbra der arquitècte e qu'a uns esgrafiats que se trobaven eth mau estat de conservacion, se placèc una placa ena sua casa natau deth carrèr des Galanes e se li dediquèc un carrèr.<ref name="amics"/> Er an 2009 hètz es gestions de besonh entà redescobrir era autoria per part de Lluís Domènech e Montaner dera Capèla Margenat ath Cementèri de Reus e s'i placèc una placa. Eth 2012, era entitat Centri d'Amics de Reus li liurèc eth guerdon «El més amic de Reus» que distinguís es persones e entitats qu'an amiat a tèrme ua trajectòria importanta e an contribuït a vantar eth nòm de Reus.<ref>[http://reusdigital.cat/noticies/loftalmoleg-francesc-gras-es-el-mes-amic-de-reus-2012 L'oftalmòleg Francesc Gras és 'El Més Amic de Reus 2012']</ref> == Referéncias == <references /> [[Categoria:Mètge catalan]] [[Categoria:Oftalmològ]] [[Categoria:Escrivan catalan]] [[Categoria:Escrivan catalan del sègle XX‎]] [[Categoria:Escrivan e mètge]] qsa8ht9knxu7btpsxvcr2owb5k6yq7k 2328313 2328312 2022-08-14T16:22:48Z Jordi G 248 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Francesc Gras i Salas 01.jpg|vinheta|Francesc Gras Salas]] [[Fichièr:Francesc Gras i Salas 03.jpg|vinheta|Francesc Gras en tot impartir ua conferéncia]] [[Fichièr:Francesc Gras i Salas 02.jpg|vinheta|Francesc Gras en tot arrecéber eth prèmi «El més amic de Reus»]] '''Francesc Gras Salas''' ([[Reus]], [[30 de març]] de [[1921]] - [[14 de agost]] de [[2022]]) ei un [[mètge]] oftalmològ e [[escrivan]] [[Catalonha|catalan]] qu'a contribuït ara difusion dera memòria e istòria dera ciutat de [[Reus]].<ref name="amics">[http://centredamicsdereus.cat/373/ Francesc Gras Salas “Més Amic de Reus 2012”]</ref></ref>[https://www.reusdigital.cat/noticia/94467/es-mor-metge-reusenc-francesc-gras-salas Es mor el metge reusenc Francesc Gras Salas - Reus Digital]</ref><ref>[https://www.diaridetarragona.com/reus/mor-l-oftalmoleg-francesc-gras-salas-KO11978130 Mor l’oftalmòleg Francesc Gras Salas - Diari de Tarragona]</ref> == Activitat medicau == Membre d'un linhatge de mètges oftalmològs reusencs, iniciada peth sòn pair-sénher Francesc Gras Fortuny, estudièc era carrèra de medecina en Barcelona e es estudis de doctorat en Madrid. Exercic era sua especialitat d'oftalmologia en carrèr de Llovera nombre 35 de Reus entre es ans 1948 e 1999. Tanben siguec mètge der Espitau de Sant Joan de Reus pendent 20 ans.<ref name="donació"/> En hereuèr de 2012 hec donacion ath Espitau de Reus des utisi e aparelhs medicaus dera sua consulta, bèi uns de valor istoric. Aguesti utisi e aparelhs se pòden veir exposadi en un espaci dera planta -1 d'aguest espitau.<ref name="donació">[https://www.reusdigital.cat/noticia/19465 L'oftalmòleg Francesc Gras dóna l'equip de la seva consulta a l'Hospital de Sant Joan]</ref> Tanben hec liuraments d'una trentia de volums dera publicacion ''Era Medecina Contemporánea. Revista Médica de Reus'' (publicacion reusenca de finau sègle XIX fondada peth sòn pair-sénher), ath Musèu d'Istòria dera Medecina de Catalonha, a [[Terrassa]]. == Activitat culturau e associativa == Escriuec articles d'opinion ath ''Diario Español'' e ''Semanario Reus'' damb eth pseudonim "Suero Vital". Tanben collaborèc damb publicacions medicaus. Posterioraments tanben a escrit articles ath ''Diari de Tarragona'' e ara ''Guia de Reus''. A publicat sies libres dessús tematic reusenca:<ref name="amics"/> * Fets i Gent de Reus. (1997) * Gent, racons i olors de Reus. (2000) * De Llevant cap a Ponent. Escrits. (2006) * Records de Reus. Quan es duien espardenyes, sales de ball reusenques, de la Guerra Civil i d’altres Records). (2009) * Parlem de Reus. De la seva gent i d'esdeveniments importants. Recull d'articles publicats. (2014) * Estimar i recordar la nostra ciutat. Recull de 43 articles publicats a la revista ''Lo Nunci'' del Centre d'Amics de Reus. (2019) Siguec impulsor dera recuperacion dera entitat Associacion de Concèrts de Reus er an 1952, entitat que ne siguec membre deth conselh entre es decènnis de 1950 e 1970.<ref name="donació"/> En hereuèr de 1956 participèc ara organizacion der aumenatge ara baraira reusenca Roseta Mauri. Eth 2009 impulsèc era realizacion d’un Cicle de Cramba en memòria deth pianista reusenc Pau Martí Roca.<ref name="amics"/> Siguec membre dera Congregacion dera Puríssima Sang de Reus entre es ans 1954 e 1964, entitat qu'impulsèc damb eth era restauracion deth presbiteri dera Glèisa dera Puríssima Sang de Reus dempús dera sua destruccion. Siguec nunci dera Setmana Santa de Reus eth 2007.<ref name="amics"/> Siguec impulsor dera entitat Guardadors dd laTronada, entitat que velhe pera mantenença dera tradicionau tronada dera Hèsta major de Reus.<ref name="amics"/><ref>[https://books.google.es/books?id=ANydEA3oP0MC&pg=PA141&dq=Francesc+Gras+Salas&hl=ca&sa=X&ved=0ahUKEwjgnsGrj-PpAhWttYsKHYywA7YQ6AEIJzAA#v=onepage&q=Francesc%20Gras%20Salas&f=false Guardadors de la Tronada. 50 anys d'història]</ref> Pendent eth decènni de 1960 siguec vice-president deth Aero-club Reus-Costa Daurada.<ref name="amics"/> Eth 2003 siguec impulsor dera recuperacion dera figura der arquitècte reusenc Domènech Sugranyes Gras, qu'auie estat discipol d'[[Antoni Gaudí]], pendent eth 125au anniversari dera sua neishença celebrada aqueth an. Entre autes actes se recuperèc era bastissa ''Sol i Mar'' de [[Salou]], òbra der arquitècte e qu'a uns esgrafiats que se trobaven eth mau estat de conservacion, se placèc una placa ena sua casa natau deth carrèr des Galanes e se li dediquèc un carrèr.<ref name="amics"/> Er an 2009 hètz es gestions de besonh entà redescobrir era autoria per part de Lluís Domènech e Montaner dera Capèla Margenat ath Cementèri de Reus e s'i placèc una placa. Eth 2012, era entitat Centri d'Amics de Reus li liurèc eth guerdon «El més amic de Reus» que distinguís es persones e entitats qu'an amiat a tèrme ua trajectòria importanta e an contribuït a vantar eth nòm de Reus.<ref>[http://reusdigital.cat/noticies/loftalmoleg-francesc-gras-es-el-mes-amic-de-reus-2012 L'oftalmòleg Francesc Gras és 'El Més Amic de Reus 2012']</ref> == Referéncias == <references /> [[Categoria:Mètge catalan]] [[Categoria:Oftalmològ]] [[Categoria:Escrivan catalan]] [[Categoria:Escrivan catalan del sègle XX‎]] [[Categoria:Escrivan e mètge]] c6ici15hcd44p9wni026yr0wl3y0inm 0 180928 2328360 2311343 2022-08-14T19:53:51Z Nicolas Eynaud 6858 /* Sciéncias e tecnicas */ wikitext text/x-wiki <center>[[Ans 1800|../..]] | [[Ans 1810]] | [[Ans 1820]] | [[Ans 1830]] | ''' Ans 1840''' | [[Ans 1850]] | [[Ans 1860]] | [[Ans 1870]] | [[Ans 1880|../..]]</center> == Istòria == '''1840''' : en [[Espanha]], fin de la [[Premiera Guèrra Carlista]] que s'acabèt per la victòria d'[[Isabèl II d'Espanha|Isabèu II]]. Carles de Borbon deguèt s'exilar en [[França]]. <br/> '''1840''' : en [[Prússia]], mòrt de [[Frederic Guilhèm III de Prússia|Frederic Guilhèm III]] que foguèt remplaçat per [[Frederic Guilhèm IV de Prússia|Frederic Guilhèm IV]]. <br/> '''1840''' : desfacha dei tropas dau [[Califat de Sokoto]] còntra aquelei dau [[Reiaume d'Oyo]]. Aquò marquèt la fin de l'expansion vèrs lo sud dau Califat que veguèt pauc a pauc sei frontieras s'estabilizar. <br/> [[Fichièr:Destroying Chinese war junks, by E. Duncan (1843).jpg|thumb|right|[[Pintura]] representant la destruccion aisada de plusors [[jonca]]s [[Republica Populara de China|chinesas]] per lo naviri britanic ''[[Nemesis (1839)|Nemesis]]'' durant la [[premiera guèrra de l'òpi]].]] {{veire|Premiera guèrra de l'òpi}} '''1840-1842''' : en [[Asia]], [[premiera guèrra de l'òpi]] entre [[Reialme Unit|Britanics]] e [[Republica Populara de China|Chinés]]. Entraïnada per la volontat de [[Londres]] de durbir [[Republica Populara de China|China]] au comèrci internacionau per fòrça, s'acabèt per una victòria britanica complèta a la signatura dau [[Tractat de Nanquin]]. Per lei [[Dinastia Qing|Qing]], au contrari, comecèt un periòde malaisat marcat per lei problemas financiers, lei revòutas socialas e leis exigéncias comercialas deis [[Euròpa|Europèus]]. <br/> '''1841''' : en [[Japon]], mòrt de l'ancian shogun [[Tokugawa Ienari]] (22 de març) qu'aviá gardat lo poder, segon la tradicion Tokugawa, maugrat son abdicacion en [[1837]]. Lo poder foguèt d'ara endavant principalament entre lei mans de [[Mizuno Tadakuni]], [[daimio]] dau [[clan Mizuno]], que foguèt cargat de menar divèrsei reformas ([[reformas Tenpo]]). <br/> '''1842''' : presa de decision de la Cort suprèma de [[Massachusetts]] importanta per la legalizacion dei [[sindicat]]s de trabalhaires sus lo territòri estatsunidenc. D'efiech, lo tribunau refusèt per lo premier còp de considerar una organizacion professionala coma una « conspiracion » <ref>'''[[francés|(fr)]]''' André Kaspi, ''Les Américains. Tome 1 : Naissance et essor des Etats-Units 1607-1945'', Seuil, 1986, p. 152.</ref>. Regardant la lucha còntra l'[[esclavatge]], una decision de la Cort suprèma federala foguèt pereu una autre victòria importanta per lo camp progressista amb la fin de l'obligacion per leis estats federaus d'ajudar a la captura deis esclaus escapats presents sus son territòri<ref>'''[[francés|(fr)]]''' André Kaspi, ''Les Américains. Tome 1 : Naissance et essor des Etats-Units 1607-1945'', Seuil, 1986, p. 158.</ref>. Aquò aguèt per consequéncia de melhorar un pauc lei possibilitats de fugida deis esclaus evasits vèrs lo nòrd e subretot [[Canadà]] (onte l'esclavatge èra enebit dempuei [[1833]]). En revènge, foguèt un motiu de maucontentament suplementari per la populacion sudista. <br/> '''1842''' : començmanet dei [[reformas Tenpo]] destinadas a melhorar la situacion economica (introduccion d'una [[moneda]] novèla, interdiccion d'immigrar a [[Tòquio|Edo]], modificacion dau pretz de certanei productes... etc.). D'autra part, foguèt decidida l'abrogacion de l'[[edicte per rebutar lei naviris estrangiers]]. Pasmens, a tèrme cort, aquò cambièt ren a la politica isolacionista de [[Japon]] (au contrari, l'estudi dau neerlandés foguèt brèvament enebida). <br/> '''1843''' : en [[Japon]], per renfòrçar son contraròtle de la region d'[[Tòquio|Edo]] e d'[[Osaka]], qu'assostava lei centres politics dau [[Shogunat]], lo [[govèrn]] decidèt de sasir lei tèrras dei [[daimio]]s locaus en cambi de la cession de fèus de poissança egala dins d'autreis endrechs de l'archipèu. Aquò suscitèt un maucontentant viu entre lei senhors regardats per aquela mesura. <br/> '''1844''' : dos ans après la fin de la [[premiera guèrra de l'òpi]], [[França]] e leis [[USA|Estats Units]] obtenguèron lei meteisseis avantatges que lei Britanics en [[Republica Populara de China|China]]. <br/> '''1844''' : en fàcia de la multiplicacion dei revòutas entraïnadas per sa politica autoritària e per l'aumentacion deis [[impòst]]s, Santa Anna acceptèt de renonciar au poder en cambi d'una pension. S'[[exili|exilèt]] en [[Cuba]]. Aquò permetèt de defugir una guèrra civila mai lo caòs e l'instabilitat politica recurrenta dempuei l'independéncia dau país contunièt. Dins la [[capitala]], una insureccion permetèt ai conservadors moderats de [[Manuel Gómez Pedraza]] e dau generau [[José Joaquín de Herrera]] de prendre lo poder. <br/> '''1844''' : en [[Japon]], [[incendi]] dau [[castèu d'Edo]] qu'entraïnèt la destruccion quasi totala dau palais. Lo govèrn foguèt trasferit dins lo palais de Nishinomaru. Aquò afebliguèt mai lo prestigi dau shogun [[Tokugawa Ieyoshi]] que deviá ja faciar lo maucontentament dei [[daimio]]s dau relarg de sa [[capitala]] (→ [[1843]]). <br/> '''1845''' : adopcion d'una [[constitucion]] en [[Espanha]]. <br/> '''1845''' : irritadas per la politica anticrestiana de la rèina [[Ranavalona Ièra|Ranavalona I{{èra}}]], [[França]] e lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] organizèron d'incursions navalas comunas còntra lo [[litorau]] de l'illa. Un impòst excepcionau foguèt levat sus lei marchands europèus per reparar lei degalhs dau bombardament de [[Manerinerina]] e lo comèrci amb [[Euròpa]] foguèt reduch durant uech annadas. Pasmens, lei campanhas anticrestianas foguèron d'ara endavant orientadas vèrs lei convertits e non vèrs leis Europèus. <br/> '''1845''' : integracion de dos estats suplementaris au sen de l'Union amb l'intrada de [[Florida]] (3 de març) e de [[Tèxas]] (29 de decembre). Aquela segonda integracion entraïnèt la [[Guèrra Americanomexicana]] car [[Mexic]] revendicava lo territòri de [[Tèxas]]. <br/> '''1845''' : començament de l'imigracion massiva d'Irlandés que quitèron son illa tocada per la famina de la tartifla e dei persecucions religiosas còntra lei [[Catolicisme|catolics]]. Fins a [[1854]], au mens {{formatnum:750000}} anavan venir s'installar sus lo territòri estatsunidenc<ref>'''[[francés|(fr)]]''' André Kaspi, ''Les Américains. Tome 1 : Naissance et essor des Etats-Units 1607-1945'', Seuil, 1986, p. 134</ref>. Totjorn pertocant l'evolucion de la societat estatsunidenca, la jornalista e [[feminisme|femenista]] [[Margaret Fuller]] ([[1810]]-[[1850]]) publiquèt son obratge principau (''Woman in the Nineteenth Century'') que revendicava l'independéncia dei fremas. Premier libre feminista que conoguèt un succès certan, favorizèt l'emergéncia dau femenisme estatsunidenc a la fin deis annadas 1840. Aquela lucha foguèt rapidament sostenguda per de figuras importantas dau movement abolicionista<ref>'''[[francés|(fr)]]''' André Kaspi, ''Les Américains. Tome 1 : Naissance et essor des Etats-Units 1607-1945'', Seuil, 1986, p. 154</ref>. <br/> '''1846''' : trèbols dins lo nòrd de [[Portugal|Portugau]] en causa d'una [[famina]]. <br/> [[Fichièr:Mexic - Pèrda territòriala dau sègle XIX.png|thumb|Pèrdas territòrialas de [[Mexic]] dins lo corrent dau sègle XIX.]] {{veire|Guèrra Americanomexicana}} '''1846-1848''' : après l'integracion de [[Tèxas]] au sen deis [[USA|Estats Units d'America]], guèrra entre leis [[USA|Estats Units]] e [[Mexic]]. Lo conflicte s'acabèt per una victòria aisada deis Estatsunidencs que poguèron annexar lei territòris dau nòrd de [[Mexic]] ([[Tèxas]], [[Califòrnia]] Auta, [[Nòu Mexic]]...). <br/> '''1848''' : en [[França]], après l'enebiment d'un banquet [[republica]]n, de manifestacions entraïnèron d'esmogudas que reversèron lo rèi [[Loís-Felip I|Loís-Felip I{{èr}}]] (22-24 de febrier). Un [[govèrn provisòri]] [[republica]]n prenguèt lo poder e proclamèt la restauracion de la Republica. asmens, en despiech de l'adopcion de quauquei mesuras progressistas (demencion d'una ora de la durada de la jornada de trabalh, adopcion dau sufragi universau masculin...), lo govèrn novèu mau capitèt de reglar la situacion sociala. Leis eleccions generalas donèron una majoritat febla ai republicans amb aperaquí 500 deputats republicans e 300 monarquistas (environ 200 orleanistas e 100 legitimistas). Lo 21 de junh, lo poder conservador novèu demandèt la sarradura deis Obradors nacionaus qu'èran un simbòl de la Revolucion de Febrier e una fònt de trabalh importanta per leis obriers [[París|parisencs]]. Entre lo 22 e lo 26 de junh, leis obriers parisencs se revoutèron donc tornarmai mai lo movement foguèt durament reprimit per lei tropas dau generau [[Eugène Cavaignac|Cavaignac]]. Aquelei combats entraïnèron una rompedura entre republicans moderats e radicaus e favorizèt l'emergéncia de [[Napoleon III|Louis-Napoléon Bonaparte]] que ganhèt lo sostèn deis obriers, venguts fòrça ostils au govèrn, dei païsans, generalament inquiets après leis eveniments de junh, e dei conservadors. Foguèt ansin aisament elegit a la presidéncia de la Republica amb 74,2% dei votz lo 11 de decembre. <br/> [[Fichièr:Karl Marx 001.jpg|thumb|right|Fotografia de [[Karl Marx]] en [[1875]].]] {{veire|Karl Marx}} '''1848''' : publicacion dau ''[[Manifèst dau Partit Comunista]]'' dei [[filosofia|filosòf]]s [[Alemanha|alemand]]s [[Karl Marx]] ([[1818]]-[[1883]]) e [[Friedrich Engels]] ([[1820]]-[[1895]]). Obratge major de la pensada occidentala, presentèt lei concèptes de [[materialisme]] aplicada a la vida sociala – es a dire la teoria de la [[lucha dei classas]] e dau ròtle dau [[proletariat]] dins l'evolucion de l'[[istòria]] [[Homo sapiens|umana]] – e prepausèt una societat novèla basada sus la proprietat collectiva dei mejans de produccion. <br/> '''1849''' : en [[Africa]], fondacion de [[Libreville]] a l'entorn d'un fòrt francés per d'esclaus negres escapats d'un naviri negrier brasilian. <br/> '''1849''' : a l'iniciativa de [[Frederic VII de Danemarc|Frederic VII]], transformacion dau país en monarquia constitucionala amb la creacion lo 5 de junh d'un parlament compausat d'una Assemblada dau Pòble e d'una Assemblada dei Grands Proprietaris. == Cultura == == Sciéncias e tecnicas == '''1840''' : invencion dau [[calotipe]] per lo [[Reialme Unit|Britanic]] [[William Fox Talbot]] ([[1800]]-[[1877]]). Basat sus un supòrt fotosensible utilizat coma negatiu, èra un procès [[fotografia|fotografic]] de qualitat febla. Pasmens, lo film negatiu permetiá de realizar de còpias d'un clichat e lo concèpte negatiu-positiu venguèt una basa de la fotografia. Ansin, en [[1844]], [[William Fox Talbot|Talbot]] foguèt l'autor dau premier libre illustrat ambé de fotografias. <br/> '''1840''' : publicacion de son estudi de la desidratacion dei [[zeolita]]s per lo [[quimia|quimista]] [[França|francés]] [[Alexis Damour]] ([[1808]]-[[1902]]). En particular, observèt la possibilitat de desidratar un [[zeolita]] sensa modificar son estructura. Au sègle XIX, aquelei trabalhs demorèron