Wikipèdia ocwiki https://oc.wikipedia.org/wiki/Acu%C3%A8lh MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Mèdia Especial Discutir Utilizaire Discussion Utilizaire Wikipèdia Discussion Wikipèdia Fichièr Discussion Fichièr MediaWiki Discussion MediaWiki Modèl Discussion Modèl Ajuda Discussion Ajuda Categoria Discussion Categoria Portal Discussion Portal Projècte Discussion Projècte TimedText TimedText talk Mòdul Mòdul Discussió Gadget Discussion gadget Définition de gadget Discussion définition de gadget 0 3241 2339432 2288047 2022-08-29T10:18:15Z Stardsen 14080 wikitext text/x-wiki {{omon|Viena (omonimia)}} {{omon|Viana}} {{Comuna francesa |nomcomuna=Viena |carta=frp |imatge=Vienne Isère Montage.png |legenda=Monuments de Viana |escut=Blason Vienne.svg |region ist={{Daufinat}} |nomcomuna2=Vienne | sitweb= http://www.vienne.fr/ | longitud= 4.8758 | latitud= 45.5253 | alt min= 140 | alt mej= | alt max= 404 | insee = 38544 |cp= 38200 | cònsol = Thierry Kovacs | mandat = 2020-2026 }} '''Viena''' ('''del Daufinat''') o eventualament ''Viana'' (en [[francés]] ''Vienne'', en [[francoprovençal]] ''Vièna'') es una vila situada dins lo departament d'[[Isèra (departament)|Isèra]] e la region d'[[Auvèrnhe Ròse Aups]]. ==Geografia== {{...}} ==Toponimia== Juli Cesar, dins ''Commentarii de Bello Gallico'' (''Comentaris sur la Guèrra de las Gàllias'') cita lo nom de ''Vienna'', exactament ''Vĭenna'' segon lo Gaffiot. Dins la seguida de l'evolucion fonetica, la simplificacion de la geminada ''-nn-'' en ''-n-'' es regulara. Lo gra d'apertura de ''e'' pòt cambiar segon las lengas : ''e'' dubèrta en arpitan (''Vièna'') e en francés (''Vienne'' : dins aquela lenga, una ''e'' seguida de doás consonantas se pronóncia [ɛ]), ''e'' barrada en occitan (''Vieno'', per [[Frederic Mistral]]<ref> Frederic Mistral, ''Lou Tresor dóu Felibrige'', tòme 2, p. 1119, reedicion 1979, Culture Provençale et Méridionale</ref>). Mistral cita tanben doás variantas ''rom.'', es a dire en roman o occitan vièlh, que son ''Vienna'' (fòrma latinizada puèi que la geminada èra simplificada dempuèi bèla pausa) e, curiosament, ''Viana''. Aquel ''Viana'' irregular pòt dificilament èsser degut a l'atraccion de la vilòta de [[Viana (Òut e Garona)]], mas coma Mistral dona los noms de ''Vienés'', ''Vianés'', ''Vianeis'' al sens de país de Viena o abitant de Viena, i a al mens una solucion possibla. L'occitan es la lenga de las dissimilacions vocalicas, donc ''Vienés'' pòt passar a ''Vianés'', coma ''Ròcafòrt'' passa a [rekɔ’fɔrt] o ''enterrar'' a ''entarrar''; e aprèp, sul modèl ''Vianés'', los locutors luènh de la vila pòdon tornar bastir un "''Viana''" analogic (varianta malurosament seguida per Sèrgi Granièr en complement al diccionari de [[Cristian Laus]]<ref>Christian Laux, ''Dictionnaire Occitan-Français'', p. 621, edicion section du Tarn de l'Institut d'Études Occitanes, 2001</ref>) e que presenta pas d'interès per la lenga generala. Lo nom ''Vienna'' demòra escur. [[Juli Ronjat]] faguèt lo 9 de decembre 1911, a ''l'Amicale laïque'', une conferéncia sus l'origina del nom de Viena, que Lo ''Bulletin de la Société des Amis de Vienne''<ref>''Bulletin de la Société des Amis de Vienne, n°8, 1912, page 108.</ref> resumiguèt atal : ''La fòrma pus anciana qu'avèm del nom de Viena es lo [[latin]] Vienna, transcripcion d'un nom d'origina celtica o preceltica que dins el s'isòla sense dificultat lo sufixe — enna, frequent dins d'autres noms de lòcs de la [[Gàllia]], pr'aquò de foncion mal definida : es impossible de determinar ambe certitud la significacion de l'element tematic vi — que demòra ; se pòt pas tirar qu'una ipotèsi inverificabla de la comparason ambe de noms de rius o de localitats que presentan tanben la fòrma latina Vienna'' (tradusit del francés). Dauzat e Rostaing escrivon pas res de mai : "nom escur, versemblablament gallés pr'amor del sufixe ''-enna''"<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', reedicion Librairie Guénégaud, 1984, p. 713</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 38544 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin=[[2026]] |Identitat= Thierry Kovacs|Partit= [[UMP|UMP, LR]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de 2001 |Fin= 2014 |Identitat= Jacques Remiller|Partit= [[UDF]] puèi [[Union pour un mouvement populaire|UMP]] |Qualitat= retirat de quadre bancari}} {{Elegit |Debuta=març de [[1971]] |Fin= 2001 |Identitat= Louis Mermaz |Partit= [[PS]]|Qualitat= professor agregat d'Istòria}} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1971|Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 38544 |1793=1100 |1800=1210 |1806=1253 |1821=1489 |1831=1718 |1836=1854 |1841=1981 |1846=2152 |1851=2209 |1856=2312 |1861=2428 |1866=2518 |1872=2475 |1876=2506 |1881=2410 |1886=2724 |1891=2387 |1896=2584 |1901=2577 |1906=2608 |1911=2543 |1921=2704 |1926=4268 |1931=5957 |1936=5336 |1946=5673 |1954=7115 |1962=10681 |1968=20419 |1975=36734 |1982=42677 |1990=41876 |1999=40974 |2004= |2005= |2006=30092 |2007=29844 |2008=29905 |2009=29619 |cassini=34291 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Daufinat}} {{Comunas de| insee = 38544 }} [[Categoria:Comuna d'Isèra|Viana]] [[Categoria:Ciutat de la Roma antica|Viana]] [[Categoria:Vila d'art e d'istòria]] [[Categoria:Comuna arpitana dau Daufinat]] rtcl6fup6xtm2gedm9try87alseyvvy 0 4118 2339433 2188258 2022-08-29T10:18:20Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Aussun | nom2 = ''Ossun'' | imatge = Mairie d'Ossun (Hautes-Pyrénées, France).JPG|290px | descripcion = La maison comuna. | escut = Blason_ville_fr_Ossun_(65).svg | escais = Eths burriaires o eths burraires | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Gasconha}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Tarba|Tarba]] | canton = [[caplòc]] puish burèu distributor deu [[canton d'Aussun]] | intercom = [[Comunautat d'aglomeracion de Tarba-Lorda-Pirenèus|CA de Tarba-Lorda-Pirenèus]] | cp = 65380 | insee = 65344 | cònsol = Benoit Lacourpaille | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | longitud = -0.0252777777778 | latitud = 43.1847222222 | alt mini = 345 | alt mej = 366 | alt maxi = 542 | km² = 27.59 |}} '''Aussun''' (''Ossun'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] situada dens eth [[departaments franceses|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] dera [[region francesa|region]] administrativa d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65344.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [aw'su] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Raymundus de Ossu'' en 1095, ''in Ossuno'', en latin, cap a 1110, ''A Ossu'' cap a 1200-1230, ''de Ossum[?]'', ''Ramundus de Ossu'', ''de Ossuno'', en latin, en 1248, ''en Aramon d'Ossuu'' en 1283, ''De Ossuno'', en latin, en 1313 e 1342, ''Ossun'' en 1384, ''Ossun'' en 1429, ''Ossun'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1166&titre=ossun</ref>. [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] e [[Ernèst Negre|Negre]] an pas hornit d'explicacion. Pr'amor d'un important oppidum gallic, R. Aymard que prepausa ''uxodunum''<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], era proposicion d'Aymard qu'ei « incongrua » (ditz pas perqué). Era abséncia de tot arriu important empacha de supausar un nom de tipe ''Ossa''. Que's pòt conjecturar un sufixe « basco-aquitan » ''kun''/''gun'' (sovent redusit a ''-un''), qui sembla d'aver per sens « lòc, terren favorable a » (Cf. X. Ravier). Eth radicau que pòt estar eth nom latin d'òmi ''Ursus'', mes un nom latin que sembla tròp tardiu per un sufixe « basco-aquitan » [en Gasconha, Grosclaude que plaça eth [[basco]] abans eth latin]. Donc eth nom que vien benlhèu deth nom basco de persona ''Otxo'', « lop », vienut nom de persona, gasconizat en ''Osso''. Shens certitud, ''Aussun'' que vieneré deth nom basco d'òmi ''Otxo'' dab eth sufixe aquitan ''-un''<ref name = glb/>. Un nom de persona s'acòrda pas dab un tau sufixe. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee=65344 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Benoit Lacourpaille |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= 2020 |Identitat=Francis Bordenave |Partit=divèrs esquèrra |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Charles Barreat|Partit=[[PS]] |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee=65344 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=3016 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=2504 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=1833 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 1851 |1968= 1896 |1975= 1837 |1982= 1757 |1990= 2083 |1999= 2171 |2005= |2006= |2007= 2325 |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|344}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|344}}/27.59) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Gasconha]] [[Categoria:Comuna de Bigòrra]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] d16vexp2lrmr3hin2lsn8qugbaojgb3 0 10345 2339393 2196507 2022-08-28T23:56:54Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{esbòs}} {{Omon|Orador (omonomia)}} {{Infobox Comuna de França | carta = oc | nom = Orador de Glana | nom2 = ''Oradour-sur-Glane'' | imatge = Oradour-sur-Glane-Entrance-1361.jpg | descripcion = Roïnas dau vilatge martir. | escut = blason oradour sur glane.svg | region = {{Novela Aquitània}} | ist = {{Lemosin}} | parçan = | departament = {{Nauta Vinhana}} | arrondiment = [[Arrondiment de Rechoard|Rechoard]] | canton = [[Canton de Sant Junian Èst|Sant Junian Èst]] | insee = 87110 | cp = 87520 | cònsol = Raymond Frugier | mandat = 2008-2014 | intercom = Comunautat de comunas Vinhana-Glana | gentilici = Radonaud<br/>Radounauds<br />Radounaux<br />Radounales | longitud = 1.032500 | latitud = 45.932778 | alt mej = | alt mini = 227 | alt maxi = 312 | km² = 38.16 |}} '''Orador de Glana'''<ref name=lemosin.net>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20160303171322/http://www.lemosin.net/87110.htm|title=Oradour-sur-Glane|publisher=lemosin.net}}</ref> (''Ouradou'' en [[grafia mistralenca]]<ref>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref>; ''Oradour-sur-Glane'' en [[francés]]) es una comuna [[Lemosin (Occitània)|lemosina]] situada dins lo [[departaments francés|departament]] de la [[Nauta Vinhana]] e la [[regions francesas|region]] de la [[Novela Aquitània]], <small>ancianament de [[Lemosin (region)|Lemosin]]</small>. Sos abitants s'apelan los Radonauds e Radonaudas. Lo nom d'Orador de Glana demòra estacat al [[Chaple d'Orador de Glana|chaple de sa populacion]] per la [[2a division SS Das Reich|division SS Das Reich]] lo [[10 de junh]] de [[1944]]. Lo vilatge es uèi devesit en doas entitats: lo vilatge ancian, consèrvat a l'estat de roïna, que testimonha de las sofrenças infligidas als abitants, e lo vilatge novel, rebastit qualquas centenas de mètres pus lonh. Entre los dos se tròba lo centre de memòria. ==Geografia== [[Imatge:Commune d'Oradour-sur-Glane.png|miniatura|gaucha|Situacion d'Orador de Glana en Nauta Vinhana]]{{clr}} == Toponimia == [[Imatge:Panèl Orador de Glana.jpg|miniatura|250px|gaucha|Paneu d'entrada a Orador de Glana.]] ==Istòria== *[[Chaple d'Orador de Glana]] ==Administracion== {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom: 2px solid #999; background: #f3fff3" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Tiera daus meras successius |-style="background: #ddffdd" ! Periòde !! Identitat !! Partit !! Qualitat |- | align=right| 2008-2014 |||Raymond Frugier || |- | colspan="4" align="center" | <small> ''Las donadas mai ancianas son pas enquera conegudas.'' |} ===Lista daus maires=== {{ElegitDebuta|insee=87110 |Títol= Lista daus maires successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat=Raymond Frugier|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ===Intercomunalitat=== ==Demografia== {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999; background: #f3fff3" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Evolucion demografica |-style="background: #ddffdd" ! [[1806]] !! [[1820]] !! [[1876]] !! [[1901]] !! [[1911]] !! [[1921]] !! [[1936]] !! [[1946]] !! [[1954]] !! [[1962]] !! [[1968]] !! [[1975]] !! [[1982]] !! [[1990]] !! [[1999]] !! [[2006]]* |- | align=center| 1222 ||align=center| 1585 ||align=center| 1903 ||align=center| 1966 ||align=center| 2019 ||align=center| 1789 ||align=center| 1574 ||align=center| 1145 ||align=center| 1450 ||align=center| 1540 || align=center| 1671 || align=center| 1759 || align=center| 1941 || align=center| 1998|| align=center| 2025|| align=center| 2188 |- ! colspan=16 align=center| <small>Nombre retengut a partir de [[1962]] : Populacion sens comptes dobles |-style="background: #ddffdd" ! colspan=16 align=center| <small>* Enquista annadièra |} == Particularitats dau parlar comunau == * Articles definits : * Prononciacion : ''Ch''- ; ''g''-,'' j''- ==Demografia== {{Demografia |insee=87110 |1793=1303 |1800=1191 |1806=1222 |1821=1585 |1831=1722 |1836=1740 |1841=1824 |1846=1989 |1851=1919 |1856=1952 |1861=1848 |1866=1874 |1872=1830 |1876=1903 |1881=1946 |1886=1940 |1891=2045 |1896=2030 |1901=1966 |1906=1972 |1911=2019 |1921=1789 |1926=1718 |1931=1601 |1936=1574 |1946=1145 |1954=1450 |1962=1540 |1968=1671 |1975=1759 |1982=1941 |1990=1998 |1999=2025 |2004= |2005= |2006=2188 |2007=2205 |2008=2222 |2009= |cassini=25640 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr87|0}} la populacion èra de {{popfr87|110}} abitants. == Luecs e monuments == [[Imatge:Car in Oradour-sur-Glane.JPG|thumb]] == Personalitats liadas a la comuna == ==Veire tanben== ===Liams connexes=== * [[Comunas de la Nauta Vinhana]] ===Liams externes=== ==Nòtas e referéncias== {{reflist}} {{Multibendèl | Portal Lemosin | Portal Occitània | Portal Nauta Vinhana | Portal Comunas de França }} {{Comunas de la Nauta Vinhana}} [[Categoria:Comuna de Lemosin (Occitània)]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Vinhana]] 2ldst5ztvfn87npqtb5ja6kbl9jldo6 4 11915 2339297 1913823 2022-08-28T18:56:40Z Nicolas Eynaud 6858 /* Article Annibal Barca */ wikitext text/x-wiki Dins aquesta pagina, podètz prepausar un article que pòt recebre la distincion de qualitat. Vejatz ''[[Wikipèdia:Qu'es un article de qualitat ?|Qu'es un article de qualitat]]'' per conéisser los critèris d'avaloracion. Lo vòte dura 15 jorns e per que l'article siá considerat coma article de qualitat, cal almens 75 % de vòtes positius e un minimum de 5 votants. [[Image:Presa de decissions.png|50px|Presa de decision]] <big>Vòtes en cors (vejatz los [[/Archius|archius]] pels vòtes clauses) :</big> == Article [[Tractat de Versalhas]] == Pensi que l'article [[Tractat de Versalhas]] pòu venir un AdQ sus la wikipèdia nòstra. D'efiech, me sembla respectar lei critèris d'aquela categoria : la qualitat enciclopedica : clartat (amb de partidas dedicadas a sa formacion, a sei limits e sa disparicion), exaustivitat (avèm lei basas regardant lo subjècte), neutralitat (leis elements presents dins l'article son eissits de la literatura generala), pertinéncia (avèm leis elements de basa) e citacion dei fònts. la qualitat de finicion : l'ortografia e la sintaxi pòdon benlèu èsser melhoradas mai son normalament alinhadas amb lei preconizacions dau CLO (+ correccions recentas), la mesa en pagina respècta lei règlas normalas de la wikipèdia, l'illustracion es assegurada per de fotografias e de cartas (en occitan !). lo respècte dei licéncias es assegurat per Wikipedia Commons. Coralament, --Nicolas Eynaud (d) 7 julhet de 2022 a 21.37 (UTC) == Article == === Discussion === === Per === === Contra === === Neutre === === Resultat === [[Categoria:Mantenença dels articles Wikipèdia]] [[ar:ويكيبيديا:صفحات مرشحة كمقالة مختارة]] [[be-x-old:Вікіпэдыя:Кандыдатуры ў выбраныя артыкулы]] [[ca:Viquipèdia:Proposta de distinció d'alta qualitat d'un article]] [[cs:Wikipedie:Nominace nejlepších článků]] [[da:Wikipedia:Ugens artikel]] [[de:Wikipedia:Kandidaten für exzellente Artikel]] [[el:Βικιπαίδεια:Επιλεγμένα άρθρα]] [[en:Wikipedia:Featured article candidates]] [[eo:Vikipedio:Artikolo de la semajno]] [[es:Wikipedia:Candidatos a artículos destacados]] [[fi:Wikipedia:Ehdokkaat suositelluiksi sivuiksi]] [[ga:Vicipéid:Ailt roghnaithe]] [[hi:विकिपीडिया:निर्वाचित लेख उम्मीदवार]] [[hu:Wikipédia:Javaslatok kiemelt szócikkekre]] [[is:Wikipedia:Tillögur að úrvalsgreinum]] [[it:Wikipedia:Vetrina/Segnalazioni]] [[ja:Wikipedia:秀逸な記事の選考]] [[ka:ვიკიპედია:რჩეული სტატიები/კანდიდატები]] [[ko:위키백과:알찬 글 후보]] [[lv:Wikipedia:Vērtīgu rakstu kandidāti]] [[nl:Wikipedia:Etalage/Aanmelding kandidaten]] [[nn:Wikipedia:Vekas bokmålsartikkel]] [[no:Wikipedia:Kandidatsider]] [[pl:Wikipedia:Propozycje do Artykułów na medal]] [[pt:Wikipedia:Escolha do artigo em destaque]] [[ro:Wikipedia:Propuneri pentru articole de calitate]] [[ru:Википедия:Кандидаты в избранные статьи]] [[simple:Wikipedia:Featured article candidates]] [[sk:Wikipédia:Najlepšie články (kandidáti)]] [[sl:Wikipedija:Predlogi za izbrani članek]] [[sq:Wikipedia:Artikuj perfekte - kandidatura]] [[sv:Wikipedia:Artikelnomineringar]] [[ta:Wikipedia:சிறப்புக் கட்டுரைகள் நியமனம்]] [[tr:Vikipedi:Seçkin madde adayları]] [[uk:Вікіпедія:Пропозиції щодо нової вибраної статті]] [[uz:Vikipediya:Tanlangan maqola nomzodlari]] [[zh:Wikipedia:特色条目候选]] [[zh-min-nan:Wikipedia:Thê-miâ Chin-chán ê bûn-chiuⁿ]] [[zh-yue:Wikipedia:正文候選]] lu69laj5z3puk4zes3c9tu45xlbrw2v 2339298 2339297 2022-08-28T18:56:53Z Nicolas Eynaud 6858 /* Article Tractat de Versalhas */ wikitext text/x-wiki Dins aquesta pagina, podètz prepausar un article que pòt recebre la distincion de qualitat. Vejatz ''[[Wikipèdia:Qu'es un article de qualitat ?|Qu'es un article de qualitat]]'' per conéisser los critèris d'avaloracion. Lo vòte dura 15 jorns e per que l'article siá considerat coma article de qualitat, cal almens 75 % de vòtes positius e un minimum de 5 votants. [[Image:Presa de decissions.png|50px|Presa de decision]] <big>Vòtes en cors (vejatz los [[/Archius|archius]] pels vòtes clauses) :</big> == Article [[Tractat de Versalhas]] == Pensi que l'article [[Tractat de Versalhas]] pòu venir un AdQ sus la wikipèdia nòstra. D'efiech, me sembla respectar lei critèris d'aquela categoria : * la qualitat enciclopedica : clartat (amb de partidas dedicadas a sa formacion, a sei limits e sa disparicion), exaustivitat (avèm lei basas regardant lo subjècte), neutralitat (leis elements presents dins l'article son eissits de la literatura generala), pertinéncia (avèm leis elements de basa) e citacion dei fònts. * la qualitat de finicion : l'ortografia e la sintaxi pòdon benlèu èsser melhoradas mai son normalament alinhadas amb lei preconizacions dau CLO (+ correccions recentas), la mesa en pagina respècta lei règlas normalas de la wikipèdia, l'illustracion es assegurada per de fotografias e de cartas (en occitan !). * lo respècte dei licéncias es assegurat per Wikipedia Commons. Coralament, --Nicolas Eynaud (d) 7 julhet de 2022 a 21.37 (UTC) == Article == === Discussion === === Per === === Contra === === Neutre === === Resultat === [[Categoria:Mantenença dels articles Wikipèdia]] [[ar:ويكيبيديا:صفحات مرشحة كمقالة مختارة]] [[be-x-old:Вікіпэдыя:Кандыдатуры ў выбраныя артыкулы]] [[ca:Viquipèdia:Proposta de distinció d'alta qualitat d'un article]] [[cs:Wikipedie:Nominace nejlepších článků]] [[da:Wikipedia:Ugens artikel]] [[de:Wikipedia:Kandidaten für exzellente Artikel]] [[el:Βικιπαίδεια:Επιλεγμένα άρθρα]] [[en:Wikipedia:Featured article candidates]] [[eo:Vikipedio:Artikolo de la semajno]] [[es:Wikipedia:Candidatos a artículos destacados]] [[fi:Wikipedia:Ehdokkaat suositelluiksi sivuiksi]] [[ga:Vicipéid:Ailt roghnaithe]] [[hi:विकिपीडिया:निर्वाचित लेख उम्मीदवार]] [[hu:Wikipédia:Javaslatok kiemelt szócikkekre]] [[is:Wikipedia:Tillögur að úrvalsgreinum]] [[it:Wikipedia:Vetrina/Segnalazioni]] [[ja:Wikipedia:秀逸な記事の選考]] [[ka:ვიკიპედია:რჩეული სტატიები/კანდიდატები]] [[ko:위키백과:알찬 글 후보]] [[lv:Wikipedia:Vērtīgu rakstu kandidāti]] [[nl:Wikipedia:Etalage/Aanmelding kandidaten]] [[nn:Wikipedia:Vekas bokmålsartikkel]] [[no:Wikipedia:Kandidatsider]] [[pl:Wikipedia:Propozycje do Artykułów na medal]] [[pt:Wikipedia:Escolha do artigo em destaque]] [[ro:Wikipedia:Propuneri pentru articole de calitate]] [[ru:Википедия:Кандидаты в избранные статьи]] [[simple:Wikipedia:Featured article candidates]] [[sk:Wikipédia:Najlepšie články (kandidáti)]] [[sl:Wikipedija:Predlogi za izbrani članek]] [[sq:Wikipedia:Artikuj perfekte - kandidatura]] [[sv:Wikipedia:Artikelnomineringar]] [[ta:Wikipedia:சிறப்புக் கட்டுரைகள் நியமனம்]] [[tr:Vikipedi:Seçkin madde adayları]] [[uk:Вікіпедія:Пропозиції щодо нової вибраної статті]] [[uz:Vikipediya:Tanlangan maqola nomzodlari]] [[zh:Wikipedia:特色条目候选]] [[zh-min-nan:Wikipedia:Thê-miâ Chin-chán ê bûn-chiuⁿ]] [[zh-yue:Wikipedia:正文候選]] cgqihhxijkcyu2m3mztgqaaoh6ispat 2339299 2339298 2022-08-28T18:57:23Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki Dins aquesta pagina, podètz prepausar un article que pòt recebre la distincion de qualitat. Vejatz ''[[Wikipèdia:Qu'es un article de qualitat ?|Qu'es un article de qualitat]]'' per conéisser los critèris d'avaloracion. Lo vòte dura 15 jorns e per que l'article siá considerat coma article de qualitat, cal almens 75 % de vòtes positius e un minimum de 5 votants. [[Image:Presa de decissions.png|50px|Presa de decision]] <big>Vòtes en cors (vejatz los [[/Archius|archius]] pels vòtes clauses) :</big> == Article [[Tractat de Versalhas]] == Pensi que l'article [[Tractat de Versalhas]] pòu venir un AdQ sus la wikipèdia nòstra. D'efiech, me sembla respectar lei critèris d'aquela categoria : * la qualitat enciclopedica : clartat (amb de partidas dedicadas a sa formacion, a sei limits e sa disparicion), exaustivitat (avèm lei basas regardant lo subjècte), neutralitat (leis elements presents dins l'article son eissits de la literatura generala), pertinéncia (avèm leis elements de basa) e citacion dei fònts. * la qualitat de finicion : l'ortografia e la sintaxi pòdon benlèu èsser melhoradas mai son normalament alinhadas amb lei preconizacions dau CLO (+ correccions recentas), la mesa en pagina respècta lei règlas normalas de la wikipèdia, l'illustracion es assegurada per de fotografias e de cartas (en occitan !). * lo respècte dei licéncias es assegurat per Wikipedia Commons. Coralament, --Nicolas Eynaud (d) 7 julhet de 2022 a 21.37 (UTC) === Discussion === === Per === * {{per}} --[[Utilizaire:Nicolas Eynaud|Nicolas Eynaud]] ([[Discussion Utilizaire:Nicolas Eynaud|d]]) 28 agost de 2022 a 18.57 (UTC) === Contra === === Neutre === === Resultat === == Article == === Discussion === === Per === === Contra === === Neutre === === Resultat === [[Categoria:Mantenença dels articles Wikipèdia]] [[ar:ويكيبيديا:صفحات مرشحة كمقالة مختارة]] [[be-x-old:Вікіпэдыя:Кандыдатуры ў выбраныя артыкулы]] [[ca:Viquipèdia:Proposta de distinció d'alta qualitat d'un article]] [[cs:Wikipedie:Nominace nejlepších článků]] [[da:Wikipedia:Ugens artikel]] [[de:Wikipedia:Kandidaten für exzellente Artikel]] [[el:Βικιπαίδεια:Επιλεγμένα άρθρα]] [[en:Wikipedia:Featured article candidates]] [[eo:Vikipedio:Artikolo de la semajno]] [[es:Wikipedia:Candidatos a artículos destacados]] [[fi:Wikipedia:Ehdokkaat suositelluiksi sivuiksi]] [[ga:Vicipéid:Ailt roghnaithe]] [[hi:विकिपीडिया:निर्वाचित लेख उम्मीदवार]] [[hu:Wikipédia:Javaslatok kiemelt szócikkekre]] [[is:Wikipedia:Tillögur að úrvalsgreinum]] [[it:Wikipedia:Vetrina/Segnalazioni]] [[ja:Wikipedia:秀逸な記事の選考]] [[ka:ვიკიპედია:რჩეული სტატიები/კანდიდატები]] [[ko:위키백과:알찬 글 후보]] [[lv:Wikipedia:Vērtīgu rakstu kandidāti]] [[nl:Wikipedia:Etalage/Aanmelding kandidaten]] [[nn:Wikipedia:Vekas bokmålsartikkel]] [[no:Wikipedia:Kandidatsider]] [[pl:Wikipedia:Propozycje do Artykułów na medal]] [[pt:Wikipedia:Escolha do artigo em destaque]] [[ro:Wikipedia:Propuneri pentru articole de calitate]] [[ru:Википедия:Кандидаты в избранные статьи]] [[simple:Wikipedia:Featured article candidates]] [[sk:Wikipédia:Najlepšie články (kandidáti)]] [[sl:Wikipedija:Predlogi za izbrani članek]] [[sq:Wikipedia:Artikuj perfekte - kandidatura]] [[sv:Wikipedia:Artikelnomineringar]] [[ta:Wikipedia:சிறப்புக் கட்டுரைகள் நியமனம்]] [[tr:Vikipedi:Seçkin madde adayları]] [[uk:Вікіпедія:Пропозиції щодо нової вибраної статті]] [[uz:Vikipediya:Tanlangan maqola nomzodlari]] [[zh:Wikipedia:特色条目候选]] [[zh-min-nan:Wikipedia:Thê-miâ Chin-chán ê bûn-chiuⁿ]] [[zh-yue:Wikipedia:正文候選]] ibgifm6nxhzhewgsh2o4zcnu9eijqsq 2339409 2339299 2022-08-29T04:49:30Z Jfblanc 104 /* Per */ wikitext text/x-wiki Dins aquesta pagina, podètz prepausar un article que pòt recebre la distincion de qualitat. Vejatz ''[[Wikipèdia:Qu'es un article de qualitat ?|Qu'es un article de qualitat]]'' per conéisser los critèris d'avaloracion. Lo vòte dura 15 jorns e per que l'article siá considerat coma article de qualitat, cal almens 75 % de vòtes positius e un minimum de 5 votants. [[Image:Presa de decissions.png|50px|Presa de decision]] <big>Vòtes en cors (vejatz los [[/Archius|archius]] pels vòtes clauses) :</big> == Article [[Tractat de Versalhas]] == Pensi que l'article [[Tractat de Versalhas]] pòu venir un AdQ sus la wikipèdia nòstra. D'efiech, me sembla respectar lei critèris d'aquela categoria : * la qualitat enciclopedica : clartat (amb de partidas dedicadas a sa formacion, a sei limits e sa disparicion), exaustivitat (avèm lei basas regardant lo subjècte), neutralitat (leis elements presents dins l'article son eissits de la literatura generala), pertinéncia (avèm leis elements de basa) e citacion dei fònts. * la qualitat de finicion : l'ortografia e la sintaxi pòdon benlèu èsser melhoradas mai son normalament alinhadas amb lei preconizacions dau CLO (+ correccions recentas), la mesa en pagina respècta lei règlas normalas de la wikipèdia, l'illustracion es assegurada per de fotografias e de cartas (en occitan !). * lo respècte dei licéncias es assegurat per Wikipedia Commons. Coralament, --Nicolas Eynaud (d) 7 julhet de 2022 a 21.37 (UTC) === Discussion === === Per === * {{per}} --[[Utilizaire:Nicolas Eynaud|Nicolas Eynaud]] ([[Discussion Utilizaire:Nicolas Eynaud|d]]) 28 agost de 2022 a 18.57 (UTC) * {{per}} --Faguèri quauquei correccions. --— [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 29 agost de 2022 a 04.49 (UTC) === Contra === === Neutre === === Resultat === == Article == === Discussion === === Per === === Contra === === Neutre === === Resultat === [[Categoria:Mantenença dels articles Wikipèdia]] [[ar:ويكيبيديا:صفحات مرشحة كمقالة مختارة]] [[be-x-old:Вікіпэдыя:Кандыдатуры ў выбраныя артыкулы]] [[ca:Viquipèdia:Proposta de distinció d'alta qualitat d'un article]] [[cs:Wikipedie:Nominace nejlepších článků]] [[da:Wikipedia:Ugens artikel]] [[de:Wikipedia:Kandidaten für exzellente Artikel]] [[el:Βικιπαίδεια:Επιλεγμένα άρθρα]] [[en:Wikipedia:Featured article candidates]] [[eo:Vikipedio:Artikolo de la semajno]] [[es:Wikipedia:Candidatos a artículos destacados]] [[fi:Wikipedia:Ehdokkaat suositelluiksi sivuiksi]] [[ga:Vicipéid:Ailt roghnaithe]] [[hi:विकिपीडिया:निर्वाचित लेख उम्मीदवार]] [[hu:Wikipédia:Javaslatok kiemelt szócikkekre]] [[is:Wikipedia:Tillögur að úrvalsgreinum]] [[it:Wikipedia:Vetrina/Segnalazioni]] [[ja:Wikipedia:秀逸な記事の選考]] [[ka:ვიკიპედია:რჩეული სტატიები/კანდიდატები]] [[ko:위키백과:알찬 글 후보]] [[lv:Wikipedia:Vērtīgu rakstu kandidāti]] [[nl:Wikipedia:Etalage/Aanmelding kandidaten]] [[nn:Wikipedia:Vekas bokmålsartikkel]] [[no:Wikipedia:Kandidatsider]] [[pl:Wikipedia:Propozycje do Artykułów na medal]] [[pt:Wikipedia:Escolha do artigo em destaque]] [[ro:Wikipedia:Propuneri pentru articole de calitate]] [[ru:Википедия:Кандидаты в избранные статьи]] [[simple:Wikipedia:Featured article candidates]] [[sk:Wikipédia:Najlepšie články (kandidáti)]] [[sl:Wikipedija:Predlogi za izbrani članek]] [[sq:Wikipedia:Artikuj perfekte - kandidatura]] [[sv:Wikipedia:Artikelnomineringar]] [[ta:Wikipedia:சிறப்புக் கட்டுரைகள் நியமனம்]] [[tr:Vikipedi:Seçkin madde adayları]] [[uk:Вікіпедія:Пропозиції щодо нової вибраної статті]] [[uz:Vikipediya:Tanlangan maqola nomzodlari]] [[zh:Wikipedia:特色条目候选]] [[zh-min-nan:Wikipedia:Thê-miâ Chin-chán ê bûn-chiuⁿ]] [[zh-yue:Wikipedia:正文候選]] llvfccyswiis1f5cvdf4s36mkph34c0 2339415 2339409 2022-08-29T06:36:36Z Toku 7678 /* Per */ wikitext text/x-wiki Dins aquesta pagina, podètz prepausar un article que pòt recebre la distincion de qualitat. Vejatz ''[[Wikipèdia:Qu'es un article de qualitat ?|Qu'es un article de qualitat]]'' per conéisser los critèris d'avaloracion. Lo vòte dura 15 jorns e per que l'article siá considerat coma article de qualitat, cal almens 75 % de vòtes positius e un minimum de 5 votants. [[Image:Presa de decissions.png|50px|Presa de decision]] <big>Vòtes en cors (vejatz los [[/Archius|archius]] pels vòtes clauses) :</big> == Article [[Tractat de Versalhas]] == Pensi que l'article [[Tractat de Versalhas]] pòu venir un AdQ sus la wikipèdia nòstra. D'efiech, me sembla respectar lei critèris d'aquela categoria : * la qualitat enciclopedica : clartat (amb de partidas dedicadas a sa formacion, a sei limits e sa disparicion), exaustivitat (avèm lei basas regardant lo subjècte), neutralitat (leis elements presents dins l'article son eissits de la literatura generala), pertinéncia (avèm leis elements de basa) e citacion dei fònts. * la qualitat de finicion : l'ortografia e la sintaxi pòdon benlèu èsser melhoradas mai son normalament alinhadas amb lei preconizacions dau CLO (+ correccions recentas), la mesa en pagina respècta lei règlas normalas de la wikipèdia, l'illustracion es assegurada per de fotografias e de cartas (en occitan !). * lo respècte dei licéncias es assegurat per Wikipedia Commons. Coralament, --Nicolas Eynaud (d) 7 julhet de 2022 a 21.37 (UTC) === Discussion === === Per === * {{per}} --[[Utilizaire:Nicolas Eynaud|Nicolas Eynaud]] ([[Discussion Utilizaire:Nicolas Eynaud|d]]) 28 agost de 2022 a 18.57 (UTC) * {{per}} --Faguèri quauquei correccions. --— [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 29 agost de 2022 a 04.49 (UTC) # {{per}} --[[Utilizaire:Toku|Toku]] ([[Discussion Utilizaire:Toku|d]]) 29 agost de 2022 a 06.36 (UTC) === Contra === === Neutre === === Resultat === == Article == === Discussion === === Per === === Contra === === Neutre === === Resultat === [[Categoria:Mantenença dels articles Wikipèdia]] [[ar:ويكيبيديا:صفحات مرشحة كمقالة مختارة]] [[be-x-old:Вікіпэдыя:Кандыдатуры ў выбраныя артыкулы]] [[ca:Viquipèdia:Proposta de distinció d'alta qualitat d'un article]] [[cs:Wikipedie:Nominace nejlepších článků]] [[da:Wikipedia:Ugens artikel]] [[de:Wikipedia:Kandidaten für exzellente Artikel]] [[el:Βικιπαίδεια:Επιλεγμένα άρθρα]] [[en:Wikipedia:Featured article candidates]] [[eo:Vikipedio:Artikolo de la semajno]] [[es:Wikipedia:Candidatos a artículos destacados]] [[fi:Wikipedia:Ehdokkaat suositelluiksi sivuiksi]] [[ga:Vicipéid:Ailt roghnaithe]] [[hi:विकिपीडिया:निर्वाचित लेख उम्मीदवार]] [[hu:Wikipédia:Javaslatok kiemelt szócikkekre]] [[is:Wikipedia:Tillögur að úrvalsgreinum]] [[it:Wikipedia:Vetrina/Segnalazioni]] [[ja:Wikipedia:秀逸な記事の選考]] [[ka:ვიკიპედია:რჩეული სტატიები/კანდიდატები]] [[ko:위키백과:알찬 글 후보]] [[lv:Wikipedia:Vērtīgu rakstu kandidāti]] [[nl:Wikipedia:Etalage/Aanmelding kandidaten]] [[nn:Wikipedia:Vekas bokmålsartikkel]] [[no:Wikipedia:Kandidatsider]] [[pl:Wikipedia:Propozycje do Artykułów na medal]] [[pt:Wikipedia:Escolha do artigo em destaque]] [[ro:Wikipedia:Propuneri pentru articole de calitate]] [[ru:Википедия:Кандидаты в избранные статьи]] [[simple:Wikipedia:Featured article candidates]] [[sk:Wikipédia:Najlepšie články (kandidáti)]] [[sl:Wikipedija:Predlogi za izbrani članek]] [[sq:Wikipedia:Artikuj perfekte - kandidatura]] [[sv:Wikipedia:Artikelnomineringar]] [[ta:Wikipedia:சிறப்புக் கட்டுரைகள் நியமனம்]] [[tr:Vikipedi:Seçkin madde adayları]] [[uk:Вікіпедія:Пропозиції щодо нової вибраної статті]] [[uz:Vikipediya:Tanlangan maqola nomzodlari]] [[zh:Wikipedia:特色条目候选]] [[zh-min-nan:Wikipedia:Thê-miâ Chin-chán ê bûn-chiuⁿ]] [[zh-yue:Wikipedia:正文候選]] qk1x99h8ps1bg6wl8egt6ubcn17desv 2339416 2339415 2022-08-29T06:36:44Z Toku 7678 /* Per */ wikitext text/x-wiki Dins aquesta pagina, podètz prepausar un article que pòt recebre la distincion de qualitat. Vejatz ''[[Wikipèdia:Qu'es un article de qualitat ?|Qu'es un article de qualitat]]'' per conéisser los critèris d'avaloracion. Lo vòte dura 15 jorns e per que l'article siá considerat coma article de qualitat, cal almens 75 % de vòtes positius e un minimum de 5 votants. [[Image:Presa de decissions.png|50px|Presa de decision]] <big>Vòtes en cors (vejatz los [[/Archius|archius]] pels vòtes clauses) :</big> == Article [[Tractat de Versalhas]] == Pensi que l'article [[Tractat de Versalhas]] pòu venir un AdQ sus la wikipèdia nòstra. D'efiech, me sembla respectar lei critèris d'aquela categoria : * la qualitat enciclopedica : clartat (amb de partidas dedicadas a sa formacion, a sei limits e sa disparicion), exaustivitat (avèm lei basas regardant lo subjècte), neutralitat (leis elements presents dins l'article son eissits de la literatura generala), pertinéncia (avèm leis elements de basa) e citacion dei fònts. * la qualitat de finicion : l'ortografia e la sintaxi pòdon benlèu èsser melhoradas mai son normalament alinhadas amb lei preconizacions dau CLO (+ correccions recentas), la mesa en pagina respècta lei règlas normalas de la wikipèdia, l'illustracion es assegurada per de fotografias e de cartas (en occitan !). * lo respècte dei licéncias es assegurat per Wikipedia Commons. Coralament, --Nicolas Eynaud (d) 7 julhet de 2022 a 21.37 (UTC) === Discussion === === Per === * {{per}} --[[Utilizaire:Nicolas Eynaud|Nicolas Eynaud]] ([[Discussion Utilizaire:Nicolas Eynaud|d]]) 28 agost de 2022 a 18.57 (UTC) * {{per}} --Faguèri quauquei correccions. --— [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 29 agost de 2022 a 04.49 (UTC) * {{per}} --[[Utilizaire:Toku|Toku]] ([[Discussion Utilizaire:Toku|d]]) 29 agost de 2022 a 06.36 (UTC) === Contra === === Neutre === === Resultat === == Article == === Discussion === === Per === === Contra === === Neutre === === Resultat === [[Categoria:Mantenença dels articles Wikipèdia]] [[ar:ويكيبيديا:صفحات مرشحة كمقالة مختارة]] [[be-x-old:Вікіпэдыя:Кандыдатуры ў выбраныя артыкулы]] [[ca:Viquipèdia:Proposta de distinció d'alta qualitat d'un article]] [[cs:Wikipedie:Nominace nejlepších článků]] [[da:Wikipedia:Ugens artikel]] [[de:Wikipedia:Kandidaten für exzellente Artikel]] [[el:Βικιπαίδεια:Επιλεγμένα άρθρα]] [[en:Wikipedia:Featured article candidates]] [[eo:Vikipedio:Artikolo de la semajno]] [[es:Wikipedia:Candidatos a artículos destacados]] [[fi:Wikipedia:Ehdokkaat suositelluiksi sivuiksi]] [[ga:Vicipéid:Ailt roghnaithe]] [[hi:विकिपीडिया:निर्वाचित लेख उम्मीदवार]] [[hu:Wikipédia:Javaslatok kiemelt szócikkekre]] [[is:Wikipedia:Tillögur að úrvalsgreinum]] [[it:Wikipedia:Vetrina/Segnalazioni]] [[ja:Wikipedia:秀逸な記事の選考]] [[ka:ვიკიპედია:რჩეული სტატიები/კანდიდატები]] [[ko:위키백과:알찬 글 후보]] [[lv:Wikipedia:Vērtīgu rakstu kandidāti]] [[nl:Wikipedia:Etalage/Aanmelding kandidaten]] [[nn:Wikipedia:Vekas bokmålsartikkel]] [[no:Wikipedia:Kandidatsider]] [[pl:Wikipedia:Propozycje do Artykułów na medal]] [[pt:Wikipedia:Escolha do artigo em destaque]] [[ro:Wikipedia:Propuneri pentru articole de calitate]] [[ru:Википедия:Кандидаты в избранные статьи]] [[simple:Wikipedia:Featured article candidates]] [[sk:Wikipédia:Najlepšie články (kandidáti)]] [[sl:Wikipedija:Predlogi za izbrani članek]] [[sq:Wikipedia:Artikuj perfekte - kandidatura]] [[sv:Wikipedia:Artikelnomineringar]] [[ta:Wikipedia:சிறப்புக் கட்டுரைகள் நியமனம்]] [[tr:Vikipedi:Seçkin madde adayları]] [[uk:Вікіпедія:Пропозиції щодо нової вибраної статті]] [[uz:Vikipediya:Tanlangan maqola nomzodlari]] [[zh:Wikipedia:特色条目候选]] [[zh-min-nan:Wikipedia:Thê-miâ Chin-chán ê bûn-chiuⁿ]] [[zh-yue:Wikipedia:正文候選]] bp3wvn8klx1jdm1s70yjkbkdknyw0a6 0 12353 2339334 2334004 2022-08-28T22:01:56Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Omon|Beuna}} {{Infobox |tematica= |carta= }} {{esbòs}} '''Beuna''' (''Beaune-les-Mines'' en francés) es una anciana comuna situada dau [[departaments francés|departament]] de [[Nauta Vinhana]] e de la [[regions francesas|region]] de [[Lemosin (region)|Lemosin]]. A fusionat emb [[Limòtges]] en 1962. Sos abitants s'apelavan los Beunas. == Particularitats dau parlar comunau == * Articles definits : lo [lu], la [lɔ], los [luː], las [laː]. * Prononciacion : ''Ch'' /ʦ/ ; ''g'',''j'' /ʤ/. [[categoria:Anciana comuna de la Nauta Vinhana]] iyiqnupoukpbyfjg0kwa8ruoucfkao9 0 12397 2339392 2197828 2022-08-28T23:56:34Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{esbòs}} {{Infobox Comuna de França | carta = oc | nom = Orador Sent Genès | nom2 = ''Oradour-Saint-Genest'' | lògo = | imatge = Lanterne des Morts d'Oradour-Saint-Genest.JPG | descripcion = | escut = | escais = | region = {{Novela Aquitània}} | ist = {{Lemosin}} | parçan = | departament = {{Nauta Vinhana}} | arrondiment = [[Arrondiment de Belac|Belac]] | canton = [[Canton de Le Daurat|Le Daurat]] | insee = 87109 | cp = 87210 | cònsol = Gilles Reynaud | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | longitud = 1.0358 | latitud = 46.2392 | alt mej = | alt mini = 160 | alt maxi = 249 | km² = 37.9 |}} '''Orador Sent Genès'''<ref name=lemosin.net>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20160303213251/http://www.lemosin.net/87109.htm|title=Oradour-Saint-Genest|publisher=lemosin.net}}</ref> (''Ouradou'' en [[grafia mistralenca]]<ref>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref>; ''Oradour-Saint-Genest'' en [[francés]]) es una comuna [[Lemosin (Occitània)|lemosina]] situada dins lo [[departaments francés|departament]] de la [[Nauta Vinhana]] e la [[regions francesas|region]] de la [[Novela Aquitània]], <small>ancianament de [[Lemosin (region)|Lemosin]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Commune_d'Oradour_Saint-Genest.png|miniatura|gaucha|Situacion de Orador Sent Genès en Nauta Vinhana]]{{clr}} ==Istòria== ==Administracion== ===Lista daus maires=== {{ElegitDebuta|insee= 87109 |Títol= Lista daus maires successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Gilles Reynaud |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ===Intercomunalitat=== ==Demografia== {{Demografia |insee= 87109 |1793=1212 |1800=1433 |1806=1290 |1821=1277 |1831=1268 |1836=1338 |1841=1142 |1846=1169 |1851=1190 |1856=1122 |1861=1202 |1866=1282 |1872=1337 |1876=1242 |1881=1236 |1886=1269 |1891=1307 |1896=1355 |1901=1260 |1906=1291 |1911=1199 |1921=949 |1926=935 |1931=857 |1936=848 |1946=802 |1954=739 |1962=696 |1968=627 |1975=586 |1982=493 |1990=466 |1999=392 |2004= |2005= |2006=396 |2007=396 |2008=396 |2009= |cassini=25638 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr87|0}} la populacion èra de {{popfr87|109}} abitants. == Particularitats dau parlar comunau == * Articles definits : * Prononciacion : ''Ch''- ; ''g''-,'' j''- == Luecs e monuments == == Personalitats liadas a la comuna == ==Veire tanben== ===Liams connexes=== * [[Comunas de la Nauta Vinhana]] ===Liams externes=== ==Nòtas e referéncias== {{reflist}} {{Multibendèl | Portal Lemosin | Portal Occitània | Portal Nauta Vinhana | Portal Comunas de França }} {{Comunas de la Nauta Vinhana}} [[Categoria:Comuna de Lemosin (Occitània)]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Vinhana]] ajka6j0cssi7svqljwrpkkp27jfjs40 0 12398 2339391 2197827 2022-08-28T23:56:23Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{esbòs}} {{Omon|Orador (omonomia)}} {{Infobox Comuna de França | carta = oc | nom = Orador (de Vairas) | nom2 = ''Oradour-sur-Vayres'' | lògo = | imatge = Oradour-Vayre 02.jpg | descripcion = | escut = | ist = {{Engolmés}}<small> (Istoric),</small><br/>{{Lemosin}}<small> (Culturau)</small> | parçan = | region = {{Novela Aquitània}} | departament = {{Nauta Vinhana}} | arrondiment = [[Arrondiment de Rechoard|Rechoard]] | canton = [[Canton d'Orador (de Vairas)]] ([[chapluec]]) | insee = 87111 | cp = 87150 | cònsol = Guy Ratinaud | mandat = [[2014]]-[[2020]] | intercom = | gentilici = oradors | longitud = 0.8678 | latitud = 45.7333 | alt mini = 246 | alt mej = | alt maxi = 370 | ectaras = | km² = 39.09 }} '''Orador (de Vairas)''' (''Ouradou'' en [[grafia mistralenca]]<ref>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref>; ''Oradour-sur-Vayres'' en [[francés]]) es una comuna [[Lemosin (Occitània)|lemosina]] situada dins lo [[departaments francés|departament]] de la [[Nauta Vinhana]] e la [[regions francesas|region]] de [[Novela Aquitània]], <small>ancianament de [[Lemosin (region)|Lemosin]]</small>. Sos abitants s'apelan los Oradors. ==Geografia== [[Fichièr:Commune_d'Oradour-sur-Vayres.png|miniatura|gaucha|Situacion d'Orador (Lemosin) en Nauta Vinhana]] [[Imatge:Map commune FR insee code 87111.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Istòria== ==Administracion== ===Lista daus maires=== {{ElegitDebuta|insee= 87111 |Títol= Lista daus maires successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Guy Ratinaud|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ===Intercomunalitat=== == Particularitats dau parlar comunau == * Articles definits : * Prononciacion : ''Ch''- ; ''g''-,'' j''- ==Demografia== {{Demografia |insee= 87111 |1793=2564 |1800=2839 |1806=2868 |1821=2976 |1831=3058 |1836=3348 |1841=3128 |1846=3365 |1851=3446 |1856=3331 |1861=3310 |1866=3271 |1872=2962 |1876=3177 |1881=3335 |1886=3454 |1891=3331 |1896=3293 |1901=3256 |1906=3321 |1911=3345 |1921=3006 |1926=2982 |1931=2715 |1936=2586 |1946=2404 |1954=2234 |1962=2302 |1968=2086 |1975=1947 |1982=1841 |1990=1811 |1999=1636 |2004= |2005= |2006=1530 |2007=1526 |2008=1510 |2009= |2011=1522 |2016=1514 |cassini=25641 |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr87|0}} la populacion èra de {{popfr87|111}} abitants. == Luecs e monuments == == Personalitats liadas a la comuna == ==Veire tanben== ===Liams connexes=== * [[Comunas de la Nauta Vinhana]] ===Liams externes=== ==Nòtas e referéncias== {{reflist}} {{Multibendèl | Portal Lemosin | Portal Occitània | Portal Nauta Vinhana | Portal Comunas de França }} {{Comunas de la Nauta Vinhana}} [[Categoria:Comuna de Lemosin (Occitània)]] [[Categoria:Comuna de la Nauta Vinhana]] m5m5zvfuvtszzuf2gnk8akvs9ztv8nk 0 17034 2339311 2339245 2022-08-28T20:07:27Z Nicolas Eynaud 6858 /* Liames intèrnes */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{article en construccion}} {{Infobox Lenga | lenga = Français | en occitan = Francés | país = '''[[França]]'''<br />'''[[Canadà]]'''<br />'''[[Belgica]]'''<br />'''[[Soïssa]]'''<br />e 52 autreis estats | regions = '''[[Euròpa Occidentala]]'''<br />'''[[Africa]]'''<br />'''[[Asia]]'''<br />'''[[America]]''' | personas = 274 milions de | n = 11 | tipologia = {{SVO}} {{Tipologia Caen|FRN}} {{Lenga flexionala}} - {{Lenga sillabica}} | familha = [[lengas indoeuropèas]]<br />&nbsp;[[lengas romanicas]]<br />&nbsp;&nbsp;[[galloromanic]]<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[francés]] / [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d{{'}}oïl]] | status = [[França]], [[Soïssa]], 23 autreis estats, l{{'}}[[ONU|Organizacion de las Nacions Unidas]], e l{{'}}[[Union Europèa]] | academia = [[Académie française]],<br />[[DGLF|Délégation générale à la langue française et aux langues de France]],<br />[[Service de la langue française]] (Belgica),<br />[[Office québécois de la langue française]],<br />les Conseils supérieurs de la langue française de France,<br />de Belgique<br />e du Québec | iso-1 = fr | iso-B = fre | iso-T = fra | iso-3 = fra | iso-6 = fra | iso-6P = grnn | grop = [[lengas indoeuropèas|indoeuropèu]] | mòstra = '''<center>Article primier de<br />la Declaracion dei Drechs Umans.