una curiositat scientifica. Pasmens, anavan permetre lo desvolopament de la quimia dei zeolitas durant la premiera mitat dau sègle seguent (→ [[1925]]). <br/> '''1841''' : concepcion de la premiera arma amb un cargament per la culassa per [[Johann Nikolaus von Dreyse]] ([[1787]]-[[1867]]). Aquò marcava l'acabament d'un trabalh acomençat en [[1835]]. Marquèt una revolucion importanta en matèria d'armas d'infantariá car èra plus necessari per lei soudats de cargar son arma per la boca. Adoptada per l'armada prussiana, inspirèt d'autreis armas fins au desvolopament dei fusius semi-automatics au començament dau sègle XX. <br/> '''1841''' : presentacion de la premiera bobina d'induccion per lo [[fisica|fisician]] [[França|francés]] [[Antoine Masson]] ([[1806]]-[[1880]]). <br/> '''1841''' : descubèrta dau [[Mont Erebus]] per la mission menada per l'explorator britanic [[James Clark Ross]] ([[1800]]-[[1862]]). Es lo volcan pus austrau en activitat. <br/> '''1841''' : publicacion per [[James Prescott Joule]] ([[1818]]-[[1889]]) dei resultats de seis estudis dei fenomèns termics liats au passatge d'un [[corrent electric]] dins un conductor. <br/> '''1842''' : invencion dau [[fren de boca]] per l'[[oficièr]] [[França|francés]] [[Antoine Treuille de Beaulieu]] ([[1809]]-[[1885]]). Permetèt d'aumentar la poissança d'una pèça d'[[artilhariá]] e de demenir sa gausidura. Pasmens, en causa dei limits dei canons dau sègle XIX, foguèt gaire utilizat fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. <br/> '''1842''' : [[Julius Robert von Mayer]] ([[1814]]-[[1878]]) publiquèt dins ''Annalen der Chemie und Pharmacie'' lo resultat de divèrsei recèrcas regardant la [[termodinamica]] naissenta, especialament una formulacion dau principi de l'equivaléncia trabalh-calor. Pasmens, son òbra demorèt ignorada fins a sa mòrt. <br/> [[Fichièr:Saumon.jpg|thumb|right|Exemple de [[cianotipe]].]] '''1842''' : dins l'encastre de sei recèrcas sus la fotografia, lo quimista britanic [[John Herschel]] ([[1792]]-[[1871]]) inventèt lo [[cianotipe]]. Utilizava una substància fotosensibla qu'èra una mescla de [[ferricianur de potassi]] e de [[citrat d'amonium ferric]] e un fuelh de [[papièr|papier]] coma supòrt. Lo procès donava d'imatges blaus e necessitava de temps d'exposicion relativament febles (3-6 minutas). <br/> '''1842''' : premiera anestesia generala realizada gràcias ai proprietats anestesicas de l'etèr gasós per lo mètge [[USA|estatsunidenc]] [[Crawford Long]] ([[1815]]-[[1878]]). Aquela tecnica se generalizèt a cha pauc a partir de [[1846]]. <br/> '''1844''' : premier exemple trobat de [[nombre transcendent]] descubèrt per lo matematician [[França|francés]] [[Joseph Liouville]] ([[1809]]-[[1882]]) permetent de demostrar l'existéncia — supausada dempuei la fin dau sègle XVIII — d'aquela classa de [[nombre]]s. <br/> '''1844''' : premiera definicion de la nocion d'espaci vectoriau formulada per lo matematician [[Alemanha|alemand]] [[Hermann Grassmann]] ([[1809]]-[[1877]]) dins ''Die lineale Ausdehnungslehre, ein neuer Zweig der Mathematik'' (en [[occitan]] ''L'Ensenhament de l'extension lineara, una branca novèla dei matematicas'')<ref>Grassmann aviá ja escrich divèrseis elements fondamentaus regardant leis espacis vectoriaus dins lo corrent de seis estudis. Pasmens, son professor mau legiguèt son trabalh e ne'n manquèt l'importància.</ref>. Pasmens, fins ais annadas 1860, l'importància d'aquel estudi demorèt ignorada. <br/> '''1845''' : acabament d'una tiera d'experiéncias e d'estudis menats dempuei [[1840]] per [[James Prescott Joule]] ([[1818]]-[[1889]]). Marquèt una etapa importanta dins la formacion de la [[termodinamica]] car permetèt de confirmar lo principi d'equivaléncia entre trabalh e calor descubèrt en [[1824]] per [[Sadi Carnot (fisician)|Sadi Carnot]]. <br/> '''1846''' : premiera observacion de la [[planeta]] [[Neptun (planeta)|Neptun]] per l'astronòm [[Prússia|prussian]] [[Johann Gottfried Galle]] ([[1812]]-[[1910]]) a partir dei calculs dau [[matematicas|matematician]] [[França|francés]] [[Urbain Le Verrier]] ([[1811]]-[[1877]]) lo 23 de setembre. Aquò entraïnèt una polemica entre [[França]] e lo [[Reialme Unit]] car lo [[matematicas|matematician]] britanic [[John Couch Adams]] ([[1819]]-[[1892]]) aviá tanben previst l'existéncia d'aquel objècte. Pasmens, lei campanhas de recèrca menadas per leis astronòms anglés avián donat ges de resultat. Lo debat se calmèt pauc a pauc. Lo 10 d'octòbre, descubèrta d'un satellit naturau dich [[Triton (luna)|Triton]] per [[William Lassell]] ([[1799]]-[[1880]]). <br/> '''1847''' : descubèrta de la [[nitroglicerina]] per lo [[quimia|quimista]] [[Itàlia|italian]] [[Ascanio Sobrero]] ([[1812]]-[[1888]]). En fàcia de la manca d'estabilitat de son produch, qu'èra a l'origina d'explosions grèvas, assaièt sensa succès de s'opausar a son utilizacion. <br/> '''1848''' : formulacion dau principi zèro de la [[termodinamica]] per [[William Thomson, Lord Kelvin|William Thomson (lord Kelvin)]] que permetèt de definir una temperatura termodinamica capabla de depintar lei fenomèns termodinamics estudiats per son autor. <br/> '''1848''' : publicacion de la premiera carta dei corrents marins per l'[[USA|Estatsunidenc]] [[Matthew Fontaine Maury]] ([[1807]]-[[1873]]). <br/> '''1849''' : intrada en servici dau ''Leviathan'', premier [[carrejaire]]. Foguèt concebut per l'engenhaire [[Reialme Unit|britanic]] [[Thomas Bouch]] ([[1822]]-[[1880]]). Especialista dau [[camin de fèrre]], imaginèt un sistèma de rampas dotadas de ralhs, bastidas sus lo cai, que permetiá de cargar ò de descargar de [[vagon]]s dins un [[naviri]]. Per la seguida, lo sistèma de rampas foguèt adaptat ai veïculs automobils. <br/> '''1849''' : en [[Iraq]], descubèrta de la [[Bibliotèca d'Assurbanipal]] per l'[[arqueologia|arqueològ]] [[Reialme Unit|britanic]] [[Austen Henry Layard]] ([[1817]]-[[1894]]). Constituïda de {{formatnum:25000}} tauletas, sovent fragmentadas, es una fònt majora per l'estudi de la [[Mesopotamia]] [[Antiquitat|Antica]]. == Decès == <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Henry Addington]], Premier Ministre dau [[Reiaume Unit]]. * [[Johan August Arfwedson]], quimista [[Suècia|suedés]]. * [[Eusebio Bardají Azara]], Premier Ministre d'[[Espanha]]. * [[Felix Mendelssohn Bartholdy]], compositor [[Alemanha|alemand]]. * [[Jöns Jacob Berzelius]], quimista [[Suècia|suedés]]. * [[Samuel Brown (engenhaire)|Samuel Brown]], engenhaire [[Anglatèrra|anglés]]. * [[Anthony Carlisle]], [[cirurgia]]n [[Anglatèrra|anglés]]. * [[John Dalton]], [[quimia|quimista]] e [[fisica|fisician]] [[Anglatèrra|anglés]]. * [[Jules Dumont d'Urville]], explorator [[França|francés]]. * [[John Frederic Daniell]], [[quimia|quimista]] e [[fisica|fisician]] [[Anglatèrra|anglés]]. * [[José de Espronceda]], escrivan [[Espanha|espanhòu]]. * [[Frederic Guilhèm III de Prússia|Frederic Guilhèm III]], rèi de [[Prússia]]. * [[Samuel Hahnemann]], [[medecina|mètge]] [[Alemanha|alemand]]. * [[Melchor Múzquiz]], president de [[Mexic]]. * [[Domingo Nieto y Márquez]], president de [[Peró]]. * [[Bernardo O'Higgins]], president de [[Chile]]. * [[Heinrich Olbers]], astronòm [[Alemanha|alemand]]. * [[Ippolito Rosellini]], [[egiptologia|egiptològ]] [[Itàlia|italian]]. * [[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire]], [[naturalisme|naturalista]] [[França|francés]]. * [[Henry Shrapnel]], [[generau]] [[Anglatèrra|anglés]]. * [[Stendhal]], escrivan [[França|francés]]. * [[Tokugawa Ienari]], [[shogun]] de [[Japon]]. * [[Guadalupe Victoria]], president de [[Mexic]]. * [[Elisabeth Vigée Le Brun]], pintra [[França|francesa]]. * [[Alexandre Vinet]], [[teologia]]n [[Protestantisme|protestant]] [[Soïssa|soís]]. </div> == Liames intèrnes == * [[Guèrra Americanomexicana]]. * [[Premiera guèrra de l'òpi]]. * [[Prima dei pòbles]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> 6y19as4x4l0j9echyuonkhtffkoaoj0 0 185267 2328419 2328105 2022-08-15T11:13:10Z Aranciomassimo6194 48499 wikitext text/x-wiki '''Nazlı Tolga''' ([[Ankara]], [[8 de novembre]] de [[1979]]), es una jornlista,professora e presentairitz de notícias turco-neerlandesa. Nazlı Tolga es filha d'una familha d'Istambol originària de la Malatya e Samsun. Nazlı Tolga vompletèt la siá educacion primària a Istambol e la siá educacion segondària al Collega Privat Americana d'Üsküdar en [[Istambol]]. Nazlı Tolga completèt la siá formacion universitària a l'Universitat de Màrmara, Departament de Jornalisme. Nazlı Tolga Comencèt la siá carrièra professionala coma reportaira a Kanal D lo 1998, quand aviá solament dètz-e-nòu ans, e contunhèt en aquela posicion fins al 2003. Nazlı Tolga Se transferiguèt a las televisions Show TV e SKY Türk coma programaira de notícias l'an 2003, e comencèt aital lo sieu primièr programa de notícias independentas als 24 ans. Nazlı Tolga Contunhèt las siás foncions a SKY Türk e SHOW TV fins al 3 de setembre de 2007. Nazlı Tolga Se transportèt a FOX TV en agost de 2007 per presentar las notícias de la serada de FOX TV, e pendent los primièrs sièis meses de 2007, comencèt a presentar las notícias de la serada de [[FOX]] TV, presentadas per Aslıgül Atasagun, a comptar del 3 de setembre de 2007. Nazlı Tolga presentèt l'informatiu de la serada de FOX TV de manièra independenta entre 2007 e 2009. A comptar del 2009, comencèt a se presentar amb la siá amica jornalista Gülbin Tosun, qu'es dos ans mai grand qu'ela. Nazlı Tolga daissèt la siá presentairitz de notícias de la serada a FOX TV lo 14 de junh de 2013, per motius de matrimòni e posteriora installacion a l'estrangièr. De mai, a comptar d'agost de 2013, lo presentador de notícias maitialas de FOX TV, Fatih Portakal, comencèt a presentar las notícias de la serada de FOX TV, proprietat de Nazlı Tolga. Nazlı Tolga A recebut fòrça prèmis de notícias, coma Medya Faresi e Altın Kelebek, e a trabalhat tanben coma professora de mejans e comunicacion dins una escòla de mejans d'Istambol. La jornalista turca Nazlı Tolga, tanben coneguda per lo sieu comportament educat, digne e sincèr, es maridada amb l'entrepreneire olandés Lawrence Brenninkmeyer dempuèi lo 31 d'agost de 2013 en esglesia de Sant'Esprit en [[Istambol]]. Nazlı Tolga viu a l'ora d'ara al [[Brasil]], la China e lo [[Reialme Unit]]. De mai, Nazlı Tolga se convertiguèt en maire en los darrièrs ans.De mai, Nazlı Tolga a una sòr granda nomenada Eda, que nasquèt lo 1978. == Programas de television presentada == * ''Kanal D Gece Haberleri'' (Kanal D-1998-2002), * ''Nazlı Tolga ile Haber Masası'' (Skyturk-En 2004-Setembre 2007), * ''Show Haber'' (En 2002-2003), * ''FOX ON Ana Haber'' (en 2008-2010), * ''Nazlı Tolga ile Fox Ana Haber'' (en Setembre 2007-en 14 Junh 2013) == Referéncias == {{Referéncias}} == Ligams extèrnes == * [https://www.instagram.com/nazlitolga Compte de Instagram] [[Categoria:Jornalista neerlandés]] [[Categoria:Naissença en 1979]] [[Categoria:Jornalista]] rlfj5h20vtvtbemenxzyibrauoouf5n 0 185346 2328385 2325403 2022-08-15T06:28:22Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki '''Diabologum''' t'èra un group de ròck avantgardista [https://fr.wikipedia.org/wiki/Noise_rock noise] [[Francés|francés]] de [[Tolosa]] ([[Occitània]]) fondat en 1993 per Michel Cloup, Arnaud Michniak, Pierre Capot e Anne Tournerie. Lo group, signat sul label [https://fr.wikipedia.org/wiki/Lithium_(label) Lithium], a sortit tres albums estudiòs : ''C'était un lundi après-midi semblable aux autres'' (1993), ''Le Goût du jour'' (1994), e ''#3'' (1996). Es susquetot lo tresen e darrièr album (''#3'') que capitèc gràcias a títols coma ''365 jours ouvrables'', ''À découvrir absolument'', ''De la neige en été'', ''Il faut'' o encara un curiós colatge sus un tròç del filme de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean_Eustache Jean Eustache] ''[https://fr.wikipedia.org/wiki/La_Maman_et_la_Putain La maman et la putain]''. Se desseparèt en 1998 en seguida de la departida d'Arnaud Michniak. ==Discografia== * 1993: ''C'était un lundi après-midi semblable aux autres'' * 1994: ''Le Goût du jour'' * 1996: ''#3'' [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] [[Categoria:Artista o grop tolosenc]] [[Categoria:Grop de rock]] [[Categoria:grop rock d'Occitània]] d28436k9c13ahg4n47wywa2u165zrgy 0 185384 2328386 2328045 2022-08-15T06:30:13Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki '''Drive Blind''' t'èra un grop de ròck ''[https://fr.wikipedia.org/wiki/Noise_rock noise]'' dich [[francés]] mès ambe mai que mai cançons en [[anglés]], basat sus [[Nimes]] ([[Occitània]]) pr'aquò fondat en 1991 sus [[Montpelhièr]]. Aprèp lor separacion en 1996, lo cantaire e guitarrista ''Rémi Saboul'' t'a integrat lo grop [[Musica electronica|electro]] [[Rinôçérôse]]. ==Discografia== * 1994: ''Super Easy'' * 1996: ''Be a Vegetable'' [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] [[Categoria:Grop de rock]] [[Categoria:grop rock d'Occitània]] [[Categoria:Grop de musica punk]] o7je5v8kbolxdynn1ipo6285fis4yrs 0 188582 2328387 2326455 2022-08-15T06:38:40Z Raymond Trencavel 26125 Raymond Trencavel a desplaçat la pagina [[No Man's Land (rock francés)]] cap a [[No Man's Land]] per dessús una redireccion wikitext text/x-wiki ''No Man's Land'' èra un grop rock [[Francés|francés]] de la [[París (França)|region parisenca]] ([[França]]) fondat en 1983 per ''George Roig'', ''Frédéric Roulance'' (guitarra), ''Hervé Grégoire'' (guitarra), ''Philippe Bouquerelle'' (bassa) e ''Jean-Pierre Coppin'' (batariá). En 1985, ''Sami Chabbi'' pren la plaça de Frédéric Roulance a la guitarra e en 1987, te deveng lo novèl cantaire a la plaça de ''George Roig''. Lo grop se dessepara en 1998. Lor cançon la mai coneguda es ''Conteste'' en 1994<ref>http://www.chartsinfrance.net/No-Man-s-Land.html</ref>. ==Discografia== * 1989: ''NML One'' (casseta autoproduita 16 títols) * 1992: ''No Man's Land'' * 1994: ''Conteste'' * 1996: ''B.Attitude'' == Referéncias == [[Categoria:Grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] la8p8o53ihieq19uvew4b8gm3jp6p9b 0 188600 2328315 2328129 2022-08-14T17:12:35Z Xophe84 34998 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Antoine Gadal.jpg|vinheta]] '''Antonin Gadal''', nascut lo 15 de març [[1877]] a [[Tarascon d'Arièja]] e mòrt lo [[15 de junh]] [[1962]] a [[Ornolac e Ussat|Ornolac e Ussat,]]<ref>[https://www.filae.com/v4/genealogie/searchresults.mvc/viewerosd?IsOnlyForPayingUser=True&StartPageIndex=0&NumberResults=7&IdActe=b9594a32-0c82-49df-8584-2310c88a85a9&IdPerson=1&FirstName=Antoine%20Jules&LastName=Gadal&Source=Archives%20de%20l%27Ari%C3%A8ge&IsFree=False&Category1=1&BaseType=8&IsNewViewer=False&IsFromArchives=False&FactId=0&RealTimeResultPersonId=0&RealTimeResultFamilyId=0 Relevé généalogique] sur ''[[Filae]]''</ref> foguèt un mistic e [[istorian]] occitan qui dediquèt son existéncia a l'estudi dels [[Catarisme|Catars]] dins l'[[Arièja]], lor espiritualitat, cresenças e ideologias. == Biografia == Gadal nasquèt dins la vila pirenenca que foguèt l'un dels centres del [[Gnosticisme|movement gnostic]] crestian conegut jol nom de Catars o d'Albigeses als [[Sègle XII|sègles XII]] e [[Sègle XIII|XIII]]. Gadal cresquèt dins un ostal prèp de l'istorian tarasconés [[Adolphe Garrigou]], especialista de l'istòria dels Catars (amb son filh, es onorat d'una placa sus la bastenda qu'abitava a temps passat una de las plaças de Tarascon). Garrigou se considerèt coma un conservador de la memòria de la sècta crestiana e, vesent un esperit parion en çò del jove, o pren en carga coma eiretièr de son saber. A l'edat adulta, Gadal trabalhèt coma ensenhant, mas sa fascinacion pels catars lo menèt a trabalhar per l'Ofici de torisme de Ornolac e Ussat. Çò fasent, podèt explorar las caunas pirenencas elas meteisas, que cresiá èsser dels amagatals e dels luòcs de culte pels Catars. Gràcias a sas enquèstas, espandiguèt un imatge detalhat de çò que cresiá èsser los mistèris interiors de sa fe. == Nòtas e referéncias == [[Categoria:Gnosticisme]] [[Categoria:Arièja]] [[Categoria:Catarisme]] [[Categoria:Personalitat occitana]] 30h89egbk5ey8psvyu5rtf1xexfj3nk 2328317 2328315 2022-08-14T17:19:27Z Xophe84 34998 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Antoine Gadal.jpg|vinheta]] '''Antonin Gadal''', nascut lo 15 de març [[1877]] a [[Tarascon d'Arièja]] e mòrt lo [[15 de junh]] [[1962]] a [[Ornolac e Ussat|Ornolac e Ussat,]]<ref>[https://www.filae.com/v4/genealogie/searchresults.mvc/viewerosd?IsOnlyForPayingUser=True&StartPageIndex=0&NumberResults=7&IdActe=b9594a32-0c82-49df-8584-2310c88a85a9&IdPerson=1&FirstName=Antoine%20Jules&LastName=Gadal&Source=Archives%20de%20l%27Ari%C3%A8ge&IsFree=False&Category1=1&BaseType=8&IsNewViewer=False&IsFromArchives=False&FactId=0&RealTimeResultPersonId=0&RealTimeResultFamilyId=0 Relevé généalogique] sur ''[[Filae]]''</ref> foguèt un mistic e [[istorian]] occitan qui dediquèt son existéncia a l'estudi dels [[Catarisme|Catars]] dins l'[[Arièja]], lor espiritualitat, cresenças e ideologias. == Biografia == Gadal nasquèt dins la vila pirenenca que foguèt l'un dels centres del [[Gnosticisme|movement gnostic]] crestian conegut jol nom de Catars o d'Albigeses als [[Sègle XII|sègles XII]] e [[Sègle XIII|XIII]]. Gadal cresquèt dins un ostal prèp de l'istorian tarasconés [[Adol Garrigon]], especialista de l'istòria dels Catars (amb son filh, es onorat d'una placa sus la bastenda qu'abitava a temps passat una de