</center>''' <br /> '''<center>Article premier</center>''' Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité. | espandida = I (lenga individuala) | tipe = L (lenga viva) }} Lo '''francés''' (nom autoctòn: ''français'' {{IPA|/fʁɑ̃sɛ/}}) es una [[lenga romanica]]. Es la [[lenga]] oficiala de [[França]] e es una dei lengas oficialas de [[Belgica]] ([[Valonia]], [[Brussèlas]]), de [[Canadà]], de [[Soïssa]]. Tanben es lenga oficiala dins certaneis estats non europèus que foguèron a passat temps de colònias francesas o belgas, especialament en [[Africa]]. == Definicions == Dins la classificacion dei lengas romanicas, lo tèrme «francés» pòt prene dos sens completament diferents: * Siá lo '''francés''' es un sinonim de la '''[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d{{'}}oïl]]''' (au singular). Es la concepcion de la romanistica tradicionala. Dins aquela vision, lo francés o lenga d{{'}}oïl es una lenga romanica situada au nòrd dei domenis occitan e francoprovençau. Ansin, lo territòri d{{'}}origina de la lenga francesa compren quasi la mitat nòrd de l{{'}}estat francés (sens lei domenics lingüistics dau [[breton]], de l{{'}}[[alemand]] e dau [[neerlandés]]), la Belgica francofòna ([[Valonia]]), un tròç dau canton de [[Jura (canton)|Jura]] en Soïssa e leis [[illas Normandas]] (possession britanica). * Siá lo '''francés''' es una lenga originària de l{{'}}[[Illa de França]] e fa partida de la familha dei «lengas d{{'}}oïl» (au plurau). Es una concepcion que certanei lingüistas defendon dempuei leis ans 1970. Dins aquela vision, lo francés englobariá pas leis autrei «lengas d{{'}}oïl». == Generalitats == === Istòria === {{veire|Istòria dau francés}} ==== Leis originas dau francés ==== La formacion dau francés vièlh es un procès que sembla durar de la [[Guèrra dei Gàllias|conquista romana]] dau nòrd de [[Gàllia]] au [[sègle X]]. Son element centrau es l'adopcion dau [[latin]] per lei populacions [[Cèltas|celticas]] d'aquel espaci entre la fin dau [[sègle I avC]] e lo [[sègle V apC]]. Aquò donèt naissença a de [[latin vulgar|latins « vulgars »]] e entraïnèt la disparicion dei lengas celticas. Pasmens, aquelei parlars venguèron un [[substrat (lingüistica)|substrat]] dau francés. Ansin, quauquei desenaus de [[mot]]s dau francés modèrne son dirèctament d'origina cèlta<ref>Per exemple, es lo cas de « bouc », « cervoise », « chemin », « chêne », « mouton » ò « ruche ».</ref>. Lei lengas celticas son tanben probablament a l'origina de l'aparicion de la [[vocala]] [y]. Pus tard, après l'afondrament de l'[[Empèri Roman d'Occident]], de [[lengas germanicas]] influencièron aqueu latin popular. Aperaquí 400 mots dau lexic actuau son d'origina germanica<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Sandrine Zufferey e Jacques Moeschler, ''Initiation à la linguistique française'', Armand Colin, 2015.</ref>. Regardan principalament de tèrmes institucionaus, militars e de la vida vidanta<ref>Per exemple, « ban », « chambellan », « étrier », « maréchal », « trève », « fauteuil », « gaufre » ò « jardin ».</ref>. En parallèl, entraïnèron l'adopcion dau son [g], probablament au [[sègle VI]]. D'un biais pus generau, lo [[francic]], la lenga dei [[Francs Salians]], auriá fòrça influenciat la prononciacion dau protofrancés. La [[lenga romanica]] utilizada dins lei [[Juraments d'Estrasborg]] es sovent considerada coma la premiera traça escricha d'aqueu protofrancés<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Bernard Cerquiglini, ''La naissance du français'', Presses universitaires de France, 1991.</ref>. ==== Lo francés vièlh ==== {{veire|Francés vièlh}} [[Fichièr:Ludwigslied Manuscript Valenciennes p. 1+2.jpg|thumb|right|Manuscrit de la ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'' redigit au sègle XIV.]] Lo passatge dau protofrancés au [[francés vièlh]] es pas conegut. Se debanèt probablament durant lo [[sègle IX]] ò lo [[sègle X]] dins lo quadre de la separacion creissenta entre lei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|parlars d'oïl]] e lo rèsta dei [[lengas romanicas]]. La ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'', un tèxte [[religion|religiós]] de la fin dau [[sègle IX]], es un exemple d'aquela diferenciacion<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Xavier Darcos, ''Histoire de la littérature française'', Hachette, coll. « Faire le point », 1992, p. 25.</ref>. Lo francés vièlh foguèt parlat fins au [[sègle XIII]] ò [[sègle XIV|XIV]]. Conoguèt tres evolucions majoras. La premiera es una evolucion fonetica. Ansin, plusors grops de [[consonanta]]s a l'interior ò a la fin dei [[mot]]s dispareguèron ò se transformèron. Per exemple, lo t intervocalic e lo s interior davant consonanta dispareguèron<ref>Per exemple, ''vita'' venguèt ''vie'' e ''festa'' venguèt ''fete''.</ref>. Per lei [[vocala]]s, son evolucion despendeguèt de la plaça de l'[[accent tonic]] dins lo [[mot]]. Dins la màger part dei cas, aquò menèt a la disparicion dei vocalas finalas que portavan pas l'accent<ref>Per exemple, ''murus'' venguèt ''mur''.</ref>. Aquelei transformacions fonologicas aguèron de consequéncias importantas sus la sintaxi. D'efiech, la disparicion dei vocalas e dei consonantas finalas entraïnèt la disparicion de la marca dei cas, es a dire de la basa dei declinasons. Lo nombre de cas passèt donc de sièis (en [[latin]]) a dos : un cas « subjècte » que correspondiá au nominatiu e au vocatiu dau [[latin]] e un cas « regim », eissit de l'accusatiu, que podiá s'aplicar a totei leis autrei cas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998), pp. 20-21.</ref>. Per compensar aquela alteracion de la [[gramatica]] latina, l'utilizacion d'[[article (gramatica)|articles]] e de [[preposicion (gramatica)|preposicions]] se generalizèt pauc a pauc per indicar lei foncions. Ansin, l'òrdre dei [[mot]]s dins la [[frasa]] evolucionèt lentament per privilegiar l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte. Enfin, es durant aqueu periòde que la [[negacion]] ''ne'' comencèt d'èsser doblada per ''pas'' ò ''point''. La tresena evolucion importanta dau periòde de desvolopament dau [[francés vièlh]] es la fragmentacion de l'espaci lingüistic dei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lengas d'oïl]]. Aquò es una consequéncia de la fragmentacion de la societat durant la premiera partida de l'èra [[feudalitat|feudala]]. Pasmens, a l'escala dei fèus pus importants, existiá de factors d'unitat coma lo poder senhorau (lo rèi dei Francs dins lo cas de [[París]] e d'[[Orleans]]), la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] e la [[borgesiá]] naissenta. Aquò permetèt probablament l'unificacion dau parlar de [[París]] e de sa region. De mai, donèt un certan prestigi a la [[lenga]] coma o mòstra son utilizacion per [[Marco Polo]] dins la redaccion dau ''[[Lo Libre dei Meravilhas|Libre dei Meravilhas]]''<ref>D'efiech, l'escrivan [[Rustichello da Pisa]], que metèt en forma lei racòntes de [[Marco Polo]], escriviá en francés</ref>. ==== Lo francés mejan ==== [[Fichièr:Villers-Cot.jpg|thumb|right|Premiera pagina de l'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]].]] {{veire|Francés mejan}} Lo [[francés mejan]] es la forma dau francés parlat entre lei sègles XIV e XVI. Es marcat per l'abandon totau dau sistèma de declinason, evolucion que renforcèt lo ròtle dei [[preposicion (gramatica)|preposicions]] e l'adopcion de l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte dins la construccion de la [[frasa]]. Pasmens, lei transformacions pus importantas d'aqueu periòde regardèron lo vocabulari. D'efiech, per enrichir la [[lenga]], de letruts coma leis autors de la [[Pleïada]] imaginèron de [[mot]]s novèus en empruntant de tèrmes eissits dau [[latin]], dau [[grèc]] e dei lengas vesinas (autrei lengas d'oïl, [[occitan]]...). L'[[ortografia]] dei mots comencèt de se fixar e l'influéncia dau [[latin]] entraïnèt la restauracion de [[consonanta]]s [[etimologia|etimologicas]] abandonadas per lo [[francés vièlh]]<ref>Per exemple, ''bele'' venguèt ''belle'' (latin ''bella''), ''flama'' venguèt ''flamme'' (latin ''flamma'').</ref>. Lo h iniciau foguèt tanben apondut per destriar certanei mots començant per una u ò una v<ref>Per exemple, ''huître'' e ''vitre''.</ref>. D'efiech, aquelei letras èran encara relativament pròchas, çò qu'entraïna de riscs de confusion. Enfin, a la fin dau sègle XVI, apareguèt la [[cedilha]] e leis accents<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Auguste Bernard, « Du premier emploi dans l’imprimerie et dans la langue française, de l’apostrophe, de l’accent et de la cédille », ''Bulletin du bibliophile belge'', 1837.</ref>. Lo periòde dau [[francés mejan]] foguèt tanben aqueu dau començament de sa difusion organizada a l'ensemble dau territòri francés per leis autoritats centralas. L'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]], signada en [[1539]], es l'eveniment fondator d'aquela [[politica]]. Ordonèt d'utilizar lo francés dins totei lei tèxtes oficiaus e juridics. Se la feblessa dau poder reiau limitèt son aplicacion efectiva, l'ordonança marquèt lo començament dau declin de l'usatge dau [[latin]], de l'[[occitan]] e deis autrei parlars d'oïl dins leis afaires dau Reiaume. D'un biais pus marginau, la [[Reforma]] favorizèt egalament aquela evolucion car lo francés foguèt la lenga privilegiada per lei [[Protestantisme|protestants]]. ==== L'estructuracion dau francés per la monarquia ==== Durant lei sègles XVII e XVIII, lo francés foguèt l'objècte d'una importanta activitat de codificacion encoratjada per la [[monarquia]]. Coma durant l'epòca dau [[francés mejan]], leis escrivans tenguèron un ròtle centrau dins aqueleis evolucions. Pasmens, lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]] creèt en [[1643]] una institucion [[estat]]ala, l'[[Acadèmia Francesa]], per leis enquadrar. En parallèl, de letruts, coma [[François de Malherbe]] ([[1555]]-[[1628]]) e [[Nicolas Boileau]] ([[1636]]-[[1711]]), estudièron l'estile de la [[lenga]] e prepausèron de formas per eliminar lei [[mot]]s jutjats « bas » ò « vulgars »<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Marcel Hervier, ''L'Art Poétique de Boileau, étude et analyse'', Chefs-d'œuvre de la littérature expliqués, Mellottée, 1948, pp. 213-219.</ref>. Plusors [[diccionari]]s e [[gramatica]]s foguèron tanben publicats a partir de la fin dau sègle XVII. Gràcias au prestigi e au poder dau rèi de [[Reiaume de França|França]], lo francés se difusèt aisament dins lei corts deis autreis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]]. Venguèt ansin la [[lenga]] deis elèits occidentaus fins au sègle XX. ==== La politica lingüistica deis autoritats republicanas ==== [[Fichièr:Petit-larousse-1905.jpg|thumb|right|[[Diccionari]] francés de [[1905]].]] La [[Revolucion Francesa]] aguèt d'efiechs majors sus lo francés. D'efiech, après quauqueis esitacions<ref>Au començament dau periòde revolucionari, plusors tèxtes foguèron [[traduccion|traduchs]] dins plusors lengas parladas dins lo Reiaume.</ref>, lei revolucionaris decidèron d'adoptar lo francés coma la [[lenga]] de la [[republica]] segon una vision novèla de la relacion entre la [[lenga]], la [[Nacion]] e lo [[pòble]]. Ansin, se metèt pauc a pauc en plaça una [[politica]] [[centralisme|centralista]] de difusion dau francés dins l'ensemble dau territòri francés. Lo desvolopament de l'[[escòla]] foguèt un instrument major d'aquela [[politica]]. Privada d'usatges oficiaus dempuei de sègles, lei [[lenga regionala|lengas « regionalas »]] comencèron de declinar en despiech de son utilizacion per mai d'un movement antirevolucionari (en particular, la [[Glèisa Catolica|Glèisa]]). Pasmens, aquela evolucion foguèt lenta. Dins son discors dau 6 de junh de [[1794]], l'[[abat Grégoire]] presentèt ansin una carta lingüistica de [[França]] marcada per la diversitat dei parlars. De mai, segon son estimacion, solament tres milions de Francés parlavan corrèctament la lenga de la republica (sus una populacion totala de 25 milions)<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michèle Perret, ''La langue de la liberté, éloge de l'abbé Grégoire, Mémoire de la société néophilologique de Helsinki (LXXVII), Du côté des langues romanes, mélanges en l'honneur de Juhani Härmä'', 2009, pp. 221-232.</ref>. A partir de la segonda mitat dau sègle XIX, la lucha per impausar lo francés venguèt un enjòc centrau dins lo modernizacion dau [[país]] per leis elèits de la III{{a}} Republica. L'ensenhament public, laïc e obligatòri e la [[conscripcion]] foguèron dos deis elements decisius d'aqueu combat. De còps, per rompre lei resisténcias pus fòrtas, de metòdes de repression lingüistica pus actius foguèron tanben més en plaça (qualificacion de « patés », fenomèn de [[vergonha (lingüicidi)|vergonha]], diccionaris de « regionalismes » erronèus en francés... etc.<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Georges Labouysse dins ''Histoire de France: L'Imposture. Mensonges et manipulations de l'Histoire officielle'', IEO Editions, pp. 90–92.</ref>). Ansin, entre [[1880]] e [[1940]], la màger part dei Francés adoptèron lo francés coma lenga de la vida vidanta. En parallèl, la [[colonialisme|colonizacion]] difusèt lo francés au sen d'una partida deis elèits [[Africa|africans]] e [[Indochina|indochinés]]. ==== Lo francés modèrne ==== Lo francés modèrne es aparegut durant lo sègle XVIII. Pasmens, dempuei aquela epòca, a conegut fòrça evolucions. Au nivèu internacionau, demorèt la lenga deis elèits fins a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Uei, es largament remplaçat per l'[[anglés]] dins aqueu ròtle. Pasmens, en despiech dau declin continú de la poissança francesa dins lo mond, garda un estatut important sus la [[planeta]]. Au nivèu dau lexic, la difusion vèrs d'autrei regions e la concurréncia amb l'[[anglés]] favorizèt l'adopcion d'emprunts a plusors lengas. Per exemple, ''pastis'' ò ''pitchoun'' vènon de l'[[occitan]]. Dins aquò, la lenga premiera deis emprunts es l'[[anglés]] en causa dau ròtle centrau d'aquela lenga dins la [[cultura]] mondialas e lei [[sciéncia]]s modèrnas (''firewall'', ''software'', ''cool'', ''show'', ''star'', ''basket''...). Au nivèu de la [[gramatica]], la lenga contunia de se simplificar amb la disparicion dau [[l'imperfach dau subjonctiu]] dins la lenga orala e la [[Cicle de Jespersen|disparicion en cors]] de la particula negativa ''ne'' dins la lenga orala. === Estatut e preséncia dins lo mond === ==== Dialèctes e nombre de locutors ==== Dins leis [[ans 2010]], lo francés èra parlat per 321 milions de personas dins lo mond<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Organisation internationale de la francophonie, La langue française dans le monde 2015-2018, Gallimard, 2019, p. 38.</ref>. Cinquena [[lenga]] pus parlada après l'[[anglés]], lo [[mandarin]], l'[[indi (lenga)|indi]] e lo [[espanhòu|castelhan]], èra una lenga en creissenta fòrta gràcias au dinamisme [[demografia|demografic]] dei populacions francofònas d'[[Africa]]. Segon d'estimacions, lo nombre de locutors deuriá se situar entre 368 milions e 1,2 miliards en [[2060]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Un milliard de francophones en 2060 », ''Le Figaro'', 20 de març de 2013.</ref>. De mai, consequéncia de l'[[Empèri Coloniau Francés|expansion coloniala francés]], lo francés es l'unica lenga actuala – amb l'[[anglés]] – qu'es parlada sus totei lei [[continent]]s. Per aquela rason, lo francés comprèn plusors ensembles [[dialècte|dialectaus]]. En [[Euròpa]], se tròban lo [[francés septentrionau]] que s'estend sus la màger part de l'[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|espaci d'oïl]], lo [[francés meridionau]] qu'es parlat dins l'espaci [[occitan]] e lei formas dau francés parladas en [[Belgica]] e en [[Soïssa]]. En [[America]], cada zòna de colonizacion desvolopèt lo sieu dialècte. Lei pus importants dins lo mond actuau son [[Quebèc]], leis [[Antilhas]] e [[Guaiana]]. Pasmens, existís de dialèctes parlats per de comunautats pus reduchas en [[Acàdia]], en [[Nòva Anglatèrra]] e en [[Loïsiana]]. En [[Asia]] e en [[Oceania]], la formacion de dialèctes foguèt favorizada per l'alunchament dei possessions francesas ([[Liban]], [[Pondicherry]], [[Indochina Francesa]], [[Nòva Caledònia]] e lei diferentei regions de la [[Polinesia Francesa]]). Enfin, la division dialectau en [[Africa]] es fòrça complèxa. Dins la màger part dei classificacions, es simplificada en considerant tres ensembles majors centrats sus [[Magrèb]], sus l'[[Africa Negra]] e sus lei territòris francofòns de l'[[Ocean Indian]]. [[Fichièr:Francés - Dialèctes principaus dau francés.png|thumb|center|800px|<center>Dialèctes principaus dau francés.</center>]] En [[Occitània]], lo francés parlat coneis de varietats diferentas<ref>[[Robèrt Lafont]], ''Pour retrousser la diglossie'', ''Lengas'', 1984, 15 [reeditat dins: LAFONT Robert (1997) ''Quarante ans de sociolinguistique à la périphérie'', coll. Sociolinguistique, L’Harmattan, pp. 189-223]</ref>: * Lo [[francitan]] es una varietat de francés popular que conten fòrça elements d{{'}}origina occitana dins la fonetica (« accent » occitan), lo lexic e la sintaxi. * Lo [[francés meridionau]] es una varietat de francés estandard que se distinguís solament per una fonetica d{{'}}origina occitana (« accent » occitan) e per una lectura occitanizada e artificiala de l{{'}}ortografia francesa. En particular, consistís a prononciar {{IPA|[ə]}} la letra finala ''-e'', qu{{'}}es normalament muda dins la fonetica francesa d{{'}}origina. * Lo [[francés colloquiau importat]] es lo francés popular importat de la zona d{{'}}origina dau francés : a ges de traças d{{'}}occitan. * Lo [[francés oficiau]] es la varietat pus estandard, pus formala e pus academica dau francés, amb una fonetica francesa normala, sens « accent » occitan. Dempuei lo sègle XX, lo francitan e lo francés meridionau recuelan progressivament e laissan de mai en mai de plaça au francés colloquiau importat e au francés oficiau. Aquò mena lei practicas lingüisticas en Occitània vèrs una uniformizacion creissenta au profiech dau francés estandard e vèrs una pèrda dei traças de l{{'}}occitan. ==== Estatut dins lo mond ==== Lo francés es una lenga majora dau mond modèrne amb un estatut d'oficialitat ò de cooficialitat dins 29 [[país]] (en [[2022]]). De mai, es considerat coma una lenga de cultura, d'educacion ò d'afaires dins plusors país que li reconeisson ges d'estatut particular ([[Argeria]], [[Tunisia]], [[Romania]]...). Es tanben [[lenga oficiala]] de plusors organizacions internacionalas importantas coma lei [[ONU|Nacions Unidas]], l'[[Organizacion dau Tractat de l'Atlantic Nòrd]], l'[[Organizacion Mondiala dau Comèrci]], l'[[Union Africana]] ò lo [[Crotz Roja|Movement Internacionau de la Crotz Roja]]. [[image:Map-Francophone World.svg|thumb|center|800px|'''La lenga francesa dins lo mond''' <br />Blau encre: lenga de la majoritat de la populacion;<br /> Blau: lenga administrativa ;<br /> Blau clar: lenga de cultura ;<br /> Verd: minoritats francofònas.]] === Organismes de regulacion === [[Fichièr:French Institute, Paris 2014 002.jpg|thumb|right|Creada en [[1634]] per [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|Richelieu]], l'[[Acadèmia Francesa]] es lo pus famós organisme de regulacion dau francés.]] Lo francés a fòrça organismes de regulacion que s'organizan entre elei per codificar la [[lenga]]. La pus coneguda es l'[[Acadèmia Francesa]] qu'es egalament la pus vièlha. Fondada per lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]], èra encargada de gerir lo francés dins lo quadre fixat per la monarquia. Dissòuta per la [[Revolucion Francesa]], foguèt restaurada per [[Napoleon Bonaparte]] mai tornèt trobar pas son poder de decision lingüistic. Pasmens, en causa de son prestigi, demorèt una institucion influenta e una partida de sei sòcis participan ais institucions actualas d'estandardizacion dau francés. Uei, l'organisme decisionau pus important es la [[Delegacion Generala a la Lenga Francesa e ai Lengas de França]] qu'es sota l'autoritat dau [[govèrn]] de [[França]]. En particular, es l'autoritat de referéncia que pòu crear de mots novèus « oficiaus ». Trabalha generalament en cooperacion amb leis organismes similars creats per d'autreis [[Estat]]s francofòns coma la [[Direccion de la Lenga Francesa]] ([[Belgica]]), l'[[Ofici Quebequés de la Lenga Francesa]] ([[Quebèc]]) ò la [[Delegacion a la Lenga Francesa]] ([[Soïssa]]). Au nivèu internacionau, existís una organizacion, l'[[Organizacion Internacionala de la Francofonia]] (OIF), que son ròtle es de promòure l'usatge dau francés dins lo mond. Aqueu ròtle deis institucions estatalas es liat a l'aspècte « sabent » dau francés. D'efiech, dempuei leis esfòrç de codificacion iniciats per la [[monarquia]], la [[tradicion]] es de crear lei mots de la lenga a partir de tèrmes [[latin]]s ò [[grèc]]s. Aquò necessita donc sovent de realizar de recèrcas. La creacion oficiala de mots es donc reservada a un elèit reduch. Pasmens, dins lei fachs, fòrça mots son dirèctament creats ò empruntats a d'autrei parlars per lei locutors. Lei tèrmes prepausats per leis institucions oficialas son alora rarament utilizats. == La fonetica e l'escritura == === La fonetica e la fonologia === Segon lo biais de comptar, lo francés a entre 20 e 22 [[consonanta]]s e entre 13 e 17 [[vocala]]s. Entre sei caracteristicas fonologicas pus caracteristicas, figuran lo [[son]] r uvular, la preséncia de [[vocala nasala|vocalas nasalas]] e l'existéncia de tres procès capables d'afectar la fin dei mots. Lo premier es la [[liason (gramatica)|liason]] que regarda la prononciacion de la consonanta finala d'un mot seguit per un mot començant per una [[vocala]]. Lo segond es l'[[elision]] que demanda de pas prononciar la fin de certanei mots. Enfin, existís de mecanismes d'encaminament que permèton de desplaçar la consonanta finala d'un mot e l'iniciala d'un mot a travèrs la frontiera sillabica. Lei consonantas dau francés son presentadas dins la taula aicí dessota : {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" !&nbsp; ![[Consonanta bilabiala|Bilabiala]] ![[Consonanta labiodentala|Labiodentala]] ![[Consonanta labiopalatala|Labiopalatala]] ![[Consonanta labiovelara|Labiovelara]] ![[Consonanta dentala|Dentala]] ![[Consonanta alveolara|Alveolara]] ![[Consonanta postalveolara|Postalveolara]] ![[Consonanta palatala|Palatala]] ![[Consonanta velara|Velara]] ![[Consonanta uvulara|Uvulara]] |- |'''[[Consonanta occlusiva|Occlusiva]]''' | <center>[[Consonanta occlusiva bilabiala sorda|p]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva bilabiala sonòra|b]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva dentale sorda|t]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva dentala sonòra|d]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva velara sorda|k]]&nbsp; [[Consonanta occlusiva velara sonòra|ɡ]]</center> | &nbsp; |- |'''[[Consonanta nasala|Nasala]]''' | <center>[[Consonanta occlusiva nasala bilabiala sonòra|m]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva nasala dentala sonòraa|n]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva nasala palatala sonòra|{{IPA|ɲ}}]]</center> | <center>[[Consonanta occlusiva nasala velara sonòra|ŋ]]</center> | <center>&nbsp;([[API ʀ|ʀ]])</center> |- |'''[[Consonanta fricativa|Fricativa]]''' | &nbsp; | <center>[[Consonanta fricativa labiodentala sorda|f]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa labiodentala sonòra|v]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta fricativa alveolara sorda|s]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa alveolara sonòra|z]]</center> | <center>[[Consonanta fricativa postalveolara sorda|{{IPA|ʃ}}]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa postalveolara sonòra|{{IPA|ʒ}}]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | <center>([[API χ|χ]]) [[Consonanta fricativa uvulare sonòra|{{IPA|ʁ}}]]<ref>Segon lo locutor, aqueu [[son]] pòu èsser remplaçat per la [[consonanta fricativa uvulara sonòra]] [ʁ], la [[consonanta fricativa uvulara sorda]] [χ], la [[consonanta rotlada uvulara sonòra]] [ʀ], la [[consonanta fricativa velara sorda]] [x], la [[consonanta fricativa velara sonòra]] [ɣ], la [[consonanta rotlada alveolara sonòra]] [r] ò la [[consonanta batuda alveolara sonòra]] [ɾ].</ref></center> |- |'''[[Consonanta espiranta|Espiranta]]''' | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta labiopalatala sonòra|{{IPA|ɥ}}]]</center> | <center>[[Consonanta espiranta labiovelara sonòra|w]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta palatala sonòra|j]]</center> | &nbsp; | &nbsp; |- |'''[[Consonanta laterala|Laterala]]''' | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta laterala alveolara sonòra|l]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |} Lei [[vocala]]s son presentadas dins la taula aicí dessota : {| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em auto 1em auto; border-collapse: collapse; text-align: center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;" | ![[Vocala anteriora|Anteriora]] ![[Vocala centrala|Centrala]] ![[Vocala posteriora|Posteriora]] |- |'''[[Vocala sarrada|Sarrada]]''' | <center>{{API|i}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|y}}</center> | | <center>{{API|u}}</center> |- |'''[[Vocala mieja sarrada|Mieja sarrada]]''' | <center>{{API|e}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|ø}}</center> | | <center>{{API|o}} [[Vocala mejana superiora posteriora arredonida|õ]] |- |'''[[Vocalam mejana|Mejana]]''' | | <center>{{API|ə}}</center> | |- |'''[[Vocala mieja dubèrta|Mieja dubèrta]]''' | <center>{{API|ɛ}}&nbsp;({{API|ɛː}})&nbsp;[[Vocala bassa posteriora non arredonida|ɑ̃]]&nbsp;[[Vocala mejana inferiora anteriora arredonida|œ]]&nbsp;{{API|œ̃}}</center> | | <center>{{API|ɔ}}</center> |- |'''[[Vocala dubèrta|Dubèrta]]''' | <center>{{API|a}}</center> | | <center>{{API|ɑ}}</center> |} === L'ortografia === ==== L'alfabet ==== {{veire|Alfabet francés}} Lo francés s'escriu amb l'[[alfabet latin]] modèrne. Utiliza 26 [[Letra (alfabet)|letra]]s fondamentalas e 16 letras [[Diacritic|diacritadas]] ò ligaturadas. Lei diagramas (ch, ph, ss, gu, ge, ou, ai, eu...) e lei trigramas (oin, eau, ein, ain) son tanben nombrós. {| class="wikitable centre" |+ L’alfabet fondamentau — 26 letras |- | <center>A a</center> || <center>B b</center> || <center>C c</center> || <center>D d</center> || <center>E e</center> || <center>F f</center> | <center>G g</center> || <center>H h</center> || <center>I i</center> || <center>J j</center> || <center>K k</center> || <center>L l</center> || <center>M m</center> |- | <center>N n</center> || <center>O o</center> || <center>P p</center> || <center>Q q</center> || <center>R r</center> || <center>S s</center> | <center>T t</center> || <center>U u</center> || <center>V v</center> || <center>W w</center> || <center>X x</center> || <center>Y y</center> || <center>Z z</center> |} {| class="wikitable centre" |+ L’alfabet pròpri — 16 letras |- | <center>À à</center> || <center> â</center> || <center>Æ æ</center> || <center>Ç ç</center> || <center>É é</center> || <center>È è</center> | <center>Ê ê</center> || <center>Ë ë</center> |- | <center>Î î</center> || <center>Ï ï</center> || <center>Ô ô</center> || <center>Œ œ</center> || <center>Ù ù</center> || <center>Û û</center> | <center>Ü ü</center> || <center>Ÿ ÿ</center> |} La prononciacion dei grafèmas es resumida dins lei doas taulas aiçí dessota : <center> {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" ! b !! c !! ç !! ch !! d !! f !! g !! gn !! gu !! h !! j !! k !! l !! m |- |<center>{{API|b}}</center> |<center>{{API|k}}, {{API|s}}, {{API|ɡ}} </center> |<center>{{API|s}}</center> |<center>{{API|ʃ}}, {{API|k}}</center> |<center>{{API|d}}</center> |<center>{{API|f}}</center> |<center>{{API|ɡ}}, {{API|ʒ}}</center> |<center>{{API|ɲ}}, {{API|ɡn}}</center> |<center>{{API|ɡ}}, {{API|ɡw}}, {{API|gɥ}}</center> | |<center>{{API|ʒ}}</center> |<center>{{API|k}}</center> |<center>{{API|l}}</center> |<center>{{API|m}}</center> |- ! n !! ng !! p !! ph !! q !! qu !! r, rh !! s !! ss !! t, th !! v !! w !! x !! z |- |<center>{{API|n}}</center> |<center>{{API|ŋ}}</center> |<center>{{API|p}}</center> |<center>{{API|f}}</center> |<center>{{API|k}}</center> |<center>{{API|k}}, {{API|kw}}</center> |<center>{{API|ʁ}}, {{API|χ}}</center> |<center>{{API|s}}, {{API|z}}</center> |<center>{{API|s}}</center> |<center>{{API|t̪}}</center> |<center>{{API|v}}</center> |<center>{{API|w}}, {{API|v}}</center> |<center>{{API|ɡz}}, {{API|ks}}, {{API|s}}, {{API|z}}</center> |<center>{{API|z}}</center> |} </center> {| class="wikitable" style="font-family:Lucida Sans Unicode, Segoe UI, Arial Unicode MS, Verdana; margin: 1em auto 1em auto;" !a !â !æ ! !ai !ain, aim !an, am !au !ay |- |/a/, /ɑ/ |/ɑ/ |/e/ | |/e/, /ɛ/ |/ɛ̃/ |/ɑ̃/ |/o/, /ɔ/ |/ɛj/, /aj/, /ɛ/ |- ! e !! ê, è !! é !! eau !! ei !! ein, eim!! en, em!! eu!! |- |/e/, /ə/, /ɛ/, /ø/ |/ɛ/ |/e/ |/o/ |/e/, /ɛ/ |/ɛ̃/ |/ɑ̃/ |/ø/, /œ/ | |- ! i !! !! !! !! !! ien, iem !! in, im !! !! |- |/i/, /j/ | | | | |/jɛ̃/ |/ɛ̃/ | | |- ! o !! ô !! œ !! œu !! oi !! oin !! on, om !! ou !! oy |- |/ɔ/, /o/ |/o/ |/œ/, /e/ |/œ/, /ø/ |/wa/ |/wɛ̃/ |/ɔ̃/ |/u/, /w/ |/waj/ |- ! u !! !! !! !! !! !! un, um, aun !! !! |- |/y/, /ɥ/ | | | | | |/œ̃/ | | |- ! y !! !! !! !! !! yen !! yn, ym !! !! |- |/i/, /j/ | | | | |/jɛ̃/ |/ɛ̃/ | | |} </center> ==== La pontuacion ==== == La frasa simpla == === Generalitats === ==== La frasa ==== ==== Leis elements de la frasa simpla ==== ==== Lei tipes de frasas ==== === Lo nom e lo grop nominau === ==== Lo grop nominau ==== ==== Lei determinants ==== ==== Lo nom ==== ==== Lei pronoms ==== === Lo vèrbe e lo grop verbau === ==== Lei vèrbes ==== ==== Lo classement dei vèrbes ==== ==== La conjugason ==== ==== Lei mòdes e lei temps ==== === L'adjectiu e lo grop adjectivau === ==== Leis adjectius ==== ==== Lo grop adjectivau ==== === Leis elements invariables === ==== Leis advèrbis ==== ==== Lei preposicions ==== ==== Lei conjoncions ==== == La frasa complèxa == === Generalitats === === La relacion d'associacion === === La relacion de dependéncia-subordinacion === == La morfologia e la semantica lexicalas == === L'origina dau lexic === === Elements de morfologia lexicala === === Elements de semantica lexicala === == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Alfabet francés]]. * [[França]]. * [[Francés mejan]]. * [[Francés vièlh]]. * [[Francic]]. * [[Jacobinisme]]. * [[Literatura francesa]]. * [[Ordonança de Villers-Cotterêts]]. </div> === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998). * '''[[francés|(fr)]]''' Gaston Zink, ''Le Moyen français (XIVe et XVe siècles)'', Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 1990. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{DEFAULTSORT:frances}} [[Categoria:Inventari de lengas]] [[Categoria:Lenga romanica]] [[Categoria:Lenga d'Argeria|Francés]] [[Categoria:Lenga de las Antilhas francesas]] [[Categoria:Lenga de Belgica|Francés]] [[Categoria:Lenga de Burkina Faso|Frances]] [[Categoria:Lenga de Canadà|Frances]] [[Categoria:Lenga de Republica de Còngo|Frances]] [[Categoria:Lenga de Republica Democratica de Còngo|Frances]] [[Categoria:Lenga de Còsta d'Evòri|Francés]] [[Categoria:Lenga de Jiboti|Francés]] [[Categoria:Lenga d'Haití|Francés]] [[Categoria:Lenga d'Itàlia|Francés]] [[Categoria:Lenga de Mali|Francés]] [[Categoria:Lenga de Luxemborg|Francés]] [[Categoria:Lenga de Marròc|Francés]] [[Categoria:Lenga de Maurici|Francés]] [[Categoria:Lenga de Mónegue|Francés]] [[Categoria:Lenga de Nòva Caledònia]] [[Categoria:Lenga de Polinesia Francesa]] [[Categoria:Lenga de Senegal|Francés]] [[Categoria:Lenga de Soïssa|Francés]] [[Categoria:Lenga de Chad|Francés]] [[Categoria:Lenga de Tògo|Francés]] [[Categoria:Lenga de Tunisia|Francés]] [[Categoria:Lenga francesa|*]] [[Categoria:Lenga oficiala de l'Union Europèa|Francés]] [[Categoria:Lenga flexionala|Francés]] [[Categoria:Lenga SVO|Francés]] [[Categoria:Francofonia|Francés]] [[Categoria:Valonia]] nnq0fqps0p97v0k3r1jn8pjsxaqfpa4 2339312 2339311 2022-08-28T20:24:44Z Nicolas Eynaud 6858 /* La pontuacion */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{article en construccion}} {{Infobox Lenga | lenga = Français | en occitan = Francés | país = '''[[França]]'''<br />'''[[Canadà]]'''<br />'''[[Belgica]]'''<br />'''[[Soïssa]]'''<br />e 52 autreis estats | regions = '''[[Euròpa Occidentala]]'''<br />'''[[Africa]]'''<br />'''[[Asia]]'''<br />'''[[America]]''' | personas = 274 milions de | n = 11 | tipologia = {{SVO}} {{Tipologia Caen|FRN}} {{Lenga flexionala}} - {{Lenga sillabica}} | familha = [[lengas indoeuropèas]]<br />&nbsp;[[lengas romanicas]]<br />&nbsp;&nbsp;[[galloromanic]]<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[francés]] / [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d{{'}}oïl]] | status = [[França]], [[Soïssa]], 23 autreis estats, l{{'}}[[ONU|Organizacion de las Nacions Unidas]], e l{{'}}[[Union Europèa]] | academia = [[Académie française]],<br />[[DGLF|Délégation générale à la langue française et aux langues de France]],<br />[[Service de la langue française]] (Belgica),<br />[[Office québécois de la langue française]],<br />les Conseils supérieurs de la langue française de France,<br />de Belgique<br />e du Québec | iso-1 = fr | iso-B = fre | iso-T = fra | iso-3 = fra | iso-6 = fra | iso-6P = grnn | grop = [[lengas indoeuropèas|indoeuropèu]] | mòstra = '''<center>Article primier de<br />la Declaracion dei Drechs Umans.</center>''' <br /> '''<center>Article premier</center>''' Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité. | espandida = I (lenga individuala) | tipe = L (lenga viva) }} Lo '''francés''' (nom autoctòn: ''français'' {{IPA|/fʁɑ̃sɛ/}}) es una [[lenga romanica]]. Es la [[lenga]] oficiala de [[França]] e es una dei lengas oficialas de [[Belgica]] ([[Valonia]], [[Brussèlas]]), de [[Canadà]], de [[Soïssa]]. Tanben es lenga oficiala dins certaneis estats non europèus que foguèron a passat temps de colònias francesas o belgas, especialament en [[Africa]]. == Definicions == Dins la classificacion dei lengas romanicas, lo tèrme «francés» pòt prene dos sens completament diferents: * Siá lo '''francés''' es un sinonim de la '''[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d{{'}}oïl]]''' (au singular). Es la concepcion de la romanistica tradicionala. Dins aquela vision, lo francés o lenga d{{'}}oïl es una lenga romanica situada au nòrd dei domenis occitan e francoprovençau. Ansin, lo territòri d{{'}}origina de la lenga francesa compren quasi la mitat nòrd de l{{'}}estat francés (sens lei domenics lingüistics dau [[breton]], de l{{'}}[[alemand]] e dau [[neerlandés]]), la Belgica francofòna ([[Valonia]]), un tròç dau canton de [[Jura (canton)|Jura]] en Soïssa e leis [[illas Normandas]] (possession britanica). * Siá lo '''francés''' es una lenga originària de l{{'}}[[Illa de França]] e fa partida de la familha dei «lengas d{{'}}oïl» (au plurau). Es una concepcion que certanei lingüistas defendon dempuei leis ans 1970. Dins aquela vision, lo francés englobariá pas leis autrei «lengas d{{'}}oïl». == Generalitats == === Istòria === {{veire|Istòria dau francés}} ==== Leis originas dau francés ==== La formacion dau francés vièlh es un procès que sembla durar de la [[Guèrra dei Gàllias|conquista romana]] dau nòrd de [[Gàllia]] au [[sègle X]]. Son element centrau es l'adopcion dau [[latin]] per lei populacions [[Cèltas|celticas]] d'aquel espaci entre la fin dau [[sègle I avC]] e lo [[sègle V apC]]. Aquò donèt naissença a de [[latin vulgar|latins « vulgars »]] e entraïnèt la disparicion dei lengas celticas. Pasmens, aquelei parlars venguèron un [[substrat (lingüistica)|substrat]] dau francés. Ansin, quauquei desenaus de [[mot]]s dau francés modèrne son dirèctament d'origina cèlta<ref>Per exemple, es lo cas de « bouc », « cervoise », « chemin », « chêne », « mouton » ò « ruche ».</ref>. Lei lengas celticas son tanben probablament a l'origina de l'aparicion de la [[vocala]] [y]. Pus tard, après l'afondrament de l'[[Empèri Roman d'Occident]], de [[lengas germanicas]] influencièron aqueu latin popular. Aperaquí 400 mots dau lexic actuau son d'origina germanica<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Sandrine Zufferey e Jacques Moeschler, ''Initiation à la linguistique française'', Armand Colin, 2015.</ref>. Regardan principalament de tèrmes institucionaus, militars e de la vida vidanta<ref>Per exemple, « ban », « chambellan », « étrier », « maréchal », « trève », « fauteuil », « gaufre » ò « jardin ».</ref>. En parallèl, entraïnèron l'adopcion dau son [g], probablament au [[sègle VI]]. D'un biais pus generau, lo [[francic]], la lenga dei [[Francs Salians]], auriá fòrça influenciat la prononciacion dau protofrancés. La [[lenga romanica]] utilizada dins lei [[Juraments d'Estrasborg]] es sovent considerada coma la premiera traça escricha d'aqueu protofrancés<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Bernard Cerquiglini, ''La naissance du français'', Presses universitaires de France, 1991.</ref>. ==== Lo francés vièlh ==== {{veire|Francés vièlh}} [[Fichièr:Ludwigslied Manuscript Valenciennes p. 1+2.jpg|thumb|right|Manuscrit de la ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'' redigit au sègle XIV.]] Lo passatge dau protofrancés au [[francés vièlh]] es pas conegut. Se debanèt probablament durant lo [[sègle IX]] ò lo [[sègle X]] dins lo quadre de la separacion creissenta entre lei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|parlars d'oïl]] e lo rèsta dei [[lengas romanicas]]. La ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'', un tèxte [[religion|religiós]] de la fin dau [[sègle IX]], es un exemple d'aquela diferenciacion<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Xavier Darcos, ''Histoire de la littérature française'', Hachette, coll. « Faire le point », 1992, p. 25.</ref>. Lo francés vièlh foguèt parlat fins au [[sègle XIII]] ò [[sègle XIV|XIV]]. Conoguèt tres evolucions majoras. La premiera es una evolucion fonetica. Ansin, plusors grops de [[consonanta]]s a l'interior ò a la fin dei [[mot]]s dispareguèron ò se transformèron. Per exemple, lo t intervocalic e lo s interior davant consonanta dispareguèron<ref>Per exemple, ''vita'' venguèt ''vie'' e ''festa'' venguèt ''fete''.</ref>. Per lei [[vocala]]s, son evolucion despendeguèt de la plaça de l'[[accent tonic]] dins lo [[mot]]. Dins la màger part dei cas, aquò menèt a la disparicion dei vocalas finalas que portavan pas l'accent<ref>Per exemple, ''murus'' venguèt ''mur''.</ref>. Aquelei transformacions fonologicas aguèron de consequéncias importantas sus la sintaxi. D'efiech, la disparicion dei vocalas e dei consonantas finalas entraïnèt la disparicion de la marca dei cas, es a dire de la basa dei declinasons. Lo nombre de cas passèt donc de sièis (en [[latin]]) a dos : un cas « subjècte » que correspondiá au nominatiu e au vocatiu dau [[latin]] e un cas « regim », eissit de l'accusatiu, que podiá s'aplicar a totei leis autrei cas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998), pp. 20-21.</ref>. Per compensar aquela alteracion de la [[gramatica]] latina, l'utilizacion d'[[article (gramatica)|articles]] e de [[preposicion (gramatica)|preposicions]] se generalizèt pauc a pauc per indicar lei foncions. Ansin, l'òrdre dei [[mot]]s dins la [[frasa]] evolucionèt lentament per privilegiar l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte. Enfin, es durant aqueu periòde que la [[negacion]] ''ne'' comencèt d'èsser doblada per ''pas'' ò ''point''. La tresena evolucion importanta dau periòde de desvolopament dau [[francés vièlh]] es la fragmentacion de l'espaci lingüistic dei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lengas d'oïl]]. Aquò es una consequéncia de la fragmentacion de la societat durant la premiera partida de l'èra [[feudalitat|feudala]]. Pasmens, a l'escala dei fèus pus importants, existiá de factors d'unitat coma lo poder senhorau (lo rèi dei Francs dins lo cas de [[París]] e d'[[Orleans]]), la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] e la [[borgesiá]] naissenta. Aquò permetèt probablament l'unificacion dau parlar de [[París]] e de sa region. De mai, donèt un certan prestigi a la [[lenga]] coma o mòstra son utilizacion per [[Marco Polo]] dins la redaccion dau ''[[Lo Libre dei Meravilhas|Libre dei Meravilhas]]''<ref>D'efiech, l'escrivan [[Rustichello da Pisa]], que metèt en forma lei racòntes de [[Marco Polo]], escriviá en francés</ref>. ==== Lo francés mejan ==== [[Fichièr:Villers-Cot.jpg|thumb|right|Premiera pagina de l'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]].]] {{veire|Francés mejan}} Lo [[francés mejan]] es la forma dau francés parlat entre lei sègles XIV e XVI. Es marcat per l'abandon totau dau sistèma de declinason, evolucion que renforcèt lo ròtle dei [[preposicion (gramatica)|preposicions]] e l'adopcion de l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte dins la construccion de la [[frasa]]. Pasmens, lei transformacions pus importantas d'aqueu periòde regardèron lo vocabulari. D'efiech, per enrichir la [[lenga]], de letruts coma leis autors de la [[Pleïada]] imaginèron de [[mot]]s novèus en empruntant de tèrmes eissits dau [[latin]], dau [[grèc]] e dei lengas vesinas (autrei lengas d'oïl, [[occitan]]...). L'[[ortografia]] dei mots comencèt de se fixar e l'influéncia dau [[latin]] entraïnèt la restauracion de [[consonanta]]s [[etimologia|etimologicas]] abandonadas per lo [[francés vièlh]]<ref>Per exemple, ''bele'' venguèt ''belle'' (latin ''bella''), ''flama'' venguèt ''flamme'' (latin ''flamma'').