las plaças de Tarascon). Garrigon se considerèt coma un conservador de la memòria de la sècta crestiana e, vesent un esperit parion en çò del jove, o pren en carga coma eiretièr de son saber. A l'edat adulta, Gadal trabalhèt coma ensenhant, mas sa fascinacion pels catars lo menèt a trabalhar per l'Ofici de torisme de Ornolac e Ussat. Çò fasent, podèt explorar las caunas pirenencas elas meteisas, que cresiá èsser dels amagatals e dels luòcs de culte pels Catars. Gràcias a sas enquèstas, espandiguèt un imatge detalhat de çò que cresiá èsser los mistèris interiors de sa fe. == Nòtas e referéncias == [[Categoria:Gnosticisme]] [[Categoria:Arièja]] [[Categoria:Catarisme]] [[Categoria:Personalitat occitana]] 3nt6c3s8i9aty9n4h338ca8qgvabwnj 2328366 2328317 2022-08-14T21:45:46Z Xophe84 34998 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Antoine Gadal.jpg|vinheta]] '''Antonin Gadal''', nascut lo [[15 de març]] [[1877]] a [[Tarascon d'Arièja]] e mòrt lo [[15 de junh]] [[1962]] a [[Ornolac e Ussat|Ornolac e Ussat,]]<ref>[https://www.filae.com/v4/genealogie/searchresults.mvc/viewerosd?IsOnlyForPayingUser=True&StartPageIndex=0&NumberResults=7&IdActe=b9594a32-0c82-49df-8584-2310c88a85a9&IdPerson=1&FirstName=Antoine%20Jules&LastName=Gadal&Source=Archives%20de%20l%27Ari%C3%A8ge&IsFree=False&Category1=1&BaseType=8&IsNewViewer=False&IsFromArchives=False&FactId=0&RealTimeResultPersonId=0&RealTimeResultFamilyId=0 Relevé généalogique] sur ''[[Filae]]''</ref> foguèt un mistic e [[istorian]] occitan qui dediquèt son existéncia a l'estudi dels [[Catarisme|Catars]] dins l'[[Arièja]], lor espiritualitat, cresenças e ideologias. == Biografia == Gadal nasquèt dins la vila pirenenca que foguèt l'un dels centres del [[Gnosticisme|movement gnostic]] crestian conegut jol nom de Catars o d'Albigeses als [[Sègle XII|sègles XII]] e [[Sègle XIII|XIII]]. Gadal cresquèt dins un ostal prèp de l'istorian tarasconés [[Adol Garrigon]], especialista de l'istòria dels Catars (amb son filh, es onorat d'una placa sus la bastenda qu'abitava a temps passat una de las plaças de Tarascon). Garrigon se considerèt coma un conservador de la memòria de la sècta crestiana e, vesent un esperit parion en çò del jove, o pren en carga coma eiretièr de son saber. A l'edat adulta, Gadal trabalhèt coma ensenhant, mas sa fascinacion pels catars lo menèt a trabalhar per l'Ofici de torisme de Ornolac e Ussat. Çò fasent, podèt explorar las caunas pirenencas elas meteisas, que cresiá èsser dels amagatals e dels luòcs de culte pels Catars. Gràcias a sas enquèstas, espandiguèt un imatge detalhat de çò que cresiá èsser los mistèris interiors de sa fe. == Nòtas e referéncias == [[Categoria:Gnosticisme]] [[Categoria:Arièja]] [[Categoria:Catarisme]] [[Categoria:Personalitat occitana]] p0crvadsh7t3qsbkt1kzj9mk7axlcwi 2328381 2328366 2022-08-15T02:15:28Z Xophe84 34998 /* Biografia */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Antoine Gadal.jpg|vinheta]] '''Antonin Gadal''', nascut lo [[15 de març]] [[1877]] a [[Tarascon d'Arièja]] e mòrt lo [[15 de junh]] [[1962]] a [[Ornolac e Ussat|Ornolac e Ussat,]]<ref>[https://www.filae.com/v4/genealogie/searchresults.mvc/viewerosd?IsOnlyForPayingUser=True&StartPageIndex=0&NumberResults=7&IdActe=b9594a32-0c82-49df-8584-2310c88a85a9&IdPerson=1&FirstName=Antoine%20Jules&LastName=Gadal&Source=Archives%20de%20l%27Ari%C3%A8ge&IsFree=False&Category1=1&BaseType=8&IsNewViewer=False&IsFromArchives=False&FactId=0&RealTimeResultPersonId=0&RealTimeResultFamilyId=0 Relevé généalogique] sur ''[[Filae]]''</ref> foguèt un mistic e [[istorian]] occitan qui dediquèt son existéncia a l'estudi dels [[Catarisme|Catars]] dins l'[[Arièja]], lor espiritualitat, cresenças e ideologias. == Biografia == Gadal nasquèt dins la vila pirenenca que foguèt l'un dels centres del [[Gnosticisme|movement gnostic]] crestian conegut jol nom de Catars o d'Albigeses als [[Sègle XII|sègles XII]] e [[Sègle XIII|XIII]]. Gadal cresquèt dins un ostal prèp de l'istorian tarasconés [[Adol Garrigon]], especialista de l'istòria dels Catars (amb son filh, es onorat d'una placa sus la bastenda qu'abitava a temps passat una de las plaças de Tarascon). Garrigon se considerèt coma un conservador de la memòria de la sècta crestiana e, vesent un esperit parion en çò del jove, o pren en carga coma eiretièr de son saber. A l'edat adulta, Gadal trabalhèt coma ensenhant, mas sa fascinacion pels catars lo menèt a trabalhar per l'Ofici de torisme d’Ornolac e Ussat. Çò fasent, podèt explorar las caunas pirenencas elas meteisas, que cresiá èsser dels amagatals e dels luòcs de culte pels Catars. Gràcias a sas enquèstas, espandiguèt un imatge detalhat de çò que cresiá èsser los mistèris interiors de sa fe. == Nòtas e referéncias == [[Categoria:Gnosticisme]] [[Categoria:Arièja]] [[Categoria:Catarisme]] [[Categoria:Personalitat occitana]] a6nnd4ele9inba0eofig9jjeb47hv7g 0 188616 2328347 2328247 2022-08-14T18:01:44Z Raymond Trencavel 26125 Raymond Trencavel a desplaçat la pagina [[Skip the Use]] cap a [[Skip the Use (pop anglesa)]] wikitext text/x-wiki [[Image:Festival des Vieilles Charrues 2014 - Skip The Use - 006.jpg|right|250px|thumb|Skip the Use (Mat Bastard) en 2014]] '''Skip The Use''' es un grop de [[Musica Rock|rock]] format en [[Picardia (província)|Picardia]] en 2008 per lo cantaire ''Mat Bastard'' (''Mathieu-Emmanuel Monnaert'', nascut en [[Belgica]]). Quitament grop de rock [[França|francés]], cantan mai que mai en [[anglés]]. Foguèron d'alhors criticats de lor represa de ''I was made for lovin' you'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Kiss_(groupe_am%C3%A9ricain) Kiss] coma cant dels suportaires per l'[https://fr.wikipedia.org/wiki/Championnat_d%27Europe_de_football_2016 Euro 2016] pr'amor justament d'èstre un tròç cantat en [[anglés]], mentre que lo campionat se debanava en [[França]]<ref>https://rmcsport.bfmtv.com/football/euro/euro-2016-pourquoi-skip-the-use-a-choisi-une-chanson-en-anglais_AN-201605060166.html</ref>. Lor cançon la mai coneguda es probablament ''Ghost''. ==Discografia== * 2009: ''Skip The Use'' * 2012: ''Can Be Late'' * 2014: ''Little Armageddon'' * 2019: ''Past & Future'' ==Cançons mai conegudas== * ''Ghost'' (2012) * ''Cup Of Coffee'' (2012) * ''Nameless World'' (2013) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] o5o07e22hkmwn38v8x0w0vsaqfmgx13 0 188618 2328342 2328266 2022-08-14T17:56:43Z Raymond Trencavel 26125 /* Cançons mai conegudas */ wikitext text/x-wiki '''Niagara''' es un grop de pop rock [[francés]] eissit del corrent [https://fr.wikipedia.org/wiki/New_wave new wave] format en 1982. A conegut una fama fòrça importanta en França a la fin de las annadas 80 e dincas al començament de las annadas 90, puèi se son desseparats en 1993. == Biografia == ''Niagara'' s'es format a [[Rennes|Rennes]] autorn del duò ''Muriel Moreno'' (Muriel Laporte, al cant) e ''Daniel Chevenez'' (als clavièrs e a la guitarra). Mantuns musicians an participat al grop sus l'empont o en estudiò, per exemple, la formacion iniciala entre 1982 e 1986 èra puslèu un triò (ambe ''José tamarin''). Lor nom ''Niagara'' es tirat del títol del filme de 1953 ambe [https://fr.wikipedia.org/wiki/Marilyn_Monroe Marilyn Monroe]. D'orientacion ''new wave'' al començament ambe un primièr album de cançonetas pop francesa 80 (''Tchiki boum'', lor primièr tube en 1986, o ''L'amour à la plage'', lor cançon la mai coneguda), lo grop s'es pr'aquò obèrt a d'autres estilis coma lo [https://fr.wikipedia.org/wiki/Rhythm%20and%20blues rhythm and blues] (''Assez'', 1988) o lo quite [[Heavy metal|heavy metal]] (''J'ai vu'', 1990). An sortit quatre albums estudiòs entre 1986 e 1992, e son estats pendent aquesta periòda un dels mai populars dels grops pop rock francés ''new wave'' còsta [[Indochine]] o encara los [[Rita Mitsouko]], autre duò als quals son estats sovent comparats (o opausats)<ref>https://www.rtl.fr/culture/musique/niagara-et-rita-mitsouko-dans-le-duel-stop-ou-encore-7782727069</ref>. ==Discografia== * 1986: ''Encore un dernier baiser'' * 1988: ''Quel enfer !'' * 1990: ''Religion'' * 1992: ''La vérité'' ==Cançons mai conegudas== * ''Tchiki boum'' (1986) * ''L'amour à la plage'' (1986) * ''Je dois m'en aller'' (1986) * ''Quand la ville dort'' (1987) * ''Assez'' (1988) * ''Soleil d'hiver'' (1988) * ''Flammes de l'enfer'' (1989) * ''Baby Louis'' (1989) * ''J'ai vu'' (1990) * ''Pendant que les champs brûlent'' (1990) * ''Psychotrope'' (1991) * ''La Fin des étoiles'' (1992) * ''Un million d'années'' (1993) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] 3x9obp1sdaq4eamh1e9qz3a7zd2uheg 0 188621 2328286 2328273 2022-08-14T14:20:46Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Les Rita Mitsouko f7682607.jpg|right|250px|thumb|Rita Mitsouko en 2007]] '''Rita Mitsouko''', o '''Les Rita Mitsouko''', es un grop de pop rock [[francés]] eissit del corrent [https://fr.wikipedia.org/wiki/New_wave new wave] format en 1982. A conegut una fama fòrça importanta en [[França]] tre las annadas 80 ambe mantuns tubes pendent aquesta decenia e son demorats populars dincas a la fin del grop en 2007. == Biografia == ''Rita Mitsouko'' s'es format a [[París (França)|París]] autorn del duò ''Catherine Ringer'' (al cant) e ''Fred Chichin'' (als clavièrs e a la guitarra). Còsta aqueste duò qu'es lo nuclèu dels ''Rita Mitsouko'', mantuns musicians an çaquelà participat al grop sus l'empont o en estudiò. Cantan en [[francés]] e de temps en temps en [[anglés]]. D'orientacion pop 80 ''new wave'' (''Marcia Baila'', ''Le petit train'', ''Singing in the Shower''), lo grop s'es pr'aquò obèrt cap a d'autres estilis. Aital, ''Andy'' presenta d'influéncias [https://fr.wikipedia.org/wiki/Funk funk] e [[disco]], mentre que ''C'est comme ça'' es un autentic tròç [[Musica Rock|rock]]. An sortit sèt albums estudiòs entre 1984 e 2007. Au som de lor popularitat entre 1985 e 1993, èran sovents comparats o opausat pendent aquesta periòda a [[Niagara]], autre duò pop rock [[França|francés]] plan conegut<ref>https://www.rtl.fr/culture/musique/niagara-et-rita-mitsouko-dans-le-duel-stop-ou-encore-7782727069</ref>. Lo ''Fred Chichin'' defuntèt a 53 ans d'un cancèr lo 28 de novembre de 2007. La cançon la mai coneguda dels ''Rita Mitsouko'' es ''Marcia Baïla''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Les-Rita-Mitsouko/Marcia-baila-s132.html</ref> qu'es tanben un [https://fr.wikipedia.org/wiki/Tube%20(musique) tube] festiu emblematic de las annadas 80 en França. ==Discografia== * 1984: ''Rita Mitsouko'' * 1986: ''The No Comprendo'' * 1988: ''Marc et Robert'' * 1993: ''Système D'' * 2000: ''Cool frénésie'' * 2002: ''La femme trombone'' * 2007: ''Variéty'' ==Cançons mai conegudas== * ''Don't forget the nite'' (1982) * ''Marcia Baïla'' (1985) * ''Andy'' (1986) * ''C'est comme ça'' (1987) * ''Les histoires d'A'' (1987) * ''Singing in the shower'' (1989, ambe [https://fr.wikipedia.org/wiki/Sparks_(groupe) Sparks]) * ''Le petit train'' (1989) * ''Y'a d'la haine'' (1993) * ''Les amants'' (1993) * ''Alors c'est quoi'' (2000) * ''Triton'' (2002) * ''Communiqueur d'amour'' (2007) * ''Ding dang dong - Ringing at your bell'' (2007) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] krg1b8bv7f3zmz579l5gg9edc0yad93 2328375 2328286 2022-08-14T22:33:47Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Les Rita Mitsouko f7682607.jpg|right|250px|thumb|Rita Mitsouko en 2007]] '''Rita Mitsouko''', o '''Les Rita Mitsouko''', es un grop de pop rock [[francés]] eissit del corrent [https://fr.wikipedia.org/wiki/New_wave new wave] format en 1979. A conegut una fama fòrça importanta en [[França]] tre las annadas 80 ambe mantuns tubes pendent aquesta decenia e son demorats populars dincas a la fin del grop en 2007. == Biografia == ''Rita Mitsouko'' s'es format a [[París (França)|París]] autorn del duò ''Catherine Ringer'' (al cant) e ''Fred Chichin'' (als clavièrs e a la guitarra). Còsta aqueste duò qu'es lo nuclèu dels ''Rita Mitsouko'', mantuns musicians an çaquelà participat al grop sus l'empont o en estudiò. Cantan en [[francés]] e de temps en temps en [[anglés]]. D'orientacion pop 80 ''new wave'' (''Marcia Baila'', ''Le petit train'', ''Singing in the Shower''), lo grop s'es pr'aquò obèrt cap a d'autres estilis. Aital, ''Andy'' presenta d'influéncias [https://fr.wikipedia.org/wiki/Funk funk] e [[disco]], mentre que ''C'est comme ça'' es un autentic tròç [[Musica Rock|rock]]. An sortit sèt albums estudiòs entre 1984 e 2007. Au som de lor popularitat entre 1985 e 1993, èran sovents comparats o opausat pendent aquesta periòda a [[Niagara]], autre duò pop rock [[França|francés]] plan conegut<ref>https://www.rtl.fr/culture/musique/niagara-et-rita-mitsouko-dans-le-duel-stop-ou-encore-7782727069</ref>. Lo ''Fred Chichin'' defuntèt a 53 ans d'un cancèr lo 28 de novembre de 2007. La cançon la mai coneguda dels ''Rita Mitsouko'' es ''Marcia Baïla''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Les-Rita-Mitsouko/Marcia-baila-s132.html</ref> qu'es tanben un [https://fr.wikipedia.org/wiki/Tube%20(musique) tube] festiu emblematic de las annadas 80 en França. ==Discografia== * 1984: ''Rita Mitsouko'' * 1986: ''The No Comprendo'' * 1988: ''Marc et Robert'' * 1993: ''Système D'' * 2000: ''Cool frénésie'' * 2002: ''La femme trombone'' * 2007: ''Variéty'' ==Cançons mai conegudas== * ''Don't forget the nite'' (1982) * ''Marcia Baïla'' (1985) * ''Andy'' (1986) * ''C'est comme ça'' (1987) * ''Les histoires d'A'' (1987) * ''Singing in the shower'' (1989, ambe [https://fr.wikipedia.org/wiki/Sparks_(groupe) Sparks]) * ''Le petit train'' (1989) * ''Y'a d'la haine'' (1993) * ''Les amants'' (1993) * ''Alors c'est quoi'' (2000) * ''Triton'' (2002) * ''Communiqueur d'amour'' (2007) * ''Ding dang dong - Ringing at your bell'' (2007) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] rhffu6nosxgi9q5vgedzdhr3xlg5q8o 2328376 2328375 2022-08-14T22:37:03Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Les Rita Mitsouko f7682607.jpg|right|250px|thumb|Rita Mitsouko en 2007]] '''Rita Mitsouko''', o '''Les Rita Mitsouko''', es un grop de pop rock [[francés]] eissit del corrent [https://fr.wikipedia.org/wiki/New_wave new wave]. Se son format en 1979 jos nom de ''Sprats'', puèi an cambiat lo nom en '''Rita Mitsouko''' a partir de 1981. A conegut una fama fòrça importanta en [[França]] tre las annadas 80 ambe mantuns tubes pendent aquesta decenia e son demorats populars dincas a la fin del grop en 2007. == Biografia == ''Rita Mitsouko'' s'es format a [[París (França)|París]] autorn del duò ''Catherine Ringer'' (al cant) e ''Fred Chichin'' (als clavièrs e a la guitarra). Còsta aqueste duò qu'es lo nuclèu dels ''Rita Mitsouko'', mantuns musicians an çaquelà participat al grop sus l'empont o en estudiò. Cantan en [[francés]] e de temps en temps en [[anglés]]. D'orientacion pop 80 ''new wave'' (''Marcia Baila'', ''Le petit train'', ''Singing in the Shower''), lo grop s'es pr'aquò obèrt cap a d'autres estilis. Aital, ''Andy'' presenta d'influéncias [https://fr.wikipedia.org/wiki/Funk funk] e [[disco]], mentre que ''C'est comme ça'' es un autentic tròç [[Musica Rock|rock]]. An sortit sèt albums estudiòs entre 1984 e 2007. Au som de lor popularitat entre 1985 e 1993, èran sovents comparats o opausat pendent aquesta periòda a [[Niagara]], autre duò pop rock [[França|francés]] plan conegut<ref>https://www.rtl.fr/culture/musique/niagara-et-rita-mitsouko-dans-le-duel-stop-ou-encore-7782727069</ref>. Lo ''Fred Chichin'' defuntèt a 53 ans d'un cancèr lo 28 de novembre de 2007. La cançon la mai coneguda dels ''Rita Mitsouko'' es ''Marcia Baïla''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Les-Rita-Mitsouko/Marcia-baila-s132.html</ref> qu'es tanben un [https://fr.wikipedia.org/wiki/Tube%20(musique) tube] festiu emblematic de las annadas 80 en França. ==Discografia== * 1984: ''Rita Mitsouko'' * 1986: ''The No Comprendo'' * 1988: ''Marc et Robert'' * 1993: ''Système D'' * 2000: ''Cool frénésie'' * 2002: ''La femme trombone'' * 2007: ''Variéty'' ==Cançons mai conegudas== * ''Don't forget the nite'' (1982) * ''Marcia Baïla'' (1985) * ''Andy'' (1986) * ''C'est comme ça'' (1987) * ''Les histoires d'A'' (1987) * ''Singing in the shower'' (1989, ambe [https://fr.wikipedia.org/wiki/Sparks_(groupe) Sparks]) * ''Le petit train'' (1989) * ''Y'a d'la haine'' (1993) * ''Les amants'' (1993) * ''Alors c'est quoi'' (2000) * ''Triton'' (2002) * ''Communiqueur d'amour'' (2007) * ''Ding dang dong - Ringing at your bell'' (2007) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] fcxp9ciur9obvts7ards3nhrnkkadnh 2328377 2328376 2022-08-14T22:37:24Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Les Rita Mitsouko f7682607.jpg|right|250px|thumb|Rita Mitsouko en 2007]] '''Rita Mitsouko''', o '''Les Rita Mitsouko''', es un grop de pop rock [[francés]] eissit del corrent [https://fr.wikipedia.org/wiki/New_wave new wave]. Se son format en 1979 jos lo nom de ''Sprats'', puèi an cambiat lo nom en '''Rita Mitsouko''' a partir de 1981. A conegut una fama fòrça importanta en [[França]] tre las annadas 80 ambe mantuns tubes pendent aquesta decenia e son demorats populars dincas a la fin del grop en 2007. == Biografia == ''Rita Mitsouko'' s'es format a [[París (França)|París]] autorn del duò ''Catherine Ringer'' (al cant) e ''Fred Chichin'' (als clavièrs e a la guitarra). Còsta aqueste duò qu'es lo nuclèu dels ''Rita Mitsouko'', mantuns musicians an çaquelà participat al grop sus l'empont o en estudiò. Cantan en [[francés]] e de temps en temps en [[anglés]]. D'orientacion pop 80 ''new wave'' (''Marcia Baila'', ''Le petit train'', ''Singing in the Shower''), lo grop s'es pr'aquò obèrt cap a d'autres estilis. Aital, ''Andy'' presenta d'influéncias [https://fr.wikipedia.org/wiki/Funk funk] e [[disco]], mentre que ''C'est comme ça'' es un autentic tròç [[Musica Rock|rock]]. An sortit sèt albums estudiòs entre 1984 e 2007. Au som de lor popularitat entre 1985 e 1993, èran sovents comparats o opausat pendent aquesta periòda a [[Niagara]], autre duò pop rock [[França|francés]] plan conegut<ref>https://www.rtl.fr/culture/musique/niagara-et-rita-mitsouko-dans-le-duel-stop-ou-encore-7782727069</ref>. Lo ''Fred Chichin'' defuntèt a 53 ans d'un cancèr lo 28 de novembre de 2007. La cançon la mai coneguda dels ''Rita Mitsouko'' es ''Marcia Baïla''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Les-Rita-Mitsouko/Marcia-baila-s132.html</ref> qu'es tanben un [https://fr.wikipedia.org/wiki/Tube%20(musique) tube] festiu emblematic de las annadas 80 en França. ==Discografia== * 1984: ''Rita Mitsouko'' * 1986: ''The No Comprendo'' * 1988: ''Marc et Robert'' * 1993: ''Système D'' * 2000: ''Cool frénésie'' * 2002: ''La femme trombone'' * 2007: ''Variéty'' ==Cançons mai conegudas== * ''Don't forget the nite'' (1982) * ''Marcia Baïla'' (1985) * ''Andy'' (1986) * ''C'est comme ça'' (1987) * ''Les histoires d'A'' (1987) * ''Singing in the shower'' (1989, ambe [https://fr.wikipedia.org/wiki/Sparks_(groupe) Sparks]) * ''Le petit train'' (1989) * ''Y'a d'la haine'' (1993) * ''Les amants'' (1993) * ''Alors c'est quoi'' (2000) * ''Triton'' (2002) * ''Communiqueur d'amour'' (2007) * ''Ding dang dong - Ringing at your bell'' (2007) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] 4jbi0a17szzwwis1hl9bu4g90fok5oz 2328378 2328377 2022-08-14T22:37:49Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Les Rita Mitsouko f7682607.jpg|right|250px|thumb|Rita Mitsouko en 2007]] '''Rita Mitsouko''', o '''Les Rita Mitsouko''', es un grop de pop rock [[francés]] eissit del corrent [https://fr.wikipedia.org/wiki/New_wave new wave]. Se son formats en 1979 jos lo nom de ''Sprats'', puèi an cambiat lo nom en '''Rita Mitsouko''' a partir de 1981. A conegut una fama fòrça importanta en [[França]] tre las annadas 80 ambe mantuns tubes pendent aquesta decenia e son demorats populars dincas a la fin del grop en 2007. == Biografia == ''Rita Mitsouko'' s'es format a [[París (França)|París]] autorn del duò ''Catherine Ringer'' (al cant) e ''Fred Chichin'' (als clavièrs e a la guitarra). Còsta aqueste duò qu'es lo nuclèu dels ''Rita Mitsouko'', mantuns musicians an çaquelà participat al grop sus l'empont o en estudiò. Cantan en [[francés]] e de temps en temps en [[anglés]]. D'orientacion pop 80 ''new wave'' (''Marcia Baila'', ''Le petit train'', ''Singing in the Shower''), lo grop s'es pr'aquò obèrt cap a d'autres estilis. Aital, ''Andy'' presenta d'influéncias [https://fr.wikipedia.org/wiki/Funk funk] e [[disco]], mentre que ''C'est comme ça'' es un autentic tròç [[Musica Rock|rock]]. An sortit sèt albums estudiòs entre 1984 e 2007. Au som de lor popularitat entre 1985 e 1993, èran sovents comparats o opausat pendent aquesta periòda a [[Niagara]], autre duò pop rock [[França|francés]] plan conegut<ref>https://www.rtl.fr/culture/musique/niagara-et-rita-mitsouko-dans-le-duel-stop-ou-encore-7782727069</ref>. Lo ''Fred Chichin'' defuntèt a 53 ans d'un cancèr lo 28 de novembre de 2007. La cançon la mai coneguda dels ''Rita Mitsouko'' es ''Marcia Baïla''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Les-Rita-Mitsouko/Marcia-baila-s132.html</ref> qu'es tanben un [https://fr.wikipedia.org/wiki/Tube%20(musique) tube] festiu emblematic de las annadas 80 en França. ==Discografia== * 1984: ''Rita Mitsouko'' * 1986: ''The No Comprendo'' * 1988: ''Marc et Robert'' * 1993: ''Système D'' * 2000: ''Cool frénésie'' * 2002: ''La femme trombone'' * 2007: ''Variéty'' ==Cançons mai conegudas== * ''Don't forget the nite'' (1982) * ''Marcia Baïla'' (1985) * ''Andy'' (1986) * ''C'est comme ça'' (1987) * ''Les histoires d'A'' (1987) * ''Singing in the shower'' (1989, ambe [https://fr.wikipedia.org/wiki/Sparks_(groupe) Sparks]) * ''Le petit train'' (1989) * ''Y'a d'la haine'' (1993) * ''Les amants'' (1993) * ''Alors c'est quoi'' (2000) * ''Triton'' (2002) * ''Communiqueur d'amour'' (2007) * ''Ding dang dong - Ringing at your bell'' (2007) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] 1k5cw75qdumrisa1ieflow06bq3bam3 0 188623 2328279 2022-08-14T13:12:41Z Nicolas Eynaud 6858 Redireccion cap a [[Bombardier]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Bombardier]] bkupm6bd9qx12u35swupjt13fbd1zsg 0 188624 2328287 2022-08-14T14:33:16Z Raymond Trencavel 26125 Creacion de la pagina amb « [[Image:Hellfest2019TheYoungGods 08.jpg|right|250px|thumb|The Young Gods en 2019]] '''The Young Gods''' es un grop de [[Metal (musica)|metal]] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Rock_industriel industrial] [[francés]] fondat en 1985 per '''Franz Treichler''' a [[Genèva]] ([[Soïssa]] [[francés|francesa]]). Cantan en [[francés]] e en [[anglés]]. ==Discografia== * 1987: ''The Young Gods'' * 1988: ''L'eau rouge'' * 1991: ''The Young Gods Play Kurt Weill''... » wikitext text/x-wiki [[Image:Hellfest2019TheYoungGods 08.jpg|right|250px|thumb|The Young Gods en 2019]] '''The Young Gods''' es un grop de [[Metal (musica)|metal]] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Rock_industriel industrial] [[francés]] fondat en 1985 per '''Franz Treichler''' a [[Genèva]] ([[Soïssa]] [[francés|francesa]]). Cantan en [[francés]] e en [[anglés]]. ==Discografia== * 1987: ''The Young Gods'' * 1988: ''L'eau rouge'' * 1991: ''The Young Gods Play Kurt Weill'' * 1992: ''T.V. Sky'' * 1995: ''Only Heaven'' * 1996: ''Heaven Deconstruction'' * 2000: ''Second Nature'' * 2004: ''Music for Artificial Clouds'' * 2007: ''Super Ready/Fragmenté'' * 2008: ''Knock on Wood - The Acoustic Sessions'' * 2010: ''Everybody Knows'' * 2019: ''Data Mirage Tangram'' == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] f4t29nw4s7wmqp5n6jsiyei81vr56v6 2328290 2328287 2022-08-14T14:42:34Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Hellfest2019TheYoungGods 08.jpg|right|250px|thumb|The Young Gods en 2019]] '''The Young Gods''' es un grop de [[Metal (musica)|metal]] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Rock_industriel industrial] [[francés]] fondat en 1985 per '''Franz Treichler''' a [[Genèva]] ([[Soïssa]] [[francés|francesa]])<ref>https://www.bretagne-actuelle.com/the-young-gods-cest-un-petit-groupe-suisse-pas-tres-connu/accueil-top/</ref>. Cantan en [[francés]] e en [[anglés]]. Lor cançon la mai coneguda es benlèu ''Kissing the sun'', tirada de l'album ''Only Heaven'' e sortida en [https://fr.wikipedia.org/wiki/Single_(musique) single] a la fin de l'annada de 1995. ==Discografia== * 1987: ''The Young Gods'' * 1988: ''L'eau rouge'' * 1991: ''The Young Gods Play Kurt Weill'' * 1992: ''T.V. Sky'' * 1995: ''Only Heaven'' * 1996: ''Heaven Deconstruction'' * 2000: ''Second Nature'' * 2004: ''Music for Artificial Clouds'' * 2007: ''Super Ready/Fragmenté'' * 2008: ''Knock on Wood - The Acoustic Sessions'' * 2010: ''Everybody Knows'' * 2019: ''Data Mirage Tangram'' == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] atcvyt07i2n4ajcu8zgn9toemy24jiq 2328291 2328290 2022-08-14T14:43:42Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Hellfest2019TheYoungGods 08.jpg|right|250px|thumb|The Young Gods en 2019]] '''The Young Gods''' es un grop de [[Metal (musica)|metal]] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Rock_industriel industrial] [[francés]] fondat en 1985 per '''Franz Treichler''' a [[Genèva]] ([[Soïssa]] [[francés|francesa]])<ref>https://www.bretagne-actuelle.com/the-young-gods-cest-un-petit-groupe-suisse-pas-tres-connu/accueil-top/</ref>. Cantan en [[francés]] e en [[anglés]]. Lor cançon la mai coneguda es benlèu ''Kissing the sun'', tirada de l'album ''Only Heaven'' e sortida en [https://fr.wikipedia.org/wiki/Single_(musique) single] a la fin de l'annada de 1995. ==Discografia== * 1987: ''The Young Gods'' * 1988: ''L'eau rouge'' * 1991: ''The Young Gods Play Kurt Weill'' * 1992: ''T.V. Sky'' * 1995: ''Only Heaven'' * 1996: ''Heaven Deconstruction'' * 2000: ''Second Nature'' * 2004: ''Music for Artificial Clouds'' * 2007: ''Super Ready/Fragmenté'' * 2008: ''Knock on Wood - The Acoustic Sessions'' * 2010: ''Everybody Knows'' * 2019: ''Data Mirage Tangram'' == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés|Young Gods, The]] [[Categoria:Grop de rock|Young Gods, The]] 4b0v1e0u2pzdwg5xvtby6ks8vjjqfb1 0 188625 2328289 2022-08-14T14:34:32Z Nicolas Eynaud 6858 Redireccion cap a [[Destruccion Mutuala Assegurada]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Destruccion Mutuala Assegurada]] olkp33bsf0ipohf36kiqz16bch1fm95 0 188626 2328302 2022-08-14T15:22:21Z Raymond Trencavel 26125 Creacion de la pagina amb « [[Image:Phoenix Wiltern June 28th.jpg|right|250px|thumb|Phoenix en 2009]] '''Phoenix''' es un grop plan popular de [[Musica electronica|musica electronica]] e pop [[Musica Rock|rock]] fondat còsta París a [[Versalhas]] en 1999. Quitament grop [[França|francés]], cantan mai que mai en [[anglés]]. Es compausat de ''Thomas Mars'', ''Deck d'Arcy'', ''Laurent Brancowitz'' e ''Christian Mazzalai''. En Euròpa ([[Reialme Unit]], [[França]] e forçalament O... » wikitext text/x-wiki [[Image:Phoenix Wiltern June 28th.jpg|right|250px|thumb|Phoenix en 2009]] '''Phoenix''' es un grop plan popular de [[Musica electronica|musica electronica]] e pop [[Musica Rock|rock]] fondat còsta París a [[Versalhas]] en 1999. Quitament grop [[França|francés]], cantan mai que mai en [[anglés]]. Es compausat de ''Thomas Mars'', ''Deck d'Arcy'', ''Laurent Brancowitz'' e ''Christian Mazzalai''. En Euròpa ([[Reialme Unit]], [[França]] e forçalament [[Occitània]]), lor cançon la mai coneguda es de 2001 e se titola ''If I Ever Feel Better''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Phoenix/If-I-Ever-Feel-Better-s3853.html</ref>. Per contra, son mai coneguts aus [[Estats Units d'America|Estats Units]] per lor cançon ''Lisztomania'' de 2009. ==Discografia== * 2000: ''United'' * 2004: ''Alphabetical'' * 2006: ''It's Never Been Like That'' * 2009: ''Wolfgang Amadeus Phoenix'' * 2013: ''Bankrupt!'' * 2017: ''Ti Amo'' ==Cançons mai conegudas== * ''If I Ever Feel Better'' (2001) * ''Too young'' (2001) * ''Lisztomania'' (2009) * ''Entertainment'' (2013) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] hgrccahnzcph89vqvf3ykc7jiy28bf6 2328303 2328302 2022-08-14T15:23:08Z Raymond Trencavel 26125 Raymond Trencavel a desplaçat la pagina [[Phoenix]] cap a [[Phoenix (pop anglesa)]] wikitext text/x-wiki [[Image:Phoenix Wiltern June 28th.jpg|right|250px|thumb|Phoenix en 2009]] '''Phoenix''' es un grop plan popular de [[Musica electronica|musica electronica]] e pop [[Musica Rock|rock]] fondat còsta París a [[Versalhas]] en 1999. Quitament grop [[França|francés]], cantan mai que mai en [[anglés]]. Es compausat de ''Thomas Mars'', ''Deck d'Arcy'', ''Laurent Brancowitz'' e ''Christian Mazzalai''. En Euròpa ([[Reialme Unit]], [[França]] e forçalament [[Occitània]]), lor cançon la mai coneguda es de 2001 e se titola ''If I Ever Feel Better''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Phoenix/If-I-Ever-Feel-Better-s3853.html</ref>. Per contra, son mai coneguts aus [[Estats Units d'America|Estats Units]] per lor cançon ''Lisztomania'' de 2009. ==Discografia== * 2000: ''United'' * 2004: ''Alphabetical'' * 2006: ''It's Never Been Like That'' * 2009: ''Wolfgang Amadeus Phoenix'' * 2013: ''Bankrupt!'' * 2017: ''Ti Amo'' ==Cançons mai conegudas== * ''If I Ever Feel Better'' (2001) * ''Too young'' (2001) * ''Lisztomania'' (2009) * ''Entertainment'' (2013) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] hgrccahnzcph89vqvf3ykc7jiy28bf6 2328305 2328303 2022-08-14T15:25:10Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Phoenix Wiltern June 28th.jpg|right|250px|thumb|Phoenix en 2009]] '''Phoenix''' es un grop plan popular de [[Musica electronica|musica electronica]] e pop [[Musica Rock|rock]] fondat còsta París a [[Versalhas]] en 1999. Quitament grop [[França|francés]], cantan mai que mai en [[anglés]]. Es compausat de ''Thomas Mars'', ''Deck d'Arcy'', ''Laurent Brancowitz'' e ''Christian Mazzalai''. En Euròpa ([[Reialme Unit]], [[França]] e forçalament [[Occitània]]), lor cançon la mai coneguda es de 2001 e se titola ''If I Ever Feel Better''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Phoenix/If-I-Ever-Feel-Better-s3853.html</ref>. Per contra, son mai coneguts aus [[Estats Units d'America|Estats Units]] per lor cançon ''Lisztomania'' de 2009<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Lisztomania_(song)</ref>. ==Discografia== * 2000: ''United'' * 2004: ''Alphabetical'' * 2006: ''It's Never Been Like That'' * 2009: ''Wolfgang Amadeus Phoenix'' * 2013: ''Bankrupt!'' * 2017: ''Ti Amo'' ==Cançons mai conegudas== * ''If I Ever Feel Better'' (2001) * ''Too young'' (2001) * ''Lisztomania'' (2009) * ''Entertainment'' (2013) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] fn8afs85x0nslxazuc7ew1i5mjqikuc 2328306 2328305 2022-08-14T15:31:44Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Phoenix Wiltern June 28th.jpg|right|250px|thumb|Phoenix en 2009]] '''Phoenix''' es un grop plan popular de [[Musica electronica|musica electronica]] e pop [[Musica Rock|rock]] fondat còsta [[Versalhas]] en 1999. Quitament grop [[França|francés]], cantan mai que mai en [[anglés]]. Es compausat de ''Thomas Mars'', ''Deck d'Arcy'', ''Laurent Brancowitz'' e ''Christian Mazzalai''. En Euròpa ([[Reialme Unit]], [[França]] e forçalament [[Occitània]]), lor cançon la mai coneguda es de 2001 e se titola ''If I Ever Feel Better''<ref>http://www.chartsinfrance.net/Phoenix/If-I-Ever-Feel-Better-s3853.html</ref>. Per contra, son mai coneguts aus [[Estats Units d'America|Estats Units]] per lor cançon ''Lisztomania'' de 2009<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Lisztomania_(song)</ref>. ==Discografia== * 2000: ''United'' * 2004: ''Alphabetical'' * 2006: ''It's Never Been Like That'' * 2009: ''Wolfgang Amadeus Phoenix'' * 2013: ''Bankrupt!'' * 2017: ''Ti Amo'' ==Cançons mai conegudas== * ''If I Ever Feel Better'' (2001) * ''Too young'' (2001) * ''Lisztomania'' (2009) * ''Entertainment'' (2013) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] e8uesj7850nmi0x28yew8lz18sfa5jt 0 188627 2328304 2022-08-14T15:23:08Z Raymond Trencavel 26125 Raymond Trencavel a desplaçat la pagina [[Phoenix]] cap a [[Phoenix (pop anglesa)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Phoenix (pop anglesa)]] icv2zezuwm1a8jwl6lo2gj972b3dcao 0 188628 2328319 2022-08-14T17:21:34Z Raymond Trencavel 26125 Creacion de la pagina amb « [[Image:Gaetan Roussel IMG 6102.jpg|right|250px|thumb|Gaëtan Roussel, cantaire de Louise Attaque]] '''Louise Attaque''' es un grop de pop [[Musica Rock|rock]] francés de [[París (França)|París]] format en 1994. Lo primièr album del grop, ''Louise Attaque'', sortit en abril de 1997, s'es vendut a 2,8 millions d'exemplaris en [[França]], fasent d'el lo mai vendut per un grop de tota l'istòria del rock francés. Mantuns albums de Louise Attaque foguèr... » wikitext text/x-wiki [[Image:Gaetan Roussel IMG 6102.jpg|right|250px|thumb|Gaëtan Roussel, cantaire de Louise Attaque]] '''Louise Attaque''' es un grop de pop [[Musica Rock|rock]] francés de [[París (França)|París]] format en 1994. Lo primièr album del grop, ''Louise Attaque'', sortit en abril de 1997, s'es vendut a 2,8 millions d'exemplaris en [[França]], fasent d'el lo mai vendut per un grop de tota l'istòria del rock francés. Mantuns albums de Louise Attaque foguèron produits per [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gordon_Gano Gordon Gano], cantaire [[Estats Units d'America|american]] del grop [https://fr.wikipedia.org/wiki/Violent_Femmes Violent Femmes]. Lo nom del grop '''Louise Attaque''' es evidentament en referéncia a '''Violent Femmes''', ''Louise'' per ''Femme'' (femna) e ''Attaque'' per ''Violent''. == Biografia == Quitament grop [[París (França)|parisenc]], en realitat lo nuclèu inicial de '''Louise Attaque''' que se disiá ''Caravage'' s'es pr'aquò format a [[Montargis]] e èra de'n primièr sonque compausat del duo ''Robin Feix'' e [[Gaëtan Roussel]], ''Gaëtan Roussel'' de son costat nascut en [[Occitània]], a [[Rodès]]. ''Caravage'' intègra lèu a la batariá ''Alexandre Margraff''. Es ambe l'arribada en 1994 al violon de ''Arnaud Samuel'' que lo grop s'estabilisa a París e pren per nom '''Louise Attaque'''. En 1997, lor cançon ''J'emmène au vent'', pop festiva acostica d'influéncia fòlc (violon) jogada ambe una velocitat rock mès sens guitara electrica, completament a contra briu de çò que se fasiá musicalament a l'epòca (en matéria de rock, sèm en plena periòda [https://fr.wikipedia.org/wiki/Post-grunge post grunge], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Musique_bruitiste noisy] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nu_metal nu metal]), ambe lo cant del [[Gaëtan Roussel]] a las intonacions fòrça curiosas, sospren tot lo monde per son originalitat e ven un tube enòrme en França. Aital, las