</ref>. Lo h iniciau foguèt tanben apondut per destriar certanei mots començant per una u ò una v<ref>Per exemple, ''huître'' e ''vitre''.</ref>. D'efiech, aquelei letras èran encara relativament pròchas, çò qu'entraïna de riscs de confusion. Enfin, a la fin dau sègle XVI, apareguèt la [[cedilha]] e leis accents<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Auguste Bernard, « Du premier emploi dans l’imprimerie et dans la langue française, de l’apostrophe, de l’accent et de la cédille », ''Bulletin du bibliophile belge'', 1837.</ref>. Lo periòde dau [[francés mejan]] foguèt tanben aqueu dau començament de sa difusion organizada a l'ensemble dau territòri francés per leis autoritats centralas. L'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]], signada en [[1539]], es l'eveniment fondator d'aquela [[politica]]. Ordonèt d'utilizar lo francés dins totei lei tèxtes oficiaus e juridics. Se la feblessa dau poder reiau limitèt son aplicacion efectiva, l'ordonança marquèt lo començament dau declin de l'usatge dau [[latin]], de l'[[occitan]] e deis autrei parlars d'oïl dins leis afaires dau Reiaume. D'un biais pus marginau, la [[Reforma]] favorizèt egalament aquela evolucion car lo francés foguèt la lenga privilegiada per lei [[Protestantisme|protestants]]. ==== L'estructuracion dau francés per la monarquia ==== Durant lei sègles XVII e XVIII, lo francés foguèt l'objècte d'una importanta activitat de codificacion encoratjada per la [[monarquia]]. Coma durant l'epòca dau [[francés mejan]], leis escrivans tenguèron un ròtle centrau dins aqueleis evolucions. Pasmens, lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]] creèt en [[1643]] una institucion [[estat]]ala, l'[[Acadèmia Francesa]], per leis enquadrar. En parallèl, de letruts, coma [[François de Malherbe]] ([[1555]]-[[1628]]) e [[Nicolas Boileau]] ([[1636]]-[[1711]]), estudièron l'estile de la [[lenga]] e prepausèron de formas per eliminar lei [[mot]]s jutjats « bas » ò « vulgars »<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Marcel Hervier, ''L'Art Poétique de Boileau, étude et analyse'', Chefs-d'œuvre de la littérature expliqués, Mellottée, 1948, pp. 213-219.</ref>. Plusors [[diccionari]]s e [[gramatica]]s foguèron tanben publicats a partir de la fin dau sègle XVII. Gràcias au prestigi e au poder dau rèi de [[Reiaume de França|França]], lo francés se difusèt aisament dins lei corts deis autreis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]]. Venguèt ansin la [[lenga]] deis elèits occidentaus fins au sègle XX. ==== La politica lingüistica deis autoritats republicanas ==== [[Fichièr:Petit-larousse-1905.jpg|thumb|right|[[Diccionari]] francés de [[1905]].]] La [[Revolucion Francesa]] aguèt d'efiechs majors sus lo francés. D'efiech, après quauqueis esitacions<ref>Au començament dau periòde revolucionari, plusors tèxtes foguèron [[traduccion|traduchs]] dins plusors lengas parladas dins lo Reiaume.</ref>, lei revolucionaris decidèron d'adoptar lo francés coma la [[lenga]] de la [[republica]] segon una vision novèla de la relacion entre la [[lenga]], la [[Nacion]] e lo [[pòble]]. Ansin, se metèt pauc a pauc en plaça una [[politica]] [[centralisme|centralista]] de difusion dau francés dins l'ensemble dau territòri francés. Lo desvolopament de l'[[escòla]] foguèt un instrument major d'aquela [[politica]]. Privada d'usatges oficiaus dempuei de sègles, lei [[lenga regionala|lengas « regionalas »]] comencèron de declinar en despiech de son utilizacion per mai d'un movement antirevolucionari (en particular, la [[Glèisa Catolica|Glèisa]]). Pasmens, aquela evolucion foguèt lenta. Dins son discors dau 6 de junh de [[1794]], l'[[abat Grégoire]] presentèt ansin una carta lingüistica de [[França]] marcada per la diversitat dei parlars. De mai, segon son estimacion, solament tres milions de Francés parlavan corrèctament la lenga de la republica (sus una populacion totala de 25 milions)<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michèle Perret, ''La langue de la liberté, éloge de l'abbé Grégoire, Mémoire de la société néophilologique de Helsinki (LXXVII), Du côté des langues romanes, mélanges en l'honneur de Juhani Härmä'', 2009, pp. 221-232.</ref>. A partir de la segonda mitat dau sègle XIX, la lucha per impausar lo francés venguèt un enjòc centrau dins lo modernizacion dau [[país]] per leis elèits de la III{{a}} Republica. L'ensenhament public, laïc e obligatòri e la [[conscripcion]] foguèron dos deis elements decisius d'aqueu combat. De còps, per rompre lei resisténcias pus fòrtas, de metòdes de repression lingüistica pus actius foguèron tanben més en plaça (qualificacion de « patés », fenomèn de [[vergonha (lingüicidi)|vergonha]], diccionaris de « regionalismes » erronèus en francés... etc.<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Georges Labouysse dins ''Histoire de France: L'Imposture. Mensonges et manipulations de l'Histoire officielle'', IEO Editions, pp. 90–92.</ref>). Ansin, entre [[1880]] e [[1940]], la màger part dei Francés adoptèron lo francés coma lenga de la vida vidanta. En parallèl, la [[colonialisme|colonizacion]] difusèt lo francés au sen d'una partida deis elèits [[Africa|africans]] e [[Indochina|indochinés]]. ==== Lo francés modèrne ==== Lo francés modèrne es aparegut durant lo sègle XVIII. Pasmens, dempuei aquela epòca, a conegut fòrça evolucions. Au nivèu internacionau, demorèt la lenga deis elèits fins a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Uei, es largament remplaçat per l'[[anglés]] dins aqueu ròtle. Pasmens, en despiech dau declin continú de la poissança francesa dins lo mond, garda un estatut important sus la [[planeta]]. Au nivèu dau lexic, la difusion vèrs d'autrei regions e la concurréncia amb l'[[anglés]] favorizèt l'adopcion d'emprunts a plusors lengas. Per exemple, ''pastis'' ò ''pitchoun'' vènon de l'[[occitan]]. Dins aquò, la lenga premiera deis emprunts es l'[[anglés]] en causa dau ròtle centrau d'aquela lenga dins la [[cultura]] mondialas e lei [[sciéncia]]s modèrnas (''firewall'', ''software'', ''cool'', ''show'', ''star'', ''basket''...). Au nivèu de la [[gramatica]], la lenga contunia de se simplificar amb la disparicion dau [[l'imperfach dau subjonctiu]] dins la lenga orala e la [[Cicle de Jespersen|disparicion en cors]] de la particula negativa ''ne'' dins la lenga orala. === Estatut e preséncia dins lo mond === ==== Dialèctes e nombre de locutors ==== Dins leis [[ans 2010]], lo francés èra parlat per 321 milions de personas dins lo mond<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Organisation internationale de la francophonie, La langue française dans le monde 2015-2018, Gallimard, 2019, p. 38.</ref>. Cinquena [[lenga]] pus parlada après l'[[anglés]], lo [[mandarin]], l'[[indi (lenga)|indi]] e lo [[espanhòu|castelhan]], èra una lenga en creissenta fòrta gràcias au dinamisme [[demografia|demografic]] dei populacions francofònas d'[[Africa]]. Segon d'estimacions, lo nombre de locutors deuriá se situar entre 368 milions e 1,2 miliards en [[2060]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Un milliard de francophones en 2060 », ''Le Figaro'', 20 de març de 2013.</ref>. De mai, consequéncia de l'[[Empèri Coloniau Francés|expansion coloniala francés]], lo francés es l'unica lenga actuala – amb l'[[anglés]] – qu'es parlada sus totei lei [[continent]]s. Per aquela rason, lo francés comprèn plusors ensembles [[dialècte|dialectaus]]. En [[Euròpa]], se tròban lo [[francés septentrionau]] que s'estend sus la màger part de l'[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|espaci d'oïl]], lo [[francés meridionau]] qu'es parlat dins l'espaci [[occitan]] e lei formas dau francés parladas en [[Belgica]] e en [[Soïssa]]. En [[America]], cada zòna de colonizacion desvolopèt lo sieu dialècte. Lei pus importants dins lo mond actuau son [[Quebèc]], leis [[Antilhas]] e [[Guaiana]]. Pasmens, existís de dialèctes parlats per de comunautats pus reduchas en [[Acàdia]], en [[Nòva Anglatèrra]] e en [[Loïsiana]]. En [[Asia]] e en [[Oceania]], la formacion de dialèctes foguèt favorizada per l'alunchament dei possessions francesas ([[Liban]], [[Pondicherry]], [[Indochina Francesa]], [[Nòva Caledònia]] e lei diferentei regions de la [[Polinesia Francesa]]). Enfin, la division dialectau en [[Africa]] es fòrça complèxa. Dins la màger part dei classificacions, es simplificada en considerant tres ensembles majors centrats sus [[Magrèb]], sus l'[[Africa Negra]] e sus lei territòris francofòns de l'[[Ocean Indian]]. [[Fichièr:Francés - Dialèctes principaus dau francés.png|thumb|center|800px|<center>Dialèctes principaus dau francés.</center>]] En [[Occitània]], lo francés parlat coneis de varietats diferentas<ref>[[Robèrt Lafont]], ''Pour retrousser la diglossie'', ''Lengas'', 1984, 15 [reeditat dins: LAFONT Robert (1997) ''Quarante ans de sociolinguistique à la périphérie'', coll. Sociolinguistique, L’Harmattan, pp. 189-223]</ref>: * Lo [[francitan]] es una varietat de francés popular que conten fòrça elements d{{'}}origina occitana dins la fonetica (« accent » occitan), lo lexic e la sintaxi. * Lo [[francés meridionau]] es una varietat de francés estandard que se distinguís solament per una fonetica d{{'}}origina occitana (« accent » occitan) e per una lectura occitanizada e artificiala de l{{'}}ortografia francesa. En particular, consistís a prononciar {{IPA|[ə]}} la letra finala ''-e'', qu{{'}}es normalament muda dins la fonetica francesa d{{'}}origina. * Lo [[francés colloquiau importat]] es lo francés popular importat de la zona d{{'}}origina dau francés : a ges de traças d{{'}}occitan. * Lo [[francés oficiau]] es la varietat pus estandard, pus formala e pus academica dau francés, amb una fonetica francesa normala, sens « accent » occitan. Dempuei lo sègle XX, lo francitan e lo francés meridionau recuelan progressivament e laissan de mai en mai de plaça au francés colloquiau importat e au francés oficiau. Aquò mena lei practicas lingüisticas en Occitània vèrs una uniformizacion creissenta au profiech dau francés estandard e vèrs una pèrda dei traças de l{{'}}occitan. ==== Estatut dins lo mond ==== Lo francés es una lenga majora dau mond modèrne amb un estatut d'oficialitat ò de cooficialitat dins 29 [[país]] (en [[2022]]). De mai, es considerat coma una lenga de cultura, d'educacion ò d'afaires dins plusors país que li reconeisson ges d'estatut particular ([[Argeria]], [[Tunisia]], [[Romania]]...). Es tanben [[lenga oficiala]] de plusors organizacions internacionalas importantas coma lei [[ONU|Nacions Unidas]], l'[[Organizacion dau Tractat de l'Atlantic Nòrd]], l'[[Organizacion Mondiala dau Comèrci]], l'[[Union Africana]] ò lo [[Crotz Roja|Movement Internacionau de la Crotz Roja]]. [[image:Map-Francophone World.svg|thumb|center|800px|'''La lenga francesa dins lo mond''' <br />Blau encre: lenga de la majoritat de la populacion;<br /> Blau: lenga administrativa ;<br /> Blau clar: lenga de cultura ;<br /> Verd: minoritats francofònas.]] === Organismes de regulacion === [[Fichièr:French Institute, Paris 2014 002.jpg|thumb|right|Creada en [[1634]] per [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|Richelieu]], l'[[Acadèmia Francesa]] es lo pus famós organisme de regulacion dau francés.]] Lo francés a fòrça organismes de regulacion que s'organizan entre elei per codificar la [[lenga]]. La pus coneguda es l'[[Acadèmia Francesa]] qu'es egalament la pus vièlha. Fondada per lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]], èra encargada de gerir lo francés dins lo quadre fixat per la monarquia. Dissòuta per la [[Revolucion Francesa]], foguèt restaurada per [[Napoleon Bonaparte]] mai tornèt trobar pas son poder de decision lingüistic. Pasmens, en causa de son prestigi, demorèt una institucion influenta e una partida de sei sòcis participan ais institucions actualas d'estandardizacion dau francés. Uei, l'organisme decisionau pus important es la [[Delegacion Generala a la Lenga Francesa e ai Lengas de França]] qu'es sota l'autoritat dau [[govèrn]] de [[França]]. En particular, es l'autoritat de referéncia que pòu crear de mots novèus « oficiaus ». Trabalha generalament en cooperacion amb leis organismes similars creats per d'autreis [[Estat]]s francofòns coma la [[Direccion de la Lenga Francesa]] ([[Belgica]]), l'[[Ofici Quebequés de la Lenga Francesa]] ([[Quebèc]]) ò la [[Delegacion a la Lenga Francesa]] ([[Soïssa]]). Au nivèu internacionau, existís una organizacion, l'[[Organizacion Internacionala de la Francofonia]] (OIF), que son ròtle es de promòure l'usatge dau francés dins lo mond. Aqueu ròtle deis institucions estatalas es liat a l'aspècte « sabent » dau francés. D'efiech, dempuei leis esfòrç de codificacion iniciats per la [[monarquia]], la [[tradicion]] es de crear lei mots de la lenga a partir de tèrmes [[latin]]s ò [[grèc]]s. Aquò necessita donc sovent de realizar de recèrcas. La creacion oficiala de mots es donc reservada a un elèit reduch. Pasmens, dins lei fachs, fòrça mots son dirèctament creats ò empruntats a d'autrei parlars per lei locutors. Lei tèrmes prepausats per leis institucions oficialas son alora rarament utilizats. == La fonetica e l'escritura == === La fonetica e la fonologia === Segon lo biais de comptar, lo francés a entre 20 e 22 [[consonanta]]s e entre 13 e 17 [[vocala]]s. Entre sei caracteristicas fonologicas pus caracteristicas, figuran lo [[son]] r uvular, la preséncia de [[vocala nasala|vocalas nasalas]] e l'existéncia de tres procès capables d'afectar la fin dei mots. Lo premier es la [[liason (gramatica)|liason]] que regarda la prononciacion de la consonanta finala d'un mot seguit per un mot començant per una [[vocala]]. Lo segond es l'[[elision]] que demanda de pas prononciar la fin de certanei mots. Enfin, existís de mecanismes d'encaminament que permèton de desplaçar la consonanta finala d'un mot e l'iniciala d'un mot a travèrs la frontiera sillabica. Lei consonantas dau francés son presentadas dins la taula aicí dessota : {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" !&nbsp; ![[Consonanta bilabiala|Bilabiala]] ![[Consonanta labiodentala|Labiodentala]] ![[Consonanta labiopalatala|Labiopalatala]] ![[Consonanta labiovelara|Labiovelara]] ![[Consonanta dentala|Dentala]] ![[Consonanta alveolara|Alveolara]] ![[Consonanta postalveolara|Postalveolara]] ![[Consonanta palatala|Palatala]] ![[Consonanta velara|Velara]] ![[Consonanta uvulara|Uvulara]] |- |'''[[Consonanta occlusiva|Occlusiva]]''' | <center>[[Consonanta occlusiva bilabiala sorda|p]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva bilabiala sonòra|b]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva dentale sorda|t]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva dentala sonòra|d]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva velara sorda|k]]&nbsp; [[Consonanta occlusiva velara sonòra|ɡ]]</center> | &nbsp; |- |'''[[Consonanta nasala|Nasala]]''' | <center>[[Consonanta occlusiva nasala bilabiala sonòra|m]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva nasala dentala sonòraa|n]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva nasala palatala sonòra|{{IPA|ɲ}}]]</center> | <center>[[Consonanta occlusiva nasala velara sonòra|ŋ]]</center> | <center>&nbsp;([[API ʀ|ʀ]])</center> |- |'''[[Consonanta fricativa|Fricativa]]''' | &nbsp; | <center>[[Consonanta fricativa labiodentala sorda|f]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa labiodentala sonòra|v]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta fricativa alveolara sorda|s]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa alveolara sonòra|z]]</center> | <center>[[Consonanta fricativa postalveolara sorda|{{IPA|ʃ}}]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa postalveolara sonòra|{{IPA|ʒ}}]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | <center>([[API χ|χ]]) [[Consonanta fricativa uvulare sonòra|{{IPA|ʁ}}]]<ref>Segon lo locutor, aqueu [[son]] pòu èsser remplaçat per la [[consonanta fricativa uvulara sonòra]] [ʁ], la [[consonanta fricativa uvulara sorda]] [χ], la [[consonanta rotlada uvulara sonòra]] [ʀ], la [[consonanta fricativa velara sorda]] [x], la [[consonanta fricativa velara sonòra]] [ɣ], la [[consonanta rotlada alveolara sonòra]] [r] ò la [[consonanta batuda alveolara sonòra]] [ɾ].</ref></center> |- |'''[[Consonanta espiranta|Espiranta]]''' | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta labiopalatala sonòra|{{IPA|ɥ}}]]</center> | <center>[[Consonanta espiranta labiovelara sonòra|w]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta palatala sonòra|j]]</center> | &nbsp; | &nbsp; |- |'''[[Consonanta laterala|Laterala]]''' | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta laterala alveolara sonòra|l]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |} Lei [[vocala]]s son presentadas dins la taula aicí dessota : {| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em auto 1em auto; border-collapse: collapse; text-align: center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;" | ![[Vocala anteriora|Anteriora]] ![[Vocala centrala|Centrala]] ![[Vocala posteriora|Posteriora]] |- |'''[[Vocala sarrada|Sarrada]]''' | <center>{{API|i}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|y}}</center> | | <center>{{API|u}}</center> |- |'''[[Vocala mieja sarrada|Mieja sarrada]]''' | <center>{{API|e}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|ø}}</center> | | <center>{{API|o}} [[Vocala mejana superiora posteriora arredonida|õ]] |- |'''[[Vocalam mejana|Mejana]]''' | | <center>{{API|ə}}</center> | |- |'''[[Vocala mieja dubèrta|Mieja dubèrta]]''' | <center>{{API|ɛ}}&nbsp;({{API|ɛː}})&nbsp;[[Vocala bassa posteriora non arredonida|ɑ̃]]&nbsp;[[Vocala mejana inferiora anteriora arredonida|œ]]&nbsp;{{API|œ̃}}</center> | | <center>{{API|ɔ}}</center> |- |'''[[Vocala dubèrta|Dubèrta]]''' | <center>{{API|a}}</center> | | <center>{{API|ɑ}}</center> |} === L'ortografia === ==== L'alfabet ==== {{veire|Alfabet francés}} Lo francés s'escriu amb l'[[alfabet latin]] modèrne. Utiliza 26 [[Letra (alfabet)|letra]]s fondamentalas e 16 letras [[Diacritic|diacritadas]] ò ligaturadas. Lei diagramas (ch, ph, ss, gu, ge, ou, ai, eu...) e lei trigramas (oin, eau, ein, ain) son tanben nombrós. {| class="wikitable centre" |+ L’alfabet fondamentau — 26 letras |- | <center>A a</center> || <center>B b</center> || <center>C c</center> || <center>D d</center> || <center>E e</center> || <center>F f</center> | <center>G g</center> || <center>H h</center> || <center>I i</center> || <center>J j</center> || <center>K k</center> || <center>L l</center> || <center>M m</center> |- | <center>N n</center> || <center>O o</center> || <center>P p</center> || <center>Q q</center> || <center>R r</center> || <center>S s</center> | <center>T t</center> || <center>U u</center> || <center>V v</center> || <center>W w</center> || <center>X x</center> || <center>Y y</center> || <center>Z z</center> |} {| class="wikitable centre" |+ L’alfabet pròpri — 16 letras |- | <center>À à</center> || <center> â</center> || <center>Æ æ</center> || <center>Ç ç</center> || <center>É é</center> || <center>È è</center> | <center>Ê ê</center> || <center>Ë ë</center> |- | <center>Î î</center> || <center>Ï ï</center> || <center>Ô ô</center> || <center>Œ œ</center> || <center>Ù ù</center> || <center>Û û</center> | <center>Ü ü</center> || <center>Ÿ ÿ</center> |} La prononciacion dei grafèmas es resumida dins lei doas taulas aiçí dessota : <center> {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" ! b !! c !! ç !! ch !! d !! f !! g !! gn !! gu !! h !! j !! k !! l !! m |- |<center>{{API|b}}</center> |<center>{{API|k}}, {{API|s}}, {{API|ɡ}} </center> |<center>{{API|s}}</center> |<center>{{API|ʃ}}, {{API|k}}</center> |<center>{{API|d}}</center> |<center>{{API|f}}</center> |<center>{{API|ɡ}}, {{API|ʒ}}</center> |<center>{{API|ɲ}}, {{API|ɡn}}</center> |<center>{{API|ɡ}}, {{API|ɡw}}, {{API|gɥ}}</center> | |<center>{{API|ʒ}}</center> |<center>{{API|k}}</center> |<center>{{API|l}}</center> |<center>{{API|m}}</center> |- ! n !! ng !! p !! ph !! q !! qu !! r, rh !! s !! ss !! t, th !! v !! w !! x !! z |- |<center>{{API|n}}</center> |<center>{{API|ŋ}}</center> |<center>{{API|p}}</center> |<center>{{API|f}}</center> |<center>{{API|k}}</center> |<center>{{API|k}}, {{API|kw}}</center> |<center>{{API|ʁ}}, {{API|χ}}</center> |<center>{{API|s}}, {{API|z}}</center> |<center>{{API|s}}</center> |<center>{{API|t̪}}</center> |<center>{{API|v}}</center> |<center>{{API|w}}, {{API|v}}</center> |<center>{{API|ɡz}}, {{API|ks}}, {{API|s}}, {{API|z}}</center> |<center>{{API|z}}</center> |} </center> {| class="wikitable" style="font-family:Lucida Sans Unicode, Segoe UI, Arial Unicode MS, Verdana; margin: 1em auto 1em auto;" !a !â !æ ! !ai !ain, aim !an, am !au !ay |- |/a/, /ɑ/ |/ɑ/ |/e/ | |/e/, /ɛ/ |/ɛ̃/ |/ɑ̃/ |/o/, /ɔ/ |/ɛj/, /aj/, /ɛ/ |- ! e !! ê, è !! é !! eau !! ei !! ein, eim!! en, em!! eu!! |- |/e/, /ə/, /ɛ/, /ø/ |/ɛ/ |/e/ |/o/ |/e/, /ɛ/ |/ɛ̃/ |/ɑ̃/ |/ø/, /œ/ | |- ! i !! !! !! !! !! ien, iem !! in, im !! !! |- |/i/, /j/ | | | | |/jɛ̃/ |/ɛ̃/ | | |- ! o !! ô !! œ !! œu !! oi !! oin !! on, om !! ou !! oy |- |/ɔ/, /o/ |/o/ |/œ/, /e/ |/œ/, /ø/ |/wa/ |/wɛ̃/ |/ɔ̃/ |/u/, /w/ |/waj/ |- ! u !! !! !! !! !! !! un, um, aun !! !! |- |/y/, /ɥ/ | | | | | |/œ̃/ | | |- ! y !! !! !! !! !! yen !! yn, ym !! !! |- |/i/, /j/ | | | | |/jɛ̃/ |/ɛ̃/ | | |} </center> ==== La pontuacion e la tipografia ==== Lo francés utiliza la [[pontuacion]] en vigor dins lei parlars qu'utilizan l'[[alfabet latin]]. Es a dire que lo [[ponch (pontuacion)|ponch]] (.) e la [[virgula]] (,) i tènon un ròtle centrau. La particularitat principala de la pontuacion francesa es l'usatge dei [[vergueta|verguetas francesas]] (« »). Lei règlas de [[tipografia]] dau francés presentan de diferéncias amb lei règlas en vigor dins lei país anglosaxons e dins d'autrei país latins. En particular, d'espacis son inserits avans lei simbòls de pontuacion compausats de dos elements (per exemple, avans un [[ponch-virgula]]). == La frasa simpla == === Generalitats === ==== La frasa ==== ==== Leis elements de la frasa simpla ==== ==== Lei tipes de frasas ==== === Lo nom e lo grop nominau === ==== Lo grop nominau ==== ==== Lei determinants ==== ==== Lo nom ==== ==== Lei pronoms ==== === Lo vèrbe e lo grop verbau === ==== Lei vèrbes ==== ==== Lo classement dei vèrbes ==== ==== La conjugason ==== ==== Lei mòdes e lei temps ==== === L'adjectiu e lo grop adjectivau === ==== Leis adjectius ==== ==== Lo grop adjectivau ==== === Leis elements invariables === ==== Leis advèrbis ==== ==== Lei preposicions ==== ==== Lei conjoncions ==== == La frasa complèxa == === Generalitats === === La relacion d'associacion === === La relacion de dependéncia-subordinacion === == La morfologia e la semantica lexicalas == === L'origina dau lexic === === Elements de morfologia lexicala === === Elements de semantica lexicala === == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Alfabet francés]]. * [[França]]. * [[Francés mejan]]. * [[Francés vièlh]]. * [[Francic]]. * [[Jacobinisme]]. * [[Literatura francesa]]. * [[Ordonança de Villers-Cotterêts]]. </div> === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998). * '''[[francés|(fr)]]''' Gaston Zink, ''Le Moyen français (XIVe et XVe siècles)'', Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 1990. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{DEFAULTSORT:frances}} [[Categoria:Inventari de lengas]] [[Categoria:Lenga romanica]] [[Categoria:Lenga d'Argeria|Francés]] [[Categoria:Lenga de las Antilhas francesas]] [[Categoria:Lenga de Belgica|Francés]] [[Categoria:Lenga de Burkina Faso|Frances]] [[Categoria:Lenga de Canadà|Frances]] [[Categoria:Lenga de Republica de Còngo|Frances]] [[Categoria:Lenga de Republica Democratica de Còngo|Frances]] [[Categoria:Lenga de Còsta d'Evòri|Francés]] [[Categoria:Lenga de Jiboti|Francés]] [[Categoria:Lenga d'Haití|Francés]] [[Categoria:Lenga d'Itàlia|Francés]] [[Categoria:Lenga de Mali|Francés]] [[Categoria:Lenga de Luxemborg|Francés]] [[Categoria:Lenga de Marròc|Francés]] [[Categoria:Lenga de Maurici|Francés]] [[Categoria:Lenga de Mónegue|Francés]] [[Categoria:Lenga de Nòva Caledònia]] [[Categoria:Lenga de Polinesia Francesa]] [[Categoria:Lenga de Senegal|Francés]] [[Categoria:Lenga de Soïssa|Francés]] [[Categoria:Lenga de Chad|Francés]] [[Categoria:Lenga de Tògo|Francés]] [[Categoria:Lenga de Tunisia|Francés]] [[Categoria:Lenga francesa|*]] [[Categoria:Lenga oficiala de l'Union Europèa|Francés]] [[Categoria:Lenga flexionala|Francés]] [[Categoria:Lenga SVO|Francés]] [[Categoria:Francofonia|Francés]] [[Categoria:Valonia]] f7uiiesczah2wzbennm8yr5jfpdz6w3 2339314 2339312 2022-08-28T20:32:14Z Nicolas Eynaud 6858 /* La frasa */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{article en construccion}} {{Infobox Lenga | lenga = Français | en occitan = Francés | país = '''[[França]]'''<br />'''[[Canadà]]'''<br />'''[[Belgica]]'''<br />'''[[Soïssa]]'''<br />e 52 autreis estats | regions = '''[[Euròpa Occidentala]]'''<br />'''[[Africa]]'''<br />'''[[Asia]]'''<br />'''[[America]]''' | personas = 274 milions de | n = 11 | tipologia = {{SVO}} {{Tipologia Caen|FRN}} {{Lenga flexionala}} - {{Lenga sillabica}} | familha = [[lengas indoeuropèas]]<br />&nbsp;[[lengas romanicas]]<br />&nbsp;&nbsp;[[galloromanic]]<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[francés]] / [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d{{'}}oïl]] | status = [[França]], [[Soïssa]], 23 autreis estats, l{{'}}[[ONU|Organizacion de las Nacions Unidas]], e l{{'}}[[Union Europèa]] | academia = [[Académie française]],<br />[[DGLF|Délégation générale à la langue française et aux langues de France]],<br />[[Service de la langue française]] (Belgica),<br />[[Office québécois de la langue française]],<br />les Conseils supérieurs de la langue française de France,<br />de Belgique<br />e du Québec | iso-1 = fr | iso-B = fre | iso-T = fra | iso-3 = fra | iso-6 = fra | iso-6P = grnn | grop = [[lengas indoeuropèas|indoeuropèu]] | mòstra = '''<center>Article primier de<br />la Declaracion dei Drechs Umans.</center>''' <br /> '''<center>Article premier</center>''' Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité. | espandida = I (lenga individuala) | tipe = L (lenga viva) }} Lo '''francés''' (nom autoctòn: ''français'' {{IPA|/fʁɑ̃sɛ/}}) es una [[lenga romanica]]. Es la [[lenga]] oficiala de [[França]] e es una dei lengas oficialas de [[Belgica]] ([[Valonia]], [[Brussèlas]]), de [[Canadà]], de [[Soïssa]]. Tanben es lenga oficiala dins certaneis estats non europèus que foguèron a passat temps de colònias francesas o belgas, especialament en [[Africa]]. == Definicions == Dins la classificacion dei lengas romanicas, lo tèrme «francés» pòt prene dos sens completament diferents: * Siá lo '''francés''' es un sinonim de la '''[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d{{'}}oïl]]''' (au singular). Es la concepcion de la romanistica tradicionala. Dins aquela vision, lo francés o lenga d{{'}}oïl es una lenga romanica situada au nòrd dei domenis occitan e francoprovençau. Ansin, lo territòri d{{'}}origina de la lenga francesa compren quasi la mitat nòrd de l{{'}}estat francés (sens lei domenics lingüistics dau [[breton]], de l{{'}}[[alemand]] e dau [[neerlandés]]), la Belgica francofòna ([[Valonia]]), un tròç dau canton de [[Jura (canton)|Jura]] en Soïssa e leis [[illas Normandas]] (possession britanica). * Siá lo '''francés''' es una lenga originària de l{{'}}[[Illa de França]] e fa partida de la familha dei «lengas d{{'}}oïl» (au plurau). Es una concepcion que certanei lingüistas defendon dempuei leis ans 1970. Dins aquela vision, lo francés englobariá pas leis autrei «lengas d{{'}}oïl». == Generalitats == === Istòria === {{veire|Istòria dau francés}} ==== Leis originas dau francés ==== La formacion dau francés vièlh es un procès que sembla durar de la [[Guèrra dei Gàllias|conquista romana]] dau nòrd de [[Gàllia]] au [[sègle X]]. Son element centrau es l'adopcion dau [[latin]] per lei populacions [[Cèltas|celticas]] d'aquel espaci entre la fin dau [[sègle I avC]] e lo [[sègle V apC]]. Aquò donèt naissença a de [[latin vulgar|latins « vulgars »]] e entraïnèt la disparicion dei lengas celticas. Pasmens, aquelei parlars venguèron un [[substrat (lingüistica)|substrat]] dau francés. Ansin, quauquei desenaus de [[mot]]s dau francés modèrne son dirèctament d'origina cèlta<ref>Per exemple, es lo cas de « bouc », « cervoise », « chemin », « chêne », « mouton » ò « ruche ».</ref>. Lei lengas celticas son tanben probablament a l'origina de l'aparicion de la [[vocala]] [y]. Pus tard, après l'afondrament de l'[[Empèri Roman d'Occident]], de [[lengas germanicas]] influencièron aqueu latin popular. Aperaquí 400 mots dau lexic actuau son d'origina germanica<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Sandrine Zufferey e Jacques Moeschler, ''Initiation à la linguistique française'', Armand Colin, 2015.</ref>. Regardan principalament de tèrmes institucionaus, militars e de la vida vidanta<ref>Per exemple, « ban », « chambellan », « étrier », « maréchal », « trève », « fauteuil », « gaufre » ò « jardin ».</ref>. En parallèl, entraïnèron l'adopcion dau son [g], probablament au [[sègle VI]]. D'un biais pus generau, lo [[francic]], la lenga dei [[Francs Salians]], auriá fòrça influenciat la prononciacion dau protofrancés. La [[lenga romanica]] utilizada dins lei [[Juraments d'Estrasborg]] es sovent considerada coma la premiera traça escricha d'aqueu protofrancés<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Bernard Cerquiglini, ''La naissance du français'', Presses universitaires de France, 1991.</ref>. ==== Lo francés vièlh ==== {{veire|Francés vièlh}} [[Fichièr:Ludwigslied Manuscript Valenciennes p. 1+2.jpg|thumb|right|Manuscrit de la ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'' redigit au sègle XIV.]] Lo passatge dau protofrancés au [[francés vièlh]] es pas conegut. Se debanèt probablament durant lo [[sègle IX]] ò lo [[sègle X]] dins lo quadre de la separacion creissenta entre lei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|parlars d'oïl]] e lo rèsta dei [[lengas romanicas]]. La ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'', un tèxte [[religion|religiós]] de la fin dau [[sègle IX]], es un exemple d'aquela diferenciacion<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Xavier Darcos, ''Histoire de la littérature française'', Hachette, coll. « Faire le point », 1992, p. 25.</ref>. Lo francés vièlh foguèt parlat fins au [[sègle XIII]] ò [[sègle XIV|XIV]]. Conoguèt tres evolucions majoras. La premiera es una evolucion fonetica. Ansin, plusors grops de [[consonanta]]s a l'interior ò a la fin dei [[mot]]s dispareguèron ò se transformèron. Per exemple, lo t intervocalic e lo s interior davant consonanta dispareguèron<ref>Per exemple, ''vita'' venguèt ''vie'' e ''festa'' venguèt ''fete''.</ref>. Per lei [[vocala]]s, son evolucion despendeguèt de la plaça de l'[[accent tonic]] dins lo [[mot]]. Dins la màger part dei cas, aquò menèt a la disparicion dei vocalas finalas que portavan pas l'accent<ref>Per exemple, ''murus'' venguèt ''mur''.</ref>. Aquelei transformacions fonologicas aguèron de consequéncias importantas sus la sintaxi. D'efiech, la disparicion dei vocalas e dei consonantas finalas entraïnèt la disparicion de la marca dei cas, es a dire de la basa dei declinasons. Lo nombre de cas passèt donc de sièis (en [[latin]]) a dos : un cas « subjècte » que correspondiá au nominatiu e au vocatiu dau [[latin]] e un cas « regim », eissit de l'accusatiu, que podiá s'aplicar a totei leis autrei cas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998), pp. 20-21.</ref>. Per compensar aquela alteracion de la [[gramatica]] latina, l'utilizacion d'[[article (gramatica)|articles]] e de [[preposicion (gramatica)|preposicions]] se generalizèt pauc a pauc per indicar lei foncions. Ansin, l'òrdre dei [[mot]]s dins la [[frasa]] evolucionèt lentament per privilegiar l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte. Enfin, es durant aqueu periòde que la [[negacion]] ''ne'' comencèt d'èsser doblada per ''pas'' ò ''point''. La tresena evolucion importanta dau periòde de desvolopament dau [[francés vièlh]] es la fragmentacion de l'espaci lingüistic dei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lengas d'oïl]]. Aquò es una consequéncia de la fragmentacion de la societat durant la premiera partida de l'èra [[feudalitat|feudala]]. Pasmens, a l'escala dei fèus pus importants, existiá de factors d'unitat coma lo poder senhorau (lo rèi dei Francs dins lo cas de [[París]] e d'[[Orleans]]), la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] e la [[borgesiá]] naissenta. Aquò permetèt probablament l'unificacion dau parlar de [[París]] e de sa region. De mai, donèt un certan prestigi a la [[lenga]] coma o mòstra son utilizacion per [[Marco Polo]] dins la redaccion dau ''[[Lo Libre dei Meravilhas|Libre dei Meravilhas]]''<ref>D'efiech, l'escrivan [[Rustichello da Pisa]], que metèt en forma lei racòntes de [[Marco Polo]], escriviá en francés</ref>. ==== Lo francés mejan ==== [[Fichièr:Villers-Cot.jpg|thumb|right|Premiera pagina de l'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]].]] {{veire|Francés mejan}} Lo [[francés mejan]] es la forma dau francés parlat entre lei sègles XIV e XVI. Es marcat per l'abandon totau dau sistèma de declinason, evolucion que renforcèt lo ròtle dei [[preposicion (gramatica)|preposicions]] e l'adopcion de l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte dins la construccion de la [[frasa]]. Pasmens, lei transformacions pus importantas d'aqueu periòde regardèron lo vocabulari. D'efiech, per enrichir la [[lenga]], de letruts coma leis autors de la [[Pleïada]] imaginèron de [[mot]]s novèus en empruntant de tèrmes eissits dau [[latin]], dau [[grèc]] e dei lengas vesinas (autrei lengas d'oïl, [[occitan]]...). L'[[ortografia]] dei mots comencèt de se fixar e l'influéncia dau [[latin]] entraïnèt la restauracion de [[consonanta]]s [[etimologia|etimologicas]] abandonadas per lo [[francés vièlh]]<ref>Per exemple, ''bele'' venguèt ''belle'' (latin ''bella''), ''flama'' venguèt ''flamme'' (latin ''flamma'').</ref>. Lo h iniciau foguèt tanben apondut per destriar certanei mots començant per una u ò una v<ref>Per exemple, ''huître'' e ''vitre''.</ref>. D'efiech, aquelei letras èran encara relativament pròchas, çò qu'entraïna de riscs de confusion. Enfin, a la fin dau sègle XVI, apareguèt la [[cedilha]] e leis accents<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Auguste Bernard, « Du premier emploi dans l’imprimerie et dans la langue française, de l’apostrophe, de l’accent et de la cédille », ''Bulletin du bibliophile belge'', 1837.</ref>. Lo periòde dau [[francés mejan]] foguèt tanben aqueu dau començament de sa difusion organizada a l'ensemble dau territòri francés per leis autoritats centralas. L'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]], signada en [[1539]], es l'eveniment fondator d'aquela [[politica]]. Ordonèt d'utilizar lo francés dins totei lei tèxtes oficiaus e juridics. Se la feblessa dau poder reiau limitèt son aplicacion efectiva, l'ordonança marquèt lo començament dau declin de l'usatge dau [[latin]], de l'[[occitan]] e deis autrei parlars d'oïl dins leis afaires dau Reiaume. D'un biais pus marginau, la [[Reforma]] favorizèt egalament aquela evolucion car lo francés foguèt la lenga privilegiada per lei [[Protestantisme|protestants]]. ==== L'estructuracion dau francés per la monarquia ==== Durant lei sègles XVII e XVIII, lo francés foguèt l'objècte d'una importanta activitat de codificacion encoratjada per la [[monarquia]]. Coma durant l'epòca dau [[francés mejan]], leis escrivans tenguèron un ròtle centrau dins aqueleis evolucions. Pasmens, lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]] creèt en [[1643]] una institucion [[estat]]ala, l'[[Acadèmia Francesa]], per leis enquadrar. En parallèl, de letruts, coma [[François de Malherbe]] ([[1555]]-[[1628]]) e [[Nicolas Boileau]] ([[1636]]-[[1711]]), estudièron l'estile de la [[lenga]] e prepausèron de formas per eliminar lei [[mot]]s jutjats « bas » ò « vulgars »<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Marcel Hervier, ''L'Art Poétique de Boileau, étude et analyse'', Chefs-d'œuvre de la littérature expliqués, Mellottée, 1948, pp. 213-219.</ref>. Plusors [[diccionari]]s e [[gramatica]]s foguèron tanben publicats a partir de la fin dau sègle XVII. Gràcias au prestigi e au poder dau rèi de [[Reiaume de França|França]], lo francés se difusèt aisament dins lei corts deis autreis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]]. Venguèt ansin la [[lenga]] deis elèits occidentaus fins au sègle XX. ==== La politica lingüistica deis autoritats republicanas ==== [[Fichièr:Petit-larousse-1905.jpg|thumb|right|[[Diccionari]] francés de [[1905]].]] La [[Revolucion Francesa]] aguèt d'efiechs majors sus lo francés. D'efiech, après quauqueis esitacions<ref>Au començament dau periòde revolucionari, plusors tèxtes foguèron [[traduccion|traduchs]] dins plusors lengas parladas dins lo Reiaume.</ref>, lei revolucionaris decidèron d'adoptar lo francés coma la [[lenga]] de la [[republica]] segon una vision novèla de la relacion entre la [[lenga]], la [[Nacion]] e lo [[pòble]]. Ansin, se metèt pauc a pauc en plaça una [[politica]] [[centralisme|centralista]] de difusion dau francés dins l'ensemble dau territòri francés. Lo desvolopament de l'[[escòla]] foguèt un instrument major d'aquela [[politica]]. Privada d'usatges oficiaus dempuei de sègles, lei [[lenga regionala|lengas « regionalas »]] comencèron de declinar en despiech de son utilizacion per mai d'un movement antirevolucionari (en particular, la [[Glèisa Catolica|Glèisa]]). Pasmens, aquela evolucion foguèt lenta. Dins son discors dau 6 de junh de [[1794]], l'[[abat Grégoire]] presentèt ansin una carta lingüistica de [[França]] marcada per la diversitat dei parlars. De mai, segon son estimacion, solament tres milions de Francés parlavan corrèctament la lenga de la republica (sus una populacion totala de 25 milions)<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michèle Perret, ''La langue de la liberté, éloge de l'abbé Grégoire, Mémoire de la société néophilologique de Helsinki (LXXVII), Du côté des langues romanes, mélanges en l'honneur de Juhani Härmä'', 2009, pp. 221-232.</ref>. A partir de la segonda mitat dau sègle XIX, la lucha per impausar lo francés venguèt un enjòc centrau dins lo modernizacion dau [[país]] per leis elèits de la III{{a}} Republica. L'ensenhament public, laïc e obligatòri e la [[conscripcion]] foguèron dos deis elements decisius d'aqueu combat. De còps, per rompre lei resisténcias pus fòrtas, de metòdes de repression lingüistica pus actius foguèron tanben més en plaça (qualificacion de « patés », fenomèn de [[vergonha (lingüicidi)|vergonha]], diccionaris de « regionalismes » erronèus en francés... etc.<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Georges Labouysse dins ''Histoire de France: L'Imposture. Mensonges et manipulations de l'Histoire officielle'', IEO Editions, pp. 90–92.</ref>). Ansin, entre [[1880]] e [[1940]], la màger part dei Francés adoptèron lo francés coma lenga de la vida vidanta. En parallèl, la [[colonialisme|colonizacion]] difusèt lo francés au sen d'una partida deis elèits [[Africa|africans]] e [[Indochina|indochinés]]. ==== Lo francés modèrne ==== Lo francés modèrne es aparegut durant lo sègle XVIII. Pasmens, dempuei aquela epòca, a conegut fòrça evolucions. Au nivèu internacionau, demorèt la lenga deis elèits fins a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Uei, es largament remplaçat per l'[[anglés]] dins aqueu ròtle. Pasmens, en despiech dau declin continú de la poissança francesa dins lo mond, garda un estatut important sus la [[planeta]]. Au nivèu dau lexic, la difusion vèrs d'autrei regions e la concurréncia amb l'[[anglés]] favorizèt l'adopcion d'emprunts a plusors lengas. Per exemple, ''pastis'' ò ''pitchoun'' vènon de l'[[occitan]]. Dins aquò, la lenga premiera deis emprunts es l'[[anglés]] en causa dau ròtle centrau d'aquela lenga dins la [[cultura]] mondialas e lei [[sciéncia]]s modèrnas (''firewall'', ''software'', ''cool'', ''show'', ''star'', ''basket''...). Au nivèu de la [[gramatica]], la lenga contunia de se simplificar amb la disparicion dau [[l'imperfach dau subjonctiu]] dins la lenga orala e la [[Cicle de Jespersen|disparicion en cors]] de la particula negativa ''ne'' dins la lenga orala. === Estatut e preséncia dins lo mond === ==== Dialèctes e nombre de locutors ==== Dins leis [[ans 2010]], lo francés èra parlat per 321 milions de personas dins lo mond<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Organisation internationale de la francophonie, La langue française dans le monde 2015-2018, Gallimard, 2019, p. 38.</ref>. Cinquena [[lenga]] pus parlada après l'[[anglés]], lo [[mandarin]], l'[[indi (lenga)|indi]] e lo [[espanhòu|castelhan]], èra una lenga en creissenta fòrta gràcias au dinamisme [[demografia|demografic]] dei populacions francofònas d'[[Africa]]. Segon d'estimacions, lo nombre de locutors deuriá se situar entre 368 milions e 1,2 miliards en [[2060]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Un milliard de francophones en 2060 », ''Le Figaro'', 20 de març de 2013.</ref>. De mai, consequéncia de l'[[Empèri Coloniau Francés|expansion coloniala francés]], lo francés es l'unica lenga actuala – amb l'[[anglés]] – qu'es parlada sus totei lei [[continent]]s. Per aquela rason, lo francés comprèn plusors ensembles [[dialècte|dialectaus]]. En [[Euròpa]], se tròban lo [[francés septentrionau]] que s'estend sus la màger part de l'[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|espaci d'oïl]], lo [[francés meridionau]] qu'es parlat dins l'espaci [[occitan]] e lei formas dau francés parladas en [[Belgica]] e en [[Soïssa]]. En [[America]], cada zòna de colonizacion desvolopèt lo sieu dialècte. Lei pus importants dins lo mond actuau son [[Quebèc]], leis [[Antilhas]] e [[Guaiana]]. Pasmens, existís de dialèctes parlats per de comunautats pus reduchas en [[Acàdia]], en [[Nòva Anglatèrra]] e en [[Loïsiana]]. En [[Asia]] e en [[Oceania]], la formacion de dialèctes foguèt favorizada per l'alunchament dei possessions francesas ([[Liban]], [[Pondicherry]], [[Indochina Francesa]], [[Nòva Caledònia]] e lei diferentei regions de la [[Polinesia Francesa]]). Enfin, la division dialectau en [[Africa]] es fòrça complèxa. Dins la màger part dei classificacions, es simplificada en considerant tres ensembles majors centrats sus [[Magrèb]], sus l'[[Africa Negra]] e sus lei territòris francofòns de l'[[Ocean Indian]]. [[Fichièr:Francés - Dialèctes principaus dau francés.png|thumb|center|800px|<center>Dialèctes principaus dau francés.</center>]] En [[Occitània]], lo francés parlat coneis de varietats diferentas<ref>[[Robèrt Lafont]], ''Pour retrousser la diglossie'', ''Lengas'', 1984, 15 [reeditat dins: LAFONT Robert (1997) ''Quarante ans de sociolinguistique à la périphérie'', coll. Sociolinguistique, L’Harmattan, pp. 189-223]</ref>: * Lo [[francitan]] es una varietat de francés popular que conten fòrça elements d{{'}}origina occitana dins la fonetica (« accent » occitan), lo lexic e la sintaxi. * Lo [[francés meridionau]] es una varietat de francés estandard que se distinguís solament per una fonetica d{{'}}origina occitana (« accent » occitan) e per una lectura occitanizada e artificiala de l{{'}}ortografia francesa. En particular, consistís a prononciar {{IPA|[ə]}} la letra finala ''-e'', qu{{'}}es normalament muda dins la fonetica francesa d{{'}}origina. * Lo [[francés colloquiau importat]] es lo francés popular importat de la zona d{{'}}origina dau francés : a ges de traças d{{'}}occitan. * Lo [[francés oficiau]] es la varietat pus estandard, pus formala e pus academica dau francés, amb una fonetica francesa normala, sens « accent » occitan. Dempuei lo sègle XX, lo francitan e lo francés meridionau recuelan progressivament e laissan de mai en mai de plaça au francés colloquiau importat e au francés oficiau. Aquò mena lei practicas lingüisticas en Occitània vèrs una uniformizacion creissenta au profiech dau francés estandard e vèrs una pèrda dei traças de l{{'}}occitan. ==== Estatut dins lo mond ==== Lo francés es una lenga majora dau mond modèrne amb un estatut d'oficialitat ò de cooficialitat dins 29 [[país]] (en [[2022]]). De mai, es considerat coma una lenga de cultura, d'educacion ò d'afaires dins plusors país que li reconeisson ges d'estatut particular ([[Argeria]], [[Tunisia]], [[Romania]]...). Es tanben [[lenga oficiala]] de plusors organizacions internacionalas importantas coma lei [[ONU|Nacions Unidas]], l'[[Organizacion dau Tractat de l'Atlantic Nòrd]], l'[[Organizacion Mondiala dau Comèrci]], l'[[Union Africana]] ò lo [[Crotz Roja|Movement Internacionau de la Crotz Roja]]. [[image:Map-Francophone World.svg|thumb|center|800px|'''La lenga francesa dins lo mond''' <br />Blau encre: lenga de la majoritat de la populacion;<br /> Blau: lenga administrativa ;<br /> Blau clar: lenga de cultura ;<br /> Verd: minoritats francofònas.]] === Organismes de regulacion === [[Fichièr:French Institute, Paris 2014 002.jpg|thumb|right|Creada en [[1634]] per [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|Richelieu]], l'[[Acadèmia Francesa]] es lo pus famós organisme de regulacion dau francés.]] Lo francés a fòrça organismes de regulacion que s'organizan entre elei per codificar la [[lenga]]. La pus coneguda es l'[[Acadèmia Francesa]] qu'es egalament la pus vièlha. Fondada per lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]], èra encargada de gerir lo francés dins lo quadre fixat per la monarquia. Dissòuta per la [[Revolucion Francesa]], foguèt restaurada per [[Napoleon Bonaparte]] mai tornèt trobar pas son poder de decision lingüistic. Pasmens, en causa de son prestigi, demorèt una institucion influenta e una partida de sei sòcis participan ais institucions actualas d'estandardizacion dau francés. Uei, l'organisme decisionau pus important es la [[Delegacion Generala a la Lenga Francesa e ai Lengas de França]] qu'es sota l'autoritat dau [[govèrn]] de [[França]]. En particular, es l'autoritat de referéncia que pòu crear de mots novèus « oficiaus ». Trabalha generalament en cooperacion amb leis organismes similars creats per d'autreis [[Estat]]s francofòns coma la [[Direccion de la Lenga Francesa]] ([[Belgica]]), l'[[Ofici Quebequés de la Lenga Francesa]] ([[Quebèc]]) ò la [[Delegacion a la Lenga Francesa]] ([[Soïssa]]). Au nivèu internacionau, existís una organizacion, l'[[Organizacion Internacionala de la Francofonia]] (OIF), que son ròtle es de promòure l'usatge dau francés dins lo mond. Aqueu ròtle deis institucions estatalas es liat a l'aspècte « sabent » dau francés. D'efiech, dempuei leis esfòrç de codificacion iniciats per la [[monarquia]], la [[tradicion]] es de crear lei mots de la lenga a partir de tèrmes [[latin]]s ò [[grèc]]s. Aquò necessita donc sovent de realizar de recèrcas. La creacion oficiala de mots es donc reservada a un elèit reduch. Pasmens, dins lei fachs, fòrça mots son dirèctament creats ò empruntats a d'autrei parlars per lei locutors. Lei tèrmes prepausats per leis institucions oficialas son alora rarament utilizats. == La fonetica e l'escritura == === La fonetica e la fonologia === Segon lo biais de comptar, lo francés a entre 20 e 22 [[consonanta]]s e entre 13 e 17 [[vocala]]s. Entre sei caracteristicas fonologicas pus caracteristicas, figuran lo [[son]] r uvular, la preséncia de [[vocala nasala|vocalas nasalas]] e l'existéncia de tres procès capables d'afectar la fin dei mots. Lo premier es la [[liason (gramatica)|liason]] que regarda la prononciacion de la consonanta finala d'un mot seguit per un mot començant per una [[vocala]]. Lo segond es l'[[elision]] que demanda de pas prononciar la fin de certanei mots. Enfin, existís de mecanismes d'encaminament que permèton de desplaçar la consonanta finala d'un mot e l'iniciala d'un mot a travèrs la frontiera sillabica. Lei consonantas dau francés son presentadas dins la taula aicí dessota : {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" !&nbsp; ![[Consonanta bilabiala|Bilabiala]] ![[Consonanta labiodentala|Labiodentala]] ![[Consonanta labiopalatala|Labiopalatala]] ![[Consonanta labiovelara|Labiovelara]] ![[Consonanta dentala|Dentala]] ![[Consonanta alveolara|Alveolara]] ![[Consonanta postalveolara|Postalveolara]] ![[Consonanta palatala|Palatala]] ![[Consonanta velara|Velara]] ![[Consonanta uvulara|Uvulara]] |- |'''[[Consonanta occlusiva|Occlusiva]]''' | <center>[[Consonanta occlusiva bilabiala sorda|p]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva bilabiala sonòra|b]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva dentale sorda|t]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva dentala sonòra|d]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva velara sorda|k]]&nbsp; [[Consonanta occlusiva velara sonòra|ɡ]]</center> | &nbsp; |- |'''[[Consonanta nasala|Nasala]]''' | <center>[[Consonanta occlusiva nasala bilabiala sonòra|m]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva nasala dentala sonòraa|n]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva nasala palatala sonòra|{{IPA|ɲ}}]]</center> | <center>[[Consonanta occlusiva nasala velara sonòra|ŋ]]</center> | <center>&nbsp;([[API ʀ|ʀ]])</center> |- |'''[[Consonanta fricativa|Fricativa]]''' | &nbsp; | <center>[[Consonanta fricativa labiodentala sorda|f]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa labiodentala sonòra|v]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta fricativa alveolara sorda|s]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa alveolara sonòra|z]]</center> | <center>[[Consonanta fricativa postalveolara sorda|{{IPA|ʃ}}]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa postalveolara sonòra|{{IPA|ʒ}}]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | <center>([[API χ|χ]]) [[Consonanta fricativa uvulare sonòra|{{IPA|ʁ}}]]<ref>Segon lo locutor, aqueu [[son]] pòu èsser remplaçat per la [[consonanta fricativa uvulara sonòra]] [ʁ], la [[consonanta fricativa uvulara sorda]] [χ], la [[consonanta rotlada uvulara sonòra]] [ʀ], la [[consonanta fricativa velara sorda]] [x], la [[consonanta fricativa velara sonòra]] [ɣ], la [[consonanta rotlada alveolara sonòra]] [r] ò la [[consonanta batuda alveolara sonòra]] [ɾ].</ref></center> |- |'''[[Consonanta espiranta|Espiranta]]''' | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta labiopalatala sonòra|{{IPA|ɥ}}]]</center> | <center>[[Consonanta espiranta labiovelara sonòra|w]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta palatala sonòra|j]]</center> | &nbsp; | &nbsp; |- |'''[[Consonanta laterala|Laterala]]''' | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta laterala alveolara sonòra|l]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |} Lei [[vocala]]s son presentadas dins la taula aicí dessota : {| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em auto 1em auto; border-collapse: collapse; text-align: center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;" | ![[Vocala anteriora|Anteriora]] ![[Vocala centrala|Centrala]] ![[Vocala posteriora|Posteriora]] |- |'''[[Vocala sarrada|Sarrada]]''' | <center>{{API|i}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|y}}</center> | | <center>{{API|u}}</center> |- |'''[[Vocala mieja sarrada|Mieja sarrada]]''' | <center>{{API|e}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|ø}}</center> | | <center>{{API|o}} [[Vocala mejana superiora posteriora arredonida|õ]] |- |'''[[Vocalam mejana|Mejana]]''' | | <center>{{API|ə}}</center> | |- |'''[[Vocala mieja dubèrta|Mieja dubèrta]]''' | <center>{{API|ɛ}}&nbsp;({{API|ɛː}})&nbsp;[[Vocala bassa posteriora non arredonida|ɑ̃]]&nbsp;[[Vocala mejana inferiora anteriora arredonida|œ]]&nbsp;{{API|œ̃}}</center> | | <center>{{API|ɔ}}</center> |- |'''[[Vocala dubèrta|Dubèrta]]''' | <center>{{API|a}}</center> | | <center>{{API|ɑ}}</center> |} === L'ortografia === ==== L'alfabet ==== {{veire|Alfabet francés}} Lo francés s'escriu amb l'[[alfabet latin]] modèrne. Utiliza 26 [[Letra (alfabet)|letra]]s fondamentalas e 16 letras [[Diacritic|diacritadas]] ò ligaturadas. Lei diagramas (ch, ph, ss, gu, ge, ou, ai, eu...) e lei trigramas (oin, eau, ein, ain) son tanben nombrós. {| class="wikitable centre" |+ L’alfabet fondamentau — 26 letras |- | <center>A a</center> || <center>B b</center> || <center>C c</center> || <center>D d</center> || <center>E e</center> || <center>F f</center> | <center>G g</center> || <center>H h</center> || <center>I i</center> || <center>J j</center> || <center>K k</center> || <center>L l</center> || <center>M m</center> |- | <center>N n</center> || <center>O o</center> || <center>P p</center> || <center>Q q</center> || <center>R r</center> || <center>S s</center> | <center>T t</center> || <center>U u</center> || <center>V v</center> || <center>W w</center> || <center>X x</center> || <center>Y y</center> || <center>Z z</center> |} {| class="wikitable centre" |+ L’alfabet pròpri — 16 letras |- | <center>À à</center> || <center> â</center> || <center>Æ æ</center> || <center>Ç ç</center> || <center>É é</center> || <center>È è</center> | <center>Ê ê</center> || <center>Ë ë</center> |- | <center>Î î</center> || <center>Ï ï</center> || <center>Ô ô</center> || <center>Œ œ</center> || <center>Ù ù</center> || <center>Û û</center> | <center>Ü ü</center> || <center>Ÿ ÿ</center> |} La prononciacion dei grafèmas es resumida dins lei doas taulas aiçí dessota : <center> {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" ! b !! c !! ç !! ch !! d !! f !! g !! gn !! gu !! h !! j !! k !! l !! m |- |<center>{{API|b}}</center> |<center>{{API|k}}, {{API|s}}, {{API|ɡ}} </center> |<center>{{API|s}}</center> |<center>{{API|ʃ}}, {{API|k}}</center> |<center>{{API|d}}</center> |<center>{{API|f}}</center> |<center>{{API|ɡ}}, {{API|ʒ}}</center> |<center>{{API|ɲ}}, {{API|ɡn}}</center> |<center>{{API|ɡ}}, {{API|ɡw}}, {{API|gɥ}}</center> | |<center>{{API|ʒ}}</center> |<center>{{API|k}}</center> |<center>{{API|l}}</center> |<center>{{API|m}}</center> |- ! n !! ng !! p !! ph !! q !! qu !! r, rh !! s !! ss !! t, th !! v !! w !! x !! z |- |<center>{{API|n}}</center> |<center>{{API|ŋ}}</center> |<center>{{API|p}}</center> |<center>{{API|f}}</center> |<center>{{API|k}}</center> |<center>{{API|k}}, {{API|kw}}</center> |<center>{{API|ʁ}}, {{API|χ}}</center> |<center>{{API|s}}, {{API|z}}</center> |<center>{{API|s}}</center> |<center>{{API|t̪}}</center> |<center>{{API|v}}</center> |<center>{{API|w}}, {{API|v}}</center> |<center>{{API|ɡz}}, {{API|ks}}, {{API|s}}, {{API|z}}</center> |<center>{{API|z}}</center> |} </center> {| class="wikitable" style="font-family:Lucida Sans Unicode, Segoe UI, Arial Unicode MS, Verdana; margin: 1em auto 1em auto;" !a !â !æ ! !ai !ain, aim !an, am !au !ay |- |/a/, /ɑ/ |/ɑ/ |/e/ | |/e/, /ɛ/ |/ɛ̃/ |/ɑ̃/ |/o/, /ɔ/ |/ɛj/, /aj/, /ɛ/ |- ! e !! ê, è !! é !! eau !! ei !! ein, eim!! en, em!! eu!! |- |/e/, /ə/, /ɛ/, /ø/ |/ɛ/ |/e/ |/o/ |/e/, /ɛ/ |/ɛ̃/ |/ɑ̃/ |/ø/, /œ/ | |- ! i !! !! !! !! !! ien, iem !! in, im !! !! |- |/i/, /j/ | | | | |/jɛ̃/ |/ɛ̃/ | | |- ! o !! ô !! œ !! œu !! oi !! oin !! on, om !! ou !! oy |- |/ɔ/, /o/ |/o/ |/œ/, /e/ |/œ/, /ø/ |/wa/ |/wɛ̃/ |/ɔ̃/ |/u/, /w/ |/waj/ |- ! u !! !! !! !! !! !! un, um, aun !! !! |- |/y/, /ɥ/ | | | | | |/œ̃/ | | |- ! y !! !! !! !! !! yen !! yn, ym !! !! |- |/i/, /j/ | | | | |/jɛ̃/ |/ɛ̃/ | | |} </center> ==== La pontuacion e la tipografia ==== Lo francés utiliza la [[pontuacion]] en vigor dins lei parlars qu'utilizan l'[[alfabet latin]]. Es a dire que lo [[ponch (pontuacion)|ponch]] (.) e la [[virgula]] (,) i tènon un ròtle centrau. La particularitat principala de la pontuacion francesa es l'usatge dei [[vergueta|verguetas francesas]] (« »). Lei règlas de [[tipografia]] dau francés presentan de diferéncias amb lei règlas en vigor dins lei país anglosaxons e dins d'autrei país latins. En particular, d'espacis son inserits avans lei simbòls de pontuacion compausats de dos elements (per exemple, avans un [[ponch-virgula]]). == La frasa simpla == === Generalitats === ==== Leis elements de la frasa simpla ==== ==== Lei tipes de frasas ==== === Lo nom e lo grop nominau === ==== Lo grop nominau ==== ==== Lei determinants ==== ==== Lo nom ==== ==== Lei pronoms ==== === Lo vèrbe e lo grop verbau === ==== Lei vèrbes ==== ==== Lo classement dei vèrbes ==== ==== La conjugason ==== ==== Lei mòdes e lei temps ==== === L'adjectiu e lo grop adjectivau === ==== Leis adjectius ==== ==== Lo grop adjectivau ==== === Leis elements invariables === ==== Leis advèrbis ==== ==== Lei preposicions ==== ==== Lei conjoncions ==== == La frasa complèxa == === Generalitats === === La relacion d'associacion === === La relacion de dependéncia-subordinacion === == La morfologia e la semantica lexicalas == === L'origina dau lexic === === Elements de morfologia lexicala === === Elements de semantica lexicala === == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Alfabet francés]]. * [[França]]. * [[Francés mejan]]. * [[Francés vièlh]]. * [[Francic]]. * [[Jacobinisme]]. * [[Literatura francesa]]. * [[Ordonança de Villers-Cotterêts]]. </div> === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998). * '''[[francés|(fr)]]''' Gaston Zink, ''Le Moyen français (XIVe et XVe siècles)'', Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 1990. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{DEFAULTSORT:frances}} [[Categoria:Inventari de lengas]] [[Categoria:Lenga romanica]] [[Categoria:Lenga d'Argeria|Francés]] [[Categoria:Lenga de las Antilhas francesas]] [[Categoria:Lenga de Belgica|Francés]] [[Categoria:Lenga de Burkina Faso|Frances]] [[Categoria:Lenga de Canadà|Frances]] [[Categoria:Lenga de Republica de Còngo|Frances]] [[Categoria:Lenga de Republica Democratica de Còngo|Frances]] [[Categoria:Lenga de Còsta d'Evòri|Francés]] [[Categoria:Lenga de Jiboti|Francés]] [[Categoria:Lenga d'Haití|Francés]] [[Categoria:Lenga d'Itàlia|Francés]] [[Categoria:Lenga de Mali|Francés]] [[Categoria:Lenga de Luxemborg|Francés]] [[Categoria:Lenga de Marròc|Francés]] [[Categoria:Lenga de Maurici|Francés]] [[Categoria:Lenga de Mónegue|Francés]] [[Categoria:Lenga de Nòva Caledònia]] [[Categoria:Lenga de Polinesia Francesa]] [[Categoria:Lenga de Senegal|Francés]] [[Categoria:Lenga de Soïssa|Francés]] [[Categoria:Lenga de Chad|Francés]] [[Categoria:Lenga de Tògo|Francés]] [[Categoria:Lenga de Tunisia|Francés]] [[Categoria:Lenga francesa|*]] [[Categoria:Lenga oficiala de l'Union Europèa|Francés]] [[Categoria:Lenga flexionala|Francés]] [[Categoria:Lenga SVO|Francés]] [[Categoria:Francofonia|Francés]] [[Categoria:Valonia]] ovlizmmtwpkmjms7qxa3gq0k9wc8o5a 2339315 2339314 2022-08-28T20:39:23Z Nicolas Eynaud 6858 /* La frasa simpla */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{article en construccion}} {{Infobox Lenga | lenga = Français | en occitan = Francés | país = '''[[França]]'''<br />'''[[Canadà]]'''<br />'''[[Belgica]]'''<br />'''[[Soïssa]]'''<br />e 52 autreis estats | regions = '''[[Euròpa Occidentala]]'''<br />'''[[Africa]]'''<br />'''[[Asia]]'''<br />'''[[America]]''' | personas = 274 milions de | n = 11 | tipologia = {{SVO}} {{Tipologia Caen|FRN}} {{Lenga flexionala}} - {{Lenga sillabica}} | familha = [[lengas indoeuropèas]]<br />&nbsp;[[lengas romanicas]]<br />&nbsp;&nbsp;[[galloromanic]]<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[francés]] / [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d{{'}}oïl]] | status = [[França]], [[Soïssa]], 23 autreis estats, l{{'}}[[ONU|Organizacion de las Nacions Unidas]], e l{{'}}[[Union Europèa]] | academia = [[Académie française]],<br />[[DGLF|Délégation générale à la langue française et aux langues de France]],<br />[[Service de la langue française]] (Belgica),<br />[[Office québécois de la langue française]],<br />les Conseils supérieurs de la langue française de France,<br />de Belgique<br />e du Québec | iso-1 = fr | iso-B = fre | iso-T = fra | iso-3 = fra | iso-6 = fra | iso-6P = grnn | grop = [[lengas indoeuropèas|indoeuropèu]] | mòstra = '''<center>Article primier de<br />la Declaracion dei Drechs Umans.</center>''' <br /> '''<center>Article premier</center>''' Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité. | espandida = I (lenga individuala) | tipe = L (lenga viva) }} Lo '''francés''' (nom autoctòn: ''français'' {{IPA|/fʁɑ̃sɛ/}}) es una [[lenga romanica]]. Es la [[lenga]] oficiala de [[França]] e es una dei lengas oficialas de [[Belgica]] ([[Valonia]], [[Brussèlas]]), de [[Canadà]], de [[Soïssa]]. Tanben es lenga oficiala dins certaneis estats non europèus que foguèron a passat temps de colònias francesas o belgas, especialament en [[Africa]]. == Definicions == Dins la classificacion dei lengas romanicas, lo tèrme «francés» pòt prene dos sens completament diferents: * Siá lo '''francés''' es un sinonim de la '''[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d{{'}}oïl]]''' (au singular). Es la concepcion de la romanistica tradicionala. Dins aquela vision, lo francés o lenga d{{'}}oïl es una lenga romanica situada au nòrd dei domenis occitan e francoprovençau. Ansin, lo territòri d{{'}}origina de la lenga francesa compren quasi la mitat nòrd de l{{'}}estat francés (sens lei domenics lingüistics dau [[breton]], de l{{'}}[[alemand]] e dau [[neerlandés]]), la Belgica francofòna ([[Valonia]]), un tròç dau canton de [[Jura (canton)|Jura]] en Soïssa e leis [[illas Normandas]] (possession britanica). * Siá lo '''francés''' es una lenga originària de l{{'}}[[Illa de França]] e fa partida de la familha dei «lengas d{{'}}oïl» (au plurau). Es una concepcion que certanei lingüistas defendon dempuei leis ans 1970. Dins aquela vision, lo francés englobariá pas leis autrei «lengas d{{'}}oïl». == Generalitats == === Istòria === {{veire|Istòria dau francés}} ==== Leis originas dau francés ==== La formacion dau francés vièlh es un procès que sembla durar de la [[Guèrra dei Gàllias|conquista romana]] dau nòrd de [[Gàllia]] au [[sègle X]]. Son element centrau es l'adopcion dau [[latin]] per lei populacions [[Cèltas|celticas]] d'aquel espaci entre la fin dau [[sègle I avC]] e lo [[sègle V apC]]. Aquò donèt naissença a de [[latin vulgar|latins « vulgars »]] e entraïnèt la disparicion dei lengas celticas. Pasmens, aquelei parlars venguèron un [[substrat (lingüistica)|substrat]] dau francés. Ansin, quauquei desenaus de [[mot]]s dau francés modèrne son dirèctament d'origina cèlta<ref>Per exemple, es lo cas de « bouc », « cervoise », « chemin », « chêne », « mouton » ò « ruche ».</ref>. Lei lengas celticas son tanben probablament a l'origina de l'aparicion de la [[vocala]] [y]. Pus tard, après l'afondrament de l'[[Empèri Roman d'Occident]], de [[lengas germanicas]] influencièron aqueu latin popular. Aperaquí 400 mots dau lexic actuau son d'origina germanica<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Sandrine Zufferey e Jacques Moeschler, ''Initiation à la linguistique française'', Armand Colin, 2015.</ref>. Regardan principalament de tèrmes institucionaus, militars e de la vida vidanta<ref>Per exemple, « ban », « chambellan », « étrier », « maréchal », « trève », « fauteuil », « gaufre » ò « jardin ».</ref>. En parallèl, entraïnèron l'adopcion dau son [g], probablament au [[sègle VI]]. D'un biais pus generau, lo [[francic]], la lenga dei [[Francs Salians]], auriá fòrça influenciat la prononciacion dau protofrancés. La [[lenga romanica]] utilizada dins lei [[Juraments d'Estrasborg]] es sovent considerada coma la premiera traça escricha d'aqueu protofrancés<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Bernard Cerquiglini, ''La naissance du français'', Presses universitaires de France, 1991.</ref>. ==== Lo francés vièlh ==== {{veire|Francés vièlh}} [[Fichièr:Ludwigslied Manuscript Valenciennes p. 1+2.jpg|thumb|right|Manuscrit de la ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'' redigit au sègle XIV.]] Lo passatge dau protofrancés au [[francés vièlh]] es pas conegut. Se debanèt probablament durant lo [[sègle IX]] ò lo [[sègle X]] dins lo quadre de la separacion creissenta entre lei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|parlars d'oïl]] e lo rèsta dei [[lengas romanicas]]. La ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'', un tèxte [[religion|religiós]] de la fin dau [[sègle IX]], es un exemple d'aquela diferenciacion<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Xavier Darcos, ''Histoire de la littérature française'', Hachette, coll. « Faire le point », 1992, p. 25.</ref>. Lo francés vièlh foguèt parlat fins au [[sègle XIII]] ò [[sègle XIV|XIV]]. Conoguèt tres evolucions majoras. La premiera es una evolucion fonetica. Ansin, plusors grops de [[consonanta]]s a l'interior ò a la fin dei [[mot]]s dispareguèron ò se transformèron. Per exemple, lo t intervocalic e lo s interior davant consonanta dispareguèron<ref>Per exemple, ''vita'' venguèt ''vie'' e ''festa'' venguèt ''fete''.</ref>. Per lei [[vocala]]s, son evolucion despendeguèt de la plaça de l'[[accent tonic]] dins lo [[mot]]. Dins la màger part dei cas, aquò menèt a la disparicion dei vocalas finalas que portavan pas l'accent<ref>Per exemple, ''murus'' venguèt ''mur''.</ref>. Aquelei transformacions fonologicas aguèron de consequéncias importantas sus la sintaxi. D'efiech, la disparicion dei vocalas e dei consonantas finalas entraïnèt la disparicion de la marca dei cas, es a dire de la basa dei declinasons. Lo nombre de cas passèt donc de sièis (en [[latin]]) a dos : un cas « subjècte » que correspondiá au nominatiu e au vocatiu dau [[latin]] e un cas « regim », eissit de l'accusatiu, que podiá s'aplicar a totei leis autrei cas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998), pp. 20-21.</ref>. Per compensar aquela alteracion de la [[gramatica]] latina, l'utilizacion d'[[article (gramatica)|articles]] e de [[preposicion (gramatica)|preposicions]] se generalizèt pauc a pauc per indicar lei foncions. Ansin, l'òrdre dei [[mot]]s dins la [[frasa]] evolucionèt lentament per privilegiar l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte. Enfin, es durant aqueu periòde que la [[negacion]] ''ne'' comencèt d'èsser doblada per ''pas'' ò ''point''. La tresena evolucion importanta dau periòde de desvolopament dau [[francés vièlh]] es la fragmentacion de l'espaci lingüistic dei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lengas d'oïl]]. Aquò es una consequéncia de la fragmentacion de la societat durant la premiera partida de l'èra [[feudalitat|feudala]]. Pasmens, a l'escala dei fèus pus importants, existiá de factors d'unitat coma lo poder senhorau (lo rèi dei Francs dins lo cas de [[París]] e d'[[Orleans]]), la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] e la [[borgesiá]] naissenta. Aquò permetèt probablament l'unificacion dau parlar de [[París]] e de sa region. De mai, donèt un certan prestigi a la [[lenga]] coma o mòstra son utilizacion per [[Marco Polo]] dins la redaccion dau ''[[Lo Libre dei Meravilhas|Libre dei Meravilhas]]''<ref>D'efiech, l'escrivan [[Rustichello da Pisa]], que metèt en forma lei racòntes de [[Marco Polo]], escriviá en francés</ref>. ==== Lo francés mejan ==== [[Fichièr:Villers-Cot.jpg|thumb|right|Premiera pagina de l'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]].]] {{veire|Francés mejan}} Lo [[francés mejan]] es la forma dau francés parlat entre lei sègles XIV e XVI. Es marcat per l'abandon totau dau sistèma de declinason, evolucion que renforcèt lo ròtle dei [[preposicion (gramatica)|preposicions]] e l'adopcion de l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte dins la construccion de la [[frasa]]. Pasmens, lei transformacions pus importantas d'aqueu periòde regardèron lo vocabulari. D'efiech, per enrichir la [[lenga]], de letruts coma leis autors de la [[Pleïada]] imaginèron de [[mot]]s novèus en empruntant de tèrmes eissits dau [[latin]], dau [[grèc]] e dei lengas vesinas (autrei lengas d'oïl, [[occitan]]...). L'[[ortografia]] dei mots comencèt de se fixar e l'influéncia dau [[latin]] entraïnèt la restauracion de [[consonanta]]s [[etimologia|etimologicas]] abandonadas per lo [[francés vièlh]]<ref>Per exemple, ''bele'' venguèt ''belle'' (latin ''bella''), ''flama'' venguèt ''flamme'' (latin ''flamma'').</ref>. Lo h iniciau foguèt tanben apondut per destriar certanei mots començant per una u ò una v<ref>Per exemple, ''huître'' e ''vitre''.</ref>. D'efiech, aquelei letras èran encara relativament pròchas, çò qu'entraïna de riscs de confusion. Enfin, a la fin dau sègle XVI, apareguèt la [[cedilha]] e leis accents<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Auguste Bernard, « Du premier emploi dans l’imprimerie et dans la langue française, de l’apostrophe, de l’accent et de la cédille », ''Bulletin du bibliophile belge'', 1837.</ref>. Lo periòde dau [[francés mejan]] foguèt tanben aqueu dau començament de sa difusion organizada a l'ensemble dau territòri francés per leis autoritats centralas. L'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]], signada en [[1539]], es l'eveniment fondator d'aquela [[politica]]. Ordonèt d'utilizar lo francés dins totei lei tèxtes oficiaus e juridics. Se la feblessa dau poder reiau limitèt son aplicacion efectiva, l'ordonança marquèt lo començament dau declin de l'usatge dau [[latin]], de l'[[occitan]] e deis autrei parlars d'oïl dins leis afaires dau Reiaume. D'un biais pus marginau, la [[Reforma]] favorizèt egalament aquela evolucion car lo francés foguèt la lenga privilegiada per lei [[Protestantisme|protestants]]. ==== L'estructuracion dau francés per la monarquia ==== Durant lei sègles XVII e XVIII, lo francés foguèt l'objècte d'una importanta activitat de codificacion encoratjada per la [[monarquia]]. Coma durant l'epòca dau [[francés mejan]], leis escrivans tenguèron un ròtle centrau dins aqueleis evolucions. Pasmens, lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]] creèt en [[1643]] una institucion [[estat]]ala, l'[[Acadèmia Francesa]], per leis enquadrar. En parallèl, de letruts, coma [[François de Malherbe]] ([[1555]]-[[1628]]) e [[Nicolas Boileau]] ([[1636]]-[[1711]]), estudièron l'estile de la [[lenga]] e prepausèron de formas per eliminar lei [[mot]]s jutjats « bas » ò « vulgars »<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Marcel Hervier, ''L'Art Poétique de Boileau, étude et analyse'', Chefs-d'œuvre de la littérature expliqués, Mellottée, 1948, pp. 213-219.</ref>. Plusors [[diccionari]]s e [[gramatica]]s foguèron tanben publicats a partir de la fin dau sègle XVII. Gràcias au prestigi e au poder dau rèi de [[Reiaume de França|França]], lo francés se difusèt aisament dins lei corts deis autreis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]]. Venguèt ansin la [[lenga]] deis elèits occidentaus fins au sègle XX. ==== La politica lingüistica deis autoritats republicanas ==== [[Fichièr:Petit-larousse-1905.jpg|thumb|right|[[Diccionari]] francés de [[1905]].]] La [[Revolucion Francesa]] aguèt d'efiechs majors sus lo francés. D'efiech, après quauqueis esitacions<ref>Au començament dau periòde revolucionari, plusors tèxtes foguèron [[traduccion|traduchs]] dins plusors lengas parladas dins lo Reiaume.</ref>, lei revolucionaris decidèron d'adoptar lo francés coma la [[lenga]] de la [[republica]] segon una vision novèla de la relacion entre la [[lenga]], la [[Nacion]] e lo [[pòble]]. Ansin, se metèt pauc a pauc en plaça una [[politica]] [[centralisme|centralista]] de difusion dau francés dins l'ensemble dau territòri francés. Lo desvolopament de l'[[escòla]] foguèt un instrument major d'aquela [[politica]]. Privada d'usatges oficiaus dempuei de sègles, lei [[lenga regionala|lengas « regionalas »]] comencèron de declinar en despiech de son utilizacion per mai d'un movement antirevolucionari (en particular, la [[Glèisa Catolica|Glèisa]]). Pasmens, aquela evolucion foguèt lenta. Dins son discors dau 6 de junh de [[1794]], l'[[abat Grégoire]] presentèt ansin una carta lingüistica de [[França]] marcada per la diversitat dei parlars. De mai, segon son estimacion, solament tres milions de Francés parlavan corrèctament la lenga de la republica (sus una populacion totala de 25 milions)<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michèle Perret, ''La langue de la liberté, éloge de l'abbé Grégoire, Mémoire de la société néophilologique de Helsinki (LXXVII), Du côté des langues romanes, mélanges en l'honneur de Juhani Härmä'', 2009, pp. 221-232.</ref>. A partir de la segonda mitat dau sègle XIX, la lucha per impausar lo francés venguèt un enjòc centrau dins lo modernizacion dau [[país]] per leis elèits de la III{{a}} Republica. L'ensenhament public, laïc e obligatòri e la [[conscripcion]] foguèron dos deis elements decisius d'aqueu combat. De còps, per rompre lei resisténcias pus fòrtas, de metòdes de repression lingüistica pus actius foguèron tanben més en plaça (qualificacion de « patés », fenomèn de [[vergonha (lingüicidi)|vergonha]], diccionaris de « regionalismes » erronèus en francés... etc.<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Georges Labouysse dins ''Histoire de France: L'Imposture. Mensonges et manipulations de l'Histoire officielle'', IEO Editions, pp. 90–92.</ref>). Ansin, entre [[1880]] e [[1940]], la màger part dei Francés adoptèron lo francés coma lenga de la vida vidanta. En parallèl, la [[colonialisme|colonizacion]] difusèt lo francés au sen d'una partida deis elèits [[Africa|africans]] e [[Indochina|indochinés]]. ==== Lo francés modèrne ==== Lo francés modèrne es aparegut durant lo sègle XVIII. Pasmens, dempuei aquela epòca, a conegut fòrça evolucions. Au nivèu internacionau, demorèt la lenga deis elèits fins a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Uei, es largament remplaçat per l'[[anglés]] dins aqueu ròtle. Pasmens, en despiech dau declin continú de la poissança francesa dins lo mond, garda un estatut important sus la [[planeta]]. Au nivèu dau lexic, la difusion vèrs d'autrei regions e la concurréncia amb l'[[anglés]] favorizèt l'adopcion d'emprunts a plusors lengas. Per exemple, ''pastis'' ò ''pitchoun'' vènon de l'[[occitan]]. Dins aquò, la lenga premiera deis emprunts es l'[[anglés]] en causa dau ròtle centrau d'aquela lenga dins la [[cultura]] mondialas e lei [[sciéncia]]s modèrnas (''firewall'', ''software'', ''cool'', ''show'', ''star'', ''basket''...). Au nivèu de la [[gramatica]], la lenga contunia de se simplificar amb la disparicion dau [[l'imperfach dau subjonctiu]] dins la lenga orala e la [[Cicle de Jespersen|disparicion en cors]] de la particula negativa ''ne'' dins la lenga orala. === Estatut e preséncia dins lo mond === ==== Dialèctes e nombre de locutors ==== Dins leis [[ans 2010]], lo francés èra parlat per 321 milions de personas dins lo mond<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Organisation internationale de la francophonie, La langue française dans le monde 2015-2018, Gallimard, 2019, p. 38.</ref>. Cinquena [[lenga]] pus parlada après l'[[anglés]], lo [[mandarin]], l'[[indi (lenga)|indi]] e lo [[espanhòu|castelhan]], èra una lenga en creissenta fòrta gràcias au dinamisme [[demografia|demografic]] dei populacions francofònas d'[[Africa]]. Segon d'estimacions, lo nombre de locutors deuriá se situar entre 368 milions e 1,2 miliards en [[2060]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Un milliard de francophones en 2060 », ''Le Figaro'', 20 de març de 2013.</ref>. De mai, consequéncia de l'[[Empèri Coloniau Francés|expansion coloniala francés]], lo francés es l'unica lenga actuala – amb l'[[anglés]] – qu'es parlada sus totei lei [[continent]]s. Per aquela rason, lo francés comprèn plusors ensembles [[dialècte|dialectaus]]. En [[Euròpa]], se tròban lo [[francés septentrionau]] que s'estend sus la màger part de l'[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|espaci d'oïl]], lo [[francés meridionau]] qu'es parlat dins l'espaci [[occitan]] e lei formas dau francés parladas en [[Belgica]] e en [[Soïssa]]. En [[America]], cada zòna de colonizacion desvolopèt lo sieu dialècte. Lei pus importants dins lo mond actuau son [[Quebèc]], leis [[Antilhas]] e [[Guaiana]]. Pasmens, existís de dialèctes parlats per de comunautats pus reduchas en [[Acàdia]], en [[Nòva Anglatèrra]] e en [[Loïsiana]]. En [[Asia]] e en [[Oceania]], la formacion de dialèctes foguèt favorizada per l'alunchament dei possessions francesas ([[Liban]], [[Pondicherry]], [[Indochina Francesa]], [[Nòva Caledònia]] e lei diferentei regions de la [[Polinesia Francesa]]). Enfin, la division dialectau en [[Africa]] es fòrça complèxa. Dins la màger part dei classificacions, es simplificada en considerant tres ensembles majors centrats sus [[Magrèb]], sus l'[[Africa Negra]] e sus lei territòris francofòns de l'[[Ocean Indian]]. [[Fichièr:Francés - Dialèctes principaus dau francés.png|thumb|center|800px|<center>Dialèctes principaus dau francés.</center>]] En [[Occitània]], lo francés parlat coneis de varietats diferentas<ref>[[Robèrt Lafont]], ''Pour retrousser la diglossie'', ''Lengas'', 1984, 15 [reeditat dins: LAFONT Robert (1997) ''Quarante ans de sociolinguistique à la périphérie'', coll. Sociolinguistique, L’Harmattan, pp. 189-223]</ref>: * Lo [[francitan]] es una varietat de francés popular que conten fòrça elements d{{'}}origina occitana dins la fonetica (« accent » occitan), lo lexic e la sintaxi. * Lo [[francés meridionau]] es una varietat de francés estandard que se distinguís solament per una fonetica d{{'}}origina occitana (« accent » occitan) e per una lectura occitanizada e artificiala de l{{'}}ortografia francesa. En particular, consistís a prononciar {{IPA|[ə]}} la letra finala ''-e'', qu{{'}}es normalament muda dins la fonetica francesa d{{'}}origina. * Lo [[francés colloquiau importat]] es lo francés popular importat de la zona d{{'}}origina dau francés : a ges de traças d{{'}}occitan. * Lo [[francés oficiau]] es la varietat pus estandard, pus formala e pus academica dau francés, amb una fonetica francesa normala, sens « accent » occitan. Dempuei lo sègle XX, lo francitan e lo francés meridionau recuelan progressivament e laissan de mai en mai de plaça au francés colloquiau importat e au francés oficiau. Aquò mena lei practicas lingüisticas en Occitània vèrs una uniformizacion creissenta au profiech dau francés estandard e vèrs una pèrda dei traças de l{{'}}occitan. ==== Estatut dins lo mond ==== Lo francés es una lenga majora dau mond modèrne amb un estatut d'oficialitat ò de cooficialitat dins 29 [[país]] (en [[2022]]). De mai, es considerat coma una lenga de cultura, d'educacion ò d'afaires dins plusors país que li reconeisson ges d'estatut particular ([[Argeria]], [[Tunisia]], [[Romania]]...). Es tanben [[lenga oficiala]] de plusors organizacions internacionalas importantas coma lei [[ONU|Nacions Unidas]], l'[[Organizacion dau Tractat de l'Atlantic Nòrd]], l'[[Organizacion Mondiala dau Comèrci]], l'[[Union Africana]] ò lo [[Crotz Roja|Movement Internacionau de la Crotz Roja]]. [[image:Map-Francophone World.svg|thumb|center|800px|'''La lenga francesa dins lo mond''' <br />Blau encre: lenga de la majoritat de la populacion;<br /> Blau: lenga administrativa ;<br /> Blau clar: lenga de cultura ;<br /> Verd: minoritats francofònas.]] === Organismes de regulacion === [[Fichièr:French Institute, Paris 2014 002.jpg|thumb|right|Creada en [[1634]] per [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|Richelieu]], l'[[Acadèmia Francesa]] es lo pus famós organisme de regulacion dau francés.]] Lo francés a fòrça organismes de regulacion que s'organizan entre elei per codificar la [[lenga]]. La pus coneguda es l'[[Acadèmia Francesa]] qu'es egalament la pus vièlha. Fondada per lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]], èra encargada de gerir lo francés dins lo quadre fixat per la monarquia. Dissòuta per la [[Revolucion Francesa]], foguèt restaurada per [[Napoleon Bonaparte]] mai tornèt trobar pas son poder de decision lingüistic. Pasmens, en causa de son prestigi, demorèt una institucion influenta e una partida de sei sòcis participan ais institucions actualas d'estandardizacion dau francés. Uei, l'organisme decisionau pus important es la [[Delegacion Generala a la Lenga Francesa e ai Lengas de França]] qu'es sota l'autoritat dau [[govèrn]] de [[França]]. En particular, es l'autoritat de referéncia que pòu crear de mots novèus « oficiaus ». Trabalha generalament en cooperacion amb leis organismes similars creats per d'autreis [[Estat]]s francofòns coma la [[Direccion de la Lenga Francesa]] ([[Belgica]]), l'[[Ofici Quebequés de la Lenga Francesa]] ([[Quebèc]]) ò la [[Delegacion a la Lenga Francesa]] ([[Soïssa]]). Au nivèu internacionau, existís una organizacion, l'[[Organizacion Internacionala de la Francofonia]] (OIF), que son ròtle es de promòure l'usatge dau francés dins lo mond. Aqueu ròtle deis institucions estatalas es liat a l'aspècte « sabent » dau francés. D'efiech, dempuei leis esfòrç de codificacion iniciats per la [[monarquia]], la [[tradicion]] es de crear lei mots de la lenga a partir de tèrmes [[latin]]s ò [[grèc]]s. Aquò necessita donc sovent de realizar de recèrcas. La creacion oficiala de mots es donc reservada a un elèit reduch. Pasmens, dins lei fachs, fòrça mots son dirèctament creats ò empruntats a d'autrei parlars per lei locutors. Lei tèrmes prepausats per leis institucions oficialas son alora rarament utilizats. == La fonetica e l'escritura == === La fonetica e la fonologia === Segon lo biais de comptar, lo francés a entre 20 e 22 [[consonanta]]s e entre 13 e 17 [[vocala]]s. Entre sei caracteristicas fonologicas pus caracteristicas, figuran lo [[son]] r uvular, la preséncia de [[vocala nasala|vocalas nasalas]] e l'existéncia de tres procès capables d'afectar la fin dei mots. Lo premier es la [[liason (gramatica)|liason]] que regarda la prononciacion de la consonanta finala d'un mot seguit per un mot començant per una [[vocala]]. Lo segond es l'[[elision]] que demanda de pas prononciar la fin de certanei mots. Enfin, existís de mecanismes d'encaminament que permèton de desplaçar la consonanta finala d'un mot e l'iniciala d'un mot a travèrs la frontiera sillabica. Lei consonantas dau francés son presentadas dins la taula aicí dessota : {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" !&nbsp; ![[Consonanta bilabiala|Bilabiala]] ![[Consonanta labiodentala|Labiodentala]] ![[Consonanta labiopalatala|Labiopalatala]] ![[Consonanta labiovelara|Labiovelara]] ![[Consonanta dentala|Dentala]] ![[Consonanta alveolara|Alveolara]] ![[Consonanta postalveolara|Postalveolara]] ![[Consonanta palatala|Palatala]] ![[Consonanta velara|Velara]] ![[Consonanta uvulara|Uvulara]] |- |'''[[Consonanta occlusiva|Occlusiva]]''' | <center>[[Consonanta occlusiva bilabiala sorda|p]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva bilabiala sonòra|b]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva dentale sorda|t]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva dentala sonòra|d]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva velara sorda|k]]&nbsp; [[Consonanta occlusiva velara sonòra|ɡ]]</center> | &nbsp; |- |'''[[Consonanta nasala|Nasala]]''' | <center>[[Consonanta occlusiva nasala bilabiala sonòra|m]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva nasala dentala sonòraa|n]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva nasala palatala sonòra|{{IPA|ɲ}}]]</center> | <center>[[Consonanta occlusiva nasala velara sonòra|ŋ]]</center> | <center>&nbsp;([[API ʀ|ʀ]])</center> |- |'''[[Consonanta fricativa|Fricativa]]''' | &nbsp; | <center>[[Consonanta fricativa labiodentala sorda|f]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa labiodentala sonòra|v]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta fricativa alveolara sorda|s]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa alveolara sonòra|z]]</center> | <center>[[Consonanta fricativa postalveolara sorda|{{IPA|ʃ}}]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa postalveolara sonòra|{{IPA|ʒ}}]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | <center>([[API χ|χ]]) [[Consonanta fricativa uvulare sonòra|{{IPA|ʁ}}]]<ref>Segon lo locutor, aqueu [[son]] pòu èsser remplaçat per la [[consonanta fricativa uvulara sonòra]] [ʁ], la [[consonanta fricativa uvulara sorda]] [χ], la [[consonanta rotlada uvulara sonòra]] [ʀ], la [[consonanta fricativa velara sorda]] [x], la [[consonanta fricativa velara sonòra]] [ɣ], la [[consonanta rotlada alveolara sonòra]] [r] ò la [[consonanta batuda alveolara sonòra]] [ɾ].