ventas de lor primièr album explosan, fasen d'el l'album lo mai vendut per un grop dit ''rock francés''. ==Discografia== * 1997: ''Louise Attaque'' * 2000: ''Comme on a dit'' * 2005: ''À plus tard crocodile'' * 2016: '' Anomalie'' ==Cançons mai conegudas== * ''J'emmène au vent'' (1997) * ''Ton invitation'' (1998) * ''Léa'' (1998) * ''Les nuits parisiennes'' (1998) * ''La brune'' (1998) * ''Tu dis rien'' (2000) * ''Depuis toujours'' (2006) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] 2jqrvu2gptl3j1uq7o63b9w7gj5ub0c 2328322 2328319 2022-08-14T17:25:18Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Gaetan Roussel IMG 6102.jpg|right|250px|thumb|Gaëtan Roussel, cantaire de Louise Attaque]] '''Louise Attaque''' es un grop de pop [[Musica Rock|rock]] francés de [[París (França)|París]] format en 1994. Lo primièr album del grop, ''Louise Attaque'', sortit en abril de 1997, s'es vendut a 2,8 millions d'exemplaris en [[França]], fasent d'el lo mai vendut per un grop de tota l'istòria del rock francés. Mantuns albums de Louise Attaque foguèron produits per [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gordon_Gano Gordon Gano], cantaire [[Estats Units d'America|american]] del grop [https://fr.wikipedia.org/wiki/Violent_Femmes Violent Femmes]. Lo nom del grop '''Louise Attaque''' es evidentament en referéncia a '''Violent Femmes''', ''Louise'' per ''Femme'' (femna) e ''Attaque'' per ''Violent''. == Biografia == Quitament grop [[París (França)|parisenc]], en realitat lo nuclèu inicial de '''Louise Attaque''' que se disiá ''Caravage'' s'es pr'aquò format a [[Montargis]] e èra de'n primièr sonque compausat del duo ''Robin Feix'' e [[Gaëtan Roussel]], ''Gaëtan Roussel'' de son costat nascut en [[Occitània]], a [[Rodès]]. ''Caravage'' intègra lèu a la batariá ''Alexandre Margraff''. Es ambe l'arribada en 1994 al violon de ''Arnaud Samuel'' que lo grop s'estabilisa a París e pren per nom '''Louise Attaque'''. En 1997, lor cançon ''J'emmène au vent'', pop festiva acostica d'influéncia fòlc (violon) jogada ambe una velocitat rock mès sens guitara electrica, completament a contra briu de çò que se fasiá musicalament a l'epòca (en matéria de rock, sèm en plena periòda [https://fr.wikipedia.org/wiki/Post-grunge post grunge], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Musique_bruitiste noisy] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nu_metal nu metal]), ambe lo cant del [[Gaëtan Roussel]] a las intonacions fòrça curiosas, sospren tot lo monde per son originalitat e ven un tube enòrme en França. Aital, las ventas de lor primièr album explosan, deven n°1 au mes de mai de 1998<ref>http://www.chartsinfrance.net/Louise-Attaque/Louise-Attaque-a100815175.html</ref>, fasen d'el l'album lo mai vendut per un grop dit ''rock francés''. ==Discografia== * 1997: ''Louise Attaque'' * 2000: ''Comme on a dit'' * 2005: ''À plus tard crocodile'' * 2016: '' Anomalie'' ==Cançons mai conegudas== * ''J'emmène au vent'' (1997) * ''Ton invitation'' (1998) * ''Léa'' (1998) * ''Les nuits parisiennes'' (1998) * ''La brune'' (1998) * ''Tu dis rien'' (2000) * ''Depuis toujours'' (2006) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] hs8gi5fhym977obvpyvr9iks4kzfqi1 2328323 2328322 2022-08-14T17:29:08Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Gaetan Roussel IMG 6102.jpg|right|250px|thumb|Gaëtan Roussel, cantaire de Louise Attaque]] '''Louise Attaque''' es un grop de pop [[Musica Rock|rock]] francés de [[París (França)|París]] format en 1994. Lo primièr album del grop, ''Louise Attaque'', sortit en abril de 1997, s'es vendut a 2,8 millions d'exemplaris en [[França]], fasent d'el lo mai vendut per un grop de tota l'istòria del rock francés. Mantuns albums de Louise Attaque foguèron produits per [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gordon_Gano Gordon Gano], cantaire [[Estats Units d'America|american]] del grop [https://fr.wikipedia.org/wiki/Violent_Femmes Violent Femmes]. Lo nom del grop '''Louise Attaque''' es evidentament en referéncia a '''Violent Femmes''', ''Louise'' per ''Femme'' (femna) e ''Attaque'' per ''Violent''. == Biografia == Quitament grop [[París (França)|parisenc]], en realitat lo nuclèu inicial de '''Louise Attaque''' que se disiá ''Caravage'' s'es pr'aquò format a [[Montargis]] e èra de'n primièr sonque compausat del duo ''Robin Feix'' e [[Gaëtan Roussel]], ''Gaëtan Roussel'' de son costat nascut en [[Occitània]], a [[Rodès]]. ''Caravage'' intègra lèu a la batariá ''Alexandre Margraff''. Es ambe l'arribada en 1994 al violon de ''Arnaud Samuel'' que lo grop s'estabilisa a París e pren per nom '''Louise Attaque'''. En 1997, lor cançon ''J'emmène au vent'', pop festiva acostica d'influéncia fòlc (violon) jogada ambe una velocitat rock mès sens guitara electrica, completament a contra briu de çò que se fasiá musicalament a l'epòca (en matéria de rock, sèm en plena periòda [https://fr.wikipedia.org/wiki/Post-grunge post grunge], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Musique_bruitiste noisy] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nu_metal nu metal]), ambe lo cant del [[Gaëtan Roussel]] a las intonacions fòrça curiosas, sospren tot lo monde per son originalitat e ven un tube enòrme en França. Aital, las ventas de lor primièr album explosan, deven n°1 au mes de mai de 1998<ref>http://www.chartsinfrance.net/Louise-Attaque/Louise-Attaque-a100815175.html</ref>, fasen d'el l'album lo mai vendut per un grop dit ''rock francés''. Lo [[Gaëtan Roussel]] a un autre grop en mai de '''Louise Attaque''' que se ditz '''Tarmac'''. Sortís tanben d'albums en son nom pròpi. ==Discografia== * 1997: ''Louise Attaque'' * 2000: ''Comme on a dit'' * 2005: ''À plus tard crocodile'' * 2016: '' Anomalie'' ==Cançons mai conegudas== * ''J'emmène au vent'' (1997) * ''Ton invitation'' (1998) * ''Léa'' (1998) * ''Les nuits parisiennes'' (1998) * ''La brune'' (1998) * ''Tu dis rien'' (2000) * ''Depuis toujours'' (2006) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] sv8rpl7evj2dy8ndhh96so4141znknf 2328383 2328323 2022-08-15T06:15:46Z Raymond Trencavel 26125 /* Biografia */ wikitext text/x-wiki [[Image:Gaetan Roussel IMG 6102.jpg|right|250px|thumb|Gaëtan Roussel, cantaire de Louise Attaque]] '''Louise Attaque''' es un grop de pop [[Musica Rock|rock]] francés de [[París (França)|París]] format en 1994. Lo primièr album del grop, ''Louise Attaque'', sortit en abril de 1997, s'es vendut a 2,8 millions d'exemplaris en [[França]], fasent d'el lo mai vendut per un grop de tota l'istòria del rock francés. Mantuns albums de Louise Attaque foguèron produits per [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gordon_Gano Gordon Gano], cantaire [[Estats Units d'America|american]] del grop [https://fr.wikipedia.org/wiki/Violent_Femmes Violent Femmes]. Lo nom del grop '''Louise Attaque''' es evidentament en referéncia a '''Violent Femmes''', ''Louise'' per ''Femme'' (femna) e ''Attaque'' per ''Violent''. == Biografia == Quitament grop [[París (França)|parisenc]], en realitat lo nuclèu inicial de '''Louise Attaque''' que se disiá ''Caravage'' s'es pr'aquò format a [[Montargis]] e èra de'n primièr sonque compausat del duo ''Robin Feix'' e [[Gaëtan Roussel]], ''Gaëtan Roussel'' de son costat nascut en [[Occitània]], a [[Rodès]]. ''Caravage'' intègra lèu a la batariá ''Alexandre Margraff''. Es ambe l'arribada en 1994 al violon de ''Arnaud Samuel'' que lo grop s'estabilis a París e pren per nom '''Louise Attaque'''. En 1997, lor cançon ''J'emmène au vent'', pop festiva acostica d'influéncia fòlc (violon) jogada ambe una velocitat rock mès sens guitara electrica, completament a contra briu de çò que se fasiá musicalament a l'epòca (en matéria de rock, sèm en plena periòda [https://fr.wikipedia.org/wiki/Post-grunge post grunge], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Musique_bruitiste noisy] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nu_metal nu metal]), ambe lo cant del [[Gaëtan Roussel]] a las intonacions fòrça curiosas, sospren tot lo monde per son originalitat e ven un tube enòrme en França. Aital, las ventas de lor primièr album explosan, deven n°1 au mes de mai de 1998<ref>http://www.chartsinfrance.net/Louise-Attaque/Louise-Attaque-a100815175.html</ref>, fasen d'el l'album lo mai vendut per un grop dit ''rock francés''. Lo [[Gaëtan Roussel]] a un autre grop en mai de '''Louise Attaque''' que se ditz '''Tarmac'''. Sortís tanben d'albums en son nom pròpi. ==Discografia== * 1997: ''Louise Attaque'' * 2000: ''Comme on a dit'' * 2005: ''À plus tard crocodile'' * 2016: '' Anomalie'' ==Cançons mai conegudas== * ''J'emmène au vent'' (1997) * ''Ton invitation'' (1998) * ''Léa'' (1998) * ''Les nuits parisiennes'' (1998) * ''La brune'' (1998) * ''Tu dis rien'' (2000) * ''Depuis toujours'' (2006) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] idycgnkvsxdgnhot7e0r34rxp3nanj3 2328384 2328383 2022-08-15T06:27:38Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:Gaetan Roussel IMG 6102.jpg|right|250px|thumb|Gaëtan Roussel, cantaire de Louise Attaque]] '''Louise Attaque''' es un grop de pop [[Musica Rock|rock]] francés de [[París (França)|París]] format en 1994. Lo primièr album del grop, ''Louise Attaque'', sortit en abril de 1997, s'es vendut a 2,8 millions d'exemplaris en [[França]], fasent d'el lo mai vendut per un grop de tota l'istòria del rock francés. Mantuns albums de Louise Attaque foguèron produits per [https://fr.wikipedia.org/wiki/Gordon_Gano Gordon Gano], cantaire [[Estats Units d'America|american]] del grop [https://fr.wikipedia.org/wiki/Violent_Femmes Violent Femmes]. Lo nom del grop '''Louise Attaque''' es evidentament en referéncia a '''Violent Femmes''', ''Louise'' per ''Femme'' (femna) e ''Attaque'' per ''Violent''. == Biografia == Quitament grop [[París (França)|parisenc]], en realitat lo nuclèu inicial de '''Louise Attaque''' que se disiá ''Caravage'' s'es pr'aquò format a [[Montargis]] e èra de'n primièr sonque compausat del duo ''Robin Feix'' e [[Gaëtan Roussel]], ''Gaëtan Roussel'' de son costat nascut en [[Occitània]], a [[Rodès]]. ''Caravage'' intègra lèu a la batariá ''Alexandre Margraff''. Es ambe l'arribada en 1994 al violon de ''Arnaud Samuel'' que lo grop s'estabilis a París e pren per nom '''Louise Attaque'''. En 1997, lor cançon ''J'emmène au vent'', pop festiva acostica d'influéncia fòlc (violon) jogada ambe una velocitat rock mès sens guitara electrica, completament a contra briu de çò que se fasiá musicalament a l'epòca (en matéria de rock, sèm en plena periòda [https://fr.wikipedia.org/wiki/Post-grunge post grunge], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Noise_rock noise] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nu_metal nu metal]), ambe lo cant del [[Gaëtan Roussel]] a las intonacions fòrça curiosas, sospren tot lo monde per son originalitat e ven un tube enòrme en França. Aital, las ventas de lor primièr album explosan, deven n°1 au mes de mai de 1998<ref>http://www.chartsinfrance.net/Louise-Attaque/Louise-Attaque-a100815175.html</ref>, fasen d'el l'album lo mai vendut per un grop dit ''rock francés''. Lo [[Gaëtan Roussel]] a un autre grop en mai de '''Louise Attaque''' que se ditz '''Tarmac'''. Sortís tanben d'albums en son nom pròpi. ==Discografia== * 1997: ''Louise Attaque'' * 2000: ''Comme on a dit'' * 2005: ''À plus tard crocodile'' * 2016: '' Anomalie'' ==Cançons mai conegudas== * ''J'emmène au vent'' (1997) * ''Ton invitation'' (1998) * ''Léa'' (1998) * ''Les nuits parisiennes'' (1998) * ''La brune'' (1998) * ''Tu dis rien'' (2000) * ''Depuis toujours'' (2006) == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] dgysj8forcavkxu083j0rpsmmorzb6u 0 188629 2328324 2022-08-14T17:30:12Z Nicolas Eynaud 6858 Creacion de la pagina amb « Lo '''volcan de Bèuluòc''' es un [[volcan]] ancian situat sus la comuna de [[Ronha]]. Actiu i a aperaquí 18,2 milions d'ans, es un edifici de tipe ''[[maar]]'' format per una [[erupcion]] [[erupcion freatomagmatica|freatomagmatica]] que laissèt un cratèr prefond enviroutat per un pichon edifici volcanic compausat de brigas de [[ròca]] piroclastica. Puei, un [[lac de lava]] ocupèt l'endrech. Sa solidificacion marquèt la fin de l'activitat volcanica. F... » wikitext text/x-wiki Lo '''volcan de Bèuluòc''' es un [[volcan]] ancian situat sus la comuna de [[Ronha]]. Actiu i a aperaquí 18,2 milions d'ans, es un edifici de tipe ''[[maar]]'' format per una [[erupcion]] [[erupcion freatomagmatica|freatomagmatica]] que laissèt un cratèr prefond enviroutat per un pichon edifici volcanic compausat de brigas de [[ròca]] piroclastica. Puei, un [[lac de lava]] ocupèt l'endrech. Sa solidificacion marquèt la fin de l'activitat volcanica. Fòrça limat per l'[[erosion]], lo [[volcan]] es desenant pauc visible. Pasmens, sa preséncia es aisada de caracterizar en causa de la diferéncia de [[color]] entre lei [[ròca volcanica|ròca volcanicas]] e lei cauquiers que forman lei sòus vesins. === Liames intèrnes === * [[Maar]]. * [[Volcan]]. === Bibligrafia === === Nòtas e referéncias === <references/> tts6ih68b2juc2nrbj8r9w7n3guzgb6 2328325 2328324 2022-08-14T17:30:26Z Nicolas Eynaud 6858 /* Bibligrafia */ wikitext text/x-wiki Lo '''volcan de Bèuluòc''' es un [[volcan]] ancian situat sus la comuna de [[Ronha]]. Actiu i a aperaquí 18,2 milions d'ans, es un edifici de tipe ''[[maar]]'' format per una [[erupcion]] [[erupcion freatomagmatica|freatomagmatica]] que laissèt un cratèr prefond enviroutat per un pichon edifici volcanic compausat de brigas de [[ròca]] piroclastica. Puei, un [[lac de lava]] ocupèt l'endrech. Sa solidificacion marquèt la fin de l'activitat volcanica. Fòrça limat per l'[[erosion]], lo [[volcan]] es desenant pauc visible. Pasmens, sa preséncia es aisada de caracterizar en causa de la diferéncia de [[color]] entre lei [[ròca volcanica|ròca volcanicas]] e lei cauquiers que forman lei sòus vesins. === Liames intèrnes === * [[Maar]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === === Nòtas e referéncias === <references/> idbtwreug6evdg1iowi7t4lqumtbmin 2328327 2328325 2022-08-14T17:33:00Z Nicolas Eynaud 6858 /* Bibliografia */ wikitext text/x-wiki Lo '''volcan de Bèuluòc''' es un [[volcan]] ancian situat sus la comuna de [[Ronha]]. Actiu i a aperaquí 18,2 milions d'ans, es un edifici de tipe ''[[maar]]'' format per una [[erupcion]] [[erupcion freatomagmatica|freatomagmatica]] que laissèt un cratèr prefond enviroutat per un pichon edifici volcanic compausat de brigas de [[ròca]] piroclastica. Puei, un [[lac de lava]] ocupèt l'endrech. Sa solidificacion marquèt la fin de l'activitat volcanica. Fòrça limat per l'[[erosion]], lo [[volcan]] es desenant pauc visible. Pasmens, sa preséncia es aisada de caracterizar en causa de la diferéncia de [[color]] entre lei [[ròca volcanica|ròca volcanicas]] e lei cauquiers que forman lei sòus vesins. === Liames intèrnes === * [[Maar]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Simonne Gueirard, « Le « volcan » de Beaulieu, pres Rognes (Bouches-du-Rhone) », ''Bulletin de la Société Géologique de France'', (7), VI, 1964, pp. 443–455. === Nòtas e referéncias === <references/> pl7lqgwwkgj83i7qd1zq02y904osbko 2328329 2328327 2022-08-14T17:36:49Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki Lo '''volcan de Bèuluòc''' es un [[volcan]] ancian situat sus la comuna de [[Ronha]]. Actiu i a aperaquí 18,2 milions d'ans, es un edifici de tipe ''[[maar]]'' format per una [[erupcion]] [[erupcion freatomagmatica|freatomagmatica]] que laissèt un cratèr prefond enviroutat per un pichon edifici volcanic compausat de brigas de [[ròca]] piroclastica. Puei, un [[lac de lava]] ocupèt l'endrech. Sa solidificacion marquèt la fin de l'activitat volcanica. Fòrça limat per l'[[erosion]], lo [[volcan]] es desenant pauc visible. Pasmens, sa preséncia es aisada de caracterizar en causa de la diferéncia de [[color]] entre lei [[ròca volcanica|ròca volcanicas]] sornas encara presentas a la superficia e lei [[calcari]]s [[blanc]]s que forman lei sòus vesins. === Liames intèrnes === * [[Maar]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Simonne Gueirard, « Le « volcan » de Beaulieu, pres Rognes (Bouches-du-Rhone) », ''Bulletin de la Société Géologique de France'', (7), VI, 1964, pp. 443–455. === Nòtas e referéncias === <references/> o3ppfjv7q2lnzxc1cb9u8ttzd3n1dby 2328330 2328329 2022-08-14T17:37:05Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki Lo '''volcan de Bèuluòc''' es un [[volcan]] ancian situat sus la comuna de [[Ronha]]. Actiu i a aperaquí 18,2 milions d'ans, es un edifici de tipe ''[[maar]]'' format per una [[erupcion]] [[erupcion freatomagmatica|freatomagmatica]] que laissèt un cratèr prefond enviroutat per un pichon edifici volcanic compausat de brigas de [[ròca]] piroclastica. Puei, un [[lac de lava]] ocupèt l'endrech. Sa solidificacion marquèt la fin de l'activitat volcanica. Fòrça limat per l'[[erosion]], lo [[volcan]] es desenant pauc visible. Pasmens, sa preséncia es aisada de caracterizar en causa de la diferéncia de [[color]] entre lei [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]] sornas encara presentas a la superficia e lei [[calcari]]s [[blanc]]s que forman lei sòus vesins. === Liames intèrnes === * [[Maar]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Simonne Gueirard, « Le « volcan » de Beaulieu, pres Rognes (Bouches-du-Rhone) », ''Bulletin de la Société Géologique