</ref></center> |- |'''[[Consonanta espiranta|Espiranta]]''' | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta labiopalatala sonòra|{{IPA|ɥ}}]]</center> | <center>[[Consonanta espiranta labiovelara sonòra|w]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta palatala sonòra|j]]</center> | &nbsp; | &nbsp; |- |'''[[Consonanta laterala|Laterala]]''' | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta laterala alveolara sonòra|l]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |} Lei [[vocala]]s son presentadas dins la taula aicí dessota : {| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em auto 1em auto; border-collapse: collapse; text-align: center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;" | ![[Vocala anteriora|Anteriora]] ![[Vocala centrala|Centrala]] ![[Vocala posteriora|Posteriora]] |- |'''[[Vocala sarrada|Sarrada]]''' | <center>{{API|i}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|y}}</center> | | <center>{{API|u}}</center> |- |'''[[Vocala mieja sarrada|Mieja sarrada]]''' | <center>{{API|e}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|ø}}</center> | | <center>{{API|o}} [[Vocala mejana superiora posteriora arredonida|õ]] |- |'''[[Vocalam mejana|Mejana]]''' | | <center>{{API|ə}}</center> | |- |'''[[Vocala mieja dubèrta|Mieja dubèrta]]''' | <center>{{API|ɛ}}&nbsp;({{API|ɛː}})&nbsp;[[Vocala bassa posteriora non arredonida|ɑ̃]]&nbsp;[[Vocala mejana inferiora anteriora arredonida|œ]]&nbsp;{{API|œ̃}}</center> | | <center>{{API|ɔ}}</center> |- |'''[[Vocala dubèrta|Dubèrta]]''' | <center>{{API|a}}</center> | | <center>{{API|ɑ}}</center> |} === L'ortografia === ==== L'alfabet ==== {{veire|Alfabet francés}} Lo francés s'escriu amb l'[[alfabet latin]] modèrne. Utiliza 26 [[Letra (alfabet)|letra]]s fondamentalas e 16 letras [[Diacritic|diacritadas]] ò ligaturadas. Lei diagramas (ch, ph, ss, gu, ge, ou, ai, eu...) e lei trigramas (oin, eau, ein, ain) son tanben nombrós. {| class="wikitable centre" |+ L’alfabet fondamentau — 26 letras |- | <center>A a</center> || <center>B b</center> || <center>C c</center> || <center>D d</center> || <center>E e</center> || <center>F f</center> | <center>G g</center> || <center>H h</center> || <center>I i</center> || <center>J j</center> || <center>K k</center> || <center>L l</center> || <center>M m</center> |- | <center>N n</center> || <center>O o</center> || <center>P p</center> || <center>Q q</center> || <center>R r</center> || <center>S s</center> | <center>T t</center> || <center>U u</center> || <center>V v</center> || <center>W w</center> || <center>X x</center> || <center>Y y</center> || <center>Z z</center> |} {| class="wikitable centre" |+ L’alfabet pròpri — 16 letras |- | <center>À à</center> || <center> â</center> || <center>Æ æ</center> || <center>Ç ç</center> || <center>É é</center> || <center>È è</center> | <center>Ê ê</center> || <center>Ë ë</center> |- | <center>Î î</center> || <center>Ï ï</center> || <center>Ô ô</center> || <center>Œ œ</center> || <center>Ù ù</center> || <center>Û û</center> | <center>Ü ü</center> || <center>Ÿ ÿ</center> |} La prononciacion dei grafèmas es resumida dins lei doas taulas aiçí dessota : <center> {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" ! b !! c !! ç !! ch !! d !! f !! g !! gn !! gu !! h !! j !! k !! l !! m |- |<center>{{API|b}}</center> |<center>{{API|k}}, {{API|s}}, {{API|ɡ}} </center> |<center>{{API|s}}</center> |<center>{{API|ʃ}}, {{API|k}}</center> |<center>{{API|d}}</center> |<center>{{API|f}}</center> |<center>{{API|ɡ}}, {{API|ʒ}}</center> |<center>{{API|ɲ}}, {{API|ɡn}}</center> |<center>{{API|ɡ}}, {{API|ɡw}}, {{API|gɥ}}</center> | |<center>{{API|ʒ}}</center> |<center>{{API|k}}</center> |<center>{{API|l}}</center> |<center>{{API|m}}</center> |- ! n !! ng !! p !! ph !! q !! qu !! r, rh !! s !! ss !! t, th !! v !! w !! x !! z |- |<center>{{API|n}}</center> |<center>{{API|ŋ}}</center> |<center>{{API|p}}</center> |<center>{{API|f}}</center> |<center>{{API|k}}</center> |<center>{{API|k}}, {{API|kw}}</center> |<center>{{API|ʁ}}, {{API|χ}}</center> |<center>{{API|s}}, {{API|z}}</center> |<center>{{API|s}}</center> |<center>{{API|t̪}}</center> |<center>{{API|v}}</center> |<center>{{API|w}}, {{API|v}}</center> |<center>{{API|ɡz}}, {{API|ks}}, {{API|s}}, {{API|z}}</center> |<center>{{API|z}}</center> |} </center> {| class="wikitable" style="font-family:Lucida Sans Unicode, Segoe UI, Arial Unicode MS, Verdana; margin: 1em auto 1em auto;" !a !â !æ ! !ai !ain, aim !an, am !au !ay |- |/a/, /ɑ/ |/ɑ/ |/e/ | |/e/, /ɛ/ |/ɛ̃/ |/ɑ̃/ |/o/, /ɔ/ |/ɛj/, /aj/, /ɛ/ |- ! e !! ê, è !! é !! eau !! ei !! ein, eim!! en, em!! eu!! |- |/e/, /ə/, /ɛ/, /ø/ |/ɛ/ |/e/ |/o/ |/e/, /ɛ/ |/ɛ̃/ |/ɑ̃/ |/ø/, /œ/ | |- ! i !! !! !! !! !! ien, iem !! in, im !! !! |- |/i/, /j/ | | | | |/jɛ̃/ |/ɛ̃/ | | |- ! o !! ô !! œ !! œu !! oi !! oin !! on, om !! ou !! oy |- |/ɔ/, /o/ |/o/ |/œ/, /e/ |/œ/, /ø/ |/wa/ |/wɛ̃/ |/ɔ̃/ |/u/, /w/ |/waj/ |- ! u !! !! !! !! !! !! un, um, aun !! !! |- |/y/, /ɥ/ | | | | | |/œ̃/ | | |- ! y !! !! !! !! !! yen !! yn, ym !! !! |- |/i/, /j/ | | | | |/jɛ̃/ |/ɛ̃/ | | |} </center> ==== La pontuacion e la tipografia ==== Lo francés utiliza la [[pontuacion]] en vigor dins lei parlars qu'utilizan l'[[alfabet latin]]. Es a dire que lo [[ponch (pontuacion)|ponch]] (.) e la [[virgula]] (,) i tènon un ròtle centrau. La particularitat principala de la pontuacion francesa es l'usatge dei [[vergueta|verguetas francesas]] (« »). Lei règlas de [[tipografia]] dau francés presentan de diferéncias amb lei règlas en vigor dins lei país anglosaxons e dins d'autrei país latins. En particular, d'espacis son inserits avans lei simbòls de pontuacion compausats de dos elements (per exemple, avans un [[ponch-virgula]]). == La frasa simpla == Lo francés es una [[lenga SVO|lenga subjècte-vèrbe-objècte (SVO)]]. La frasa simpla i es compausada de tres elements de basa que son lo grop nominau, lo grop verbau e lo complement. L'òrdre SVO es relativament estricte en francés mai de variantas son possiblas. Per exemple, l'òrdre VSO es possible, generalament per produrre un efiech d'estile. === Lo nom e lo grop nominau === ==== Lo grop nominau ==== ==== Lei determinants ==== ==== Lo nom ==== ==== Lei pronoms ==== === Lo vèrbe e lo grop verbau === ==== Lei vèrbes ==== ==== Lo classement dei vèrbes ==== ==== La conjugason ==== ==== Lei mòdes e lei temps ==== === Lei complements === === L'adjectiu e lo grop adjectivau === ==== Leis adjectius ==== ==== Lo grop adjectivau ==== === Leis elements invariables === ==== Leis advèrbis ==== ==== Lei preposicions ==== ==== Lei conjoncions ==== == La frasa complèxa == === Generalitats === === La relacion d'associacion === === La relacion de dependéncia-subordinacion === == La morfologia e la semantica lexicalas == === L'origina dau lexic === === Elements de morfologia lexicala === === Elements de semantica lexicala === == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Alfabet francés]]. * [[França]]. * [[Francés mejan]]. * [[Francés vièlh]]. * [[Francic]]. * [[Jacobinisme]]. * [[Literatura francesa]]. * [[Ordonança de Villers-Cotterêts]]. </div> === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998). * '''[[francés|(fr)]]''' Gaston Zink, ''Le Moyen français (XIVe et XVe siècles)'', Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 1990. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{DEFAULTSORT:frances}} [[Categoria:Inventari de lengas]] [[Categoria:Lenga romanica]] [[Categoria:Lenga d'Argeria|Francés]] [[Categoria:Lenga de las Antilhas francesas]] [[Categoria:Lenga de Belgica|Francés]] [[Categoria:Lenga de Burkina Faso|Frances]] [[Categoria:Lenga de Canadà|Frances]] [[Categoria:Lenga de Republica de Còngo|Frances]] [[Categoria:Lenga de Republica Democratica de Còngo|Frances]] [[Categoria:Lenga de Còsta d'Evòri|Francés]] [[Categoria:Lenga de Jiboti|Francés]] [[Categoria:Lenga d'Haití|Francés]] [[Categoria:Lenga d'Itàlia|Francés]] [[Categoria:Lenga de Mali|Francés]] [[Categoria:Lenga de Luxemborg|Francés]] [[Categoria:Lenga de Marròc|Francés]] [[Categoria:Lenga de Maurici|Francés]] [[Categoria:Lenga de Mónegue|Francés]] [[Categoria:Lenga de Nòva Caledònia]] [[Categoria:Lenga de Polinesia Francesa]] [[Categoria:Lenga de Senegal|Francés]] [[Categoria:Lenga de Soïssa|Francés]] [[Categoria:Lenga de Chad|Francés]] [[Categoria:Lenga de Tògo|Francés]] [[Categoria:Lenga de Tunisia|Francés]] [[Categoria:Lenga francesa|*]] [[Categoria:Lenga oficiala de l'Union Europèa|Francés]] [[Categoria:Lenga flexionala|Francés]] [[Categoria:Lenga SVO|Francés]] [[Categoria:Francofonia|Francés]] [[Categoria:Valonia]] gnjf9a6vfamkji3fxtfjpa6dqdf2m39 2339317 2339315 2022-08-28T20:43:15Z Nicolas Eynaud 6858 /* La frasa simpla */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} {{article en construccion}} {{Infobox Lenga | lenga = Français | en occitan = Francés | país = '''[[França]]'''<br />'''[[Canadà]]'''<br />'''[[Belgica]]'''<br />'''[[Soïssa]]'''<br />e 52 autreis estats | regions = '''[[Euròpa Occidentala]]'''<br />'''[[Africa]]'''<br />'''[[Asia]]'''<br />'''[[America]]''' | personas = 274 milions de | n = 11 | tipologia = {{SVO}} {{Tipologia Caen|FRN}} {{Lenga flexionala}} - {{Lenga sillabica}} | familha = [[lengas indoeuropèas]]<br />&nbsp;[[lengas romanicas]]<br />&nbsp;&nbsp;[[galloromanic]]<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[francés]] / [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d{{'}}oïl]] | status = [[França]], [[Soïssa]], 23 autreis estats, l{{'}}[[ONU|Organizacion de las Nacions Unidas]], e l{{'}}[[Union Europèa]] | academia = [[Académie française]],<br />[[DGLF|Délégation générale à la langue française et aux langues de France]],<br />[[Service de la langue française]] (Belgica),<br />[[Office québécois de la langue française]],<br />les Conseils supérieurs de la langue française de France,<br />de Belgique<br />e du Québec | iso-1 = fr | iso-B = fre | iso-T = fra | iso-3 = fra | iso-6 = fra | iso-6P = grnn | grop = [[lengas indoeuropèas|indoeuropèu]] | mòstra = '''<center>Article primier de<br />la Declaracion dei Drechs Umans.</center>''' <br /> '''<center>Article premier</center>''' Tous les êtres humains naissent libres et égaux en dignité et en droits. Ils sont doués de raison et de conscience et doivent agir les uns envers les autres dans un esprit de fraternité. | espandida = I (lenga individuala) | tipe = L (lenga viva) }} Lo '''francés''' (nom autoctòn: ''français'' {{IPA|/fʁɑ̃sɛ/}}) es una [[lenga romanica]]. Es la [[lenga]] oficiala de [[França]] e es una dei lengas oficialas de [[Belgica]] ([[Valonia]], [[Brussèlas]]), de [[Canadà]], de [[Soïssa]]. Tanben es lenga oficiala dins certaneis estats non europèus que foguèron a passat temps de colònias francesas o belgas, especialament en [[Africa]]. == Definicions == Dins la classificacion dei lengas romanicas, lo tèrme «francés» pòt prene dos sens completament diferents: * Siá lo '''francés''' es un sinonim de la '''[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lenga d{{'}}oïl]]''' (au singular). Es la concepcion de la romanistica tradicionala. Dins aquela vision, lo francés o lenga d{{'}}oïl es una lenga romanica situada au nòrd dei domenis occitan e francoprovençau. Ansin, lo territòri d{{'}}origina de la lenga francesa compren quasi la mitat nòrd de l{{'}}estat francés (sens lei domenics lingüistics dau [[breton]], de l{{'}}[[alemand]] e dau [[neerlandés]]), la Belgica francofòna ([[Valonia]]), un tròç dau canton de [[Jura (canton)|Jura]] en Soïssa e leis [[illas Normandas]] (possession britanica). * Siá lo '''francés''' es una lenga originària de l{{'}}[[Illa de França]] e fa partida de la familha dei «lengas d{{'}}oïl» (au plurau). Es una concepcion que certanei lingüistas defendon dempuei leis ans 1970. Dins aquela vision, lo francés englobariá pas leis autrei «lengas d{{'}}oïl». == Generalitats == === Istòria === {{veire|Istòria dau francés}} ==== Leis originas dau francés ==== La formacion dau francés vièlh es un procès que sembla durar de la [[Guèrra dei Gàllias|conquista romana]] dau nòrd de [[Gàllia]] au [[sègle X]]. Son element centrau es l'adopcion dau [[latin]] per lei populacions [[Cèltas|celticas]] d'aquel espaci entre la fin dau [[sègle I avC]] e lo [[sègle V apC]]. Aquò donèt naissença a de [[latin vulgar|latins « vulgars »]] e entraïnèt la disparicion dei lengas celticas. Pasmens, aquelei parlars venguèron un [[substrat (lingüistica)|substrat]] dau francés. Ansin, quauquei desenaus de [[mot]]s dau francés modèrne son dirèctament d'origina cèlta<ref>Per exemple, es lo cas de « bouc », « cervoise », « chemin », « chêne », « mouton » ò « ruche ».</ref>. Lei lengas celticas son tanben probablament a l'origina de l'aparicion de la [[vocala]] [y]. Pus tard, après l'afondrament de l'[[Empèri Roman d'Occident]], de [[lengas germanicas]] influencièron aqueu latin popular. Aperaquí 400 mots dau lexic actuau son d'origina germanica<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Sandrine Zufferey e Jacques Moeschler, ''Initiation à la linguistique française'', Armand Colin, 2015.</ref>. Regardan principalament de tèrmes institucionaus, militars e de la vida vidanta<ref>Per exemple, « ban », « chambellan », « étrier », « maréchal », « trève », « fauteuil », « gaufre » ò « jardin ».</ref>. En parallèl, entraïnèron l'adopcion dau son [g], probablament au [[sègle VI]]. D'un biais pus generau, lo [[francic]], la lenga dei [[Francs Salians]], auriá fòrça influenciat la prononciacion dau protofrancés. La [[lenga romanica]] utilizada dins lei [[Juraments d'Estrasborg]] es sovent considerada coma la premiera traça escricha d'aqueu protofrancés<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Bernard Cerquiglini, ''La naissance du français'', Presses universitaires de France, 1991.</ref>. ==== Lo francés vièlh ==== {{veire|Francés vièlh}} [[Fichièr:Ludwigslied Manuscript Valenciennes p. 1+2.jpg|thumb|right|Manuscrit de la ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'' redigit au sègle XIV.]] Lo passatge dau protofrancés au [[francés vièlh]] es pas conegut. Se debanèt probablament durant lo [[sègle IX]] ò lo [[sègle X]] dins lo quadre de la separacion creissenta entre lei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|parlars d'oïl]] e lo rèsta dei [[lengas romanicas]]. La ''[[Sequéncia de Santa Eulàlia]]'', un tèxte [[religion|religiós]] de la fin dau [[sègle IX]], es un exemple d'aquela diferenciacion<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Xavier Darcos, ''Histoire de la littérature française'', Hachette, coll. « Faire le point », 1992, p. 25.</ref>. Lo francés vièlh foguèt parlat fins au [[sègle XIII]] ò [[sègle XIV|XIV]]. Conoguèt tres evolucions majoras. La premiera es una evolucion fonetica. Ansin, plusors grops de [[consonanta]]s a l'interior ò a la fin dei [[mot]]s dispareguèron ò se transformèron. Per exemple, lo t intervocalic e lo s interior davant consonanta dispareguèron<ref>Per exemple, ''vita'' venguèt ''vie'' e ''festa'' venguèt ''fete''.</ref>. Per lei [[vocala]]s, son evolucion despendeguèt de la plaça de l'[[accent tonic]] dins lo [[mot]]. Dins la màger part dei cas, aquò menèt a la disparicion dei vocalas finalas que portavan pas l'accent<ref>Per exemple, ''murus'' venguèt ''mur''.</ref>. Aquelei transformacions fonologicas aguèron de consequéncias importantas sus la sintaxi. D'efiech, la disparicion dei vocalas e dei consonantas finalas entraïnèt la disparicion de la marca dei cas, es a dire de la basa dei declinasons. Lo nombre de cas passèt donc de sièis (en [[latin]]) a dos : un cas « subjècte » que correspondiá au nominatiu e au vocatiu dau [[latin]] e un cas « regim », eissit de l'accusatiu, que podiá s'aplicar a totei leis autrei cas<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998), pp. 20-21.</ref>. Per compensar aquela alteracion de la [[gramatica]] latina, l'utilizacion d'[[article (gramatica)|articles]] e de [[preposicion (gramatica)|preposicions]] se generalizèt pauc a pauc per indicar lei foncions. Ansin, l'òrdre dei [[mot]]s dins la [[frasa]] evolucionèt lentament per privilegiar l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte. Enfin, es durant aqueu periòde que la [[negacion]] ''ne'' comencèt d'èsser doblada per ''pas'' ò ''point''. La tresena evolucion importanta dau periòde de desvolopament dau [[francés vièlh]] es la fragmentacion de l'espaci lingüistic dei [[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|lengas d'oïl]]. Aquò es una consequéncia de la fragmentacion de la societat durant la premiera partida de l'èra [[feudalitat|feudala]]. Pasmens, a l'escala dei fèus pus importants, existiá de factors d'unitat coma lo poder senhorau (lo rèi dei Francs dins lo cas de [[París]] e d'[[Orleans]]), la [[Glèisa Catolica|Glèisa]] e la [[borgesiá]] naissenta. Aquò permetèt probablament l'unificacion dau parlar de [[París]] e de sa region. De mai, donèt un certan prestigi a la [[lenga]] coma o mòstra son utilizacion per [[Marco Polo]] dins la redaccion dau ''[[Lo Libre dei Meravilhas|Libre dei Meravilhas]]''<ref>D'efiech, l'escrivan [[Rustichello da Pisa]], que metèt en forma lei racòntes de [[Marco Polo]], escriviá en francés</ref>. ==== Lo francés mejan ==== [[Fichièr:Villers-Cot.jpg|thumb|right|Premiera pagina de l'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]].]] {{veire|Francés mejan}} Lo [[francés mejan]] es la forma dau francés parlat entre lei sègles XIV e XVI. Es marcat per l'abandon totau dau sistèma de declinason, evolucion que renforcèt lo ròtle dei [[preposicion (gramatica)|preposicions]] e l'adopcion de l'òrdre subjècte-vèrbe-objècte dins la construccion de la [[frasa]]. Pasmens, lei transformacions pus importantas d'aqueu periòde regardèron lo vocabulari. D'efiech, per enrichir la [[lenga]], de letruts coma leis autors de la [[Pleïada]] imaginèron de [[mot]]s novèus en empruntant de tèrmes eissits dau [[latin]], dau [[grèc]] e dei lengas vesinas (autrei lengas d'oïl, [[occitan]]...). L'[[ortografia]] dei mots comencèt de se fixar e l'influéncia dau [[latin]] entraïnèt la restauracion de [[consonanta]]s [[etimologia|etimologicas]] abandonadas per lo [[francés vièlh]]<ref>Per exemple, ''bele'' venguèt ''belle'' (latin ''bella''), ''flama'' venguèt ''flamme'' (latin ''flamma'').</ref>. Lo h iniciau foguèt tanben apondut per destriar certanei mots començant per una u ò una v<ref>Per exemple, ''huître'' e ''vitre''.</ref>. D'efiech, aquelei letras èran encara relativament pròchas, çò qu'entraïna de riscs de confusion. Enfin, a la fin dau sègle XVI, apareguèt la [[cedilha]] e leis accents<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Auguste Bernard, « Du premier emploi dans l’imprimerie et dans la langue française, de l’apostrophe, de l’accent et de la cédille », ''Bulletin du bibliophile belge'', 1837.</ref>. Lo periòde dau [[francés mejan]] foguèt tanben aqueu dau començament de sa difusion organizada a l'ensemble dau territòri francés per leis autoritats centralas. L'[[Ordonança de Villers-Cotterêts]], signada en [[1539]], es l'eveniment fondator d'aquela [[politica]]. Ordonèt d'utilizar lo francés dins totei lei tèxtes oficiaus e juridics. Se la feblessa dau poder reiau limitèt son aplicacion efectiva, l'ordonança marquèt lo començament dau declin de l'usatge dau [[latin]], de l'[[occitan]] e deis autrei parlars d'oïl dins leis afaires dau Reiaume. D'un biais pus marginau, la [[Reforma]] favorizèt egalament aquela evolucion car lo francés foguèt la lenga privilegiada per lei [[Protestantisme|protestants]]. ==== L'estructuracion dau francés per la monarquia ==== Durant lei sègles XVII e XVIII, lo francés foguèt l'objècte d'una importanta activitat de codificacion encoratjada per la [[monarquia]]. Coma durant l'epòca dau [[francés mejan]], leis escrivans tenguèron un ròtle centrau dins aqueleis evolucions. Pasmens, lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]] creèt en [[1643]] una institucion [[estat]]ala, l'[[Acadèmia Francesa]], per leis enquadrar. En parallèl, de letruts, coma [[François de Malherbe]] ([[1555]]-[[1628]]) e [[Nicolas Boileau]] ([[1636]]-[[1711]]), estudièron l'estile de la [[lenga]] e prepausèron de formas per eliminar lei [[mot]]s jutjats « bas » ò « vulgars »<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Marcel Hervier, ''L'Art Poétique de Boileau, étude et analyse'', Chefs-d'œuvre de la littérature expliqués, Mellottée, 1948, pp. 213-219.</ref>. Plusors [[diccionari]]s e [[gramatica]]s foguèron tanben publicats a partir de la fin dau sègle XVII. Gràcias au prestigi e au poder dau rèi de [[Reiaume de França|França]], lo francés se difusèt aisament dins lei corts deis autreis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]]. Venguèt ansin la [[lenga]] deis elèits occidentaus fins au sègle XX. ==== La politica lingüistica deis autoritats republicanas ==== [[Fichièr:Petit-larousse-1905.jpg|thumb|right|[[Diccionari]] francés de [[1905]].]] La [[Revolucion Francesa]] aguèt d'efiechs majors sus lo francés. D'efiech, après quauqueis esitacions<ref>Au començament dau periòde revolucionari, plusors tèxtes foguèron [[traduccion|traduchs]] dins plusors lengas parladas dins lo Reiaume.</ref>, lei revolucionaris decidèron d'adoptar lo francés coma la [[lenga]] de la [[republica]] segon una vision novèla de la relacion entre la [[lenga]], la [[Nacion]] e lo [[pòble]]. Ansin, se metèt pauc a pauc en plaça una [[politica]] [[centralisme|centralista]] de difusion dau francés dins l'ensemble dau territòri francés. Lo desvolopament de l'[[escòla]] foguèt un instrument major d'aquela [[politica]]. Privada d'usatges oficiaus dempuei de sègles, lei [[lenga regionala|lengas « regionalas »]] comencèron de declinar en despiech de son utilizacion per mai d'un movement antirevolucionari (en particular, la [[Glèisa Catolica|Glèisa]]). Pasmens, aquela evolucion foguèt lenta. Dins son discors dau 6 de junh de [[1794]], l'[[abat Grégoire]] presentèt ansin una carta lingüistica de [[França]] marcada per la diversitat dei parlars. De mai, segon son estimacion, solament tres milions de Francés parlavan corrèctament la lenga de la republica (sus una populacion totala de 25 milions)<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Michèle Perret, ''La langue de la liberté, éloge de l'abbé Grégoire, Mémoire de la société néophilologique de Helsinki (LXXVII), Du côté des langues romanes, mélanges en l'honneur de Juhani Härmä'', 2009, pp. 221-232.</ref>. A partir de la segonda mitat dau sègle XIX, la lucha per impausar lo francés venguèt un enjòc centrau dins lo modernizacion dau [[país]] per leis elèits de la III{{a}} Republica. L'ensenhament public, laïc e obligatòri e la [[conscripcion]] foguèron dos deis elements decisius d'aqueu combat. De còps, per rompre lei resisténcias pus fòrtas, de metòdes de repression lingüistica pus actius foguèron tanben més en plaça (qualificacion de « patés », fenomèn de [[vergonha (lingüicidi)|vergonha]], diccionaris de « regionalismes » erronèus en francés... etc.<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Georges Labouysse dins ''Histoire de France: L'Imposture. Mensonges et manipulations de l'Histoire officielle'', IEO Editions, pp. 90–92.</ref>). Ansin, entre [[1880]] e [[1940]], la màger part dei Francés adoptèron lo francés coma lenga de la vida vidanta. En parallèl, la [[colonialisme|colonizacion]] difusèt lo francés au sen d'una partida deis elèits [[Africa|africans]] e [[Indochina|indochinés]]. ==== Lo francés modèrne ==== Lo francés modèrne es aparegut durant lo sègle XVIII. Pasmens, dempuei aquela epòca, a conegut fòrça evolucions. Au nivèu internacionau, demorèt la lenga deis elèits fins a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. Uei, es largament remplaçat per l'[[anglés]] dins aqueu ròtle. Pasmens, en despiech dau declin continú de la poissança francesa dins lo mond, garda un estatut important sus la [[planeta]]. Au nivèu dau lexic, la difusion vèrs d'autrei regions e la concurréncia amb l'[[anglés]] favorizèt l'adopcion d'emprunts a plusors lengas. Per exemple, ''pastis'' ò ''pitchoun'' vènon de l'[[occitan]]. Dins aquò, la lenga premiera deis emprunts es l'[[anglés]] en causa dau ròtle centrau d'aquela lenga dins la [[cultura]] mondialas e lei [[sciéncia]]s modèrnas (''firewall'', ''software'', ''cool'', ''show'', ''star'', ''basket''...). Au nivèu de la [[gramatica]], la lenga contunia de se simplificar amb la disparicion dau [[l'imperfach dau subjonctiu]] dins la lenga orala e la [[Cicle de Jespersen|disparicion en cors]] de la particula negativa ''ne'' dins la lenga orala. === Estatut e preséncia dins lo mond === ==== Dialèctes e nombre de locutors ==== Dins leis [[ans 2010]], lo francés èra parlat per 321 milions de personas dins lo mond<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Organisation internationale de la francophonie, La langue française dans le monde 2015-2018, Gallimard, 2019, p. 38.</ref>. Cinquena [[lenga]] pus parlada après l'[[anglés]], lo [[mandarin]], l'[[indi (lenga)|indi]] e lo [[espanhòu|castelhan]], èra una lenga en creissenta fòrta gràcias au dinamisme [[demografia|demografic]] dei populacions francofònas d'[[Africa]]. Segon d'estimacions, lo nombre de locutors deuriá se situar entre 368 milions e 1,2 miliards en [[2060]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' « Un milliard de francophones en 2060 », ''Le Figaro'', 20 de març de 2013.</ref>. De mai, consequéncia de l'[[Empèri Coloniau Francés|expansion coloniala francés]], lo francés es l'unica lenga actuala – amb l'[[anglés]] – qu'es parlada sus totei lei [[continent]]s. Per aquela rason, lo francés comprèn plusors ensembles [[dialècte|dialectaus]]. En [[Euròpa]], se tròban lo [[francés septentrionau]] que s'estend sus la màger part de l'[[Lenga d'oïl - lengas d'oïl|espaci d'oïl]], lo [[francés meridionau]] qu'es parlat dins l'espaci [[occitan]] e lei formas dau francés parladas en [[Belgica]] e en [[Soïssa]]. En [[America]], cada zòna de colonizacion desvolopèt lo sieu dialècte. Lei pus importants dins lo mond actuau son [[Quebèc]], leis [[Antilhas]] e [[Guaiana]]. Pasmens, existís de dialèctes parlats per de comunautats pus reduchas en [[Acàdia]], en [[Nòva Anglatèrra]] e en [[Loïsiana]]. En [[Asia]] e en [[Oceania]], la formacion de dialèctes foguèt favorizada per l'alunchament dei possessions francesas ([[Liban]], [[Pondicherry]], [[Indochina Francesa]], [[Nòva Caledònia]] e lei diferentei regions de la [[Polinesia Francesa]]). Enfin, la division dialectau en [[Africa]] es fòrça complèxa. Dins la màger part dei classificacions, es simplificada en considerant tres ensembles majors centrats sus [[Magrèb]], sus l'[[Africa Negra]] e sus lei territòris francofòns de l'[[Ocean Indian]]. [[Fichièr:Francés - Dialèctes principaus dau francés.png|thumb|center|800px|<center>Dialèctes principaus dau francés.</center>]] En [[Occitània]], lo francés parlat coneis de varietats diferentas<ref>[[Robèrt Lafont]], ''Pour retrousser la diglossie'', ''Lengas'', 1984, 15 [reeditat dins: LAFONT Robert (1997) ''Quarante ans de sociolinguistique à la périphérie'', coll. Sociolinguistique, L’Harmattan, pp. 189-223]</ref>: * Lo [[francitan]] es una varietat de francés popular que conten fòrça elements d{{'}}origina occitana dins la fonetica (« accent » occitan), lo lexic e la sintaxi. * Lo [[francés meridionau]] es una varietat de francés estandard que se distinguís solament per una fonetica d{{'}}origina occitana (« accent » occitan) e per una lectura occitanizada e artificiala de l{{'}}ortografia francesa. En particular, consistís a prononciar {{IPA|[ə]}} la letra finala ''-e'', qu{{'}}es normalament muda dins la fonetica francesa d{{'}}origina. * Lo [[francés colloquiau importat]] es lo francés popular importat de la zona d{{'}}origina dau francés : a ges de traças d{{'}}occitan. * Lo [[francés oficiau]] es la varietat pus estandard, pus formala e pus academica dau francés, amb una fonetica francesa normala, sens « accent » occitan. Dempuei lo sègle XX, lo francitan e lo francés meridionau recuelan progressivament e laissan de mai en mai de plaça au francés colloquiau importat e au francés oficiau. Aquò mena lei practicas lingüisticas en Occitània vèrs una uniformizacion creissenta au profiech dau francés estandard e vèrs una pèrda dei traças de l{{'}}occitan. ==== Estatut dins lo mond ==== Lo francés es una lenga majora dau mond modèrne amb un estatut d'oficialitat ò de cooficialitat dins 29 [[país]] (en [[2022]]). De mai, es considerat coma una lenga de cultura, d'educacion ò d'afaires dins plusors país que li reconeisson ges d'estatut particular ([[Argeria]], [[Tunisia]], [[Romania]]...). Es tanben [[lenga oficiala]] de plusors organizacions internacionalas importantas coma lei [[ONU|Nacions Unidas]], l'[[Organizacion dau Tractat de l'Atlantic Nòrd]], l'[[Organizacion Mondiala dau Comèrci]], l'[[Union Africana]] ò lo [[Crotz Roja|Movement Internacionau de la Crotz Roja]]. [[image:Map-Francophone World.svg|thumb|center|800px|'''La lenga francesa dins lo mond''' <br />Blau encre: lenga de la majoritat de la populacion;<br /> Blau: lenga administrativa ;<br /> Blau clar: lenga de cultura ;<br /> Verd: minoritats francofònas.]] === Organismes de regulacion === [[Fichièr:French Institute, Paris 2014 002.jpg|thumb|right|Creada en [[1634]] per [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|Richelieu]], l'[[Acadèmia Francesa]] es lo pus famós organisme de regulacion dau francés.]] Lo francés a fòrça organismes de regulacion que s'organizan entre elei per codificar la [[lenga]]. La pus coneguda es l'[[Acadèmia Francesa]] qu'es egalament la pus vièlha. Fondada per lo [[Armand Jean du Plessis de Richelieu|cardinau de Richelieu]], èra encargada de gerir lo francés dins lo quadre fixat per la monarquia. Dissòuta per la [[Revolucion Francesa]], foguèt restaurada per [[Napoleon Bonaparte]] mai tornèt trobar pas son poder de decision lingüistic. Pasmens, en causa de son prestigi, demorèt una institucion influenta e una partida de sei sòcis participan ais institucions actualas d'estandardizacion dau francés. Uei, l'organisme decisionau pus important es la [[Delegacion Generala a la Lenga Francesa e ai Lengas de França]] qu'es sota l'autoritat dau [[govèrn]] de [[França]]. En particular, es l'autoritat de referéncia que pòu crear de mots novèus « oficiaus ». Trabalha generalament en cooperacion amb leis organismes similars creats per d'autreis [[Estat]]s francofòns coma la [[Direccion de la Lenga Francesa]] ([[Belgica]]), l'[[Ofici Quebequés de la Lenga Francesa]] ([[Quebèc]]) ò la [[Delegacion a la Lenga Francesa]] ([[Soïssa]]). Au nivèu internacionau, existís una organizacion, l'[[Organizacion Internacionala de la Francofonia]] (OIF), que son ròtle es de promòure l'usatge dau francés dins lo mond. Aqueu ròtle deis institucions estatalas es liat a l'aspècte « sabent » dau francés. D'efiech, dempuei leis esfòrç de codificacion iniciats per la [[monarquia]], la [[tradicion]] es de crear lei mots de la lenga a partir de tèrmes [[latin]]s ò [[grèc]]s. Aquò necessita donc sovent de realizar de recèrcas. La creacion oficiala de mots es donc reservada a un elèit reduch. Pasmens, dins lei fachs, fòrça mots son dirèctament creats ò empruntats a d'autrei parlars per lei locutors. Lei tèrmes prepausats per leis institucions oficialas son alora rarament utilizats. == La fonetica e l'escritura == === La fonetica e la fonologia === Segon lo biais de comptar, lo francés a entre 20 e 22 [[consonanta]]s e entre 13 e 17 [[vocala]]s. Entre sei caracteristicas fonologicas pus caracteristicas, figuran lo [[son]] r uvular, la preséncia de [[vocala nasala|vocalas nasalas]] e l'existéncia de tres procès capables d'afectar la fin dei mots. Lo premier es la [[liason (gramatica)|liason]] que regarda la prononciacion de la consonanta finala d'un mot seguit per un mot començant per una [[vocala]]. Lo segond es l'[[elision]] que demanda de pas prononciar la fin de certanei mots. Enfin, existís de mecanismes d'encaminament que permèton de desplaçar la consonanta finala d'un mot e l'iniciala d'un mot a travèrs la frontiera sillabica. Lei consonantas dau francés son presentadas dins la taula aicí dessota : {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" !&nbsp; ![[Consonanta bilabiala|Bilabiala]] ![[Consonanta labiodentala|Labiodentala]] ![[Consonanta labiopalatala|Labiopalatala]] ![[Consonanta labiovelara|Labiovelara]] ![[Consonanta dentala|Dentala]] ![[Consonanta alveolara|Alveolara]] ![[Consonanta postalveolara|Postalveolara]] ![[Consonanta palatala|Palatala]] ![[Consonanta velara|Velara]] ![[Consonanta uvulara|Uvulara]] |- |'''[[Consonanta occlusiva|Occlusiva]]''' | <center>[[Consonanta occlusiva bilabiala sorda|p]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva bilabiala sonòra|b]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva dentale sorda|t]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta occlusiva dentala sonòra|d]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva velara sorda|k]]&nbsp; [[Consonanta occlusiva velara sonòra|ɡ]]</center> | &nbsp; |- |'''[[Consonanta nasala|Nasala]]''' | <center>[[Consonanta occlusiva nasala bilabiala sonòra|m]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva nasala dentala sonòraa|n]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta occlusiva nasala palatala sonòra|{{IPA|ɲ}}]]</center> | <center>[[Consonanta occlusiva nasala velara sonòra|ŋ]]</center> | <center>&nbsp;([[API ʀ|ʀ]])</center> |- |'''[[Consonanta fricativa|Fricativa]]''' | &nbsp; | <center>[[Consonanta fricativa labiodentala sorda|f]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa labiodentala sonòra|v]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta fricativa alveolara sorda|s]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa alveolara sonòra|z]]</center> | <center>[[Consonanta fricativa postalveolara sorda|{{IPA|ʃ}}]]&nbsp;&nbsp;[[Consonanta fricativa postalveolara sonòra|{{IPA|ʒ}}]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | <center>([[API χ|χ]]) [[Consonanta fricativa uvulare sonòra|{{IPA|ʁ}}]]<ref>Segon lo locutor, aqueu [[son]] pòu èsser remplaçat per la [[consonanta fricativa uvulara sonòra]] [ʁ], la [[consonanta fricativa uvulara sorda]] [χ], la [[consonanta rotlada uvulara sonòra]] [ʀ], la [[consonanta fricativa velara sorda]] [x], la [[consonanta fricativa velara sonòra]] [ɣ], la [[consonanta rotlada alveolara sonòra]] [r] ò la [[consonanta batuda alveolara sonòra]] [ɾ].</ref></center> |- |'''[[Consonanta espiranta|Espiranta]]''' | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta labiopalatala sonòra|{{IPA|ɥ}}]]</center> | <center>[[Consonanta espiranta labiovelara sonòra|w]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta palatala sonòra|j]]</center> | &nbsp; | &nbsp; |- |'''[[Consonanta laterala|Laterala]]''' | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | <center>[[Consonanta espiranta laterala alveolara sonòra|l]]</center> | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |} Lei [[vocala]]s son presentadas dins la taula aicí dessota : {| border="2" cellpadding="5" style="margin: 1em auto 1em auto; border-collapse: collapse; text-align: center; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid;" | ![[Vocala anteriora|Anteriora]] ![[Vocala centrala|Centrala]] ![[Vocala posteriora|Posteriora]] |- |'''[[Vocala sarrada|Sarrada]]''' | <center>{{API|i}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|y}}</center> | | <center>{{API|u}}</center> |- |'''[[Vocala mieja sarrada|Mieja sarrada]]''' | <center>{{API|e}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;{{API|ø}}</center> | | <center>{{API|o}} [[Vocala mejana superiora posteriora arredonida|õ]] |- |'''[[Vocalam mejana|Mejana]]''' | | <center>{{API|ə}}</center> | |- |'''[[Vocala mieja dubèrta|Mieja dubèrta]]''' | <center>{{API|ɛ}}&nbsp;({{API|ɛː}})&nbsp;[[Vocala bassa posteriora non arredonida|ɑ̃]]&nbsp;[[Vocala mejana inferiora anteriora arredonida|œ]]&nbsp;{{API|œ̃}}</center> | | <center>{{API|ɔ}}</center> |- |'''[[Vocala dubèrta|Dubèrta]]''' | <center>{{API|a}}</center> | | <center>{{API|ɑ}}</center> |} === L'ortografia === ==== L'alfabet ==== {{veire|Alfabet francés}} Lo francés s'escriu amb l'[[alfabet latin]] modèrne. Utiliza 26 [[Letra (alfabet)|letra]]s fondamentalas e 16 letras [[Diacritic|diacritadas]] ò ligaturadas. Lei diagramas (ch, ph, ss, gu, ge, ou, ai, eu...) e lei trigramas (oin, eau, ein, ain) son tanben nombrós. {| class="wikitable centre" |+ L’alfabet fondamentau — 26 letras |- | <center>A a</center> || <center>B b</center> || <center>C c</center> || <center>D d</center> || <center>E e</center> || <center>F f</center> | <center>G g</center> || <center>H h</center> || <center>I i</center> || <center>J j</center> || <center>K k</center> || <center>L l</center> || <center>M m</center> |- | <center>N n</center> || <center>O o</center> || <center>P p</center> || <center>Q q</center> || <center>R r</center> || <center>S s</center> | <center>T t</center> || <center>U u</center> || <center>V v</center> || <center>W w</center> || <center>X x</center> || <center>Y y</center> || <center>Z z</center> |} {| class="wikitable centre" |+ L’alfabet pròpri — 16 letras |- | <center>À à</center> || <center> â</center> || <center>Æ æ</center> || <center>Ç ç</center> || <center>É é</center> || <center>È è</center> | <center>Ê ê</center> || <center>Ë ë</center> |- | <center>Î î</center> || <center>Ï ï</center> || <center>Ô ô</center> || <center>Œ œ</center> || <center>Ù ù</center> || <center>Û û</center> | <center>Ü ü</center> || <center>Ÿ ÿ</center> |} La prononciacion dei grafèmas es resumida dins lei doas taulas aiçí dessota : <center> {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;" ! b !! c !! ç !! ch !! d !! f !! g !! gn !! gu !! h !! j !! k !! l !! m |- |<center>{{API|b}}</center> |<center>{{API|k}}, {{API|s}}, {{API|ɡ}} </center> |<center>{{API|s}}</center> |<center>{{API|ʃ}}, {{API|k}}</center> |<center>{{API|d}}</center> |<center>{{API|f}}</center> |<center>{{API|ɡ}}, {{API|ʒ}}</center> |<center>{{API|ɲ}}, {{API|ɡn}}</center> |<center>{{API|ɡ}}, {{API|ɡw}}, {{API|gɥ}}</center> | |<center>{{API|ʒ}}</center> |<center>{{API|k}}</center> |<center>{{API|l}}</center> |<center>{{API|m}}</center> |- ! n !! ng !! p !! ph !! q !! qu !! r, rh !! s !! ss !! t, th !! v !! w !! x !! z |- |<center>{{API|n}}</center> |<center>{{API|ŋ}}</center> |<center>{{API|p}}</center> |<center>{{API|f}}</center> |<center>{{API|k}}</center> |<center>{{API|k}}, {{API|kw}}</center> |<center>{{API|ʁ}}, {{API|χ}}</center> |<center>{{API|s}}, {{API|z}}</center> |<center>{{API|s}}</center> |<center>{{API|t̪}}</center> |<center>{{API|v}}</center> |<center>{{API|w}}, {{API|v}}</center> |<center>{{API|ɡz}}, {{API|ks}}, {{API|s}}, {{API|z}}</center> |<center>{{API|z}}</center> |} </center> {| class="wikitable" style="font-family:Lucida Sans Unicode, Segoe UI, Arial Unicode MS, Verdana; margin: 1em auto 1em auto;" !a !â !æ ! !ai !ain, aim !an, am !au !ay |- |/a/, /ɑ/ |/ɑ/ |/e/ | |/e/, /ɛ/ |/ɛ̃/ |/ɑ̃/ |/o/, /ɔ/ |/ɛj/, /aj/, /ɛ/ |- ! e !! ê, è !! é !! eau !! ei !! ein, eim!! en, em!! eu!! |- |/e/, /ə/, /ɛ/, /ø/ |/ɛ/ |/e/ |/o/ |/e/, /ɛ/ |/ɛ̃/ |/ɑ̃/ |/ø/, /œ/ | |- ! i !! !! !! !! !! ien, iem !! in, im !! !! |- |/i/, /j/ | | | | |/jɛ̃/ |/ɛ̃/ | | |- ! o !! ô !! œ !! œu !! oi !! oin !! on, om !! ou !! oy |- |/ɔ/, /o/ |/o/ |/œ/, /e/ |/œ/, /ø/ |/wa/ |/wɛ̃/ |/ɔ̃/ |/u/, /w/ |/waj/ |- ! u !! !! !! !! !! !! un, um, aun !! !! |- |/y/, /ɥ/ | | | | | |/œ̃/ | | |- ! y !! !! !! !! !! yen !! yn, ym !! !! |- |/i/, /j/ | | | | |/jɛ̃/ |/ɛ̃/ | | |} </center> ==== La pontuacion e la tipografia ==== Lo francés utiliza la [[pontuacion]] en vigor dins lei parlars qu'utilizan l'[[alfabet latin]]. Es a dire que lo [[ponch (pontuacion)|ponch]] (.) e la [[virgula]] (,) i tènon un ròtle centrau. La particularitat principala de la pontuacion francesa es l'usatge dei [[vergueta|verguetas francesas]] (« »). Lei règlas de [[tipografia]] dau francés presentan de diferéncias amb lei règlas en vigor dins lei país anglosaxons e dins d'autrei país latins. En particular, d'espacis son inserits avans lei simbòls de pontuacion compausats de dos elements (per exemple, avans un [[ponch-virgula]]). == La frasa simpla == Lo francés es una [[lenga SVO|lenga subjècte-vèrbe-objècte (SVO)]]. La frasa simpla i es normalament compausada de tres elements de basa que son lo grop nominau, lo grop verbau e lo complement. L'òrdre SVO es relativament estricte en francés mai de variantas son possiblas. Per exemple, l'òrdre VSO es possible, generalament per produrre un efiech d'estile. La frasa simpla pòu tanben aver d'elements coma un grop adjectivau. === Lo nom e lo grop nominau === ==== Lo grop nominau ==== ==== Lei determinants ==== ==== Lo nom ==== ==== Lei pronoms ==== === Lo vèrbe e lo grop verbau === ==== Lei vèrbes ==== ==== Lo classement dei vèrbes ==== ==== La conjugason ==== ==== Lei mòdes e lei temps ==== === Lei complements === === L'adjectiu e lo grop adjectivau === ==== Leis adjectius ==== ==== Lo grop adjectivau ==== === Leis elements invariables === ==== Leis advèrbis ==== ==== Lei preposicions ==== ==== Lei conjoncions ==== == La frasa complèxa == === Generalitats === === La relacion d'associacion === === La relacion de dependéncia-subordinacion === == La morfologia e la semantica lexicalas == === L'origina dau lexic === === Elements de morfologia lexicala === === Elements de semantica lexicala === == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Alfabet francés]]. * [[França]]. * [[Francés mejan]]. * [[Francés vièlh]]. * [[Francic]]. * [[Jacobinisme]]. * [[Literatura francesa]]. * [[Ordonança de Villers-Cotterêts]]. </div> === Bibliografia === * '''[[francés|(fr)]]''' Philippe Ménard, ''Syntaxe de l'ancien français'', Editions Bière, 1994 (1998). * '''[[francés|(fr)]]''' Gaston Zink, ''Le Moyen français (XIVe et XVe siècles)'', Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 1990. === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{DEFAULTSORT:frances}} [[Categoria:Inventari de lengas]] [[Categoria:Lenga romanica]] [[Categoria:Lenga d'Argeria|Francés]] [[Categoria:Lenga de las Antilhas francesas]] [[Categoria:Lenga de Belgica|Francés]] [[Categoria:Lenga de Burkina Faso|Frances]] [[Categoria:Lenga de Canadà|Frances]] [[Categoria:Lenga de Republica de Còngo|Frances]] [[Categoria:Lenga de Republica Democratica de Còngo|Frances]] [[Categoria:Lenga de Còsta d'Evòri|Francés]] [[Categoria:Lenga de Jiboti|Francés]] [[Categoria:Lenga d'Haití|Francés]] [[Categoria:Lenga d'Itàlia|Francés]] [[Categoria:Lenga de Mali|Francés]] [[Categoria:Lenga de Luxemborg|Francés]] [[Categoria:Lenga de Marròc|Francés]] [[Categoria:Lenga de Maurici|Francés]] [[Categoria:Lenga de Mónegue|Francés]] [[Categoria:Lenga de Nòva Caledònia]] [[Categoria:Lenga de Polinesia Francesa]] [[Categoria:Lenga de Senegal|Francés]] [[Categoria:Lenga de Soïssa|Francés]] [[Categoria:Lenga de Chad|Francés]] [[Categoria:Lenga de Tògo|Francés]] [[Categoria:Lenga de Tunisia|Francés]] [[Categoria:Lenga francesa|*]] [[Categoria:Lenga oficiala de l'Union Europèa|Francés]] [[Categoria:Lenga flexionala|Francés]] [[Categoria:Lenga SVO|Francés]] [[Categoria:Francofonia|Francés]] [[Categoria:Valonia]] t84vf0hsw8cytm0w2m2q6kmu125p39p 0 19924 2339308 2257025 2022-08-28T19:21:56Z Nicolas Eynaud 6858 /* La produccion viticòla */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Red and white wine 12-2015.