de France'', (7), VI, 1964, pp. 443–455. === Nòtas e referéncias === <references/> 5o1uzagnzqfoqkf627y5hawwphln1vr 2328331 2328330 2022-08-14T17:38:10Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki Lo '''volcan de Bèuluòc''' es un [[volcan]] ancian situat sus la comuna de [[Ronha]]. Actiu i a aperaquí 18,2 milions d'ans, es un edifici de tipe ''[[maar]]'' format per una [[erupcion]] [[erupcion freatomagmatica|freatomagmatica]] que laissèt un cratèr prefond enviroutat per un pichon edifici volcanic compausat de brigas de [[ròca]] piroclastica. Puei, un [[lac de lava]] ocupèt l'endrech. Sa solidificacion marquèt la fin de l'activitat volcanica. Fòrça limat per l'[[erosion]], lo [[volcan]] es desenant pauc visible. Pasmens, sa preséncia es aisada de caracterizar en causa de la diferéncia de [[color]] entre lei [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]] sornas encara presentas a la superficia e lei [[calcari]]s [[blanc]]s que forman lei sòus vesins. === Liames intèrnes === * [[Maar]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Simonne Gueirard, « Le « volcan » de Beaulieu, pres Rognes (Bouches-du-Rhone) », ''Bulletin de la Société Géologique de France'', (7), VI, 1964, pp. 443–455. === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Bèuluòc, Volcan de}} [[Categoria:Volcan d'Occitània]] [[Categoria:Volcan de Provença]] 22stazze816afvxr40oots5a25109q9 2328332 2328331 2022-08-14T17:38:49Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki Lo '''volcan de Bèuluòc''' es un [[volcan]] ancian situat sus la comuna de [[Ronha]]. Actiu i a aperaquí 18,2 milions d'ans, es un edifici de tipe ''[[maar]]'' format per una [[erupcion]] [[erupcion freatomagmatica|freatomagmatica]] que laissèt un cratèr prefond enviroutat per un pichon edifici volcanic compausat de brigas de [[ròca]] piroclastica. Puei, un [[lac de lava]] ocupèt l'endrech. Sa solidificacion marquèt la fin de l'activitat volcanica. Fòrça limat per l'[[erosion]], lo [[volcan]] es desenant pauc visible. Pasmens, sa preséncia es aisada de caracterizar en causa de la diferéncia de [[color]] entre lei [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]] sornas encara presentas a la superficia e lei [[calcari]]s [[blanc]]s que forman lei sòus vesins. === Liames intèrnes === * [[Maar]]. * [[Volcan]]. === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Simonne Gueirard, « Le « volcan » de Beaulieu, près Rognes (Bouches-du-Rhône) », ''Bulletin de la Société Géologique de France'', (7), VI, 1964, pp. 443–455. === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Bèuluòc, Volcan de}} [[Categoria:Volcan d'Occitània]] [[Categoria:Volcan de Provença]] iukie63j7nkdejxr4mdj3qkls8oy96x 2328334 2328332 2022-08-14T17:43:49Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki Lo '''volcan de Bèuluòc''' es un [[volcan]] ancian situat sus la comuna de [[Ronha]]. Actiu i a aperaquí 18,2 milions d'ans, es un edifici de tipe ''[[maar]]'' format per una [[erupcion]] [[erupcion freatomagmatica|freatomagmatica]] que laissèt un cratèr prefond enviroutat per un pichon edifici volcanic compausat de brigas de [[ròca]] piroclastica. Puei, un [[lac de lava]] ocupèt l'endrech. Sa solidificacion marquèt la fin de l'activitat volcanica. Fòrça limat per l'[[erosion]], lo [[volcan]] es desenant pauc visible. Pasmens, sa preséncia es aisada de caracterizar en causa de la diferéncia de [[color]] entre lei [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]] sornas encara presentas a la superficia e lei [[calcari]]s [[blanc]]s que forman lei sòus vesins. == Liames intèrnes == * [[Maar]]. * [[Volcan]]. == Bibliografia == * '''[[francés|(fr)]]''' Simonne Gueirard, « Le « volcan » de Beaulieu, près Rognes (Bouches-du-Rhône) », ''Bulletin de la Société Géologique de France'', (7), VI, 1964, pp. 443–455. == Nòtas e referéncias == <references/> {{DEFAULTSORT:Bèuluòc, Volcan de}} [[Categoria:Volcan d'Occitània]] [[Categoria:Volcan de Provença]] rnerusbp6nscklk5vnslvoa9n5qhr3h 2328337 2328334 2022-08-14T17:44:45Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki Lo '''volcan de Bèuluòc''' es un [[volcan]] ancian situat sus la comuna de [[Ronha]] dins lo nòrd dei [[Bòcas dau Ròse]]. Actiu i a aperaquí 18,2 milions d'ans, es un edifici de tipe ''[[maar]]'' format per una [[erupcion]] [[erupcion freatomagmatica|freatomagmatica]] que laissèt un cratèr prefond enviroutat per un pichon edifici volcanic compausat de brigas de [[ròca]] piroclastica. Puei, un [[lac de lava]] ocupèt l'endrech. Sa solidificacion marquèt la fin de l'activitat volcanica. Fòrça limat per l'[[erosion]], lo [[volcan]] es desenant pauc visible. Pasmens, sa preséncia es aisada de caracterizar en causa de la diferéncia de [[color]] entre lei [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]] sornas encara presentas a la superficia e lei [[calcari]]s [[blanc]]s que forman lei sòus vesins. == Liames intèrnes == * [[Maar]]. * [[Volcan]]. == Bibliografia == * '''[[francés|(fr)]]''' Simonne Gueirard, « Le « volcan » de Beaulieu, près Rognes (Bouches-du-Rhône) », ''Bulletin de la Société Géologique de France'', (7), VI, 1964, pp. 443–455. == Nòtas e referéncias == <references/> {{DEFAULTSORT:Bèuluòc, Volcan de}} [[Categoria:Volcan d'Occitània]] [[Categoria:Volcan de Provença]] ickca0i6axh6xpfrgssl5kas5ffzx81 2328338 2328337 2022-08-14T17:45:09Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki Lo '''volcan de Bèuluòc''' es un [[volcan]] ancian situat sus la comuna de [[Ronha]] dins lo nòrd dei [[Bocas dau Ròse]]. Actiu i a aperaquí 18,2 milions d'ans, es un edifici de tipe ''[[maar]]'' format per una [[erupcion]] [[erupcion freatomagmatica|freatomagmatica]] que laissèt un cratèr prefond enviroutat per un pichon edifici volcanic compausat de brigas de [[ròca]] piroclastica. Puei, un [[lac de lava]] ocupèt l'endrech. Sa solidificacion marquèt la fin de l'activitat volcanica. Fòrça limat per l'[[erosion]], lo [[volcan]] es desenant pauc visible. Pasmens, sa preséncia es aisada de caracterizar en causa de la diferéncia de [[color]] entre lei [[ròca volcanica|ròcas volcanicas]] sornas encara presentas a la superficia e lei [[calcari]]s [[blanc]]s que forman lei sòus vesins. == Liames intèrnes == * [[Maar]]. * [[Volcan]]. == Bibliografia == * '''[[francés|(fr)]]''' Simonne Gueirard, « Le « volcan » de Beaulieu, près Rognes (Bouches-du-Rhône) », ''Bulletin de la Société Géologique de France'', (7), VI, 1964, pp. 443–455. == Nòtas e referéncias == <references/> {{DEFAULTSORT:Bèuluòc, Volcan de}} [[Categoria:Volcan d'Occitània]] [[Categoria:Volcan de Provença]] fp36hbn1bmmt4tzel5985hcv9jb4wrk 14 188630 2328333 2022-08-14T17:43:36Z Nicolas Eynaud 6858 Pagina voida creada wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 14 188631 2328335 2022-08-14T17:44:02Z Nicolas Eynaud 6858 Pagina voida creada wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 188632 2328339 2022-08-14T17:45:34Z Nicolas Eynaud 6858 Redireccion cap a [[Bocas de Ròse]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Bocas de Ròse]] se3f9ysxz4i843m7fvyaqeztrux11tv 0 188633 2328341 2022-08-14T17:55:09Z Raymond Trencavel 26125 Creacion de la pagina amb « [[Image:2006-12-03 - 2- Metal Urbain - Trianon 01.jpg|right|250px|thumb|Metal Urbain en 2006]] '''Metal Urbain''' es un grop [[punk]] [[francés]] format a [[París (França)|París]] en 1976. Son considerats coma precursors d'aqueste estili, los equivalents en França de los de la scèna americana ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The%20Stooges The Stooges]) e anglesa ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]). D'aquesta passa, an fòrça influençat la scèna Punk r... » wikitext text/x-wiki [[Image:2006-12-03 - 2- Metal Urbain - Trianon 01.jpg|right|250px|thumb|Metal Urbain en 2006]] '''Metal Urbain''' es un grop [[punk]] [[francés]] format a [[París (França)|París]] en 1976. Son considerats coma precursors d'aqueste estili, los equivalents en França de los de la scèna americana ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The%20Stooges The Stooges]) e anglesa ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]). D'aquesta passa, an fòrça influençat la scèna [[Punk rock|punk rock]] francesa dita ''alternativa'' de la fin de las annadas 80 coma se pòt ausir dins la musica de [[Bérurier Noir]], [[Ludwig von 88]] o encara dins los primièrs albums dels [[Les Garçons Bouchers|Garçons Bouchers]]. Sortida en 1977, la cançon la mai coneguda de Metal Urbain que se ditz ''Panik'' foguèt quitament represa sus l'empont pels [[Bérurier Noir]] en 1989. ==Discografia== * 1981: ''Les hommes morts sont dangereux'' * 2006: ''J'irai chier dans ton vomi'' == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] [[Categoria:Grop de musica punk]] 95kalzhd6k9j60wm55jfeoq6ytnjszw 2328345 2328341 2022-08-14T17:59:48Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Image:2006-12-03 - 2- Metal Urbain - Trianon 01.jpg|right|250px|thumb|Metal Urbain en 2006]] '''Metal Urbain''' es un grop [[punk]] [[francés]] format a [[París (França)|París]] en 1976. Son considerats coma precursors d'aqueste estili, los equivalents en [[França]] de los de la scèna [[Estats Units d'America|americana]] ([https://fr.wikipedia.org/wiki/The%20Stooges The Stooges]) e [[Anglatèrra|anglesa]] ([[The Clash]], [[Sex Pistols]]). D'aquesta passa, an fòrça influençat la scèna [[Punk rock|punk rock]] francesa dita ''alternativa'' de la fin de las annadas 80 coma se pòt ausir dins la musica de [[Bérurier Noir]], [[Ludwig von 88]] o encara dins los primièrs albums dels [[Les Garçons Bouchers|Garçons Bouchers]]. Sortida en 1977, la cançon la mai coneguda de Metal Urbain que se ditz ''Panik'' foguèt quitament represa sus l'empont pels [[Bérurier Noir]] en 1989. ==Discografia== * 1981: ''Les hommes morts sont dangereux'' * 2006: ''J'irai chier dans ton vomi'' == Referéncias == [[Categoria:grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] [[Categoria:Grop de musica punk]] kck1hljow6326il1qsgs1ayj00fprj2 0 188634 2328343 2022-08-14T17:58:09Z Nicolas Eynaud 6858 Creacion de la pagina amb « [[Fichièr:Eruption 1954 Kilauea Volcano.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] dau lac de lava de [[Kilauea]] en [[1954]].]] Un '''lac de lava''' es una massa de [[lava]] [[liquid]]a qu'ocupa un cratèr [[volcan]]ica. Generalament [[basalt]]ica, es mantenguda fluida per sa [[temperatura]] auta e per la remontada regulara de [[gas]] volcanics cauds. Segon lei conoissenças actualas, existís tres procès de formacion d'un lac de lava. Lo premier es l'arribada d'una... » wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Eruption 1954 Kilauea Volcano.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] dau lac de lava de [[Kilauea]] en [[1954]].]] Un '''lac de lava''' es una massa de [[lava]] [[liquid]]a qu'ocupa un cratèr [[volcan]]ica. Generalament [[basalt]]ica, es mantenguda fluida per sa [[temperatura]] auta e per la remontada regulara de [[gas]] volcanics cauds. Segon lei conoissenças actualas, existís tres procès de formacion d'un lac de lava. Lo premier es l'arribada d'una gròssa quantitat de lava dins un cratèr. Lo segond es una consequéncia d'un desbordament de lava que ven emplir una depression. Enfin, durant una erupcion, la solidificacion dei materiaus ejectats per un [[volcan]] pòu entraïnar una aumentacion de l'[[altitud]] dei bòrds d'un cratèr susceptibla de blocar la lava dedins. Lei lacs de lava son generalament de fenomèns provisòris que son existéncia despend de l'activitat dau [[volcan]]. Sa [[temperatura]] se situa generalament entre {{formatnum:1000}} e {{formatnum:1250}} °C. Una baissa d'aquela temperatura pòu menar a sa [[solid]]ificacion. Lei lacs de lava son de fenomèns rars. En [[2018]], solament tres [[volcan]]s èran coneguts per aver un lac estable dempuei de decennis : lo [[Mont Erebus]] en [[Antartida]], l'[[Erta Ale]] en [[Etiopia]] e lo [[Nyiragongo]] en [[Republica Democratica de Còngo]]. Aqueu darrier representa una menaça per lei populacions localas car sei lavas, fòrça fluidas, pòdon agantar la vila de [[Goma]]. En mai d'aquò, entre 10 e 15 volcans assostan regularament de lacs de lava efemèrs. == Liames intèrnes == * [[Erupcion]]. * [[Lava]]. * [[Volcan]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> qfzulf2sk8v9hxnwabgs39h5hhp0lzu 2328344 2328343 2022-08-14T17:59:37Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Eruption 1954 Kilauea Volcano.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] dau lac de lava de [[Kilauea]] en [[1954]].]] Un '''lac de lava''' es una massa de [[lava]] [[liquid]]a qu'ocupa un cratèr [[volcan]]ica. Generalament [[basalt]]ica, es mantenguda fluida per sa [[temperatura]] auta e per la remontada regulara de [[gas]] volcanics cauds. Segon lei conoissenças actualas, existís tres procès de formacion d'un lac de lava. Lo premier es l'arribada d'una gròssa quantitat de lava dins un cratèr. Lo segond es una consequéncia d'un desbordament de lava que ven emplir una depression. Enfin, durant una erupcion, la solidificacion dei materiaus ejectats per un [[volcan]] pòu entraïnar una aumentacion de l'[[altitud]] dei bòrds d'un cratèr susceptibla de blocar la lava dedins. Lei lacs de lava son generalament de fenomèns provisòris que son existéncia despend de l'activitat dau [[volcan]]. Sa [[temperatura]] se situa generalament entre {{formatnum:1000}} e {{formatnum:1250}} °C. Una baissa d'aquela temperatura pòu menar a sa [[solid]]ificacion. Lei lacs de lava son de fenomèns rars. En [[2018]], solament tres [[volcan]]s èran coneguts per aver un lac estable dempuei de decennis : lo [[Mont Erebus]] en [[Antartida]], l'[[Erta Ale]] en [[Etiopia]] e lo [[Nyiragongo]] en [[Republica Democratica de Còngo]]. Aqueu darrier representa una menaça per lei populacions localas car sei lavas, fòrça fluidas, pòdon agantar la vila de [[Goma]]. En mai d'aquò, entre 10 e 15 volcans assostan regularament de lacs de lava efemèrs. En defòra de la [[Tèrra]], dins lo rèsta dau [[Sistèma Solar]], de lacs de lava son estats observats a la superficia d'[[Io (luna)|Io]], un satellit de [[Jupitèr (planeta)|Jupitèr]]. == Liames intèrnes == * [[Erupcion]]. * [[Lava]]. * [[Volcan]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> 4xjm11tppaa9b5uc7jwgci120x5wlth 2328346 2328344 2022-08-14T18:00:56Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Eruption 1954 Kilauea Volcano.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] dau lac de lava de [[Kilauea]] en [[1954]].]] Un '''lac de lava''' es una massa de [[lava]] [[liquid]]a qu'ocupa un cratèr [[volcan]]ica. Generalament [[basalt]]ica, es mantenguda fluida per sa [[temperatura]] auta e per la remontada regulara de [[gas]] volcanics cauds. Segon lei conoissenças actualas, existís tres procès de formacion d'un lac de lava. Lo premier es l'arribada d'una gròssa quantitat de lava dins un cratèr. Lo segond es una consequéncia d'un desbordament de lava que ven emplir una depression. Enfin, durant una erupcion, la solidificacion dei materiaus ejectats per un [[volcan]] pòu entraïnar una aumentacion de l'[[altitud]] dei bòrds d'un cratèr susceptibla de blocar la lava dedins. Lei lacs de lava son generalament de fenomèns provisòris que son existéncia despend de l'activitat dau [[volcan]]. Sa [[temperatura]] se situa generalament entre {{formatnum:1000}} e {{formatnum:1250}} °C. Una baissa d'aquela temperatura pòu menar a sa [[solid]]ificacion. Lei lacs de lava son de fenomèns rars. En [[2018]], solament tres [[volcan]]s èran coneguts per aver un lac estable dempuei de decennis : lo [[Mont Erebus]] en [[Antartida]], l'[[Erta Ale]] en [[Etiopia]] e lo [[Nyiragongo]] en [[Republica Democratica de Còngo]]. Aqueu darrier representa una menaça per lei populacions localas car sei lavas, fòrça fluidas, pòdon agantar la vila de [[Goma]]. En mai d'aquò, entre 10 e 15 volcans assostan regularament de lacs de lava efemèrs. En defòra de la [[Tèrra]], dins lo rèsta dau [[Sistèma Solar]], de lacs de lava son estats observats a la superficia d'[[Io (luna)|Io]], un satellit de [[Jupitèr (planeta)|Jupitèr]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' D. L. Matson et al., « Io: Loki Patera as a magma sea », ''J. Geophys. Res.'', vol. 111, 2006.</ref>. == Liames intèrnes == * [[Erupcion]]. * [[Lava]]. * [[Volcan]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> cntdqdkymqqqxots80nnjg2e6ca378b 2328357 2328346 2022-08-14T19:20:34Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Eruption 1954 Kilauea Volcano.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] dau lac de lava de [[Kilauea]] en [[1954]].]] Un '''lac de lava''' es una massa de [[lava]] [[liquid]]a qu'ocupa un cratèr [[volcan]]ica. Generalament [[basalt]]ica, es mantenguda fluida per sa [[temperatura]] auta e per la remontada regulara de [[gas]] volcanics cauds. Segon lei conoissenças actualas, existís tres procès de formacion d'un lac de lava. Lo premier es l'arribada d'una gròssa quantitat de lava dins un cratèr. Lo segond es una consequéncia d'un desbordament de lava que ven emplir una depression. Enfin, durant una erupcion, la solidificacion dei materiaus ejectats per un [[volcan]] pòu entraïnar una aumentacion de l'[[altitud]] dei bòrds d'un cratèr susceptibla de blocar la lava dedins. Lei lacs de lava son generalament de fenomèns provisòris que son existéncia despend de l'activitat dau [[volcan]]. Sa [[temperatura]] se situa generalament entre {{formatnum:1000}} e {{formatnum:1250}} °C. Una baissa d'aquela temperatura pòu menar a sa [[solid]]ificacion. Lei lacs de lava son de fenomèns rars. En [[2018]], solament tres [[volcan]]s èran coneguts per aver un lac estable dempuei de decennis : lo [[Mont Erebus]] en [[Antartida]], l'[[Erta Ale]] en [[Etiopia]] e lo [[Nyiragongo]] en [[Republica Democratica de Còngo]]. Aqueu darrier representa una menaça per lei populacions localas car sei lavas, fòrça fluidas, pòdon agantar la vila de [[Goma]]. En mai d'aquò, entre 10 e 15 volcans an au mens un cratèr regularament emplit per un lac de lava efemèr. En defòra de la [[Tèrra]], dins lo rèsta dau [[Sistèma Solar]], de lacs de lava son estats observats a la superficia d'[[Io (luna)|Io]], un satellit de [[Jupitèr (planeta)|Jupitèr]]<ref>'''[[anglés|(en)]]''' D. L. Matson et al., « Io: Loki Patera as a magma sea », ''J. Geophys. Res.'', vol. 111, 2006.</ref>. == Liames intèrnes == * [[Erupcion]]. * [[Lava]]. * [[Volcan]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> irsbfludgoxmr1cvp2q0umz2xs9b34o 0 188635 2328348 2022-08-14T18:01:44Z Raymond Trencavel 26125 Raymond Trencavel a desplaçat la pagina [[Skip the Use]] cap a [[Skip the Use (pop anglesa)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Skip the Use (pop anglesa)]] 1f01t6wfmeh6uupyusnkqo9ey91vb8t 0 188636 2328351 2022-08-14T19:13:28Z Raymond Trencavel 26125 Creacion de la pagina amb « [[Fichièr:Test sus l'empont.jpg|vinheta|Test (Christian Almerge)]] '''Test''' es un grop [[Musica Rock|rock]] [[occitan]] fondat en 1982 per '''Christian Almerge''' (cant, guitarra). Al començament, fasián sus l'empont de represas coma per exemple ''O Carole'' de Chuck Berry o ''Antisocial'' de [[Trust]], puèi petit a petit se son orientats cap al rock parodic, ambe de segur lors composicions mès tanben en fasent plan sovent d'adaptacions risolièras en... » wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Test sus l'empont.jpg|vinheta|Test (Christian Almerge)]] '''Test''' es un grop [[Musica Rock|rock]] [[occitan]] fondat en 1982 per '''Christian Almerge''' (cant, guitarra). Al començament, fasián sus l'empont de represas coma per exemple ''O Carole'' de Chuck Berry o ''Antisocial'' de [[Trust]], puèi petit a petit se son orientats cap al rock parodic, ambe de segur lors composicions mès tanben en fasent plan sovent d'adaptacions risolièras en occitan dels estandards de la pop e del rock. Aital, [https://fr.wikipedia.org/wiki/I_Love_Rock_%27n%27_Roll I love rock'n'roll] es desvirat en ''I love cagaròls'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Only_You_(And_You_Alone) Only you] en ''Mildió'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Harley_Davidson_(chanson) Harley-Davidson] en ''Massey-Ferguson'' etc<ref>https://zikoccitanie.fr/christian-almerge-et-le-groupe-test/</ref>. ==Discografia== * 1993: ''Sea, sex and sòm'' * 1994: ''Les aventures de Chuck du Berri'' * 2004: ''On dirait le Sud'' * 2006: ''De Tautavel à Trencavel'' (Christian Almerge) * 2010: ''Fantastic Album'' (Christian Almerge) * 2016: ''De Schubert à Philae'' (Christian Almerge) ==Cançons mai conegudas== * ''Carole'' (1984, represa de [[Chuck Berry]]) * ''Massey-Ferguson'' (1993, parodia de ''Harley-Davidson'') * ''Midió'' (1993, parodia de ''Only You'') * ''I love cagaròls'' (1994, parodia de ''I love rock'n'roll'') * ''E ieu, e ieu, e ieu'' (1994, parodia de ''Et moi, et moi, et moi'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Mon gat'' (1994, parodia de ''Mirza'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nino_Ferrer Nino Ferrer]) * ''L'Òme de Tautavel'' ('''Christian Almerge''', 2006, parodia de ''La fille du Père Noël'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Lo fantauma de la ciutat'' ('''Christian Almerge''', 2010, parodia de ''[https://fr.wikipedia.org/wiki/Ghostbusters_(chanson) Ghostbusters]'') * ''Petit Òme Nadal'' ('''Christian Almerge''', 2016, parodia de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Petit_Papa_No%C3%ABl_(chanson) Petit Papa Noël]) == Referéncias == [[Categoria:Grop de musica occitan]] [[Categoria:Grop de musica punk]] [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] [[categoria:Grop de rock]] [[Categoria:grop rock d'Occitània]] iefq9u6rggwzct40ydjbv8nzcjcintx 2328353 2328351 2022-08-14T19:15:49Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Test sus l'empont.jpg|vinheta|Test (Christian Almerge)]] '''Test''' es un grop [[Musica Rock|rock]] [[occitan]] fondat en 1982 per '''Christian Almerge''' (cant, guitarra). Al començament, fasián sus l'empont de represas coma per exemple ''O Carole'' de Chuck Berry o ''Antisocial'' de [[Trust]], puèi petit a petit se son orientats cap al rock parodic, ambe de segur lors composicions mès tanben en fasent plan sovent d'adaptacions risolièras en occitan dels estandards de la pop e del rock. Aital, [https://fr.wikipedia.org/wiki/I_Love_Rock_%27n%27_Roll I love rock'n'roll] es desvirat en ''I love cagaròls'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Only_You_(And_You_Alone) Only you] en ''Mildió'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Harley_Davidson_(chanson) Harley-Davidson] en ''Massey-Ferguson'' etc<ref>https://zikoccitanie.fr/christian-almerge-et-le-groupe-test/</ref><ref>https://www.ladepeche.fr/2022/05/14/lappel-aux-dons-de-christian-almerge-pour-produire-son-nouvel-album-10294484.php</ref>. ==Discografia== * 1993: ''Sea, sex and sòm'' * 1994: ''Les aventures de Chuck du Berri'' * 2004: ''On dirait le Sud'' * 2006: ''De Tautavel à Trencavel'' (Christian Almerge) * 2010: ''Fantastic Album'' (Christian Almerge) * 2016: ''De Schubert à Philae'' (Christian Almerge) ==Cançons mai conegudas== * ''Carole'' (1984, represa de [[Chuck Berry]]) * ''Massey-Ferguson'' (1993, parodia de ''Harley-Davidson'') * ''Midió'' (1993, parodia de ''Only You'') * ''I love cagaròls'' (1994, parodia de ''I love rock'n'roll'') * ''E ieu, e ieu, e ieu'' (1994, parodia de ''Et moi, et moi, et moi'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Mon gat'' (1994, parodia de ''Mirza'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nino_Ferrer Nino Ferrer]) * ''L'Òme de Tautavel'' ('''Christian Almerge''', 2006, parodia de ''La fille du Père Noël'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Lo fantauma de la ciutat'' ('''Christian Almerge''', 2010, parodia de ''[https://fr.wikipedia.org/wiki/Ghostbusters_(chanson) Ghostbusters]'') * ''Petit Òme Nadal'' ('''Christian Almerge''', 2016, parodia de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Petit_Papa_No%C3%ABl_(chanson) Petit Papa Noël]) == Referéncias == [[Categoria:Grop de musica occitan]] [[Categoria:Grop de musica punk]] [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] [[categoria:Grop de rock]] [[Categoria:grop rock d'Occitània]] 4xkcwd7ofq8phqp5o3qi2ihqijgogfp 2328354 2328353 2022-08-14T19:17:15Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Test sus l'empont.jpg|vinheta|Test (Christian Almerge)]] '''Test''' es un grop [[Musica Rock|rock]] [[occitan]] fondat en 1982 per '''Christian Almerge''' (cant, guitarra). Al començament, fasián sus l'empont de represas coma per exemple ''O Carole'' de [[Chuck Berry]] o ''Antisocial'' de [[Trust]], puèi petit a petit se son orientats cap al rock parodic, ambe de segur lors composicions mès tanben en fasent plan sovent d'adaptacions risolièras en occitan dels estandards de la pop e del rock. Aital, [https://fr.wikipedia.org/wiki/I_Love_Rock_%27n%27_Roll I love rock'n'roll] es desvirat en ''I love cagaròls'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Only_You_(And_You_Alone) Only you] en ''Mildió'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Harley_Davidson_(chanson) Harley-Davidson] en ''Massey-Ferguson'' etc<ref>https://zikoccitanie.fr/christian-almerge-et-le-groupe-test/</ref><ref>https://www.ladepeche.fr/2022/05/14/lappel-aux-dons-de-christian-almerge-pour-produire-son-nouvel-album-10294484.php</ref>. ==Discografia== * 1993: ''Sea, sex and sòm'' * 1994: ''Les aventures de Chuck du Berri'' * 2004: ''On dirait le Sud'' * 2006: ''De Tautavel à Trencavel'' (Christian Almerge) * 2010: ''Fantastic Album'' (Christian Almerge) * 2016: ''De Schubert à Philae'' (Christian Almerge) ==Cançons mai conegudas== * ''Carole'' (1984, represa de [[Chuck Berry]]) * ''Massey-Ferguson'' (1993, parodia de ''Harley-Davidson'') * ''Midió'' (1993, parodia de ''Only You'') * ''I love cagaròls'' (1994, parodia de ''I love rock'n'roll'') * ''E ieu, e ieu, e ieu'' (1994, parodia de ''Et moi, et moi, et moi'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Mon gat'' (1994, parodia de ''Mirza'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nino_Ferrer Nino Ferrer]) * ''L'Òme de Tautavel'' ('''Christian Almerge''', 2006, parodia de ''La fille du Père Noël'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Lo fantauma de la ciutat'' ('''Christian Almerge''', 2010, parodia de ''[https://fr.wikipedia.org/wiki/Ghostbusters_(chanson) Ghostbusters]'') * ''Petit Òme Nadal'' ('''Christian Almerge''', 2016, parodia de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Petit_Papa_No%C3%ABl_(chanson) Petit Papa Noël]) == Referéncias == [[Categoria:Grop de musica occitan]] [[Categoria:Grop de musica punk]] [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] [[categoria:Grop de rock]] [[Categoria:grop rock d'Occitània]] btulnlv8wkrpb9gzwu42y2ft53kdbjr 2328355 2328354 2022-08-14T19:17:42Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Test sus l'empont.jpg|vinheta|Test (Christian Almerge)]] '''Test''' es un grop [[Musica Rock|rock]] [[occitan]] fondat en 1982 per '''Christian Almerge''' (cant, guitarra). Al començament, fasián sus l'empont de represas coma per exemple ''O Carole'' de [[Chuck Berry]] o ''Antisocial'' de [[Trust]], puèi petit a petit se son virats cap al rock parodic, ambe de segur lors composicions mès tanben en fasent plan sovent d'adaptacions risolièras en occitan dels estandards de la pop e del rock. Aital, [https://fr.wikipedia.org/wiki/I_Love_Rock_%27n%27_Roll I love rock'n'roll] es desvirat en ''I love cagaròls'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Only_You_(And_You_Alone) Only you] en ''Mildió'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Harley_Davidson_(chanson) Harley-Davidson] en ''Massey-Ferguson'' etc<ref>https://zikoccitanie.fr/christian-almerge-et-le-groupe-test/</ref><ref>https://www.ladepeche.fr/2022/05/14/lappel-aux-dons-de-christian-almerge-pour-produire-son-nouvel-album-10294484.php</ref>. ==Discografia== * 1993: ''Sea, sex and sòm'' * 1994: ''Les aventures de Chuck du Berri'' * 2004: ''On dirait le Sud'' * 2006: ''De Tautavel à Trencavel'' (Christian Almerge) * 2010: ''Fantastic Album'' (Christian Almerge) * 2016: ''De Schubert à Philae'' (Christian Almerge) ==Cançons mai conegudas== * ''Carole'' (1984, represa de [[Chuck Berry]]) * ''Massey-Ferguson'' (1993, parodia de ''Harley-Davidson'') * ''Midió'' (1993, parodia de ''Only You'') * ''I love cagaròls'' (1994, parodia de ''I love rock'n'roll'') * ''E ieu, e ieu, e ieu'' (1994, parodia de ''Et moi, et moi, et moi'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Mon gat'' (1994, parodia de ''Mirza'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nino_Ferrer Nino Ferrer]) * ''L'Òme de Tautavel'' ('''Christian Almerge''', 2006, parodia de ''La fille du Père Noël'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Lo fantauma de la ciutat'' ('''Christian Almerge''', 2010, parodia de ''[https://fr.wikipedia.org/wiki/Ghostbusters_(chanson) Ghostbusters]'') * ''Petit Òme Nadal'' ('''Christian Almerge''', 2016, parodia de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Petit_Papa_No%C3%ABl_(chanson) Petit Papa Noël]) == Referéncias == [[Categoria:Grop de musica occitan]] [[Categoria:Grop de musica punk]] [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] [[categoria:Grop de rock]] [[Categoria:grop rock d'Occitània]] 4e00k2uhk3tkolb0nfmq13a2ww1ouji 2328356 2328355 2022-08-14T19:18:11Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Test sus l'empont.jpg|vinheta|Test (Christian Almerge)]] '''Test''' es un grop [[Musica Rock|rock]] [[occitan]] fondat en 1982 per '''Christian Almerge''' (cant, guitarra). Al començament, fasián sus l'empont de represas coma per exemple ''O Carole'' de [[Chuck Berry]] o ''Antisocial'' de [[Trust]], puèi petit a petit se son virats cap al rock parodic, ambe de segur lors composicions mès tanben en fasent plan sovent d'adaptacions risolièras en occitan dels estandards de la pop e del rock. Aital, [https://fr.wikipedia.org/wiki/I_Love_Rock_%27n%27_Roll I love rock'n'roll] es desvirat en ''I love cagaròls'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Only_You_(And_You_Alone) Only you] en ''Mildió'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Harley_Davidson_(chanson) Harley-Davidson] en ''Massey-Ferguson'' etc<ref>https://zikoccitanie.fr/christian-almerge-et-le-groupe-test/</ref><ref>https://www.ladepeche.fr/2022/05/14/lappel-aux-dons-de-christian-almerge-pour-produire-son-nouvel-album-10294484.php</ref>. ==Discografia== * 1993: ''Sea, sex and sòm'' * 1994: ''Les aventures de Chuck du Berri'' * 2004: ''On dirait le Sud'' * 2006: ''De Tautavel à Trencavel'' (Christian Almerge) * 2010: ''Fantastic Album'' (Christian Almerge) * 2016: ''De Schubert à Philae'' (Christian Almerge) ==Cançons mai conegudas== * ''Carole'' (1984, represa de [[Chuck Berry]]) * ''Massey-Ferguson'' (1993, parodia de ''Harley-Davidson'') * ''Midió'' (1993, parodia de ''Only You'') * ''I love cagaròls'' (1994, parodia de ''I love rock'n'roll'') * ''E ieu, e ieu, e ieu'' (1994, parodia de ''Et moi, et moi, et moi'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Mon gat'' (1994, parodia de ''Mirza'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nino_Ferrer Nino Ferrer]) * ''L'Òme de Tautavel'' ('''Christian Almerge''', 2006, parodia de ''La fille du Père Noël'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Lo fantauma de la ciutat'' ('''Christian Almerge''', 2010, parodia de ''[https://fr.wikipedia.org/wiki/Ghostbusters_(chanson) Ghostbusters]'') * ''Petit Òme Nadal'' ('''Christian Almerge''', 2016, parodia de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Petit_Papa_No%C3%ABl_(chanson) Petit Papa Noël]) == Referéncias == [[Categoria:Grop de musica occitan]] [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] [[categoria:Grop de rock]] [[Categoria:grop rock d'Occitània]] 4gbi6y0x580go2go6qumffmmjus4rhq 2328358 2328356 2022-08-14T19:27:55Z Raymond Trencavel 26125 /* Cançons mai conegudas */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Test sus l'empont.jpg|vinheta|Test (Christian Almerge)]] '''Test''' es un grop [[Musica Rock|rock]] [[occitan]] fondat en 1982 per '''Christian Almerge''' (cant, guitarra). Al començament, fasián sus l'empont de represas coma per exemple ''O Carole'' de [[Chuck Berry]] o ''Antisocial'' de [[Trust]], puèi petit a petit se son virats cap al rock parodic, ambe de segur lors composicions mès tanben en fasent plan sovent d'adaptacions risolièras en occitan dels estandards de la pop e del rock. Aital, [https://fr.wikipedia.org/wiki/I_Love_Rock_%27n%27_Roll I love rock'n'roll] es desvirat en ''I love cagaròls'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Only_You_(And_You_Alone) Only you] en ''Mildió'', [https://fr.wikipedia.org/wiki/Harley_Davidson_(chanson) Harley-Davidson] en ''Massey-Ferguson'' etc<ref>https://zikoccitanie.fr/christian-almerge-et-le-groupe-test/</ref><ref>https://www.ladepeche.fr/2022/05/14/lappel-aux-dons-de-christian-almerge-pour-produire-son-nouvel-album-10294484.php</ref>. ==Discografia== * 1993: ''Sea, sex and sòm'' * 1994: ''Les aventures de Chuck du Berri'' * 2004: ''On dirait le Sud'' * 2006: ''De Tautavel à Trencavel'' (Christian Almerge) * 2010: ''Fantastic Album'' (Christian Almerge) * 2016: ''De Schubert à Philae'' (Christian Almerge) ==Cançons mai conegudas== * ''Carole'' (1984, represa de [[Chuck Berry]]) * ''Massey-Ferguson'' (1993, parodia de ''Harley-Davidson'') * ''Midió'' (1993, parodia de ''Only You'') * ''I love cagaròls'' (1994, parodia de ''I love rock'n'roll'') * ''E ieu, e ieu, e ieu'' (1994, parodia de ''Et moi, et moi, et moi'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Mon gat'' (1994, parodia de ''Mirza'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nino_Ferrer Nino Ferrer]) * ''L'Òme de Tautavel'' ('''Christian Almerge''', 2006, parodia de ''La fille du Père Noël'' de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Lo fantauma de la ciutat'' ('''Christian Almerge''', 2010, parodia de ''[https://fr.wikipedia.org/wiki/Ghostbusters_(chanson) Ghostbusters]'') * ''Ma Tèrra Occitana'' ('''Christian Almerge''', 2016) * ''Petit Òme Nadal'' ('''Christian Almerge''', 2016, parodia de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Petit_Papa_No%C3%ABl_(chanson) Petit Papa Noël]) == Referéncias == [[Categoria:Grop de musica occitan]] [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] [[categoria:Grop de rock]] [[Categoria:grop rock d'Occitània]] 1oc73el0ajix8tr2tjt7pqtc3wztum1 0 188637 2328388 2022-08-15T06:38:40Z Raymond Trencavel 26125 Raymond Trencavel a desplaçat la pagina [[No Man's Land (rock francés)]] cap a [[No Man's Land]] per dessús una redireccion wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[No Man's Land]] outvsidqvm4r7runnyalw9mm80996e1 0 188638 2328389 2022-08-15T08:51:46Z Jfblanc 104 Crèa en tradusissent la pagina « [[:ca:Special:Redirect/revision/30552455|Pascual Madoz Ibáñez]] » wikitext text/x-wiki '''Pascual Madoz e Ibañez''' (Pampalona [[1806]] - [[Gènoa]] [[1870]]) foguèt un òme [[Personalitat politica|politic]] basco de tendéncia [[Liberalisme|liberala]]. Foguèt deputat a las Corts Espanhòlas e ministre d'Economia (1855).