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'un [[vin roge]] e d'un [[vin blanc]].]] Lo '''vin''' es un beure [[etanòl|alccolizat]] eissit de la [[fermentacion]] de [[rasin]]s. Probablament aparegut vèrs [[-5000|5000 avC]], es un beure ancian ben implantat dins lei regions septentrionalas de la [[Mar Mediterranèa]], especialament dins la [[Peninsula Iberica]], en [[Occitània]] e en [[Itàlia]]. I tèn un ròtle important dins la [[gastronomia]] e constituís un domeni economic important. La matèria premiera dau vin es lo [[rasin]]. Sa transformacion en vin es un procès qu'es dich [[vinificacion]]. Una disciplina [[sciéncia|scientifica]] e [[tecnologia|tecnica]], dicha [[enologia]], estudia l'ensemble dei metòdes utilizats per arribar a aqueu resultat. D'efiech, lei procès de [[vinificacion]] son caracterizats per sa diversitat que permet de produrre de vins de colors variadas ([[vin roge|roges]], [[vin rosat|rosats]] e [[vin blanc|blancs]]) amb de gosts marcats per la preséncia mai ò mens importantas de sucres residuaus. Lei [[vitatge]]s chausits per lo vinhairon e la localizacion dau vinharés an tanben una influéncia majora sus lo gost. == Istòria == === De l'Antiquitat a l'Edat Mejana === ==== De l'aparicion de la viticultura a l'Antiquitat ==== [[Fichièr:Ägyptischer Maler um 1500 v. Chr. 001.jpg|thumb|right|Representacion egipciana de la viticultura dau periòde.]] La [[viticultura]] sembla originària d'[[Anatolia]] ò dau sud de la [[Mar Caspiana]], airau de distribucion naturala de la [[vinha|vinha fèra]] (''[[Vinha|Vitis vinifera]]''). Segon lei descubèrtas [[arqueologia|arqueologicas]], sa premiera domesticacion aguèt luòc vèrs [[-5000|5000 avC]] en [[Caucàs]]. Pasmens, de vinificacions accidentalas pus precòças son probablas dins lei regions de poblament [[Homo sapiens|uman]] ont èra possible de trobar de [[rasin]]s fèrs. Durant l'[[Antiquitat]], lo vin se difusèt en direccion de la [[Mar Mediterranèa]] e d'[[Asia]]. La vinificacion èra ansin coneguda en [[Iran|Pèrsia]], ais [[Índia]]s e en [[Republica Populara de China|China]]. Pasmens, i prenguèt pas una plaça importanta e lo vin laissèt ges de traça importanta. En revènge, venguèt un beure important dins lei regions [[Mar Mediterranèa|mediterranèas]] amb l'aparicion de [[dieu|divinitat]]s dedicadas coma [[Dionís]] en [[Grècia antica|Grècia]] ò [[Shesmu]] en [[Egipte]]. Foguèt tanben integrat au rite [[cristianisme|crestian]] de l'[[Eucaristia]]. L'[[Antiquitat]] veguèt tanben l'aparicion dei premierei temptativas de classar lei vins e de definir lei crus de qualitat, especialament dins lei regions [[Egipte|egipcianas]], [[Sumèr|sumerianas]] e [[Empèri Roman|romanas]]. Lo sistèma pus avançat foguèt mes en plaça dins l'[[Empèri Roman]] amb lei vins de [[Falerno]] e d'Alba. Lo comèrci dau vin i èra un domeni economic important coma l'atèsta la construccion dau teatre e de l'anfiteatre de [[Pompei]] per un negociant de la vila. ==== L'estructuracion medievala de la viticultura ==== [[Fichièr:Weinbau - Psalter 1180.jpg|thumb|right|Manuscrit viticòla dau [[sègle XII]].]] Durant lo periòde caotic que seguiguèt l'afondrament de l'[[Empèri Roman d'Occident]] en [[476]], la viticultura declinèt e subrevisquèt principalament a l'entorn dei domenis de la [[Glèisa Catolica|Glèisa]]. D'efiech, lo [[clergat]] aviá besonh de vin per la [[liturgia]]. Pasmens, per lei [[monastèri]]s, la viticultura aviá d'interès suplementaris coma la possibilitat d'assegurar de revenguts regulars e la lucha còntra l'òci dei monges qu'èra estrictament enebit. Gràcias a d'organizacions que prefiguran leis entrepresas modèrnas, melhorèron pauc a pauc lei metòdes de produccion e la [[qualitat]]. En particular, lei [[Òrdre cistercenc|Cistercencs]] de [[Borgonha]] estudièron l'influéncia dau sòu, dau vitatge, de l'ensorelhament, de la talha dei parcèlas e de la maduretat dau [[rasin]]. Dins leis autrei regions, la viticultura tornèt aparéisser largament après l'estabilizacion de la situacion politica. Lo beure èra alora una fònt de prestigi per lei senhors. Per lei païsans e leis abitants dei [[vila]]s, èra sovent mesclat amb d'[[aiga]]. Lei proprietats antisepticas de l'[[alcòl]] permetián d'assegurar la potabilitat de l'[[aiga]]. Lo vin èra donc sovent una necessitat de la vida vidanta e son comèrci se desvolopèt, principalament a partir dei [[pòrt]]s de [[Bordèu]] e de [[Flandra]]. L'importància d'aqueu comèrci èra considerabla. Per exemple, durant la [[Guèrra de Cent Ans]], lo trafeg entre [[Bordèu]] e [[Londres]] èra assegurat per una flòta de 200 [[naviri]]s. Durant la màger part de l'epòca medievala, lei [[vin blanc|vins blancs]] ò [[Vin rosat|rosats]] foguèron privilegiats<ref>'''[[francés|(fr)]]''' M. Lachivier, ''Vins, vignes et vignerons. Histoire du vignoble français'', 1988 e J. Verdon, ''Boire au Moyen Âge'', 2002.</ref>. Lo desvolopament dau [[vin roge]] comencèt a partir dau sègle XIV. La cort [[papa|pontificala]] d'[[Avinhon]] aguèt un ròtle major dins aquela evolucion. En parallèl, lei vins venguèron pus leugiers e clars amb l'abandon progressiu dei produchs pus capitós e, se la cèrca dau gost èra pas una prioritat per totei lei productors, comencèt pasmens de venir una realitat amb un premier classament publicat en [[1224]]. === De l'Edat Mejana a la crisi dau filoxerà === ==== L'aparicion de « l'amator de vin » ==== [[Fichièr:Classement des vins de Bordeaux de 1855 (page 3).jpg|thumb|right|Manuscrit de [[1855]] amb la premiera lista dei grands crus de [[Bordèu]].]] Se lei senhors e leis evesques pus poderós avián per costuma de se reservar lei crus pus rafinats, un fenomèn novèu apareguèt a la fin dau sègle XVII amb l'aparicion d'una classa sociala (cortesans, marchands rics...) pus importanta que comencèt de cercar de vins de qualitat. Aquò donèt naissença au concèpte de « grand vin » e favorizèt l'aparicion de practicas novèlas de fabricacion. L'evesque [[Bordèu|bordalés]] [[Arnaud de Pontac]] ([[1530]]-[[1605]]) es sovent considerat coma lo precursor principau d'aquela evolucion. Proprietari dau [[castèth Naut-Brion]], apliquèt de metòdes a l'origina dei tecnicas viticòlas modèrnas amb de rendements febles, una seleccion atentiva dei fruchs, una rigor estricta durant lo procès de vinificacion e un periòde d'elevatge. Son objectiu èra de crear un vin fòrça famós justificant un pretz important. Aquò capitèt e foguèt imitat per d'autrei domenis de la region ([[Castèth Lator|Lator]], [[Castèth Lafite Rothschild|Lafite]]...). L'aparicion de la demanda de vins de [[qualitat]] demeniguèt pas aquela de vin per la vida vidanta. Aquò entraïnèt l'estructuracion actuala dei regions viticòlas [[França|francesas]] e [[Occitània|occitanas]] amb de regions famosas per la qualitat de sei vins e d'autrei considerats coma productritz de vins « ordinaris ». De fenomèns similars se debanèron dins leis autrei país, especialament en [[Itàlia]]. Pasmens, la region de [[Bordèu]] se destrièt per la sofiscacion de son sistèma qu'es caracterizat per una classificacion oficiala dei crus creada en [[1855]]. ==== La crisi dau filoxerà ==== {{veire|Filoxerà}} A partir deis ans 1860, una crisi grèva devastèt la màger part dei vinharés [[Euròpa|europèus]]. D'efiech, l'[[Espècia invasiva|importacion accidentala]] d'un [[nieron]] [[america]]n se noirissent de la saba dei raiç dei vinhas, lo [[Daktulosphaira vitifoliae|filoxerà]], entraïnèt la mòrt dei pès de [[vinha]]. La situacion foguèt agravada per l'aparicion de doas [[malautiá]]s, dichas [[oïdium]] e [[mildió]], que toquèron lo rèsta dei vinharés durant lo meteis periòde. La crisi durèt aperaquí 40 ans fins a l'adopcion de varietats de vinhas americanas capablas de resistir au [[Daktulosphaira vitifoliae|filoxerà]] e d'acceptar d'ensèrts de vitatges [[Euròpa|europèus]]. === Lo vin dempuei lo sègle XX === ==== La definicion deis apellacions modèrnas ==== [[Fichièr:Revòlta19072.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de la [[Revòlta dels Vinhairons|revòuta dei vinhairons]] de [[Lengadòc]] en [[1907]].]] La premiera mitat dau sègle XX foguèt marcada en [[Euròpa]] per lei consequéncias de la crisi dau [[filoxerà]]. La disparicion de vinharés complèts<ref>En particular, l'important vinharés de la region [[París|parisenca]] dispareguèt totalament.</ref> entraïnèt la creacion de regions viticòlas novèlas, principalament en [[Occitània]] e en [[Africa dau Nòrd]], que produguèron de vins mediòcres destinats a contentar rapidament la demanda. Aquò causèt un afondrament generau dau pretz que s'estendiguèt fins ais apelacions pus prestigiosas. Favorizèt tanben l'aparicion de vinharés ais [[USA|Estats Units d'America]], en [[Austràlia]] e en [[Sud-Africa]]. Aquela situacion caotica favorizèt l'aparicion de fraudaires, çò qu'agravèt la demenicion dei pretz. A partir de [[1905]], aquela pression entraïnèt de trèbols sociaus grèus que culminèron en [[1907]] en [[Lengadòc]] e en [[1911]] en [[Champanha]]. Per amaisar la situacion, leis autoritats [[França|francesas]] adoptèron de mesuras destinadas a protegir leis apelacions francooccitanas. Dins lo corrent deis ans 1920-1930, apareguèron ansin leis [[Apellacion d'origina contrarotlada|apellacions d'origina contraròtlada]] (AOC) que permetèron pauc a pauc de reglementar lei produccions e de restablir la [[qualitat]]. Permetèron tanben de limitar leis importacions. Enfin, venguèt un modèl imitat per leis autrei vinharés. ==== La descubèrta dau contraròtle de la vinificacion ==== Après la [[Segonda Guèrra Mondiala]], lei progrès [[tecnologia|tecnics]] e [[sciéncia|scientifics]] permetèron de melhorar la coneissença dei procès de vinificacion. Aquò permetèt la definicion dei procès actuaus de produccion viticòla e entraïnèt una aumentacion generala de la [[qualitat]]. En particular, la regulacion termica de la [[fermentacion]] foguèt fòrça estudiada durant leis ans 1980. La composicion [[quimia|quimica]] dau vin, fòrça complèxa, foguèt tanben analizada, çò que permetèt de descubrir l'origina de certanei fenomèns coma la [[cassa ferrica]]. Ansin, venguèt possible de « corregir » de vins de qualitat febla. Dins lei regions de tradicion viticòla, aquò entraïnèt la disparicion dei productors de vins mediòcres au profiech de vins pus rafinats. Pasmens, favorizèt tanben l'aparicion de vinharés novèus ais [[USA|Estats Units]], en [[Oceania]], en [[Sud-Africa]] e en [[Argentina]]. == Lei tipes de vins == === Lei vins blancs === {{veire|Vin blanc}} Lo [[vin blanc]] es obtengut a partir dau [[most]] de [[rasin]] de popa non [[color]]ada e de pellicula [[blanc]]a ò [[negre|negra]]. N'existís una gròssa diversitat qu'es la consequéncia de [[vitatge]]s, de mòdes de [[vinificacion]] e de taus de [[sucre]] residuau variats. Au mens sièis familhas principalas son estadas identificadas. La premiera es aquela dei vins blancs « leugiers e eissuchs » que son de beure rapidament après sa fabricacion ([[Brageirac (vin)|Brageirac]], [[galhac (vin)|Galhac]], [[muscadet]]...). An pas – ò pauc – de [[sucre]]s residuaus e un còrs simple. Es necessari de lei beure fregs. Lei blancs contenent mai d'extrachs son generalament vielhits en barrica ò en botelha e certanei pòdon èsser conservats durant quauqueis annadas avans sa dubertura. Fòrman lei categorias dei blancs « eissuchs e amples » e « eissuchs e concentrats » ([[Chablis (vin)|chablis]], [[riesling]], [[Vouvray]]...). Lei vins contenent encara de taus importants de [[sucre]] son gropats au sen dei « mieg secs » e dei « doç » ò « liquorós ». Lo premier ensems assembla de vins normalament mes en botelha avans que la totalitat dei [[sucre]]s siegan transformats en [[etanòl|alcòl]]. Aquò permet de produrre de vins leugiers e, generalament, pauc alcolizats coma lo [[lambrusco]] [[Itàlia|italian]]. Pasmens, se tròban tanben de blancs mieg secs amb un [[gras alcoòlic]] important coma lo [[juranson]] e lo [[recioto di Soave]]. Lo segond grop regarda blancs pus sucrats. Es sovent necessari de lei consumar lentament car an un aròma complèx. Lo pus conegut es probablament lo [[sautèrnas (vin)|sautèrnas]]. Enfin, entre aquelei dos ensems principaus, se situa la familha dei blancs « aromatics » que son de vins , secs ò mieg secs, eissits de [[vitatge]]s donats que permèton l'elaboracion d'aròmas particulars. Lei [[gewürztraminer]] ne'n son d'exemples caracteristics. <gallery> Fichièr:Galissonnière Muscadet 2007.jpg|[[Muscadet]], exemple de blanc leugier e eissuch Fichièr:Alsatian Riesling .jpg|[[Riesling]] d'[[Alsàcia]], exemple de blanc eissuch e ample Fichièr:Gewürztraminer Wine.jpg|[[Gewürztraminer]], exemple de blanc aromatic Fichièr:AOC côtes-de-bergerac moelleux, Pivert frères & cie.jpg|Botelha de [[Còstas de Brageirac]], exemple de blanc mieg sec Fichièr:SauterneCase.JPG|Botelhas de [[sautèrnas (vin)|sautèrnas]], exemple de blanc liquorós </gallery> === Lei vins roges === {{veire|Vin roge}} Un [[vin roge]] es obtengut a partir de [[most]] de [[rasin]]s negres en preséncia de la pellicula, dei [[grana]]s e, de còps, de la [[gaspa]]. La màger part d'aquelei vins son eissuchs e varian principalament en foncion de sa densitat aromatica e de son [[astringéncia]]. Son tanben concebuts per aver generalament una durada de vida superiora ai vins blancs. Relativament important, aquela caracteristica permet de destriar dos ensems principaus de vins roges. Dins lo premier, se tròban lei roges que son de beure rapidament. Lei vins « rosats », sovent eissits de mesclas entre blancs e roges, presentan pauc de diferéncias. An sovent un gost doç e sec<ref>Pasmens, existís d'excepcions coma lo [[rosat d'Anjau]].</ref>. Es necessari de lei consumar fregs. Lei roges « leugiers » son de vins que contènon pauc de tanins e qu'an un gost fruchat ([[gamet]]...). Lei roges « mejanament corsats » fòrman la màger part dei vins roges comercializats ([[Beaujolais]], [[Menerbés (vin)|Menerbés]], màger part dau [[vinhareda de Bordèu]]...). Certanei son susceptibles de vielhir mai, d'un biais generau, aquò es pas necessari au desvolopament de seis aròmas. Lo segond ensems gropa lei roges qu'an una concentracion de [[tanin]]s importanta. S'i destria lei roges « concentrats » qu'an un aròma tanic intensa e, sovent, un gost fruchat ([[Castèunòu de Papa (vin)|Castèunòu de Papa]], [[Grand crus de Borgonha|Borgonha Grand Crus]]...). Lei vins « de garda » son classats dins una categoria en despart car lo desvolopament complèt de seis aròmas necessita plusors [[annada]]s d'envielhiment. Son principalament eissits dei regions viticòlas classicas ([[Bordèu]], [[Borgonha]]...) e son constituïts dei crus pus prestigiós (crus classats de [[Bordèu]]...). Enfin, existís de roges « especiaus » que fòrman una pichona familha compausada de vins intrant pas dins lei dos grops precedents. S'agís generalament de vins roges sucrats que son pròches dei vins doç mai que son de classar entre lei vins roges en causa de sa tecnica de fabricacion. Aquelei vins se tròban dins de regions [[Mar Mediterranèa|mediterranèas]] ([[Sagrantino di Montefalco]], [[Vin Santo]], [[Priorato]]...) <gallery> Fichièr:Bandol rose.jpg|[[Bandòu (vin)|Bandòu]] rosat Fichièr:Un Beaujolais nouveau.jpg|[[Beaujolais]], exemple de roge « mejanament corsat » Fichièr:Lynch Bages 1970; Leoville-Las-Cases 1970 in decanters.jpg|Dos grands crus bordalés, exemples de vins « de garda » </gallery> === Lei vins escumós === {{veire|Vin escumós}} Un [[vin escumós]] se caracteriza per una concentracion de [[dioxid de carbòni]] CO₂ sufisenta per entraïnar l'aparicion de bofigas de [[gas]]. N'existís tres categorias principalas que son lei vins « leugiers fruchats », lei « fins intens » e lei « leugiers aromatics ». Dins la premiera, se tròban de vins elaborats a partir de [[vitatge]]s neutres que son de beure joves ([[clareta de Diá]]...). La segonda es formada de vins amb un aròma fin e una bòna longor en boca. Lo pus famós es lo [[champanha (vin)|champanha]] qu'es largament imitat dins lo rèsta dau mond. Enfin, la màger part dei vins leugiers aromatics son de vins [[Itàlia|italians]] a basa de [[muscat]] ([[Moscato d'Asti]], [[lambrusco]]...) que son destinats a acompanhar de [[dessèrt]]s. <gallery> Fichièr:Verre Champagne.jpg|[[Champanha (vin)|Champanha]], vin pus famós de la categoria dei vins escumós </gallery> === Lei vins doç === {{veire|Vin doç}} Lei [[vin doç|vins doç naturaus]] son de [[vin mutat|vins mutats]] obtenguts per [[mutatge (vin)|mutatge]] durant la [[fermentacion alcoolica]]. Es a dire que lo [[most (vin)|most]] es estat addicionat d'[[etanòl]] per arrestar sa [[fermentacion alcoolica|fermentacion]] afin de conservar sei [[sucre]]s residuaus e son gost fruchat tot en aumentant lo gras d'alcòl. L'alcòl d'un vin doç naturau provèn donc de la sieuna fermentacion e de l'ajust realizat pendent lo mutatge. Frequents en [[Itàlia]], en [[Espanha]] e en [[Portugal|Portugau]], aquelei vins son fòrça contraròtlats e pòdon presentar de variacions importantas au sen d'una meteissa apellacion. Per exemple, lei [[Xerès (vin)|Xerès]] pòdon èsser eissuchs ò mieg eissuchs e aver un taus d'alcòl situat entre 15% e 18%. == Fabricacion == === Lei vitatges === {{veire|Vitatge}} Un [[vitatge]] es un tipe de plantum de [[vinha]]. N'existís plusors varietats que presentan de proprietats diferentas e que son generalament fòrça reglamentadas. La chausida dei vitatges despend ansin dei proprietats esperadas dau vin e de la region viticòla. Per exemple, totei lei vins de [[Borgonha (vin)|Borgonha roges]] de la [[Còsta d'Aur]] son eissits dau [[Pinot negre]] car l'apellacion enebís l'usatge d'autrei [[vitatge]]s. D'un biais generau, lei [[vitatge]]s permetent de produrre de vins de qualitat ([[Cabernet Sauvinhon]], [[Pinot negre]], [[Merlot]]... etc.) presentan de rendiments febles ò son fòrça malaisats de cultivar. Au contrari, lei plantums destinats a la produccion de vins simples permèton de recòltas importantas gràcias a de resisténcias importantas ai [[malautiá]]s. En revènge, an generalament un caractèr mens afiermat. Lo pus famós es probable lo [[Gamay]] qu'es utilizat per lei [[Beaujolais (vin)|Beaujolais]]. Enfin, existís de vitatges utilizats per favorizar l'assemblatge de vitatges pus complèxs coma lo [[monier (vitatge)|monier]] que facilita la mescla dau [[Chardonnay]] e dau [[Pinot negre]] necessària a la fabricacion dau [[Champanha (vin)|champanha]]. <gallery> Fichièr:Red Mountain Cabernet Sauvignon grapes from Hedge Vineyards.jpg|[[Cabernet Sauvinhon]] Fichièr:Cab Franc grape.JPG|[[Cabernet Franc]] Fichièr:Sauvignon blanc grapes.jpg|[[Sauvinhon blanc]] Fichièr:Merlot Grape.jpg|[[Merlot]] Fichièr:Gamay.jpg|[[Gamay]] Fichièr:Chardonnay Moldova.JPG|[[Chardonnay (vitatge)|Chardonnay]] Fichièr:Chenin blanc grapes.jpg|[[Chenin blanc]] Fichièr:IMG Pinot Noir 1.JPG|[[Pinot negre]] Fichièr:Grožđe muškat, srpanjski bijeli (2015).jpg|[[Muscat]] Fichièr:Riesling grapes leaves.jpg|[[Riesling]] Fichièr:Gewürztraminer.jpg|[[Gewürztraminer]] </gallery> === Lei vendémias === {{veire|Vendémia}} [[Fichièr:Grape gathering.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] d'una recòlta manuala.]] Lei vendémias son la recòlta dau rasin destinat a la produccion de vin. D'un biais generau, es preferible de retardar sa data fins a obtenir un bòn equilibri entre la tenor de [[sucre]]s e l'[[aciditat]] dau [[fruch]]. Pasmens, un relambi tròp lòng pòu entraïnar una demenicion dau rendement e, dins lei cas pus grèus, una aumentacion de la quantitat de [[sucre]]s. De mai, lei condicions [[meteorologia|meteorologicas]] son de susvelhar, especialament se l'umiditat es importanta, car son susceptiblas de favorizar l'aparicion de [[porridura]]s e de [[malautiá]]s. La recòlta ela meteissa pòu èsser manuala ò mecanizada. A priòri, lei vendémias manualas permèton de selecionnar lei rasins e es lo mòde de recòlta de la màger part dei vins de qualitat. Pasmens, existís de vins necessitant d'acampatges pus largs (rasins, fuelhas...). De mai, lei tecnicas modèrnas de vinificacion permèton de demenir lei consequéncias d'una recòlta mecanizada pauc selectiva. La maduretat dau [[fruch]] varia segon lei vitatges, lei regions e lei vins. Per la màger part dei vins, son chausits de fruchs madurs culhits a la fin de l'[[estiu]] ò au començament de l'[[autona]]. Dins aquò, existís de recòltas tardivas que permèton a de [[porridura]]s « noblas » de se desvolopar. Enfin, es tanben possible de secar lo rasin durant plusors setmanas avans de començar son tractament. === La vinificacion === ==== La fermentacion ==== [[Fichièr:Fermentation vin rosé.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] de la fermentacion d'un vin rosat.]] {{veire|Fermentacion alcoolica}} La [[fermentacion]] es un procès [[metabolisme|metabolic]] [[anaeròbi]] d'[[oxidoreduccion]] que permet a de [[levadura]]s ò a de [[bactèri]]s de transformar de [[sucre]]s en [[etanòl]], en [[dioxid de carbòni]], en [[aiga]] e en [[energia]]. Dins lo cas dau vin, la levadura regardada per aqueu fenomèn es ''[[Saccharomyces cerevisiae]]''. Per o far, necessita certanei condicions coma : * una [[temperatura]] situada entre 10°C e 45°C. * la preséncia d'una concentracion minimala de [[dioxigèn]] per eliminar lo [[dioxigèn]] e sintetizar d'esteròus que melhoran la resisténcia dei levarudas a l'[[etanòl]]. * la preséncia de compausats [[azòt|azotats]] per permetre la multiplicacion dei levaduras. Aquela reaccion s'arresta naturalament quand lo volum d'alcòl aganta 14% a 16% dau volum totau car l'[[etanòl]] es una substància antiseptica, compres per lei levaduras. ==== La vinificacion en blanc ==== La vinificacion dau vin blanc necessita de protegir lo [[rasim|rasin]] blanc e son jus de la [[maceracion]] (contacte entre lo jus e lei partidas coloradas ò tanicas) e de l'[[oxidacion]]. Per aquò, lei [[fruch]]s son recoltats a maduretat e transportats dins de caissetas per empedir l'escrachament dei rasins. Lei nivèus de [[sucre]]s d'[[acid]]itat son verificats e una etapa de contraròtle pòu permetre l'eliminacion deis elements indesirables ([[insècte]]s, [[fuelha]]s...). Puei, lei rasins son plaçats dins un faunhador per retirar lei gaspas e rompre la pèu dei gruns. Aquò entraïna la formacion d'una popa semiliquida qu'es dirigida vèrs la pressa. Existís plusors tipes de pressa per la fabricacion de vin blanc. Per empedir una [[fermentacion]] precòça, permèton de conservar una [[temperatura]] bassa. Après son extraccion, lo jus es rapidament refrejat a 0 [[gra Celsius|°C]] per precipitar leis impuretats solidas vèrs lo fons. Puei, lo jus clar es tirat. L'utilizacion d'una [[centrifugadera]] es tanben possibla mai es mens selectiva e elimina de partidas utilas coma lei [[levadura]]s e certaneis aròms. Es donc adoptat per leis installacions que produson de volums fòrça importants de vins ordinaris. L'apondon de [[dioxid de sofre]] es possible durant aquela etapa per protegir lo jus de l'[[oxidacion]] e limitar lo desvolopament de microorganismes. Pasmens, son abús pòu demenir la complexitat dau vin en mescant de savors. Uei, la fermentacion dei vins blancs a luòc dins de tinas termoreguladas d'[[acièr|acier]] inoxidable. Es lenta car la [[temperatura]] es mantenguda bassa (entre 10 e 15 °C)<ref>I a d'excepcions importantas coma certanei vins blancs de Borgonha que son plaçats dins de barricas de 225 L permetent de mantenir la temperatura a 25 °C.</ref>. D'un biais generau, lei vins simples son fermentats a bassa temperatura e lei vins pus complèxs a una temperatura pus auta. Dins lei regions frejas (nòrd de [[França]], [[Soïssa]], [[Alemanha]]), lei vins acids son adocits per [[fermentacion malolactica]]. Aquò es una reaccion permetent de transformar l'[[acid malic]] en [[acid lactic]]. Pasmens, es desconselhada dins lei regions caudas productritz de vins fruchats. Après l'acabament de la [[fermentacion alcoolica|fermentacion]], lei vins son generalament tirats mentre que sei residüs solids, dichs [[lia]], demòran dins la tina. Dins aquò, un còp de mai, i a d'excepcions. Per exemple, dins la region de [[Nantas]], la separacion es fòrça tardiva e a luòc avans la mesa en [[botelha]]s. En [[Borgonha]], la lia es bolegada per la tornar metre en suspension. Enfin, se fau nòtar l'existéncia d'un procès diferent per lei vins blancs sucrats onte lo rasin es gardat sus lei vinhas fins a l'aparicion d'una [[mosidura]] dicha ''[[Botrytis cinerea]]''. Causa la dessecacion dei gruns que sa concentracion de [[sucre]]s aumenta fòrtament, çò que permet la fabricacion de vins particulars coma lo [[Sautèrnas (vin)|Sautèrnas]] ò lo [[Tokay]]. Es tanben possible d'utilizar de rasins dessecats. <gallery> Fichièr:Harvesting Chardonnay grapes.jpg|Recòlta de rasin blanc plaçat dins de caissetas Fichièr:VINO18.jpg|Eliminacion dei gaspas Fichièr:Sediment at bottom of wine barrel.jpg|Depaus de residüs solids (lia) a fons d'una barrica Fichièr:Riesling met botrytis.jpg|Mosidura nobla Fichièr:Passito z02.JPG|Dessecament de gruns destinats a la produccion de blancs sucrats </gallery> ==== La vinificacion en roge ==== La produccion de [[vin roge]] es pus aisada qu'aquela de [[vin blanc]] car lo vinhairon intervèn mai per orientar lo procès que per lo contraròtlar. D'efiech, la premiera etapa dau procès es una etapa de [[maceracion]] que dura un a dos [[jorn]]s dins de tinas de [[fusta]] ò d'[[acièr|acier]] inoxidable refrejats en dessota dau lindau de començament de la [[fermentacion]]. Per aquò, lo rasin es caucat avans eliminacion dei gaspas e transferiment dins lei tinas<ref>Una excepcion importanta a aqueu procès son lei vins de [[Beaujolais]] que son plaçats intacte dins una tina sarrada e saturada de [[dioxid de carbòni]] (procès de [[maceracion carbonica]]).</ref>. La maceracion permet d'extraire la color e leis aròmas contenguts dins la pèu. La durada de [[fermentacion alcoolica|fermentacion]] varia segon lei regions e lei [[vitatge]]s. Per exemple, dins la region de [[Bordèu]], se situa entre 9 e 21 [[jorn]]s. Es de 5 a 9 jorns en [[Borgonha]]. Se debana a una temperatura relativament (aperaquí 30 °C) qu'es de susvelhar estrictament. D'efiech, una fermentacion a bassa [[temperatura]] permet de produrre un vin fruchat e leugier mentre que s'obtèn un vin ric e intens amb una temperatura auta. De mai, au començament de la [[fermentacion alcoolica|fermentacion]], una partida dau jus es sovent tirada per permetre de concentrar lo rèsta e de produrre un vin amb una concentracion maximala d'aròmas e de matèria. De còps, se pòdon metre en òbra d'autrei metòdes per eliminar d'[[aiga]] ò per concentrar mai lo most avans la [[fermentacion alcoolica|fermentacion]]. De son caire, lo jus tirat es utilizat per fabricar de vins clars coma lei claretas. Après l'acabament de la [[fermentacion alcoolica|fermentacion]], lei procès varian considerablament segon lei regions. Pasmens, dins totei lei cas, l'objectiu es d'estabilizar lo vin jove. Dins la region de [[Bordèu]], es ansin necessari de laissar s'escapar lo [[dioxid de carbòni]] produch per la [[fermentacion malolactica]] en plaçant lo vin dins de barricas regularament emplidas fins a l'eliminacion dau [[gas]]. En Borgonha, lo trescolatge es generalament limitat e lo vin es laissat amb lo most per li permetre de ganhar en complexitat gràcias a de cambis entre lei fasas [[liquid]]s e [[solid]]a. L'etapa seguenta es l'assemblatge que consistís a chausir lei vitatges e lei tinas que seràn utilizats per realizar lo vin. Un còp de mai, es un procès fòrça variable segon lei regions e lei productors. Per exemple, lei tinas contenent lo rasin dei vinhas perifericas d'un domeni, de qualitat sovent inferiora, son sovent excluchas dau vin principau. ==== La vinificacion en escumós ==== L'elaboracion de vin escumós pòu se realizar segon diferents metòdes. La pus importanta es probablament aquela utilizada per fabricar lo [[Champanha (vin)|Champanha]]. La premiera etapa d'aqueu procès es lo premsatge qu'es realizat dins de pressas verticalas contenent 4 tonas de vendémias. Lei jus de la « premiera pressa » ({{formatnum:2050}} L) e de la « segonda pressa » (500 L) son seleccionats. Puei, après fermentacion, lo vin es clarificat, filtrat e estabilizat. Après assemblatge, una « liquor de tiratge », una mescla de [[sucre]]s, de [[Champanha (vin)|Champanha]] e de [[levadura]]s, i es aponduda. Es la basa dau metòde champanhés car permet d'operar una segonda [[fermentacion alcoolica|fermentacion]]. Per aquò, lo vin es transferit dins de botelhas espessas, sarradas per una capsula [[metal]]lica, que son gardadas orizontalament dins d'endrechs sorns e fregs. Aquela fermentacion entraïna l'aparicion de [[dioxid de carbòni]] e d'un depaus [[sedimentacion|sedimentari]]. Per eliminar aisament aqueu depaus, lei botelhas son plaçadas sus d'estatgieras especialas que permèton d'orientar lo còl en bas. Puei, lei botelhas son regularament reviradas per permetre de concentrar lei partidas solidas dins lo còl. L'etapa seguenta consistís a dubrir la botelha per expulsar lo depaus gràcias a la pression dau vin. Es completat amb una « liquor d'expedicion » que permet de determinar la qualitat dau [[Champanha (vin)|Champanha]] (brut, mieg eissuch, eissuch) e la botelha es tornada sarrar amb un [[tap de süver]]. Lo vin es alora disponible per la venda. La qualitat dau [[Champanha (vin)|Champanha]] varia amb la durada de cada de fabricacion e, d'un biais generau, aumenta amb la longor dei periòdes de repaus avans l'eliminacion dau depaus e avans l'expedicion. <gallery> Fichièr:Remuage de bouteilles de Champagne.jpg|[[Fotografia]] dau bolegatge dei botelhas de [[Champanha (vin)|Champanha]] per concentrar lo depaus sedimentari dins lo còl Fichièr:Remueur automatisé.jpg|[[Fotografia]] d'un sistèma automatizat de bolegatge dei botelhas </gallery> === L'elevatge === L'elevatge dau vin designa leis etapas necessàrias per afinar e desvolopar sei qualitats e o preparar a la venda e a la consumacion. Es reduch per lei vins destinats a una comercializacion rapida mai pòu durar d'[[annada]]s per lei vins de garda. Comprèn plusors aspèctes. Lo premier de considerar es lo contenent dau vin durant son vielhiment (oires de pèu de [[cabra]] ò de [[pòrc]], [[jarra]]s de [[pèira]], barricas de fusta, tinas d'[[acièr|acier]]...) car pòu modificar lo gost. La durada de vielhiment es tanben un paramètre important car permet de desvolopar d'aròmas complèxs. Certanei vins de garda necessitan d'[[annada]]s de repaus. Per lei protegir, es de còps necessari d'apondre de [[dioxid de sofre]]. Aqueu [[gas]] permet d'eliminar lei [[bactèri]]s susceptibles de transformar lo vin en [[vinaigre]]. La realizacion de divèrsei gèsts tecnics necessaris per retirar de particulas solidas en suspension, empedir una segonda fermentacion, eliminar un depaus, apondre dau [[dioxid de carbòni]]... etc. Dins totei lei cas, la qualitat dau vin aumenta quand leis operacions suplementàrias son limitadas au minimom. === L'influéncia de la barrica === [[Fichièr:Fut bourguignon barrique bordelaise.jpg|thumb|right|Barricas borguinhona (a senèstra) e bordelesa (a drecha).]] La barrica a una influéncia sus lo desvolopament dau vin que despend de tres paramètres principaus. Lo premier es la [[fusta]] que la constituís car sei proprietats (permeabilitat, substàncias susceptiblas de difusar dins lo vin...) varian considerablament. Lo [[rore]] es lo pus utilizat amb de diferéncias marcadas segon la [[selva|seuva]] d'origina de l'[[arbre|aubre]]. La talha e la forma de la barrica son egalament d'aspèctes de considerar car permetèron d'aumentar ò redurre la superficia de cambis entre la [[fusta]] e lo vin. Lei modèls pus frequents an un volum de 220 a 228 L. Foguèron adoptats per facilitar lo transpòrt e l'estocatge e son uei gardats per tradicion. Enfin, lo temps de la barrica pòu aver una influéncia importanta. D'efiech, una [[fusta]] jova portarà mai d'aròmas e permetrà una oxidacion pus importanta gràcias a sa permeabilitat que permet lo passatge d'[[oxigèn]]. Au contrari, après un an, una barrica vèn impermeabla e la fusta, cubèrta de depaus, pèrd la màger part de son influéncia. === L'embotelhatge === [[Fichièr:Vieux bouchons liège.jpg|thumb|right|Taps de [[süver]] de botelhas de vin de garda.]] L'embotelhatge a luòc après l'acabament dau vielhiment dau vin per permetre sa comercializacion. Lei botelhas de veire son preferidas car es un materiau neutre e inèrt. Sa forma presenta de variacions segon lei regions. Fins au sègle XVIII, èran generalament esfericas. Pasmens, aquelei formas, pauc comòda per entrepausar lei botelhas, foguèt pauc a pauc abandonada au profiech dei botelhas cilindricas actualas. Lo [[tap]] es l'element pus important de l'embotelhatge. Per aquò, lo [[süver]] es lo materiau pus utilizat car es impermeable ai [[liquid]]s, es inèrt, es imputrescible e reagís pas amb lo vin. En revènge, pòu èsser atacat per lei [[corcosson]]s e certanei [[mosidura]]s. La talha dau tap es generalament de 44 a 49 mm de longor per un [[diamètre]] de 24 mm. Aumenta amb la durada de conservacion prevista dau vin e, per lei crus pus prestigiós, es cambiat totei lei 20 ò 30 ans. Per de vins de qualitat febla ò destinat a una consumacion fòrça rapida, es possible de remplaçar lo [[süver]] per un tap sintetic mens onerós. Enfin, se fau nòtar l'existéncia de taps especiaus per de vins coma lo [[Champanha (vin)|Champanha]]. === La garda e l'estocatge === La garda dau vin necessita de condicions particularas per o protegir de la degradacion. Lei principis de basa son d'entrepausar lei [[botelha]]s dins un endrech sorn, amb una [[temperatura]] constanta situada entre 8 e 15 °C (idealament entre 10 e 12 °C), una [[umiditat]] auta, una ventilacion bòna e sensa [[odor]] ni [[vibracion]]. La preséncia pròcha d'èrbas es tanben deconselhada car favoriza l'aparicion d'[[insècte]]s ò de [[mosidura]]s. Lei cròtas cavadas dirèctament dins la [[ròca]] son generalament aquelei que dispausan dei condicions pus favorablas. Es possible d'amainatjar de cròtas dins d'endrechs mens favorables. Lo paramètre pus important es de limitar lei variacions bruscas de temperatura. Pasmens, es pas totjorn de gardar sei botelhas dins un tal endrech. Existís donc de « cròtas d'apartament » que son de mòbles dotats d'un sistèma de termoregulacion. Lei botelhas dèvon èsser conservadas en posicion orizontala ò leugierament clinadas per permetre ai depaus eventuaus de tombar vèrs lo fons. <gallery> Fichièr:Barriques Figeac.jpg|Cròta d'un castèu productor de vin Fichièr:L archeologia 000123 1.jpg|Cròta cavada dins la ròca Fichièr:Euxinograd - wine bar.jpg|Cròta facha de bricas Fichièr:Cave à vin réfrigérée.jpg|Mòble termoregulat destinat a la garda dau vin </gallery> == Consumacion e produccion == === Lo servici dau vin === ==== La temperatura ==== La [[temperatura]] es l'aspècte pus important dau servici dau vin. D'efiech, un vin tròp caud pòu rapidament venir desagradiu de beure. Dins lo cas contrari, s'es tròp freg, aurà de dificultats per desvolopar seis aròmas e sa complexitat. Pasmens, aquela situacion es mens grèva car es possible de rescaufar lo vin gràcias a la calor de la pèça ò dei mans durant la degustacion. Cada vin a de temperaturas preferencialas de degustacion que varian segon l'apelacion e lo tipe de vin. D'un biais generau, lei vins escumós e rosats necessitan una temperatura febla (4-7 °C per un Champanha estandard), lei blancs demandan una temperatura febla a moderada (6-8 °C per lei vins d'Alsàcia mai 10-12 °C per lei blancs dei [[La Grava (parçan)|Gravas]]) e lei roges exigisson una temperatura moderada a auta (fins a 17-18 °C per lei crus classats de [[Bordèu]]). {| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;" |+ '''Temperaturas de servici''' |- |'''Tipe de vin''' |'''Exemples''' |'''Temperatura''' |- |Vin escumós |[[Champanha (vin)|Champanha]], [[Saumur (vin)|Saumur]], [[Sekt]] |4-7 °C |- |Vin escumós doç |[[Champanha (vin)|Champanha mieg eissuch]], [[Moscato d'Asti]] |4-7 °C |- |Vin escumós especiau |[[Champanha (vin)|Champanha]] millesimat |6-8°C |- |Vin blanc doç |[[Anjau (vin)|Anjau]], [[Muscat]] |6-8 °C |- |Vin blanc eissuch |[[Muscadet]], [[Alsàcia (vin)|Alsàcia]], [[Sancerre (vin)|Sancerre]] |6-8 °C |- |Vin blanc eissuch ample |[[Borgonha]], [[Gravas (vin)|Gravas]], [[Chardonnay (vin)|Chardonnay]] |9-11 °C |- |Vin blanc mieg eissuch |[[Riesling]] |10-12 °C |- |Vin blanc liquorós |[[Sautèrnas (vin)|Sautèrnas]] |11-13 °C |- |Vin rosat |Clarets |6-8 °C |- |Vin roge jove |[[Beaujolais]] |10-12 °C |- |Vin roge |Bordèu |14-15 °C |- |Vin roge de pinot negre |Borgonha |16-17 °C |- |Vin roge classat |Grands Crus de Bordèu |17-18 °C |} ==== La decantacion ==== Après dubertura de la botelha, la màger part dei vins pòdon èsser dirèctament servits. Pasmens, certanei vins roges (e pus rarament blancs) pòdon èsser melhorats amb una etapa de [[decantacion]]. Es lo cas dei vins que presentan un depaus e, sovent, de botelhas ancianas. D'efiech, la [[decantacion]] permet d'eliminar aquelei depaus. L'autre interès es de permetre l'oxigenacion dau vin, çò que podriá favorizar sa maturacion<ref>L'interès de l'oxigenacion es pas encara segur. Per sei partisans, permetriá d'accelerar lo procès de vielhiment gràcias ai proprietats oxidantas dau [[dioxigèn]]. Dins aquò, seis adversaris sotalinhan la complexitat d'aquelei reaccions e dobtan de la capacitat de l'oxigenacion de lei reprodurre.</ref>. L'operacion necessita de transferir lo vin dins una [[garaffa]] en laissant lo depaus dins la botelha. Per aquò, lo metòde tradicionau utiliza una candèla, plaçada en dessota de la botelha, per seguir son avançada fins au còl. La durada de decantacion es l'objècte de debats entre especialistas. Pasmens, dèu pas èsser tròp lònga car podriá entraïnar l'evaporacion deis aròmas pus leugiers. ==== Lei veires ==== Lei veires destinats a la degustacion dau vin son convèxs amb un bòrd corbat vèrs l'interior. An tanben una talha relativament granda per permetre d'i versar de quantitats sufisentas de vin, çò que permet de liberar leis [[aròma]]s. La forma generala varia segon lei regions e le tradicions. Permet d'optimizar la superficia de contacte entre l'aire e lo vin. Lo volum ideau dau veire es d'au mens 28 cL per una quantitat servida de 9 cL<ref>Un volum de 9 cL correspond a un uechen d'una botelha de 75 cL.</ref>. Pasmens, certanei [[vin roge|vins roges]] de gàrdia necessitan un volum pus important (au mens 35 cL). Lo materiau utilizat dèu èsser lisc e sensa faceta. Lo pus recomandat es lo cristau e lo veire lo pus frequent. De [[metal|metaus]] son tanben de còps utilizats. <gallery> Fichièr:Wine Glass (Grande).svg|Veire « balon » amb una forma fòrça redona. Fichièr:Wine Glass (White).svg|Veire amb una forma ovala. Fichièr:Verre à vin.jpg|Veire amb un angle ben marcat. Fichièr:Champagneglass, Norsk Folkemuseum NF.1971-0763.jpg|Veire « flaüta » drech. </gallery> === La produccion viticòla === La produccion de vin es una activitat que conoís de transformacions importantas dempuei leis ans 1990 amb una demenicion de la produccion mondiala qu'es passada de 333 milions d'ectolitres dins leis ans 1981-1985 a 270 milions dins leis ans 1990-2010. Aquela evolucion aguèt de consequéncias importantas dins lei tres país productors tradicionaus ([[Itàlia]], [[França]], [[Espanha]]) que veguèron sa produccion demenir de 173 milions d'ectolitres dins leis ans 1981-1985 a 109 milions en [[2017]]. Lei causas d'aqueu declin foguèron la baissa de la consumacion nacionala e l'aumentacion de la demanda de vins de qualitat superiora. Pasmens, aquelei tres país an gardat una part relativament establa dins la produccion mondiala car son totjorn a l'origina de la mitat dau vin comercializat dins lo mond. Se fau nòtar l'importància d'[[Occitània]] au sen d'aquel ensems car lei vinharés occitans asseguran aperaquí 60% de la produccion [[França|francesa]]. Lei regions viticòlas « novèlas » son aparegudas dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX. Lei pus importantas se tròban en [[Califòrnia]], en [[Chile]], en [[Argentina]], en [[Sud-Africa]], en [[Austràlia]] e en [[Republica Populara de China|China]]. En [[2017]], representavan 32% de la produccion mondiala. Dins aquò, maugrat l'existéncia de quauquei crus de granda qualitat, dèvon faciar la concurréncia deis apelacions tradicionalas [[França|francesas]] e [[Itàlia|italianas]]. {| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;" |+ '''País productors de vin (milion hL/an)''' |- |'''País''' |'''2012''' |'''2013''' |'''2014''' |'''2015''' |'''2016''' |'''2017''' |- |[[File:Flag of Italy.svg|20px]] [[Itàlia]] |45,6 |54,0 |44,2 |50,0 |48,8 |39,3 |- |[[File:Flag of France.svg|20px]] [[França]]<br/>''dont [[File:Flag of Occitania (with star).svg|20px]] [[Occitània]]'' |41,5<br/>''25,6'' |42,1<br/>''24,8'' |46,5<br/>''26,9'' |47,4<br>''28,2'' |41,8<br/>''28,9'' |36,7<br/>''21,7'' |- |[[File:Flag of Spain.svg|20px]] [[Espanha]] |31,1 |45,3 |39,5 |37,3 |37,8 |33,5 |- |[[File:Flag of the United States.svg|20px]] [[Estats Units d'America]] |21,7 |23,6 |23,7 |22,1 |22,5 |23,3 |- |[[File:Flag of Argentina.svg|20px]] [[Argentina]] |11,8 |15,0 |15,2 |13,4 |8,8 |11,8 |- |[[File:Flag of Chile.svg|20px]] [[Chile]] |12,6 |12,8 |10,5 |12,9 |10,1 |9,5 |- |[[File:Flag of Australia.svg|20px]] [[Austràlia]] |12,3 |12,3 |11,9 |11,9 |12,5 |13,9 |- |[[File:Flag of the People's Republic of China.svg|20px]] [[Republica Populara de China|China]] |13,8 |11,1 |11,1 |11,5 |11,4 | |- |[[File:Flag of South Africa.svg|20px]] [[Sud-Africa]] |10,6 |11,0 |11,5 |11,2 |9,1 |10,8 |- |[[File:Flag of Germany.svg|20px]] [[Alemanha]] |9,0 |8,4 |9,2 |8,8 |8,4 |8,1 |- |[[File:Flag of Portugal.svg|20px]] [[Portugal|Portugau]] |6,3 |6,2 |6,2 |7,0 |5,6 |6,6 |- |[[File:Flag of Romania.svg|20px]] [[Romania]] |3,3 |5,1 |3,7 |3,5 |4,9 |5,3 |- |[[File:Flag of Russia.svg|20px]] [[Russia]] |6,2 |5,3 |4,9 |4,9 |5,6 | |- |[[File:Flag of New Zealand.svg|20px]] [[Nòva Zelanda]] |1,9 |2,5 |3,2 |2,3 |3,1 |2,9 |- |[[File:Flag of Hungary.svg|20px]] [[Ongria]] |1,8 |2,6 |2,6 |2,9 |2,7 |2,9 |- |[[File:Flag of Greece.svg|20px]] [[Grècia]] |3,1 |3,3 |2,8 |2,5 |2,6 |2,5 |} == Efiechs sus la santat == Coma totei lei beures [[etanòl|alcoolizats]], la consumacion de vin a d'efiechs negatius sus la santat en aumentant lo risc de desvolopar de [[malautiá]]s cardiacas ò de [[cancèr]]s. De mai, pòu entraïnar de problemas segondaris coma una aumentacion dau risc d'accident de la circulacion rotiera e dau risc de violéncia. Ansin, dins totei lei país, lo vin es l'objècte de campanhas de prevencion destinada a limitar sa consumacion massisa. En certanei vins, de compausats quimics coma lei polifenòls, especialament lo [[resveratròl]], an un efiech protectiu demostrat còntra l'aparicion de [[malautiá]]s cardiacas. Pasmens, aqueu benefici sembla pas compensar leis autreis effiechs negatius dau beure. == Liames intèrnes == * [[Fermentacion alcoolica]]. * [[Vendémia]]. * [[Vin blanc]]. * [[Vin doç naturau]]. * [[Vin escumós]]. * [[Vin roge]]. * [[Vitatge]]. == Bibliografia == * {{oc}} {{fr}} Felip Cosinièr, ''La lenga de la vinha e del vin'', Descobèrtas, 1995, 143 paginas (ISBN 2-85910-196-9) == Nòtas e referéncias == <references/> {{gastronomia}} [[Categoria:Bevenda fermentada]] [[Categoria:Vin|*]] [[Categoria:Antioxidant]] 0v7367epwy7hnndm9cai4zb07zt76wm 0 28383 2339383 2315333 2022-08-28T23:11:04Z Kwamikagami 7816 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} [[File:Feminism symbol.svg|thumb]] Lo '''feminisme''' es un ensems de movements e d'idèas [[politica]]s, [[filosofia|filosoficas]] e socialas que luchan per l'establiment de l'egalitat politica, economica, culturala, personala, sociala e juridica entre leis òmes e lei fremas. En particular, a per objectiu d'abolir leis inegalitats entre lei dos sèxes e de promòure lei drechs dei fremas tant dins la societat que dins la vida privada. == Istòria == === Manifestacions precursoras === {{veire|Protofeminisme}} [[File:Meister der 'Cité des Dames' 002.jpg|thumb|right|Miniatura de la ''[[Ciutat dei Damas]]'' de [[Christine de Pizan]].]] De l'[[Antiquitat]] a la fin de l'[[Edat Mejana]], lei manifestacions [[feministas]] son raras mai pas inexistentas. Son sovent qualificadas de [[protofeminisme]]. En causa de la manca de documents, son generalament mau conegudas e son influéncia vertadiera es malaisada de definir. Lo cas d'[[Agnodice]], mètja atenenca n'es un exemple. Accusada d'exercici d'una activitat – la [[medecina]] – qu'èra enebida ai fremas dins l'[[Atenas]] dau sègle IV av. JC, foguèt menaçada per la [[justícia]] de la [[vila]]. Dins aquò, una mobilizacion deis Atenencas en sa favor empachèt sa condamnacion e entraïnèt, au contrari, una modificacion de la [[lei|lèi]] per permetre ai fremas de practicar la [[medecina]]. Aqueu succès aguèt pasmens gaire d'efècts sus l'ensems de la societat atenenca qu'èra largament dominada per leis òmes<ref>La dominacion deis òmes dins la societat grèga antica èra pasmens pas una nòrma ben establida. Dins certanei [[ciutat-estat|ciutats-estats]], especialament [[Esparta]], lei fremas avián de [[drech]]s e de ròtles sociaus fòrça importants.