<ref>[http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/SDocum/ArchCon/SDHistoDipu/SDBuscHisDip?_piref73_1340033_73_1340032_1340032.next_page=/wc/servidorCGI&CMD=VERLST&BASE=DIPH&FMT=DIPHXLSS.fmt&DOCS=1-100&DOCORDER=FIFO&OPDEF=Y&QUERY=%2865280.NDIP.%29 Fitxa personal al Congrés dels Diputats]</ref> Madoz impulsèt una [[Desamortiment espanhòu|desamortizacion]], qu'afectèt los bens de las comunas, e lo bastiment del camin de fèrre, que voliá melhorar las comunicacions e articular lo mercat (1854-1856). Lo 1854 lo [[Conselh Generau d'Andòrra|Conselh General de las Vals d'Andòrra]] li autregèt la nacionalitat andorrana coma mercejament per aver fach partida del cortègi enviat a Madrid per ajudar en lo conflicte de las frontièras. == Activitat politica == Ja de fòrça jove, pren part a la revolucion liberala de [[1820]]. Defensa [[Montson]] contra los [[França|franceses]] lo [[1823]] e es fach presoèr. Acaba los estudis de drech e marcha a França, ont s'establís a [[Tors]], e tòrna a Espanha amb l'amnistia de Maria Cristina ([[1835]]). Estúdia drech per l'universitat de [[Saragossa]] e exercís coma [[Avocat (mestièr)|avocat]] a [[Barcelona]] (1835); dirigís tanben lo jornal d'oposicion ''Lo Catalán''. Lo [[1837]] es nomenat jutge e governador de la [[Val d'Aran]] e lucha contra los [[Carlisme|carlins]]. Foguèt promotor del projècte del [[tunèl de Vielha]], que s'inicièt pas fins a gaireben 100 ans après. Lo [[1838]] es elegit deputat per [[Lhèida]]. Lo [[1843]] dirigís amb autras progressistas l'oposicion a Espartero, e es nomenat Ministre d'Isènda e jutge de la Cort suprèma. Lo 1844 es empresonat per unes meses e passa après a l'oposicion constitucionalista. En trionfar la revolucion de 1854 es nomenat governador de Barcelona, e per lo sieu trabalh se li concedís lo títol de Comte de [[Tremp]], que lirenóncia a el. Es elegit deputat. Lo [[1855]] es nomenat Ministre d'Isènda, dempuèi ont aurà un papièr fondamental en l'aprobacion de l'esmolinament de las muralles de Barcelona que permetriá desvolopar lo [[plan Cerdà]]. Fa tanben aprovar lo projècte de lei de [[Desamortiment espanhòu|desamortizacion]] de proprietats [[Clergat|eclesiasticas]], e demissiona après e passa a l'oposicion. Dirigís la milícia nacionala, qu'es desfacha pel govèrn, e marcha a l'estrangièr. En trionfant la revolucion de 1868 es nomenat governador de [[Madrid]], mas i renóncia. S'opausa dins lo govèrn provisòri mas pas a la candidatura de [[Amadèu Ièr d'Espanha|Amadeu de Savòia]], que livòta a el en favor, e es nomenada part de la delegacion enviada a li ofrir lo tròn ([[1870]]). Coma part d'aquela delegacion moriguèt mentre èra a [[Gènoa]] (1870). == Òbras == [[Fichièr:Pascual_Madoz_(1845_primera_edición)_Diccionario_geográfico-estadístico-histórico_de_España_y_sus_posesiones_de_Ultramar,_portada.png|ligam=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Pascual_Madoz_%281845_primera_edici%C3%B3n%29_Diccionario_geogr%C3%A1fico-estad%C3%ADstico-hist%C3%B3rico_de_Espa%C3%B1a_y_sus_posesiones_de_Ultramar%2C_portada.png/150px-Pascual_Madoz_%281845_primera_edici%C3%B3n%29_Diccionario_geogr%C3%A1fico-estad%C3%ADstico-hist%C3%B3rico_de_Espa%C3%B1a_y_sus_posesiones_de_Ultramar%2C_portada.png|esquèrra|vinheta|205x205px|''[[Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar|Diccionario geográfico-estadístico-histórico De España y sus posesiones d'Otramar]]'' (Madrid, 1845).]] * ''Diccionario geográfico Universal'' (dempuèi la letra R) (Barcelona, 1829-34) * ''Colección Universal de cosas célebres'' (Madrid, 1840) * ''[[Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar|Diccionario geográfico-estadístico-histórico De España y sus posesiones d'Otramar]]'' (Madrid, 1845-50) {{Referéncias}} == Ligams extèrnes == * Fuster Sobrepere, Joan. Barcelona a la dècada moderada (1843-1854). El projecte industrialista en la construcció de l'estat centralista. Barcelona: Universitat Pompeu Fabra. Institut Universitari d'Història Jaume Vicens i Vives, 2004. <nowiki>ISBN 9788469305966</nowiki> [Consulta: 30 juny 2013].  * [http://books.google.cat/books?vid=OCLC03096661&id=jm4DAAAAQAAJ&printsec=titlepage Diccionario geográfico-estadístico-histórico De España y sus posesiones d'otramar. Tomo I]. Version digitalizada e de liure accès. * Diccionario geográfico-estadístico-histórico De España y sus posesiones d'otramar. 16 Tomos. Version digitalizada e de liure accès mejançant la ''Bibliotèca Virtuala de Andalucía'' 1ug9h1ja4rqiw8qvczk3vf1lyhc25ml 2328390 2328389 2022-08-15T08:58:57Z Jfblanc 104 wikitext text/x-wiki '''Pascual Madoz e Ibañez''' ([[Pampalona (Navarra)|Pampalona]] [[1806]] - [[Gènoa]] [[1870]]) foguèt un òme [[Personalitat politica|politic]] basco de tendéncia [[Liberalisme|liberala]]. Foguèt deputat a las Corts Espanhòlas e ministre d'Economia (1855).<ref>[http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/SDocum/ArchCon/SDHistoDipu/SDBuscHisDip?_piref73_1340033_73_1340032_1340032.next_page=/wc/servidorCGI&CMD=VERLST&BASE=DIPH&FMT=DIPHXLSS.fmt&DOCS=1-100&DOCORDER=FIFO&OPDEF=Y&QUERY=%2865280.NDIP.%29 Fitxa personal al Congrés dels Diputats]</ref> Madoz impulsèt una [[Desamortiment espanhòu|desamortizacion]], qu'afectèt los bens de las comunas, e la construccion dels camins de fèrre, que voliá melhorar las comunicacions. En 1854 li autregèron la nacionalitat andorrana coma mercejament per aver fach partida del cortègi enviat a Madrid per ajudar a la resolucion del conflicte de las frontièras. == Activitat politica == Tre fòrça jove, pren part a la revolucion liberala de [[1820]]. En 1823 participa a la defensa de [[Montson]] contra los [[França|francés]] e es fach presonièr. Se deu exiliar en França, ont s'establís a [[Tors]]. Tòrna a Espanha amb l'amnistia de Maria Cristina ([[1835]]). Estúdia lo drech a l'universitat de [[Saragossa]] e trabalha coma [[Avocat (mestièr)|avocat]] a [[Barcelona]] (1835); dirigís tanben lo jornal d'oposicion ''Lo Catalán''. En [[1837]] es nomenat jutge e governador de la [[Val d'Aran]] e lucha contra los carlistas. Foguèt promotor del projècte del [[tunèl de Vielha]], que s'inicièt pas fins a gaireben 100 ans après. En [[1838]] es elegit deputat per [[Lhèida]]. En [[1843]] dirigís amb d'autras progressistas l'oposicion a Espartero, e es nomenat Ministre d'Economia e jutge de la Cort suprèma. En 1844 es empresonat per unes meses e passa après a l'oposicion constitucionalista. En trionfar la revolucion de 1854 es nomenat governador de Barcelona, e per lo sieu trabalh se li concedís lo títol de Comte de [[Tremp]], que li renóncia. Es tornar elegit deputat. En [[1855]] es nomenat Ministre d'Economia. Aurà un ròtle fondamental dins l'aprobacion de la destruccion de las fortificacions de Barcelona, çò que permetriá lo desvolopament del [[plan Cerdà]]. Fa tanben aprovar lo projècte de lei de [[Desamortiment espanhòu|desamortizacion]] de proprietats [[Clergat|eclesiasticas]], e demissiona après e passa a l'oposicion. Dirigís la milícia nacionala, qu'es desfacha pel govèrn, e partís a l'estrangièr. Pendent la revolucion de 1868, es nomenat governador de [[Madrid]], mas i renóncia. S'opausa dins lo govèrn provisòri mas pas a la candidatura de [[Amadèu Ièr d'Espanha|Amadeu de Savòia]], que li vòta per e es nomenat dins la delegacion enviada per li ofrir lo tròn ([[1870]]). Es durant lo viatge que moriguèt a [[Gènoa]] (1870). == Òbras == [[Fichièr:Pascual_Madoz_(1845_primera_edición)_Diccionario_geográfico-estadístico-histórico_de_España_y_sus_posesiones_de_Ultramar,_portada.png|ligam=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Pascual_Madoz_%281845_primera_edici%C3%B3n%29_Diccionario_geogr%C3%A1fico-estad%C3%ADstico-hist%C3%B3rico_de_Espa%C3%B1a_y_sus_posesiones_de_Ultramar%2C_portada.png/150px-Pascual_Madoz_%281845_primera_edici%C3%B3n%29_Diccionario_geogr%C3%A1fico-estad%C3%ADstico-hist%C3%B3rico_de_Espa%C3%B1a_y_sus_posesiones_de_Ultramar%2C_portada.png|esquèrra|vinheta|205x205px|''Cobèrta del [[Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar|Diccionario geográfico-estadístico-histórico De España y sus posesiones d'Otramar]]'' (Madrid, 1845).]] * ''Diccionario geográfico Universal'' (dempuèi la letra R) (Barcelona, 1829-34) * ''Colección Universal de cosas célebres'' (Madrid, 1840) Son òbra mager es lo ''[[Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar|Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones d'Otramar]]'' (Madrid, 1845-50) == Ligams extèrnes == * Fuster Sobrepere, Joan. Barcelona a la dècada moderada (1843-1854). El projecte industrialista en la construcció de l'estat centralista. Barcelona: Universitat Pompeu Fabra. Institut Universitari d'Història Jaume Vicens i Vives, 2004. <nowiki>ISBN 9788469305966</nowiki> [Consulta: 30 juny 2013].  * [http://books.google.cat/books?vid=OCLC03096661&id=jm4DAAAAQAAJ&printsec=titlepage Diccionario geográfico-estadístico-histórico De España y sus posesiones d'otramar. Tomo I]. Version digitalizada e de liure accès. * Diccionario geográfico-estadístico-histórico De España y sus posesiones d'otramar. 16 Tomos. Version digitalizada e de liure accès mejançant la ''Bibliotèca Virtuala de Andalucía'' dp9bxgsarxbuentj7hmxbtql93fvipf 0 188639 2328391 2022-08-15T08:59:51Z Jfblanc 104 Redireccion cap a [[Pascual Madoz e Ibáñez]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Pascual Madoz e Ibáñez]] nmvwbh2w1fpzhk6g3z9ugfr4m0kvg81 0 188640 2328415 2022-08-15T10:42:30Z Raymond Trencavel 26125 Creacion de la pagina amb « '''Dolly''' es un grop rock [[Francés|francés]] de tendéncia [https://fr.wikipedia.org/wiki/Noise_rock noise] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Post-grunge post grunge] fondat a [[Nantas]] e actiu de 1995 a 2005. == Biografia == '''Dolly''' a per cantaira ''Emmanuelle « Manu » Monet''. ''Nicolas Bonnière'' es lo compositor e guitarrista. Se son encontrats en 1995, pr'aquò ''Manu'' cantava dempuèi 1989 dins ''Dolly Bird'' puèi ''Dolly & co'' (ambe ''... » wikitext text/x-wiki '''Dolly''' es un grop rock [[Francés|francés]] de tendéncia [https://fr.wikipedia.org/wiki/Noise_rock noise] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Post-grunge post grunge] fondat a [[Nantas]] e actiu de 1995 a 2005. == Biografia == '''Dolly''' a per cantaira ''Emmanuelle « Manu » Monet''. ''Nicolas Bonnière'' es lo compositor e guitarrista. Se son encontrats en 1995, pr'aquò ''Manu'' cantava dempuèi 1989 dins ''Dolly Bird'' puèi ''Dolly & co'' (ambe ''Michaël Chamberlin'' a la bassa) sus los emponts dels [[Païses de Léger]] e de [[Bretanha (region)|Bretanha]], acompanhada tre la debuta per ''Thierry Lacroix'' a la batariá. En 1997 es publicat lor primièr album realisat par [https://fr.wikipedia.org/wiki/Clive_Martin Clive Martin]. La musica d'aqueste album que se sarra del grunge american (mès pr'aquò cantat en francés) obten còp-sèc un resson dins lo mitan rock [[França|exagonal]]<ref>http://www.chartsinfrance.net/Dolly/Dolly-a100933672.html</ref>, e lo single ''Je n'veux pas rester sage'' ven quitament au mes de junh de 1997 un tube<ref>http://www.chartsinfrance.net/Dolly/Je-n-veux-pas-rester-sage-s2560.html</ref>. En seguida, doas autras cançons tiradas de l'album ''Dolly'' auràn tanben un resson, ''Quand l'herbe nous dévore'' e ''Partir seule''. Entre 1997 e 2004, ''Dolly'' a sortit quatre albums en [[francés]], e un en [[anglés]] (''Sunday afternoon''). Lo grop s'arrestèt en 2005 quand defuntèt dins un accident lo bassita ''Michaël Chamberlin''. ==Discografia== * 1997: ''Dolly'' * 1999: ''Un jour de rêves'' * 1999: ''Sunday afternoon'' * 2002: ''Plein air'' * 2004: ''Tous des stars'' ==Cançons mai conegudas== * ''Je n'veux pas rester sage'' (1997) * ''Quand l'herbe nous dévore'' (1997) * ''Partir seule'' (1998) * ''Parti pour une heure'' (1999) == Referéncias == [[Categoria:Grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] 0fz66hxh7b459gt06zzhhtez6b6qxhg 2328416 2328415 2022-08-15T10:42:51Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki '''Dolly''' èra un grop rock [[Francés|francés]] de tendéncia [https://fr.wikipedia.org/wiki/Noise_rock noise] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Post-grunge post grunge] fondat a [[Nantas]] e actiu de 1995 a 2005. == Biografia == '''Dolly''' a per cantaira ''Emmanuelle « Manu » Monet''. ''Nicolas Bonnière'' es lo compositor e guitarrista. Se son encontrats en 1995, pr'aquò ''Manu'' cantava dempuèi 1989 dins ''Dolly Bird'' puèi ''Dolly & co'' (ambe ''Michaël Chamberlin'' a la bassa) sus los emponts dels [[Païses de Léger]] e de [[Bretanha (region)|Bretanha]], acompanhada tre la debuta per ''Thierry Lacroix'' a la batariá. En 1997 es publicat lor primièr album realisat par [https://fr.wikipedia.org/wiki/Clive_Martin Clive Martin]. La musica d'aqueste album que se sarra del grunge american (mès pr'aquò cantat en francés) obten còp-sèc un resson dins lo mitan rock [[França|exagonal]]<ref>http://www.chartsinfrance.net/Dolly/Dolly-a100933672.html</ref>, e lo single ''Je n'veux pas rester sage'' ven quitament au mes de junh de 1997 un tube<ref>http://www.chartsinfrance.net/Dolly/Je-n-veux-pas-rester-sage-s2560.html</ref>. En seguida, doas autras cançons tiradas de l'album ''Dolly'' auràn tanben un resson, ''Quand l'herbe nous dévore'' e ''Partir seule''. Entre 1997 e 2004, ''Dolly'' a sortit quatre albums en [[francés]], e un en [[anglés]] (''Sunday afternoon''). Lo grop s'arrestèt en 2005 quand defuntèt dins un accident lo bassita ''Michaël Chamberlin''. ==Discografia== * 1997: ''Dolly'' * 1999: ''Un jour de rêves'' * 1999: ''Sunday afternoon'' * 2002: ''Plein air'' * 2004: ''Tous des stars'' ==Cançons mai conegudas== * ''Je n'veux pas rester sage'' (1997) * ''Quand l'herbe nous dévore'' (1997) * ''Partir seule'' (1998) * ''Parti pour une heure'' (1999) == Referéncias == [[Categoria:Grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] 1gvki3pkc3svjfhihhkb4dl13u8cuvr 0 188641 2328422 2022-08-15T11:58:12Z Raymond Trencavel 26125 Creacion de la pagina amb « '''Bijou''' es un grop de rock [[Francés|francés]] format en [[Illa de França (region)|Illa de França]], sustot populars e actius entre 1975 e 1982, que se tornan formar episodicament. == Biografia == '''Bijou''' es compausat de ''Vincent Palmer'' a la guitarra, de ''Philippe Dauga'' a la bassa e ''Joël « Dynamite » Yann'' a la batariá. Son estats còsta [[Téléphone]] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Starshooter Starshooter] l'un dels grops emb... » wikitext text/x-wiki '''Bijou''' es un grop de rock [[Francés|francés]] format en [[Illa de França (region)|Illa de França]], sustot populars e actius entre 1975 e 1982, que se tornan formar episodicament. == Biografia == '''Bijou''' es compausat de ''Vincent Palmer'' a la guitarra, de ''Philippe Dauga'' a la bassa e ''Joël « Dynamite » Yann'' a la batariá. Son estats còsta [[Téléphone]] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Starshooter Starshooter] l'un dels grops emblematics del reviscòl del rock en francés a la fin de las annadas 70, vist que per reaccion al rock francés embastardit [https://fr.wikipedia.org/wiki/Y%C3%A9y%C3%A9 yéyé] de las annadas 60 ([[Johnny Hallyday]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Danyel_G%C3%A9rard Danyel Gérard], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Eddy%20Mitchell Eddy Mitchell], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Dick_Rivers Dick Rivers]), la generacion 70 preconisava un retorn a la font del rock vertadièr en cantant en anglés (Shakin' Street, Dogs, Taï Phong...). Quitament mens popular que ''Téléphone'', lo grop '''Bijou''' va pr'aquò compausar tanben qualquas cançons emblematicas del rock [[francés|francofòn]] coma ''OK Carole'', ''Betty Jane Rose'', ''Rock a la radio''. Van tanben reactualisar ambe lor pròpi son qualquas cançons pop de la periòda [https://fr.wikipedia.org/wiki/Y%C3%A9y%C3%A9 yéyé], cançons de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc] (''La fille du Père Noël''), de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Ronnie_Bird Ronnie Bird] (''Où va-t-elle ?'') o encara de [[Serge Gainsbourg]] (''Les papillons noirs''). ==Discografia== * 1977: ''Danse avec moi'' * 1978: ''OK Carole'' * 1979: ''Pas dormir'' * 1981: ''Jamais domptés'' * 1981: ''Bijou Bop'' * 2000: ''Hit Pop'' ('''Bijou SVP''' sens ''Vincent Palmer'') * 2006: ''Redescends sur Terre'' ('''Bijou SVP''' sens ''Vincent Palmer'') * 2009: ''Autopsy'' ('''Bijou SVP''' sens ''Vincent Palmer'') ==Cançons mai conegudas== * ''La fille du père du noël'' (1977, represa de [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dutronc Jacques Dutronc]) * ''Betty Jane Rose'' (1978) * ''OK Carole'' (1978) * ''Les papillons noirs'' (1978, de e ambe [[Serge Gainsbourg]]) * ''Rock à la radio'' (1981) * ''Lola'' (1989) == Referéncias == [[Categoria:Grop de rock francés]] [[Categoria:Grop de rock]] gy7sk8ahxyahf4m3w8ikkjj7fu1698c