</ref>. Après aqueu lòng periòde, la question dei drechs dei fremas tornèt aparéisser ambé [[Christine de Pizan]] ([[1364]]-[[1430]]) qu'estudièt lei relacions entre lei [[sèxe (biologia)|sèxes]] e denoncièt la [[misoginia]] de l'epòca medievala dins la ''[[Ciutat dei Damas]]'' ([[1404]]-[[1405]]) e dins lo ''[[Libre dei tres vertuts a l'ensenhament dei damas]]'' ([[1405]]). Puei, ai sègles XVI e XVII, divèrseis autors coma [[Cornelius Agrippa]] ([[1486]]-[[1535]]), [[Moderata Fonte]] ([[1555]]-[[1592]]) e son libre ''[[Lo meriti dei fremas]]'', [[Margaret Cavendish]] ([[1623]]-[[1673]]) ò [[Marie de Gournay]] ([[1565]]-[[1645]]) estudièron tanben la question. Sei revendicacions èran variadas e anavan d'un drech a l'educacion – sustot [[religion|religiosa]] – a una [[egalitat]] absoluda. Dins lei fachs, lei progrès foguèron fòrça limitats mai n'i aguèt. Per exempe, se pòu nòtar la mesa en plaça dau consentiment doble durant lei maridatges [[Catolicisme|catolics]] per lo [[quatren concili de Latran]] en [[1215]]. Una etapa importanta foguèt passada au començament dau sègle XVIII ambé l'òbra de [[Mary Astell]] ([[1666]]-[[1731]]) que prepausèt una argumentacion desvolopada còntra la justificacion [[Bíblia|biblica]] de la dominacion masculina. Per aquò, escriguèt una critica [[filosofia|filosofica]] d'aquela posicion e comencèt d'explorar lei camps de l'[[etica]] e dau [[materialisme]]. Òr, anava ansin durbir de possibilitats novèlas que foguèron esplechats vèrs la fin dau sègle per s'interessar ai drechs politics e sociaus dei fremas. === Lo Sègle dei Lutz === ==== Lei Lutz e la Revolucion Francesa ==== [[File:OlympeDeGouge.jpg|thumb|right|[[Olympe de Gouges]], feminista majora de la [[Revolucion Francesa]].]] Lo [[sègle de las Lutz|Sègle dei Lutz]] favorizèt un important desvolopament de la [[filosofia]] mai la question dei fremas i foguèt pas un subjècte important. Per la màger part deis actors dau movement, l'inegalitat entre lei [[sèxe (biologia)|sèxes]] èra una « causa naturala ». Per exemple, l'article « Frema » de l'''[[Enciclopèdia]]'' afierma : ''« La religion crestiana a establit una superioritat vertadiera de l'òme »''. Pasmens, d'excepcions existisson coma lo [[Nicolas de Condorcet|marqués de Condorcet]] ([[1743]]-[[1794]]). Actor important de la [[Revolucion Francesa]], èra en favor de l'egalitat deis òmes e dei fremas e dau drech de vòte femenin. Una autra personalitat majora dau periòde foguèt [[Olympe de Gouges]] ([[1748]]-[[1793]]), autora de la ''[[Declaracion dei drechs de la frema e de la ciutadana]]''. Fòrça avançat per son epòca, son programa demandava l'egalitat politica entre lei sèxes<ref>[[Olympe de Gouges]] declarèt « Se una frema a lo drech de montar sus lo cadafauc, dèu tanben aver aqueu de montar a la Tribuna ».</ref>, la creacion de maternitats, la creacion d'un sistèma de proteccion sociala per lei maires, la supression dau maridatge religiós e l'instauracion d'un contract civiu d'associacion per lo pareu. Pasmens, foguèt [[guilhotina|guilhotinada]] au començament de la [[Revolucion Francesa|Revolucion]] en causa de sei liames ambé lei Girondins. Dins aquò, en despiech de sa [[mòrt]], lei fremas obtenguèron certanei drechs coma lo drech au divòrci e l'egalitat deis eiretiers – que foguèron suprimits per [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] ò per [[Loís XVIII de França|Loís XVIII]]. ==== Mary Wollstonecraft e la ''Defensa dei drechs de la frema'' ==== {{veire|Mary Wollstonecraft}} Considerada coma la premiera [[filosofia|filosòfa]] feminista, [[Mary Wollstonecraft]] ([[1759]]-[[1797]]) foguèt l'autora de la ''[[Defensa dei drechs de la frema]]'' ([[1792]]). En despiech d'arguments de còps despassats, aquel obratge foguèt un important succès critic e literari que permetèt de donar una visibilitat novèla ai revendicacions dei fremas. De mai, i demostrèt l'importància de l'educacion dins la liberacion dei fremas, coma possibilitat d'ocupar un emplec e de venir economicament independentas. Revendiquèt tanben lei meteissei drechs civius e politics per lei dos sèxes e l'eleccion de deputats femeninas. ==== La participacion creissenta dei fremas a la vida politica ==== Se lo sègle XVIII demorava dominat per leis òmes, veguèt una participacion creissenta dei fremas a la vida politica dins mai d'un país – e pas solament en [[França]] e en [[Anglatèrra]]. Per exemple, [[Catharine Macaulay]] ([[1731]]-[[1791]]), autor femenista favorabla a un melhorament de l'educacion dei filhas, conoguèt una popularitat importanta en [[America]] per son trabalh sus l'Istòria deis [[Illas Britanicas]]. L'educacion dei fremas progressèt ansin pauc a pauc e certanei d'entre elei aguèron un ròtle important dins la lucha còntra l'[[esclavatge]] mostrant la capacitat dei fremas de participar a de combats [[politica|politics]]. === L'emergéncia dau feminisme modèrne === Après lo periòde [[Napoleon Bonaparte|napoleonenc]], plusors còdis nacionaus adoptèron de clausas per legalizar la somission dei fremas ais òmes. De mai, durant lei premiers decennis dau sègle XIX, lo contèxte reaccionari encoratjèt pas la perseguida dei revendicacions feministas. De mai, lo periòde [[Victòria dau Reiaume Unit|victorian]] venguèt, dins lo mond anglosaxon, un periòde de glorificacion de la frema « domestica » centrada sus la maternitat e la respectabilitat. D'obratges coma aquelei de [[Sarah Stickney Ellis]] ([[1799]]-[[1872]]) illustran ansin lei nòrmas fixadas ai fremas de la societat [[Reialme Unit|britanica]]. Pasmens, a partir deis ans 1830, la pensada feminista comencèt de tornar aparéisser e de s'estructurar, çò que li donèt una fòrça novèla. ==== Entre egalistarisme, dualisme e saint-simonisme ==== [[File:La-Femme-Libre-1-1832-b.jpg|thumb|right|Numerò 1 de la ''Femme Libre'', premier jornau femenista (aost de [[1832]]).]] Au nivèu [[filosofia|filosofic]], la defensa dei fremas prenguèt doas direccions opausadas dins lo corrent dau sègle XIX. Per lo corrent dich egalitarista, lei violacions dei drechs dei fremas son de violacions de [[drechs de l'Òme]] e l'egalitat absoluda dèu èsser la nòrma. L'[[egalitat]] civica e politica foguèt lo combat principau de sei partisans coma [[John Stuart Mill]] ([[1806]]-[[1873]]) que son libre ''[[De l'assubjectiment dei fremas]]'' ([[1861]]) venguèt la referéncia d'un movement que se concentrèt sus lo combat per l'egalitat politica. L'autra tendància, dicha dualista, èra pus sociala. Favorabla a una societat amb un ròtle ben definit per cada [[sèxe]], considerava principalament lei fremas coma de maires e lo movement revendicava donc un melhorament dei sistèmas de santat e d'educacion domestica. [[Ernest Legouvé]] ([[1807]]-[[1903]]) n'èra la figura principala ambé son ''[[Istòria morala dei fremas]] ([[1849]]). A partir deis ans 1820-1830, lei movements [[comunisme|socialistas]] [[Utopia|utopics]] eissits deis idèas de [[Claude-Henri de Rouvroy de Saint-Simon|Saint-Simon]] ([[1760]]-[[1825]]) comencèron de s'interessar a la question de la somission femenina. Critiquèron ansin l'instuticion dau [[maridatge]] – alora basa d'aquela somission – e se prononcièron en favor dau sufragi femenin, de l'egalitat politica, dau contraròtle dei naissenças e de l'educacion. Mesclant ansin de revendicacions portadas per leis egalitaristas e lei dualistas, aguèron una influéncia importanta dins l'estructuracion dei premiereis associacions femenistas. Fondèron tanben lei premiers jornaus femenistas (''La Femme Libre'' en [[1832]]). ==== L'organizacion dei premiereis associacions ==== [[File:Barbara Bodichon.jpg|thumb|right|[[Barbara Bodichon]], fondatritz de la premiera organizacion femenista.]] Se certanei fremas coma [[Florence Nightingale]] ([[1820]]-[[1910]]) se maufisavan dei movements feministas, d'autrei comencèron de s'organizar, principalament en [[Anglatèrra]]. Pasmens, problema qu'anava venir recurrent, deguèron faciar lei divergéncias entre lei diferentei tendàncias dau feministas. Aquò compliquèt ansin la formacion dei premiereis associacions que foguèt finalament creada per [[Barbara Bodichon]] ([[1827]]-[[1891]]) dins leis 1850. Sa basa foguèt de reünions d'amigas femenisitas organizadas a Langham Place e lo grop foguèt subrenomat ''[[Ladies of Langham Place]]''. Defendiá lo drech au trabalh, l'egalitat dei drechs e de reformas de l'educacion. Gràcias a son organizacion, poguèt collectar de miliers de signaturas en favor de seis idèas. Aquò aguèt rapidament de resultats car lo [[Parlament Britanic]] acceptèt certanei reformas coma una facilitacion dau divòrci e una proteccion melhora dau patrimòni dei fremas. ==== La difusion dau feminisme en Euròpa ==== Aparegut inicialament en [[França]] e en [[Anglatèrra]], lo feminisme se difusèt a cha pauc dins lo rèsta d'[[Euròpa]] durant la premiera mitat dau sègle XIX (e mai en [[Iran|Pèrsia]]<ref>La [[teologia]]na e poetessa [[Fatemeh]] i foguèt executada en [[1852]] en causa de son messatge femenista.</ref> e en [[Japon]]). En particular, lei movements crestians [[Alemanha|alemands]] comencèron de defendre un melhorament de la posicion de la frema dins la societat. En [[Soïssa]], de movements apareguèron tre [[1845]] a l'entorn d'un jornau editat per [[Josephine Zehnder-Stadlin]]. L'idèa arribèt tanben en [[Itàlia]] ([[Clara Maffei]], [[Cristina Trivulzio Belgiojoso]]) e en [[Polonha]] ([[Narcyza Żmichowska]]) dins lo corrent deis ans 1840. Dos decennis pus tard, agantèt [[Boèmia]] ([[Karolina Svetla]], [[Zdenka Braunerová]]), [[Àustria]] e [[Ongria]]. Pasmens, en [[Euròpa Orientala]], la prioritat donada ai luchas nacionalas empediguèt l'emergéncia d'un feminisme fòrt. === La premiera onda dau feminisme === La premiera onda dau feminisme designa un periòde que va de la mitat dau sègle XIX a la mitat dau sègle XX. Apareguda au [[Reialme Unit|Reiaume Unit]], portèt de revendicacions regardant lo drech de vòte e l'egalitat politica, l'educacion, lo drech de [[divòrci]] e lo drech au trabalh. Regardèt principalament lei populacions blancas d'[[Euròpa]], d'[[America del Nòrd|America dau Nòrd]] e d'[[Oceania]] e foguèt portat per de movements fòrça diferents – revolucionaris ò liberaus – segon lei país. Sa capitada principala foguèt l'extension dau drech de vòte e la reconóissença de l'egalitat politica entre òmes e fremas. L'obtencion d'aquelei drechs entraïnèt la partença de certanei militantas e lo feminisme conoguèt ansin una crisi dins leis 1950. ==== L'obtencion dau drech de vòte ==== [[File:Louise Weiss.jpg|thumb|right|Manifestacions de fremas en [[França]] per obtenir lo drech de vòte ([[1935]]).]] L'obtencion dau drech de vòte foguèt la capitada politica principala de la premiera onda dau feminisme. D'efèct, se a la fin de la [[Segonda Guèrra Mondiala]], mai d'un país enebissiá encara lo sufragi femenin, aquò venguèt alora una tendància marginala e limitada a de [[dictatura]]s ò a d'[[estat]]s fòrça conservators. En particular, dins lo corrent deis ans 1960-1970, leis [[estat]]s eissits de la decolonizacion adoptèron dirèctament lo sufragi universau sensa restriccion regardant lo sèxe. Pasmens, aquela evolucion foguèt lònga. Leis etapas decisivas ne foguèron lei doas guèrras mondialas que mostrèron la capacitat dei fremas de remplaçar leis òmes dins leis usinas ò sus lo prat batalhier. Ansin, tre [[1918]], lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] donèt lo drech de vòte ai fremas de mai de 30 ans avans d'alinhar lei condicions de temps sus aquelei deis òmes (21 ans) en [[1928]]. Ais [[USA|Estats Units d'America]], lo XIX{{e}} Emendament estendèt lo sufragi ai fremas en [[1920]] – mai ''[[de facto]]'', dins lo Sud, lei fremas non blancas poguèron pas vòtar avans leis ans 1960. Dins lei país [[comunisme|comunistas]], l'obtencion dau drech de vòte foguèt rapide e aguèt luòc, segon lei republicas socialistas europèas, entre [[1917]] e [[1920]]. En revènge, [[França]] esperèt fins a [[1944]] per estendre lo drech de vòte ai fremas. ==== Lo melhorament de l'educacion ==== Revendicat per mai d'un movement feminista, lo melhorament de l'educacion demorèt limitat. En teoria, lei fremas obtenguèron pauc a pauc lo drech de far d'estudis superiors e d'ocupar de posicions importantas dins lo sistèma educatiu e scientific. Pasmens, i demorèron fòrça minoritàrias e deguèron faciar d'atacas quasi frequentas. Per exemple, [[Marie Curie]] ([[1867]]-[[1934]]), [[Prèmi Nobel de Fisica]] en [[1903]] e de [[Prèmi Nobel de Quimia|Quimia]] en [[1911]], foguèt regularament victima de campanhas ostilas de part de la [[premsa]] conservatritz [[França|francesa]]. D'autrei scientificas de remarca coma [[Lise Meitner]] ([[1878]]-[[1968]]) deguèron tanben subir de discriminacions permanentas. ==== Lo drech au trabalh ==== Lo trabalh dei fremas interessèt mai d'una feminista de la premiera onda mai lei respònsas foguèron fòrça diferentas en foncion dei corrents e deis originas socialas dei militants. Dins la [[borgesiá]] onte lo trabalh èra sustot un afaire de chausida personala, lei feministas revendicavan un drech au trabalh illimitat e identic an aqueu deis òmes. En revènge, au sen de la classa obriera, la question èra pus malaisada. En [[1866]], durant un congrès de l'Internacionala, la màger part dei representents lo condamnèt coma un mau eissit dau [[capitalisme]]. D'efèct, per lei pus pauras, lo trabalh èra sovent una necessitat e leis emplecs reservats ai fremas èran durs e pauc pagats. Dins certanei país, coma [[França]], certaneis activitats fòrça duras, coma lo [[trabalh de nuech]], foguèron ansin enebidas ai fremas per lei protegir. Pasmens, aquela posicion èra pas partejada per tot lo movement obrier, compres per de figuras importantas coma [[Louise Michel]] ([[1830]]-[[1905]]). En parallèl d'aquelei divergéncias, un segond combat apareguèt regardant l'egalitat salariala entre leis òmes e lei fremas. D'efèct, en causa de sa feblessa supausada e de sa manca de qualificacion, lei fremas èran destinadas ais emplecs pauc pagats ò recebián pas lo meteis salari qu'un òme. En [[1921]], lo II{{e}} congrès deis interès femenins revendiquèt donc clarament l'egalitat salariala entre lei dos òmes. Dins aquò, ges de resultat foguèt obtengut. ==== La plaça dei fremas au sen dau maridatge e l'emergéncia de la question sexuala ==== [[File:Alexandra Kollontai.jpg|thumb|right|[[Alexandra Kollontaï]], autora de la premiera legislacion avançada en favor dei fremas (en [[URSS]]).]] La plaça dei fremas au sen dau maridatge s'equilibrèt un pauc – mai gaire – durant aqueu periòde en [[Occident]]. Per exemple, en [[1857]], au [[Reialme Unit|Reiaume Unit]], una [[lei|lèi]] reformèt certanei disposicions mai l'ensems demorava largament a l'avantatge dau marit. Ansin, dins la quasi totalitat dei país, lei fremas devián aver l'acòrd de son marit per trabalhar ò per durbir un còmpte bancari. En revènge, lei progrès foguèron fòrça pus importants en [[Union Sovietica]] ambé l'adopcion d'una legislacion fòrça avançada a l'iniciativa d'[[Alexandra Kollontaï]] ([[1872]]-[[1952]]) : proteccion de l'emplec durant la maternitat, egalitat absoluda au sen dau pareu, drech a l'[[avortament]]... etc. En partida limitats per [[Estalin]] a partir deis ans 1930, aqueleis avantatges formèron lòngtemps lo regime pus favorable ai drechs de la frema dins lo mond. En parallèl, comencèt d'aparéisser la question de la sexualitat dei fremas. Premier, aquò regardava de questions de santat publica car lei fremas dau periòde aviá ges de conóissença sus lei [[malautiá]]s venerianas. Puei, se parlèt de la question de la [[contracepcion]] que suscitèt generalament l'ostilitat dei movements feministas. D'efèct, dins lo contèxte de somission de la frema dau sègle XIX, èra vista coma un mejan de renfòrçar la dominacion sexuala deis òmes au sen dau pareu. === La segonda onda === La segonda onda dau feminisme aguèt luòc durant leis ans 1960-1970. Apareguda ais [[USA|Estats Units d'America]], se concentrèt puslèu sus la sexualitat, la familha e lo divòrci, lo trabalh ò lei drechs liats a la procreacion. Comencèt tanben de s'interessar a la question dei violéncias domesticas. Obtenguèt de resultats importants avans de faciar una crisi similara an aquela de la premiera onda après lo contentament de plusors de sei revendicacions majoras. ==== Sexualitat ==== Revendicacion importanta de la segonda onda, la liberacion sexuala dei fremas passèt per una modificacion – lenta e incomplèta – dei comportaments entre lei dos sèxes e per divèrsei [[lei|lèis]] permetent d'assegurar lo drech a la [[contracepcion]], a l'[[avortament]] e lo contraròtle dei naissenças. Per exemple, a la fin deis ans 1980, la totalitat dau blòt sovietic e una partida significativa dau blòt occidentau ([[USA|Estats Units]], [[França]], [[Reialme Unit|Reiaume Unit]], [[Itàlia]]...) autoriza l'avortament. Lo movement contunièt lentament durant lei decennis seguents e l'avortament èra permés dins la quasi totalitat dei país dau Nòrd a l'inici dau sègle XXI. En parallèl, se metèt en plaça d'institucions cargadas de melhorar l'educacion sexuala de la populacion coma lei centres de planificacion familiala. En particular, aquò facilitèt la difusion de l'informacion sus lei drechs novèus a l'ensems dei fremas. ==== Familha e divòrci ==== Regardant la familha, lo periòde deis ans 1960-1970 foguèt marcat per plusors victòrias importantas coma la facilitacion dei divòrcis, la fin dei tutèlas legalas dau marit sus sa frema, de [[lei|lèi]]s de proteccion durant lei maternitats e de mesuras per reprimir lei violéncias domesticas. Aquò permetèt d'ara endavant ai fremas de prendre un trabalh sensa l'autorizacion de son marit ò de demandar dirèctament lo divòrci. De mai, dins lo cas d'una separacion, de mecanismes d'ajuda financiera permèton de protegir lei fremas d'una pèrda tròp importanta de revenguts. En revènge, la lucha còntra lei violéncias sexualas ([[viòl]]s, violéncias domesticas...) demorèt limitada en despiech de mejans novèus. Per exemple, en [[França]], lo nombre de [[viòl]]s que son l'objècte d'una enquista de part de la [[polícia]] aumentèt feblament de 5% a 10% entre [[1985]] e [[2015]]. ==== Trabalh ==== Lei revendicacions de la segonda onda pertocant lo trabalh se centrèron sus la disparicion deis enebiments de practicar certaneis activitats, sus l'egalitat salariala entre lei sèxes e sus la possibilitat per lei fremas de menar una carriera professionala vertadiera. Dins lei fachs, lei resultats son encara limitats car se la quasi totalitat deis emplecs son d'ara endavant autorizats ai fremas, lei lèis sus l'egalitat salariala son pas ò pauc aplicadas. Ansin, en [[França]], la diferéncia de revenguts èra totjorn d'aperaquí 20% en favor deis òmes en [[2011]]. De mai, lei pòstes ambé de responsabilitat èran totjorn sustot ocupats per d'òmes. ==== Teorizacion de la dominacion masculina ==== En parallèl deis accions revendicatritz, lo periòde de la segonda onda veguèt la realizacion d'un important trabalh teoric per descriure lei mecanismes de la dominacion masculina sus la societat. Lo [[patriarcat]] venguèt ansin un sistèma fòrça estudiat. Aquela pensada fasiá sovent partida d'una critica pus larga dau [[capitalisme]] de part dei feministas radicaus e dei feministas marxistas. Entre leis obratges pus importants d'aqueu movement, se pòu citar la ''[[Politica dau Mascle]]'' de [[Kate Millett]] (nascuda en [[1934]]) e la ''[[Dialectica dau sèxe]]'' de [[Shulamith Firestone]] ([[1945]]-[[2012]]). A respèct dei feministas de la premiera onda, apondiguèron d'otís eissits de la [[sociologia]] per observar de fenomèns encara pauc estudiats, especialament en matèria de sexualitat e de vida vidanta. === Lo feminisme dempuei leis ans 1980 === ==== Evolucions generalas ==== Dins leis ans 1980, lo feminisme conoguèt una crisi novèla en causa de la manca d'interès dei generacions novèlas per lo feminisme après lei victòrias deis ans 1970. De mai, dins lei país dau blòt comunista, l'afondrament de l'[[URSS]] entraïnèt la disparicion deis avantatges ganhats dins l'encastre dau [[comunisme|socialisme]] coma lo drech a un emplec. Dins aquelei país, lo taus de professionalizacion dei fremas demeniguèt donc rapidament e s'acompanhèt de còps d'atacas sistematicas còntra de valors jutjadas coma « comunistas » ò « sovieticas ». Per faciar aqueu declin, de movements novèus se formèron dins lo corrent deis ans 1990. A respèct dei movements precedents, dònan mai d'importància ai revendicacions dei minoritats oprimidas, a l'egalitat salariala e a la lucha còntra lo secutament sexuau. Pasmens, aquò sembla entraïnar una fragmentacion dei revendicacions. Aquò es agravat per lei divergéncias importantas entre lei diferentei brancas dau feminisme actuau qu'a pauc d'omegeneïtat ideologica. Pièger, certanei tendàncias, coma lo [[feminisme radicau]] e lo [[feminisme prosèxe]], son fòrça opausats entre elei. Dins aqueu contèxte, lei drechs dei fremas avançan gaire dempuei la fin de la [[Guèrra Freja]] e enregistrèron de reculaments dins certanei país. En particular, lo drech a l'avortament es la buta d'atacas violentas de part dei [[conservatisme|conservators]]. Per exemple, en [[2016]], foguèt tornarmai enebit en [[Polonha]]. De mai, dins l'encastre dei dificultats financieras eissits de la [[crisi economica de 2008]], lei budgets sociaus, compres aquelei dei centres de planificacions familialas ò destinats a la lucha còntra lei violéncias sexualas, an tendància de demenir. ==== Inegalitats principalas entre òmes e fremas au començament dau sègle XXI ==== Au començament dau sègle XXI, en despiech de succès dei periòdes precedents, d'inegalitats importantas subsistisson entre òmes e fremas. Entre lei diferenteis aisses de lucha actuaus, se pòu citar lei combats per dispausar liurament de son còrs, per obtenir l'egalitat salariala e la possibilitat de far carriera ò per obtenir la paritat au sen deis institucions dau poder. Pasmens, l'evolucion pus important d'aqueu periòde sembla l'emergéncia de movements feministas dins lei país dau Sud. Centrats sus lei sieunas preocupacions coma la lucha còntra l'[[excision]], se desvolopan dins de societats diferentas d'aquelei dau Nòrd (per exemple, en [[Africa Australa]], lo taus d'emplec dei fremas passa sovent 80%) e inventan de mòdes novèus per portar son messatge. Dins aquò, maugrat de diferéncias segon lo contèxte locau, leis aisses principaus dau feminisme contemporanèus son similars au Nòrd e au Sud. Per exemple, lo drech de dispausar liurament de son còrs gropa uei tant la lucha per la liberalizacion de l'avortament que còntra l'excision. Lo drech de s'ajaire sensa risc es tanben un problema dins totei lei país. Per exemple, la practica de cesarianas pas totjorn justificada es frequenta en [[Euròpa]], en [[America Latina]]e dins lo mond arabe. L'accès a la contracepcion illustra tanben d'inegalitats importantas e d'una manca d'informacions dins certanei país. [[Fichièr:Avortament - Estatut legau dins lo mond en 2020.png|thumb|center|600 px|<center>Estatut legau de l'[[interrupcion volontària de grossessa]] dins lo mond en [[2020]].</center>]] La conquista dau poder es tanben un aisse de lucha que se tròba dins mai d'un movement feminista. D'efèct, se l'egalitat politica es efectiva dins la quasi totalitat dei país, lei pòstes de direccion, tant publics que privats, son sovent tenguts per d'òmes. D'un biais generau, lo nombre de fremas au sen dei govèrns e dei parlaments aumenta. Pasmens, fòrman encara una minoritat coma l'illustra la part de fremas elegidas dins lei parlaments nacionaus. [[File:Part de fremas elegidas dins lei parlaments nacionaus en 2016.png|thumb|center|600px|Part de fremas elegidas dins lei [[poder legislatiu|parlaments nacionaus]] en [[2016]].]] Enfin, l'accès a l'independéncia economica presenta de ponchs identics. D'efèct, franc de [[Suècia]], totei lei país dau mond presentan d'escarts de revenguts entre òmes e fremas. Lei causas d'aqueu fenomèn son variadas mai dins lei cas pus frequents, son liats a d'emplecs mens pagats qu'un òme per lo meteis trabalh, per una manca d'educacion qu'empacha d'obtenir de pòstes ben remunerats e per un taus de professionalizacion pus feble (car lei maires dèvon s'ocupar de seis enfants dins la màger part deis [[estat]]s). [[File:Inegalitats salarialas entre òmes et fremas en 2016.png|thumb|center|600px|Inegalitats de revenguts entre òmes et fremas en [[2016]].]] [[File:Taus d'emplec dei fremas en 2014.png|thumb|center|600px|Taus d'emplec dei fremas en [[2014]].]] [[File:Evolucion dau taus d'emplec dei fremas entre 1990 e 2014.png|thumb|center|600px|Evolucion dau taus d'emplec dei fremas entre [[1990]] e [[2014]].]] == Corrents principaus == === Feminisme liberau === Lo [[feminisme liberau]] es un corrent ancian, aparegut dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XIX, qu'es inspirat per lo [[liberalisme]]. Reformista, dòna la prioritat a de modificacions [[poder legislatiu|legislativas]], e a d'accions d'influéncia auprès deis institucions ([[lobbying]]) e de l'opinion publica ([[premsa]]...) per obtenir l'egalitat civila e politica, especialament dins lei domenis dau trabalh e de l'educacion. En revènge, assaia pas de desvolopar una analisi dau sistèma de dominacion masculina establit per lo [[capitalisme]] e lo [[patriarcat]]. === Feminisme socialista === Lo [[feminisme socialista]] es eissit de la [[filosofia]] [[marxisme|marxista]] de [[Friedrich Engels]] ([[1820]]-[[1895]]) e d'[[August Bebel]] ([[1840]]-[[1913]]). Afierma l'origina [[Istòria|istorica]] deis estructuras dau patriarcat e dau [[capitalisme]] que limitan la frema ais activitats domesticas. Ansin, au contrari de certanei movements egalitaristas pus radicaus, reconoís l'especificitat [[biologia|biologica]] de la frema. Son objectiu es donc de permetre ai fremas un accès vertadiers tant a la produccion qu'a la reproduccion. Estudia donc lei condicions particularas de la dominacion masculina e revendica lo drech au trabalh ambé certaneis adaptacions destinadas a protegir lei fremas durant la maternitat. Pasmens, au sen dei movements marxistas, la lucha feminista es considerada coma un aisse segondari de la lucha dei classas que demòra la prioritat (car dèu permetre d'eliminar totei leis inegalitats d'un còp). === Feminisme anarquista === Lo [[feminisme anarquista]] (ò [[feminisme libertari]]) es aparegut a la fin dau sègle XIX e sa figura principala es [[Virginia Bolten]] ([[1870]]-[[1960]]) que creèt de jornaus e de centres d'educacion en [[Argentina]]. Aqueu movement aguèt una influéncia fòrça importanta en [[America del Sud|America dau Sud]] onte foguèt lo corrent principau durant la premiera mitat dau sègle XX. Conjuga la [[lucha dei classas]] ambé lo combat còntra lo patriarcat, la representacion tradicionala de la familha e la division tradicionala dau trabalh entre lei sèxes. === Feminisme radicau === Lo [[feminisme radicau]] se formèt ais [[USA|Estats Units d'America]] durant leis ans 1960. Segon eu, existís une opression especifica dei fremas, au profiech deis òmes, que prèn la forma dau [[patriarcat]]. Son obectiu es de l'abolir. Per aquò, dònan una gròssa importància a l'estudi d'aqueu sistèma e a l'educacion dei fremas. Relativament pròche dau [[feminisme socialista]], se'n destria per l'abséncia de liames sistematics entre lo patriarcat e lo [[capitalisme]]<ref>D'efèct, en despiech d'avançadas fòrça importantas coma una independéncia vertadiera gràcias au sistèma d'emplec assegurat, leis inegalitats entre òmes e fremas avián pas disparegut dins lei país dau blòt sovietic.</ref>. De mai, certanei feministas radicaus dònan mai d'importància a la question de la liberacion sexuala. === Feminisme radicau diferenciat === Lo [[feminisme radicau diferenciat]] es aparegut dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX, principalament dins lo mond anglosaxon. Segon son analisi, lo [[patriarcat]] es una estructura tròp anciana e tròp ben establida per èsser destrucha. Segon eu, lei fremas dèvon donc se concentrar sus la valorizacion de sei diferéncias ambé leis òmes (liames maire-filha, creacion de grops de fremas...). En causa de son acceptacion dau patriarcat, aqueu movement es sovent depintat coma antifeminista per leis autrei corrents. === Teologias feministas === Lei teologias feministas son un ensems de feminismes religiós qu'utilizan lei tèxtes sacrats per revendicar l'egalitat entre leis òmes e lei fremas. Lei principaus son lo [[feminisme crestian]] e lo [[feminisme musulman]]. Son sustot presents dins de país conservators onte la religion a un ròtle sociau fòrça important<ref>De còps, son solament d'adaptacions « tacticas » de tèsis pus radicalas que son pas autorizadas per leis autoritats localas.</ref>. === Feminisme prosèxe === Aparegut dins lo corrent deis ans 1980, lo [[feminisme prosèxe]] es eissit dau movement [[queer]] [[USA|estatsunidenc]]. Dòna la prioritat a l'investiment dau domeni de la sexualitat, compres la [[pornografia]] e la [[prostitucion]], per lei fremas e per lei minoritats sexualas e a la lucha còntra lei violéncias sexualas. Es fòrça criticat per lo [[feminisme radicau]] que l'acusa de veïcular lei clichats de la dominacion sexuala masculina. === Feminisme interseccionau === Estructurat a partir deis escrichs de [[Kimberlé Williams Crenshaw]], lo [[feminisme interseccionau]] (ò [[feminisme inclusiu]]) s'interessa pas unicament ai drechs dei fremas mai estudia lo foncionament dei discriminacions multiplas que tòcan certanei grops. Dòna donc generalament la prioritat ai luchas dei minoritats fòrça oprimidas coma lei fremas negras. D'efèct, la defensa dei drechs d'aquelei populacions èra sovent assegurada per de militants feministas eissits de la classa mejana blanca que sei condicions de vida e sei revendicacions èran sovent diferentas. Lei dimensions [[racisme|racista]] e [[cultura]]la i an donc una plaça importanta. Per exemple, lo [[feminisme interseccionau]] assaia de desvolopar de modèls diferents de la frema blanca occidentala dins lo domeni de la [[beutat]]. == Liames intèrnes == * [[Drechs de l'Òme]]. * [[Egalitat]]. * [[Liberalisme]]. * [[Libertat]]. * [[Marxisme]]. * [[Sèxe]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> {{commons|Feminism}} [[Categoria:Feminisme]] 4k4m7vnqvj61gzlb06fkgtsa3xmbpxf 0 36686 2339398 2268114 2022-08-29T00:28:32Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna deu Bascoat | nom=Ordiarp | nom2= | nom3= Ordiarp | imatge=Ordiarp (Pyr-Atl, Fr) mairie.JPG | descripcion= | lògo= | escut= | escais= | region ist ={{Bascoat}} | parçan={{Sola}} | insee = 64424 | cp = 64130 | cònsol = Arnaud Berrogain | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = (en [[francés]]) | longitud= -0.942777777778 | latitud= 43.1864 | alt mini = 131 | alt mej = | alt maxi = 1239 | km² = 29.71 }} {{Dialècte Gascon}} '''Ordiarp''' (''Ourdiarp'' en [[grafia mistralenca]]<ref>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref>; ''Urdiñarbe'' en [[basco]] e ''Ordiarp'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] deu [[Departament francés|departament]] deus [[Pirenèus Atlantics]] de la [[Region francesa|region]] de {{NovAq}}, dens la província tradicionau de [[Sola]]. ==Geografia== {{...}} ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 64424 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Arnaud Berrogain|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 64424 |senscomptesdobles= 1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Bascoat}} {{Comunas de Sola}} {{Comunas deus Pirenèus Atlantics}} [[Categoria:Comuna deus Pirenèus Atlantics]] [[Categoria:Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Sola]] crdt1y2iaaaoxg88v2c9hj53oy60ika 0 43469 2339399 2305900 2022-08-29T00:38:28Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Omon|La Bastida (omonimia)}} {{Infobox vila occitana | nom2=''Labastide-Villefranche'' |nom=La Bastida | lògo= | imatge= Villefranche-mairie 01.jpg | descripcion= La maison comuna | escut= |ist={{Aquitània}} |parçan=[[Lauhire]] | region = [[Navèra Aquitània]] | arrondiment = [[Arrondiment d'Auloron]] (2017 ---->) | canton = Ortès e Tèrras deus Gaves et de la Sau ([[Canton de Salias (Bearn)|Salias]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deu Bearn deus Gaves|CC deu Bearn deus Gaves]] |insee= 64291 |cp= 64270 |cònsol= Jean-Pierre Sallenave |mandat=[[2014]]-[[2020]] |longitud= -1.01916666667 |latitud= 43.4539 |alt mej= |alt mini= 21 |alt maxi= 156 |km²= 15.27 |gentilici= (en [[francés]]) }} [[Fichièr:Villefranche-tour-carree 05.jpg|left|200 px|thumb|[[Tor]] deu [[sègle XIV]]{{au}}]] '''La Bastida''' (''Bastidaxarre'' en [[basco]], ''Labastide-Villefranche'' en [[francés]]) qu'ei ua comuna d'[[Occitània]], en [[Lauhire]], administrada peu [[departament francés|departament]] deus [[Pirenèus Atlantics]] e la [[region francesa|region]] de [[Navèra Aquitània]], <small>ancianament d'[[Aquitània (region)|Aquitània]]</small>. ==Geografia== {{...}} [[Imatge:Map commune FR insee code 64291.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== La prononciacion qu'ei [labas'tiðə]. Las fòrmas ancianas que son ''Bielefranque'' cap a 1360, ''Vielefranque'' en 1375, ''Bielefranque'' en 1442, ''Bielefranca'' en 1472, ''La Bastide de Vielafranca'' en 1538, ''La Bastida'' (mapa deu sègle XVII, shens data, e de 1638), ''La Bastida de Béarn'' (mapas de 1651, de 1714 e de 1733), ''La Bastida de Bearn'' (mapa deu començament deu sègle XVIIIau e mapa de Cassini, a la fin deu sègle XVIIIau) <ref name = bbf>Bénédicte Boyrie-Fénié, ''Dictionnaire toponymique des communes. Landes et Bas-Adour'', ed. Institut occitan e CAIRN, Pau, 2005, p. 263-264</ref>{{,}}<ref name = migr>Michel Grosclaude, ''Dictionnaire toponymique des communes du Béarn'', Escòla Gaston Febus, 1991, p. 329</ref>. [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] qu'explica ''bastida'' atau : deu latin ''bastita'', participi passat substantivat. Lo sens qu'èra lo d'ua petita fortificacion, puish de vilòtas fondadas aus sègles XIII e XIV, dab franquessas autrejadas aus poblants <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 57</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, occitan ''bastida'' , « vilatge bastit navèrament », qui èra fortificat e gausiva de franquessas <ref name = bbf/>. Bénédicte Boyrie-Fénié qu'ajusta lo vèrbe ''bastir'' vien deu francic ''*bastjan'', « trenar », au sens, a l'origina, de « bastir fortificacions trenadas gràcias a paus a l'entorn d'un castèth ». Lo determinant sovent ajustat que marca la proximitat de [[Bearn]] <ref name = bbf/>{{,}}<ref name = migr/>. Lo nom de 1538, ''La Bastide de Vielafranca'', que combina en fòrma de tautologia tots los aspèctes de las bastidas, construccion navèra e vila a qui an autrejadas franquesas; lo nom ''La Bastida de Béarn'' que s'explica pr'amor lo vilatge èra a la frontièra de Bearn e de Navarra; qu'èra precisament ua enclava bearnesa en [[Baisha Navarra|Navarra]] <ref name = migr/>. '''Ordiòs''' (''Ourdios'' en [[grafia mistralenca]]<ref name=Tdf-Ordios>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref> - ''Urdios, Ordios, Urduos'' en [[occitan ancian]]<ref name=Tdf-Ordios/>. ==Istòria== La Bastida qu'ei ua bastida de 1292 <ref name = migr/>. {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 64291 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Jean-Pierre Sallenave|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 64291 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841= |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876= |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911= |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= |1968= |1975= |1982= |1990= |1999= |2004= |2005= |2006= |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles= 1962}} * En {{popfr64|0}} la populacion qu'èra de {{popfr64|291}} abitants. ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deus Pirenèus Atlantics]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Bearn}} {{Comunas deus Pirenèus Atlantics}} [[Categoria:Comuna deus Pirenèus Atlantics]] [[Categoria:Comuna de Lauhire]] lplnutb8d90xc3q8bxmbnxtyhm5jnpt 2339400 2339399 2022-08-29T00:39:48Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Omon|La Bastida (omonimia)}} {{Infobox vila occitana | nom2=''Labastide-Villefranche'' |nom=La Bastida | lògo= | imatge= Villefranche-mairie 01.jpg | descripcion= La maison comuna | escut= |ist={{Aquitània}} |parçan=[[Lauhire]] | region = [[Navèra Aquitània]] | arrondiment = [[Arrondiment d'Auloron]] (2017 ---->) | canton = Ortès e Tèrras deus Gaves et de la Sau ([[Canton de Salias (Bearn)|Salias]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deu Bearn deus Gaves|CC deu Bearn deus Gaves]] |insee= 64291 |cp= 64270 |cònsol= Jean-Pierre Sallenave |mandat=[[2014]]-[[2020]] |longitud= -1.01916666667 |latitud= 43.4539 |alt mej= |alt mini= 21 |alt maxi= 156 |km²= 15.27 |gentilici= (en [[francés]]) }} [[Fichièr:Villefranche-tour-carree 05.jpg|left|200 px|thumb|[[Tor]] deu [[sègle XIV]]{{au}}]] '''La Bastida''' (''Bastidaxarre'' en [[basco]], ''Labastide-Villefranche'' en [[francés]]) qu'ei ua comuna d'[[Occitània]], en [[Lauhire]], administrada peu [[departament francés|departament]] deus [[Pirenèus Atlantics]] e la [[region francesa|region]] de [[Navèra Aquitània]], <small>ancianament d'[[Aquitània (region)|Aquitània]]</small>. ==Geografia== {{...}} [[Imatge:Map commune FR insee code 64291.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== La toponimia es, per lòc: *'''La astida''' - ''Bielefranque'' cap a 1360, ''Vielefranque'' en 1375, ''Bielefranque'' en 1442, ''Bielefranca'' en 1472, ''La Bastide de Vielafranca'' en 1538, ''La Bastida'' (mapa deu sègle XVII, shens data, e de 1638), ''La Bastida de Béarn'' (mapas de 1651, de 1714 e de 1733), ''La Bastida de Bearn'' (mapa deu començament deu sègle XVIIIau e mapa de Cassini, a la fin deu sègle XVIIIau) <ref name = bbf>Bénédicte Boyrie-Fénié, ''Dictionnaire toponymique des communes. Landes et Bas-Adour'', ed. Institut occitan e CAIRN, Pau, 2005, p. 263-264</ref>{{,}}<ref name = migr>Michel Grosclaude, ''Dictionnaire toponymique des communes du Béarn'', Escòla Gaston Febus, 1991, p. 329</ref>.<br/>La prononciacion qu'ei [labas'tiðə].<br/>[[Albèrt Dauzat|Dauzat]] qu'explica ''bastida'' atau : deu latin ''bastita'', participi passat substantivat. Lo sens qu'èra lo d'ua petita fortificacion, puish de vilòtas fondadas aus sègles XIII e XIV, dab franquessas autrejadas aus poblants <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 57</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, occitan ''bastida'' , « vilatge bastit navèrament », qui èra fortificat e gausiva de franquessas <ref name = bbf/>.<br/>Bénédicte Boyrie-Fénié qu'ajusta lo vèrbe ''bastir'' vien deu francic ''*bastjan'', « trenar », au sens, a l'origina, de « bastir fortificacions trenadas gràcias a paus a l'entorn d'un castèth ». Lo determinant sovent ajustat que marca la proximitat de [[Bearn]] <ref name = bbf/>{{,}}<ref name = migr/>. Lo nom de 1538, ''La Bastide de Vielafranca'', que combina en fòrma de tautologia tots los aspèctes de las bastidas, construccion navèra e vila a qui an autrejadas franquesas; lo nom ''La Bastida de Béarn'' que s'explica pr'amor lo vilatge èra a la frontièra de Bearn e de Navarra; qu'èra precisament ua enclava bearnesa en [[Baisha Navarra|Navarra]] <ref name = migr/>. '''Ordiòs''' (''Ourdios'' en [[grafia mistralenca]]<ref name=Tdf-Ordios>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref> - ''Urdios, Ordios, Urduos'' en [[occitan ancian]]<ref name=Tdf-Ordios/>. ==Istòria== La Bastida qu'ei ua bastida de 1292 <ref name = migr/>. {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 64291 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Jean-Pierre Sallenave|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 64291 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841= |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876= |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911= |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= |1968= |1975= |1982= |1990= |1999= |2004= |2005= |2006= |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles= 1962}} * En {{popfr64|0}} la populacion qu'èra de {{popfr64|291}} abitants. ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deus Pirenèus Atlantics]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Bearn}} {{Comunas deus Pirenèus Atlantics}} [[Categoria:Comuna deus Pirenèus Atlantics]] [[Categoria:Comuna de Lauhire]] cebae0t84qngxd8kkkt9jm8irmmjg46 2339401 2339400 2022-08-29T00:39:59Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Omon|La Bastida (omonimia)}} {{Infobox vila occitana | nom2=''Labastide-Villefranche'' |nom=La Bastida | lògo= | imatge= Villefranche-mairie 01.jpg | descripcion= La maison comuna | escut= |ist={{Aquitània}} |parçan=[[Lauhire]] | region = [[Navèra Aquitània]] | arrondiment = [[Arrondiment d'Auloron]] (2017 ---->) | canton = Ortès e Tèrras deus Gaves et de la Sau ([[Canton de Salias (Bearn)|Salias]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deu Bearn deus Gaves|CC deu Bearn deus Gaves]] |insee= 64291 |cp= 64270 |cònsol= Jean-Pierre Sallenave |mandat=[[2014]]-[[2020]] |longitud= -1.01916666667 |latitud= 43.4539 |alt mej= |alt mini= 21 |alt maxi= 156 |km²= 15.27 |gentilici= (en [[francés]]) }} [[Fichièr:Villefranche-tour-carree 05.jpg|left|200 px|thumb|[[Tor]] deu [[sègle XIV]]{{au}}]] '''La Bastida''' (''Bastidaxarre'' en [[basco]], ''Labastide-Villefranche'' en [[francés]]) qu'ei ua comuna d'[[Occitània]], en [[Lauhire]], administrada peu [[departament francés|departament]] deus [[Pirenèus Atlantics]] e la [[region francesa|region]] de [[Navèra Aquitània]], <small>ancianament d'[[Aquitània (region)|Aquitània]]</small>. ==Geografia== {{...}} [[Imatge:Map commune FR insee code 64291.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== La toponimia es, per lòc: *'''La Bastida''' - ''Bielefranque'' cap a 1360, ''Vielefranque'' en 1375, ''Bielefranque'' en 1442, ''Bielefranca'' en 1472, ''La Bastide de Vielafranca'' en 1538, ''La Bastida'' (mapa deu sègle XVII, shens data, e de 1638), ''La Bastida de Béarn'' (mapas de 1651, de 1714 e de 1733), ''La Bastida de Bearn'' (mapa deu començament deu sègle XVIIIau e mapa de Cassini, a la fin deu sègle XVIIIau) <ref name = bbf>Bénédicte Boyrie-Fénié, ''Dictionnaire toponymique des communes. Landes et Bas-Adour'', ed. Institut occitan e CAIRN, Pau, 2005, p. 263-264</ref>{{,}}<ref name = migr>Michel Grosclaude, ''Dictionnaire toponymique des communes du Béarn'', Escòla Gaston Febus, 1991, p. 329</ref>.<br/>La prononciacion qu'ei [labas'tiðə].<br/>[[Albèrt Dauzat|Dauzat]] qu'explica ''bastida'' atau : deu latin ''bastita'', participi passat substantivat. Lo sens qu'èra lo d'ua petita fortificacion, puish de vilòtas fondadas aus sègles XIII e XIV, dab franquessas autrejadas aus poblants <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 57</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, occitan ''bastida'' , « vilatge bastit navèrament », qui èra fortificat e gausiva de franquessas <ref name = bbf/>.<br/>Bénédicte Boyrie-Fénié qu'ajusta lo vèrbe ''bastir'' vien deu francic ''*bastjan'', « trenar », au sens, a l'origina, de « bastir fortificacions trenadas gràcias a paus a l'entorn d'un castèth ». Lo determinant sovent ajustat que marca la proximitat de [[Bearn]] <ref name = bbf/>{{,}}<ref name = migr/>. Lo nom de 1538, ''La Bastide de Vielafranca'', que combina en fòrma de tautologia tots los aspèctes de las bastidas, construccion navèra e vila a qui an autrejadas franquesas; lo nom ''La Bastida de Béarn'' que s'explica pr'amor lo vilatge èra a la frontièra de Bearn e de Navarra; qu'èra precisament ua enclava bearnesa en [[Baisha Navarra|Navarra]] <ref name = migr/>. '''Ordiòs''' (''Ourdios'' en [[grafia mistralenca]]<ref name=Tdf-Ordios>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref> - ''Urdios, Ordios, Urduos'' en [[occitan ancian]]<ref name=Tdf-Ordios/>. ==Istòria== La Bastida qu'ei ua bastida de 1292 <ref name = migr/>. {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 64291 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Jean-Pierre Sallenave|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 64291 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841= |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876= |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911= |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= |1968= |1975= |1982= |1990= |1999= |2004= |2005= |2006= |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles= 1962}} * En {{popfr64|0}} la populacion qu'èra de {{popfr64|291}} abitants. ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deus Pirenèus Atlantics]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Bearn}} {{Comunas deus Pirenèus Atlantics}} [[Categoria:Comuna deus Pirenèus Atlantics]] [[Categoria:Comuna de Lauhire]] dtmkn696bk7f7icj9dg9a70ignpd83w 2339402 2339401 2022-08-29T00:40:11Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Omon|La Bastida (omonimia)}} {{Infobox vila occitana | nom2=''Labastide-Villefranche'' |nom=La Bastida | lògo= | imatge= Villefranche-mairie 01.jpg | descripcion= La maison comuna | escut= |ist={{Aquitània}} |parçan=[[Lauhire]] | region = [[Navèra Aquitània]] | arrondiment = [[Arrondiment d'Auloron]] (2017 ---->) | canton = Ortès e Tèrras deus Gaves et de la Sau ([[Canton de Salias (Bearn)|Salias]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deu Bearn deus Gaves|CC deu Bearn deus Gaves]] |insee= 64291 |cp= 64270 |cònsol= Jean-Pierre Sallenave |mandat=[[2014]]-[[2020]] |longitud= -1.01916666667 |latitud= 43.4539 |alt mej= |alt mini= 21 |alt maxi= 156 |km²= 15.27 |gentilici= (en [[francés]]) }} [[Fichièr:Villefranche-tour-carree 05.jpg|left|200 px|thumb|[[Tor]] deu [[sègle XIV]]{{au}}]] '''La Bastida''' (''Bastidaxarre'' en [[basco]], ''Labastide-Villefranche'' en [[francés]]) qu'ei ua comuna d'[[Occitània]], en [[Lauhire]], administrada peu [[departament francés|departament]] deus [[Pirenèus Atlantics]] e la [[region francesa|region]] de [[Navèra Aquitània]], <small>ancianament d'[[Aquitània (region)|Aquitània]]</small>. ==Geografia== {{...}} [[Imatge:Map commune FR insee code 64291.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== La toponimia es, per lòc: *'''La Bastida''' - ''Bielefranque'' cap a 1360, ''Vielefranque'' en 1375, ''Bielefranque'' en 1442, ''Bielefranca'' en 1472, ''La Bastide de Vielafranca'' en 1538, ''La Bastida'' (mapa deu sègle XVII, shens data, e de 1638), ''La Bastida de Béarn'' (mapas de 1651, de 1714 e de 1733), ''La Bastida de Bearn'' (mapa deu començament deu sègle XVIIIau e mapa de Cassini, a la fin deu sègle XVIIIau) <ref name = bbf>Bénédicte Boyrie-Fénié, ''Dictionnaire toponymique des communes. Landes et Bas-Adour'', ed. Institut occitan e CAIRN, Pau, 2005, p. 263-264</ref>{{,}}<ref name = migr>Michel Grosclaude, ''Dictionnaire toponymique des communes du Béarn'', Escòla Gaston Febus, 1991, p. 329</ref>.<br/>La prononciacion qu'ei [labas'tiðə].<br/>[[Albèrt Dauzat|Dauzat]] qu'explica ''bastida'' atau : deu latin ''bastita'', participi passat substantivat. Lo sens qu'èra lo d'ua petita fortificacion, puish de vilòtas fondadas aus sègles XIII e XIV, dab franquessas autrejadas aus poblants <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 57</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, occitan ''bastida'' , « vilatge bastit navèrament », qui èra fortificat e gausiva de franquessas <ref name = bbf/>.<br/>Bénédicte Boyrie-Fénié qu'ajusta lo vèrbe ''bastir'' vien deu francic ''*bastjan'', « trenar », au sens, a l'origina, de « bastir fortificacions trenadas gràcias a paus a l'entorn d'un castèth ». Lo determinant sovent ajustat que marca la proximitat de [[Bearn]] <ref name = bbf/>{{,}}<ref name = migr/>. Lo nom de 1538, ''La Bastide de Vielafranca'', que combina en fòrma de tautologia tots los aspèctes de las bastidas, construccion navèra e vila a qui an autrejadas franquesas; lo nom ''La Bastida de Béarn'' que s'explica pr'amor lo vilatge èra a la frontièra de Bearn e de Navarra; qu'èra precisament ua enclava bearnesa en [[Baisha Navarra|Navarra]] <ref name = migr/>. *'''Ordiòs''' (''Ourdios'' en [[grafia mistralenca]]<ref name=Tdf-Ordios>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref> - ''Urdios, Ordios, Urduos'' en [[occitan ancian]]<ref name=Tdf-Ordios/>. ==Istòria== La Bastida qu'ei ua bastida de 1292 <ref name = migr/>. {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 64291 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Jean-Pierre Sallenave|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 64291 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841= |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876= |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911= |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= |1968= |1975= |1982= |1990= |1999= |2004= |2005= |2006= |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles= 1962}} * En {{popfr64|0}} la populacion qu'èra de {{popfr64|291}} abitants. ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deus Pirenèus Atlantics]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Bearn}} {{Comunas deus Pirenèus Atlantics}} [[Categoria:Comuna deus Pirenèus Atlantics]] [[Categoria:Comuna de Lauhire]] tvktdd7exj8ol5uzp9qckf6dm5m61o7 0 50059 2339385 2306125 2022-08-28T23:50:44Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{Infobox vila occitana | nom2= |nom=Oràs | lògo= | imatge= Oraàs_-_Église_de_l'Assomption_-_5.jpg | descripcion= La glèisa de l'Assompcion. | escut= | region ist = {{Bearn}} | parçan = | region = [[Navèra Aquitània]] | departament = {{Pirenèus Atlantics}} | arrondiment = [[Arrondiment d'Auloron|Auloron]] | canton = Ortès e Tèrras deus Gaves e de la Sau ([[Canton de Sauvatèrra (Bearn)|Sauvatèrra]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deu Bearn deus Gaves|CC deu Bearn deus Gaves]] |insee= 64423 |cònsol= Guy Touzaa |mandat=[[2020]]-[[2014]] |gentilici= (en [[francés]]) | alt mini = 27 | alt mej= | alt maxi = 172 | km² = 10.57 |}} '''Oràs''' [ɔ'ras], dab [ɔ-] pretonic com per [[Ortès]]<ref name = migr>Michel Grosclaude, ''Dictionnaire toponymique des communes du Béarn'', Escòla Gaston Febus, 1991, p. 349</ref> (''Ouras'' en [[grafia mistralenca]]<ref>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref>; ''Oraàs'' en [[francés]]), qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[bearn]]esa administrada peu [[departaments franceses|departament]] deus [[Pirenèus Atlantics]] de la [[regions francesas|region]] de [[Navèra Aquitània]], <small>ancianament d'[[Aquitània (region)|Aquitània]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 64423.png|vignette|upright=1.4|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== La prononciacion qu'ei [ɔ'ras]. Las fòrmas ancianas que son ''Oras'' en 1105-1119, 1385, 1442 e au sègle XVau, ''Oros'', au sègle XV, ''Ores'' au sègle XVau, ''Orres'' au sègle XVau, ''Horas'' en 1538, ''Horaas'' en 1548, ''Oras'' (mapa de Cassini, a la fin deu sègle XVIIIau), ''Oràas'' en 1863, diccionari de [[Pau Raimond]] <ref name = migr/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], lo nom e las fòrmas ancianas multiplican las particularitats : *[ɔ] pretonic iniciau se barra pas en [u]], com dens [[Ortès]]; *incertituds de las fòrmas medievaus sus la vocala finala; * que i a fòrmas dab ua vocala dobla, signes abituaus d'ua consonanta dispareishuda, mès pareishen tardivament, donc impossibilitat de las interpretar <ref name = migr/>. Grosclaude que prepausa duas solucions : *lo latin ''avellanas'', « averans » : ''avellanas'' > ''averans'' > ''aurans'' > ''orans'' > ''oràs''. Aquera evolucion qu'ei teoricament possibla, mès qui ei inversemblable estosse complida tanlèu lo començament deu sègle XIIau; *lo [[basco]] ''or-'', reduccion de ''orre'', « genebrèr o auta planta pinchanta », e sufixe dab shiulanta, per un sens generau de « lòc on i a genebrèrs »; qu'ei ua solucion probabla <ref name = migr/>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 64423 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Guy Touzaa|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1995 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 64423 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=530 |1846=548 |1851=565 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=520 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=420 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=217 |1968= |1975= |1982= |1990= |1999=170 |2004=175 |2006= |2007= |2008= |2009=163 |2010= |cassini= |senscomptesdobles= 1962}} ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deus Pirenèus Atlantics]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Bearn}} {{Comunas deus Pirenèus Atlantics}} [[Categoria:Comuna de Bearn]] [[Categoria:Comuna deus Pirenèus Atlantics]] m05ym7w5ujp6elswb9s0mgzvg4e03zt 0 60996 2339410 2281937 2022-08-29T04:54:48Z Jfblanc 104 wikitext text/x-wiki [[File:Retrat de Teodor Llorente i Olivares, 1872.jpg|thumb|right|250px|Retrait de Teodor Liorente (1872).]] {{ortografia}} {{BesonhTraduccion}} '''Teodor Llorente i Olivares''' ([[Valéncia]] lo [[7 de genièr]] de [[1836]]- [[2 de julhet]] de [[1911]]) èra un escrivan en [[valencian| lenga valenciana]] e [[castelhan|castelhana]]. Es lo poèta mai important de la Renaissença valenciana. Foguèt tanben Majoral del Felibritge de 1876 a 1893. Nascut dins una familha de juristas, seguiguèt los estudis de dret, filosofia e letras. Al començament, dels ans 1853 a 1857, escriguèt poesias en castelhan. Mas, avent legit "Lo Gayter del Llobregat" de l'escrivan catalan [[Rubio i Ors]], comencèt de compausar de rimas en [[valencian]]. La visita que faguèt a Valéncia lo poèta e lingüista malhorquin [[Marià Aguiló]] acabèt de lo ganhar a la causa valencianista, fins al punt de venir la figura mai emblematica de la [[Renaissença]] de las [[País Valencian | tèrras valencianas]]. Al meteis temps èra jornalista en castelhan. En 1861 diriguèt lo periodic [[La Opinión|''La Opinión'']], que se transformèt en [[Las Provincias|''Las Provincias'']] en 1866, e ne foguèt lo director durant quaranta ans. Aqueste jornal sosteniá l'ideologia del Partit [[conservatisme|Conservador]], del qual Llorente foguèt doas vegadas cap, deputat a l'Assemblada e senador. Quand Marià Aguiló foguèt bibliotecari de l'[[Universitat de Valéncia]], Llorente impulsèt e presidiguèt los [[Jòcs Florals]] en commemoracion del quatren centenari d’[[Ausiàs March]], e ganhèt un prèmi amb [[Víctor Balaguer]]. En una autra edicion, ganhèt un accessit a la [[Flor Naturala]] pel seu poèma "vint-i-cinc anys". Llorente contribuèt amb Vicente W. Querol a l'instauracion dels Jòcs Florals en los quals obtinguèt lo títol de "[[Mestre en Gai Saber]]". La sieuna actitud correspond a la de la borgesia conservadora, e, pus concretament, a la dels "ratpenatistes". A la seua estància en "[[Lo Rat Penat]]" tractà de traure importància a les institucions de la [[Renaishença]] de [[Malhòrca]] e [[Catalonha]], ia que rebutjaven la literatura progressista, republicana e anticlerical, com, per exemple, la de [[Constantí Llombart]]. A conseqüència de la politizacion dels [[Jòcs Florals]], Llorente e los escriptors valencians no tingueren una gran presència, e se crearen los Jòcs Florals de [[Lo Rat Penat]], però no eisherciren una gran influència sobre la festa homònima barcelonina, ia que se tancaren en la seua ideologia e per l'obertura al bilingüisme. L'an [[1906]] participèt al [[I Congrès Internacional de la Lenga Catalana]]. En 1909 la ciutat de Valéncia rendèt un grand omenatge popular al poeta que havia encertat a cantar en la seua lenga autentica ab sincer e noble entusiasme les glòries passades e les belheses de la seua terra així com les gràcies senzilhes de la seua vida tradicional e familiar. L'an [[1891]] foguèt elegit [[deputat]] al [[Congrès dels Deputats]] espanhòl, aconseguint la reeleccion en [[1893]]. Perdé la seua acta de diputat lo [[1986]] mas en [[1899]] la tornà a recuperar, abandonant est càrrec en [[1901]]. Teodor Llorente morí a Valéncia l'an [[1911]]. Fon filh seu [[Teodor Llorente Falcó]]. == Òbra == La seua òbra en valencian se reduix a "Llibret de versos" en 1844 , del qual se va publicar una segona edicion aumentada en 1909 ab pròleg de [[Menéndez Pelayo]]. Llorente, tot e que escrigué poc, aconseguí imposar un concepte restrictiu de la cultura e literatura valenciana, des del punt de vista dels gèneres, temes e procediments. Llorente recreà los costums de les classes humils (costumisme), però també va crear una poesia ab caracter més istoric ab un lenguatge més culte. Los verses més aconseguits se troben en poemes on fa descripcions idealisades de la belhesa dels pasatges valencians (païsatgisme sentimental). Quant al tipus d'estròfa, sòlen predominar en la seua òbra los quartets, en especial la [[Cobla]] (estròfes decasillabes ab una estructura versal de 4+6, estructura tipica de la literatura medievala valenciana). Lista de les seues principalas òbras segon la tematica: * '''Primer poema conegut''': ''Amor del poeta''. * '''Premi als Jocs Florals''': ''[https://web.archive.org/web/20070309091246/http://perso.wanadoo.es/joan-navarro/tigre/tigre14/TLlorente.htm La nova era]'', ''Vint-i-cinc anys''. * '''Utilització del valencià vulgar amb finalitats humorístiques''': ''[http://www.logoslibrary.eu/pls/wordtc/new_wordtheque.w6_context.more_context?parola=0&n_words=1&v_document_code=961&v_sequencer=10305&lingua=ca Cartes de soldat], Arròs amb fesols i naps''. * '''Dedicat a Jacint Verdaguer per la publicació de "Canigó"''': ''A mossèn Jacint Verdaguer''. * '''Escenes de la vida quotidiana''': ''La creu del poble, [http://www.wordtheque.com/owa-wt/new_wordtheque.w6_context.more_context?parola=0&n_words=1&v_document_code=961&v_sequencer=6705&lingua=ca Plany de la teixidora], [https://web.archive.org/web/20031126212534/http://www.wordtheque.com/owa-wt/new_wordtheque.w6_context.more_context?parola=0&n_words=1&v_document_code=961&v_sequencer=9585&lingua=ca Missa d'Alba]''. * '''Expressió de l'emocion davant d'un paisatge i de l'horta valenciana''': ''[http://www.mallorcaweb.com/magpoesia/poemessoltsabansXX/llorenteteodor.html Vora el barranc dels Algadins], En la muntanya, Els teuladins''. * '''Símbol de valencianitat''': [http://html.rincondelvago.com/la-barraca_teodor-llorente.html La barraca]'', una de les seues poesies més famoses. * '''Última etapa de Teodor Llorente, aborda l'absència o presència d'amor''': ''[https://web.archive.org/web/20060218030530/http://www.llibreweb.com/lipmic/Poecat/llorente.htm Cançoneta amorosa], Viatge nupcial, Íntima''. * '''Recopilacions de poesia''': ''[http://biblioteques.upc.es/cgi-bin/vtls.web.gateway?authority=0524-98580&conf=080000++++++++++++++ Llibret de versos], Nou llibret de versos (per a Lo Rat Penat)''. Llorente foguèt tanben un bòn traductor al castelhan de [[Lord Byron]], [[Goethe]], [[Schiller]], [[Ullhand]] , [[Heine]], etc. ==Fònts== * Òbra: Història de la literatura catalana, de [[Martí de Riquer]]. * Gran Enciclopedia de la Región Valenciana. e4k1d9whdh0csh2t9l5femocnx5tmeu 0 62752 2339428 2298707 2022-08-29T08:23:07Z Especiari 48437 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Gascon}} {{omon|La Bastida (omonimia)}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = La Bastida de Clarença | nom2 = ''La Bastide-Clairence'' | imatge = LBC Place de la mairie.jpg | descripcion = La plaça de la maison comuna. | lògo = | escut = Blason_ville_fr_La_Bastide-Clairence_(64).svg | escais = | ist = {{Bearn}} | parçan = [[Baisha Navarra]] [[Fichièr:Bandera Navarra.svg|25px]] | region = [[Navèra Aquitània]] | arrondiment = [[Arrondiment de Baiona|Baiona]] | canton = País de Bidaishe, Micse e Ostabarés ([[caplòc]] deu [[canton de La Bastida de Clarença]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat d'aglomeracion deu Bascoat|CA deu Bascoat]] | insee = 64289 | cp = 64240 | cònsol = François Dagorret | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = bastidar | latitud = 43.4284 | longitud = -1.255231 | alt mini = 7 | alt mej = | alt maxi = 192 | km² = 23.39 |}} [[Fichièr:La Bastide Clairence 2.JPG|left|thumb|200px|Ostaus]] [[Fichièr:La Bastide Clairence.JPG|left|thumb|200px|Ostaus]] [[Fichièr:La Bastide Clairence 3.JPG|left|thumb|200px|Ostaus]] [[Fichièr:La Bastide Clairence 4.JPG|left|thumb|200px|[[Ostau]]s]] [[Fichièr:Cimetière juif de La Bastide Clairence.jpg|left|thumb|200px|[[Cemitèri]] de la comunautat [[Judiu|judiva]]]] '''La Bastida de Clarença''' (''Bastida'' en [[basco]], ''La Bastide-Clairence'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna]] d'[[Occitània]], en [[Baisha Navarra]], administrada peu [[Departament francés|departament]] deus [[Pirenèus Atlantics]] e la [[Region francesa|region]] de [[Navèra Aquitània]], <small>ancianament d'[[Aquitània (region)|Aquitània]] </small>. Los sons [[Gentilici|abitants]] que son los '''bastidòts'''. Aquera [[Bastida (vila)|bastida]] [[Reiaume de Navarra|navarresa]] qu'ei ua enclava de [[lenga]] [[occitan]]a [[gascon]]a au [[Bascoat]]. Totun, qu'apartien au [[Bascoat (país administratiu)]] dens lo sens de la lei Pasqua de 1995. Las comunas tòcatocantas que son [[Bardòs]] e [[Urt]] en [[Labord]] au nòrd, [[Hasparn]] en Labord a l'oèst, [[Aiherra]] au sud e [[Oreguer]] a l'èst. A la fin deu [[sègle XVI]]{{au}}, refugiats [[judius]] [[sefarditas]] arribats d'[[Espanha]] e subertot de [[Portugal]] que s'installèn a [[Baiona]], d'on s'escampilhèn dens las tres petitas vilas de [[Pèira Horada]] (on los arcuelhó lo senhor d'[[Aspremont]]), de [[Bidaishe]] e de la Bastida de Clarença on los protegí lo purmèr [[Ducat de Gramont|duc de Gramont]] [[Antòni II de Gramont|Antòni II]]. Aperats sovent "portugueses", que i compdèn de l'òrdre de setanta a ueitanta [[Familha (parentala)|familhas]] segon los [[fogatge]]s deu [[sègle XVII]]{{au}}. Que i viscón dens ua comunautat relativament autonòma, la {{Cita|Nacion judiva}} suus registres deu Còs de Vila, e que dispausèn d'un [[cemitèri]] obèrt a la debuta deu sègle XVII{{au}}, uei pertanhent au Consistòri Israelita de [[Baiona]]. ==Geografia == [[Imatge:Map commune FR insee code 64289.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Predominància lingüistica== [[File:Bonaparte euskalki mapa.jpg|thumb|left|Mapa de las sèt províncias bascas (1), 1863]] [[File:BonaparteEuskara.png|thumb|left|Mapa de las sèt províncias bascas (2), 1863]] Las duas versions de la ''Carte des sept provinces basques montrant la délimitation actuelle de l'euscara en dialectes, sous-dialectes et variétés'' (Mapa de las sèt províncias bascas qui mòstra la delimitacion actuala de l'euscarà en dialèctes, sos-dialèctes e varietats) dessenhadas en 1863 per lo prince [[Loís Lucian Bonaparte]] que plaçan La Bastida hòra de l'aira [[Basc|bascofòna]]. Lo ''Recueil de linguistique et de toponymie des Pyrénées'' (Recuelh de lingüistica e de toponimia deus Pirenèus) realizat en 1887 per Julian Sacaze que dona per La Bastida ua version en [[gascon]], compausada d'ua traduccion de dus tèxtes mitologics, puish ua lista deus microtoponimes de la comuna. Le ''Recueil des idiomes de la région gasconne'' (Recuelh deus idiòmas de la region gascona) realizat en 1894 per lo lingüista [[Edouard Bourciez]] que dona per La Bastida duas versions de la parabòla deu hilh prodigue traduita en [[gascon]]. La mapa deu ''Pays Basque français'' (País Basco francés) dessenhada en 1943 per Maurice Haulon que hè paréisher la "démarcation actuelle entre la langue basque et les dialectes romans" (demarcacion actuau enter la lenga basca e los dialèctes romanics) e qu'enclutz la comuna de La Bastida dens l'aira [[gascon|gasconofòna]]. La Bastida qu'estó un deus punts d'enquèstas de l'''Atlas linguistique de la Gascogne'' escrit en 1957 per [[Joan Seguí]], professor d'universitat e lingüista especialista deu [[gascon]]. De mei, bastidòt Armand Darritchon qu'enregistrèt ua version orau de la parabòla deu hilh prodigue en gascon en 1963. Segon la ''Morfología del verbo auxiliar vasco'' (Morfologia deu vèrbe auxiliar basco) establida per Pedro de Yrizar en 1970, La Bastida es pas situada dens l'aira [[basc|bascofòna]]. ==Toponimia== La prononciacion qu'ei [labas'tiðə kla'rensə]. Las fòrmas ancianas que son ''La Bastida nueva de Clarenza'' en 1312 <ref name = bbf>Bénédicte Boyrie-Fénié, ''Dictionnaire toponymique des communes. Landes et Bas-Adour'', ed. Institut occitan e CAIRN, Pau, 2005, p. 262-263</ref>. [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] qu'explica ''la bastida'' atau : deu latin ''bastita'', participi passat substantivat. Lo sens qu'èra lo d'ua petita fortificacion, puish de vilòtas fondadas aus sègles XIII e XIV, dab franquessas autrejadas aus poblants <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 57</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, occitan ''bastida'' , « vilatge bastit navèrament », qui èra fortificat e gausiva de franquessas <ref name = bbf/>. J.B. Orpustan, citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, qu'explica èra ua bastida de pòblament; la decision que ho presa deu temps de Felip lo Bèth, a la fin deu sègle XIII, e la bastida que ho acabada en 1316 jos Loís X ''le Hutin''. Los poblants que venèvan de [[Rabastens de Bigòrra]] (o de Tarn ?), mès que i avèva tanben bascos numeroses. Perqué ''Clarença'' ? P. Haristoy que cita ua « dauna Clara de Rabastens », mès que i a tanben la possibilitat d'un nom religiós pr'amor i avèva ua capèra dedicada a « Nosta Dauna de Clarença » <ref name = bbf/>. Bénédicte Boyrie-Fénié qu'ajusta lo vèrbe ''bastir'' vien deu francic ''*bastjan'', « trenar », au sens, a l'origina, de « bastir fortificacions trenadas gràcias a paus a l'entorn d'un castèth » <ref name = bbf/>. ==Istòria== J.B. Orpustan, citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, qu'explica La Bastida èra ua bastida de pòblament; la decision que ho presa deu temps de Felip lo Bèth, a la fin deu sègle XIII, e la bastida que ho acabada en 1316 jos Loís X ''le Hutin''. Los poblants que venèvan de [[Rabastens de Bigòrra]] (o de Tarn ?), mès que i avèva tanben bascos numeroses <ref name = bbf/>. == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 64289 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=[[2014]] |Fin=[[2026]] |Identitat=François Dagorret |Partit=shens |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= junh de [[1995]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Léopold Darritchon |Partit=divèrs dreta puish [[UDF]] puish shens |Qualitat= conselhèr generau (1992-1998)}} {{Elegit |Debuta= |Fin= |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1912]] |Fin= 1945 |Identitat=Cyprien Iribarne |Partit=URD |Qualitat= conselhèr generau (1919-1940)}} {{Elegit |Debuta= |Fin= |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1851]] |Fin= 1868 |Identitat=Jean-Baptiste Dasconaguerre |Partit=dreta |Qualitat=avocat, notari, romancièr basco, conselhèr generau (1859-1884) }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1851 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 64289 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=2097 |1846=2019 |1851=1836 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=1472 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=1241 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=874 |1968= |1975= |1982= |1990= |1999=881 |2006=990 |2007= |2008= |2009= |2010= |cassini= |senscomptesdobles= 1962}} ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deus Pirenèus Atlantics]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Occitània}} {{Comunas deus Pirenèus Atlantics}} [[Categoria:Comuna de Baisha Navarra]] [[Categoria:Comuna deus Pirenèus Atlantics]] [[Categoria:Comuna de la Baisha Navarra]] rv6tbqlkbdfp3k79vxo8so1wmzh3xb2 0 65541 2339418 2200102 2022-08-29T07:01:20Z Toku 7678 /* La formacion de l'Empèri Inca */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} [[File:Empèri Inca.png|thumb|Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.]] L''''Empèri Inca''' ò '''Tawantinsuyu''' es un [[estat]] [[America Precolombiana|precolombian]] que sa [[capitala]] èra la vila de [[Cusco]]. Probablament apareguda a la fin dau sègle XII ò au començament dau sègle XIII, durant lo periòde d'instabilitat entraïnat per la disparicion dei [[civilizacion]]s de [[Civilizacion de Tiwanaku|Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]], la dinastia inca venguèt la premiera poissança de la region a partir deis ans 1440-1460. Dirigida per un sobeiran, dich [[Sapa Inca]], qu'èra considerat coma l'eiretier dau dieu solar [[Inti]], comencèt una politica d'expansion militara que menèt a la formacion d'un empèri anant de [[Quito]] au nòrd ai territòris araucans au [[sud]]. En despiech d'un nivèu tecnologic feble (abséncia d'[[escritura]]), aquel estat capitèt de se dotar d'una administracion eficaça gràcias a son mestritge dei [[matematicas]], d'un ret rotier permetent de comunicacions rapidas e d'una armada nombrosa capabla de mobilizar rapidament una partida de la populacion inca. De mai, lo govèrn capitèt d'establir un ensems d'ajudas per organizar la construccion d'[[infrastructura]]s ò de resèrvas alimentàrias per defugir una [[famina]]. A son apogèu, dins lo corrent deis ans 1520, l'Empèri Inca èra poblat per 4 a 37 milions d'abitants. Pasmens, maugrat sa poissança, s'afondrèt rapidament dins lo corrent dau decenni 1530. Premier, foguèt afeblit per una guèrra civila [[sang|saunosa]] ([[1527]]-[[1532]]) e per l'introduccion dei [[malautiá]]s [[Euròpa|europèas]] en [[America del Sud|America dau Sud]]. Puei, foguèt dirèctament atacat per un grop de ''[[conquistador]]s'' menats per [[Francisco Pizarro]]. Mau preparat e susprés per aquela invasion, perdiguèt son cap e la màger part de son territòri, compres sa [[capitala]], en [[1532]]-[[1533]]. Dins aquò, un subrevivent de la dinastia imperiala capitèt de tornar gropar una partida de son pòble per contuniar lo combat. En [[1537]], se retirèt dins lei [[montanha]]s andinas onte fondèt lo [[reiaume de Vilcacamba]] que demorèt [[independéncia|independent]] fins a [[1572]]. == Istòria == === La formacion de l'Empèri Inca === {{veire|Civilizacion de Tiwanaku}} Pobladas vèrs {{formatnum:20000}} avC, leis [[Andes]] Centralas son una region de [[civilizacion]] anciana. Ansin, a partir dau milleni III avC, plusors culturas e [[civilizacion]]s s'i succediguèron. En particular, se pòdon citar lei [[civilizacion de Tiwanaku|civilizacions de Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]]. Centradas sus doas metropòlis [[religion|religiosas]] importantas amb un raionament [[cultura]]u de remarca, èran d'[[Estat]]s centralizats e ierarquizats. [[Tiwanaku]] desvolopèt una [[agricultura]] intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'[[aigatge]] e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei [[clergat|prèires]] de la vila<ref>'''(en)''' Alan L. Kolata, « The Agricultural Foundations of the Tiwanaku State: A View from the Heartland », ''American Antiquity'', vol. 51, n° 4, octòbre de 1986, pp. 748–762.</ref>. Lo desvolopament dau comèrci regionau aguèt tanben un ròtle dins l'expansion de l'influéncia de Tiwanaku<ref>'''(en)''' Anthony P. Andrews, ''First Cities'', St. Remy Press, 1995, pp. 158–160.</ref> Dispareguèt après [[1200]] en causa d'una crisi [[agricultura|agricòla]] entraïnada per un assecament dau [[clima]]. {{veire|Civilizacion de Wari}} [[Wari]] adoptèt un modèl diferent caracterizat per una expansionisme militar agressiu e la formacion d'un reiaume centralizat (bastidas de rotas, de capitalas províncialas... etc.) que prefiguran l'Empèri Inca. Lei regions somesas foguèron tanben colonizadas e esplechadas au profiech de la [[capitala]]. Pasmens, una crisi [[economia|economica]] e [[agricultura|agricòla]] entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 ambé l'abandon de [[Wari]] e la restauracion de l'independéncia dei pòbles vencuts. {{veire|Cultura chimú}} A partir dau sègle XII, la diversitat [[cultura]]la de la region venguèt fòrça importanta ambé l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la cultura chimú que se formèt dins la meteissa region que l'anciana [[cultura de Moche]]. Formèt un [[estat]] centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, [[Chanchan]], agantèt 60 000 abitants gràcias a la bastida de rets importants de [[rota]]s, de [[canau]]s e de [[fortificacion]]s. A partir de [[1200]], acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'estats aimaras dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu principalament centrat sus lo versant occidentau e Umasuyu estendut sus lo versant orientau. D'autrei reiaumes montanhós se formèron dins lo rèsta dau [[Peró]] actuau. En particular, apareguèt una dinastia locala vèrs [[1200]] dins la vau de [[Cusco]] que foguèt a l'origina de l'Empèri Inca. Fins au sègle XV, l'istòria d'aquela [[dinastia]] es fòrça mau coneguda. D'efèct, en causa de l'abséncia de documents [[escritura|escrichs]], lei [[legenda]]s e lei vestigis [[Arqueologia|arqueologics]] son leis elements principaus a disposicion. Ansin, durant aqueu periòde, la dinastia inca sembla afiermar son poder sus [[Cusco]] e sa vau. Menava tanben d'incursions regularas còntra leis [[estat]]s vesins. === Lo periòde imperiau === La formacion de l'Empèri Inca se debanèt rapidament durant leis ans 1440-1460. D'efèct, au començament dau sègle XV, durant lo rèine de [[Yahuar Huacac]], la dinastia inca capitèt d'impausar son autoritat a totei lei pòbles de la vau de [[Cusco]]. Pasmens, son successor, [[Viracocha Inca]], foguèt durament batut per lei [[Chancas]] e obligat d'abandonar la [[vila]] en [[1438]]. Son fiu [[Yupanqui]] ([[1438]]-[[1471]]) menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la [[victòria de Yahuarpampa]]. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator » en [[occitan]]) e comencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa [[mòrt]], leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo [[Cultura chimú|Reiaume Chimú]]. Son fiu [[Tupac Yupanqui]] ([[1471]]-[[1493]]) contunièt sa [[politica]] e sei fòrças agantèron [[Quito]] e lo nòrd dau [[Chile]] actuau onte se turtèron ais [[Araucans]]. Remplaçat per son fiu [[Huyana Capac]] ([[1493]]-[[1527]]), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de [[Quito]] e ocupèt una partida dau [[litorau]] [[chile]]n sensa capitar de rompre la resisténcia araucana<ref>Leis [[Araucans]] resistèron tanben ais [[Espanha|Espanhòus]] e demorèron independents fins a [[1882]].</ref>. L'[[Empèri Inca]] èra alora l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich [[Sapa Inca]], considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau [[clergat]], ai besonhs deis [[armada]]s e de l'[[Estat]] (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de [[famina]]) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'[[escritura]], l'adminitracion inca conoissiá lei [[matematicas]] e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de [[rota]]s, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers. Per unificar l'Empèri – qu'agantava aperaquí {{formatnum:1800000}} km² en [[1530]] – leis Incas impausèron l'utilizacion dau [[quíchoa]], lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un [[Camins incas|ret de rota]]s<ref>Lo ret rotier inca èra en partida eissit de construccions ancianas, realizadas per leis estats precedents, e d'obratges novèus. A l'arribada deis Espanhòus, agantava {{formatnum:22500}} km.</ref> e d'[[ostalariá]]s permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges. === La conquista espanhòla === {{veire|Guèrra de succession inca}} La conquista espanhòla se debanèt de [[1532]] a [[1571]]<ref>[[Francisco Pizarro]] menèt una premiera expedicion en [[1527]]. Mau preparada, foguèt rebutada per d'indigèns de la [[Colómbia]] actuala – qu'èran benlèu tributaris deis Incas – a la [[batalha de Punta Quemada]].</ref>. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en [[1530]], 1,3 milion en [[1570]]). D'efèct, la [[mòrt]] de [[Huayna Capac]] entraïnèt una [[Guèrra de succession inca|guèrra civila per sa succession]] entre [[Huascar]] ([[1527]]-[[1532]]) e [[Atahualpa]] ([[1532]]-[[1533]]). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la [[capitala]] mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats [[sang|saunós]] de [[Quito]] a [[Cuzco]] li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas. {{veire|Conquista espanhòla de l'Empèri Inca}} Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]] comandat per [[Francisco Pizarro]] desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de [[1532]], capturèron [[Atahualpa]] a la [[batalha de Cajamarca]]. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de [[Cuzco]]. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre ''[[conquistador]]s'' (partisans de [[Francisco Pizarro|Pizarro]] còntra partisans d'[[Diego de Almagro|Almagro]], [[1536]]-[[1542]]). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich [[Manco Inca II]] poguèt crear lo [[Reiaume de Vilcacamba]] après aver alentit l'invasion a la [[batalha d'Ollantaytambo]] en [[1536]]. Puei, menèt una importanta còntra-ofensiva e assetjèt sensa succès [[Cusco]] durant [[Sètge de Cusco|dètz mes]] ([[1536]]-[[1537]]). Pasmens, [[Reiaume de Vilcacamba|Vilcacamba]]<ref>En despiech dei progrès importants de l'[[arqueologia]] [[Andes|andina]], la localizacion precisa de [[Vilcacamba]] es totjorn desconeguda.</ref> contunièt de secutar leis [[Espanha|Espanhòus]] e demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en [[1572]]. === Lo periòde coloniau e la disparicion de la cultura inca === A respèct d'autrei províncias de l'Empèri Espanhòu, la colonizacion dei territòris incas aguèt mai d'una particularitat en causa de la lònga persisténcia d'un estat inca independent dins la region montanhosa de [[Vilcacamba]]. Ansin, l'introduccion dau sistèma de l'''[[encomienda]]'' se turtèt ai riscs de trèbols e foguèt pas totau. Ansin, una partida de l'[[aristocracia]] inca foguèt mantenguda en plaça per lo poder coloniau e cargada de la collècta dei tributs. Aquò durèt fins a [[1780]] e permetèt la subrevida d'una partida de la cultura de l'elèit inca – que deguèt pasmens abandonar sa religion tradicionala au profiech dau [[catolicisme]]. Dins aquò, en [[1780]], l'introduccion de taxas novèlas entraïnèt la revòuta d'un cap inca de [[Cusco]]. Afiermant èsser un descendent dei sobeirans incas, prenguèt lo nom de [[Tupac Amaru II]]. Aprofichant una insureccion parallèla deis Aimaras<ref>Leis insurgents aimaras assetjèron [[La Paz]] en [[1781]].</ref>, sei fòrças menacèron [[Cusco]] en [[1781]] avans d'èsser finalament batudas per l'arribada d'importants renfòrç espanhòus. Lo bilanç dei combats e de la repression foguèt d'aperaquí {{formatnum:100000}} mòrts e la màger part de l'[[aristocracia]] amerindiana foguèt definitivament anientada. De mai, en causa dei malautiás europèas e dau trabalh fòrçat, la populacion indigèna passèt de mai de 12 milions d'abitants a l'arribada dei ''[[conquistador]]s'' a mens de {{formatnum:500000}} après la desfacha de l'insureccion de [[1780]]-[[1781]]. Aquò entraïnèt donc la disparicion de la màger part de la cultura inca que sei rèstas foguèron absorbits dins la cultura amerindiana modèrna. == Organizacion == === Organizacions politica e religiosa === ==== Organizacion politica ==== L'Empèri Inca èra una [[monarquia]] [[monarquia absoluda|absoluda]] e [[teocracria|teocratica]]. Son sobeiran, que son títol èra « Sapa Inca », n'èra lo cap [[politica|politic]] e [[religion|religiós]]<ref>Tecnicament, lo tèrme « inca » utilizat per designar lo pòble inca es faus. Èra en realitat lo títol de son sobeiran e lo grop etnic dominant de l'Empèri èra format de Quíchoas.</ref>. Lo cap dau [[clergat]], dich « [[Willaq Umu]] », n'èra lo segond personatge. Segon la [[mitologia]] oficiala, lo [[Sapa Inca]] èra l'eiretier dau dieu solar [[Inti]] e èra donc considerat coma lo « fiu dau Soleu ». Aquò li donava lo drech de dirigir son reiaume e de conquistar de territòris novèus. Sa [[capitala]], [[Cusco]], èra considerada coma lo centre de l'[[Univèrs]]. Dins lei fachs, l'Empèri Inca èra organizat segon un sistèma [[federalisme|federala]] amb un govèrn centrau dirigit per lo [[Sapa Inca]] e quatre regions, dichas ''[[suyu]]'', que gropavan la totalitat dau territòri franc dau relarg de la [[capitala]]. Lei ''suyu'' èra plaçats sota la direccion d'un ''apu'', tèrme designant un individú eissit de l'[[aristocracia]] auta e sovent de la dinastia inca ela meteissa<ref>Designava tanben lei [[montanha]]s sacradas.</ref>. [[Cusco]] deviá formar un districte distint dirèctament dirigit per lo [[Sapa Inca]] ò per sa [[dinastia]]. Puei, lei ''suyu'' èra devesits en províncias (''wamani'') que son nombre probable èra de 86<ref>En causa de l'abséncia d'[[escritura]], aqueu nombre es pas segur. Foguèt establit a partir d'estimacions basadas sus lei descubèrtas arqueologicas.</ref>. La [[lei|lèi]] èra pas basada sus un còdi mai sus un ensems de costumas e de tradicions localas que devián èsser respectat per leis autoritats. La [[justícia]] èra assegurada per l'[[Estat]] gràcias ai governadors locaus ò a de foncionaris especiaus dichs inspectors. Leis inspectors pus importants, eissits de la dinastia au poder, èran probablament liures dei convencions localas e podián afiermar dirèctament lo ponch de vista dau sobeiran de l'Empèri. ==== Religion ==== [[File:Cabeza de Viracocha, Museo de América.jpg|thumb|right|Tèsta escultada de [[Viracocha]].]] La [[religion]] inca èra de transmission orala e la màger part dei conoissenças la regardant vènon deis [[escritura|escrichs]] dei ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]]. Son foncionament precís es donc mau conegut mai leis Incas èran [[Politeïsme|politeïstas]]. Coma dins lo rèsta de l'[[America Precolombiana]], sei rites necessitavan de sacrificis umans. Per d'eveniments importants coma la mòrt de [[Huayna Capac]] en [[1527]], plusors miliers de personas, chausidas entre lei domestics, lei captaus de la cort, lei favorits e lei concubinas dau sobeiran, podián èsser executadas. La basa de la religion inca èra probable l'aplicacion d'un culte dei rèires e d'un còdi morau de tres aisses ''« Pas raubar, pas mentir, pas èsser fenhant »'' e un crèire de [[reïncarnacion]]. La [[mòrt]] i èra lo passatge vèrs un paradís ambé de prats emplits de [[flor]]s e de [[montanha]]s blancas. Lo camin vèrs aqueu mond èra fòrça malaisat per l'esperit dau mòrt que deviá seguir una lònga rota ambé l'ajuda d'un can negre capable de lo guidar. Entre lei divinitats pus importantas, se pòu citar : * [[Viracocha]] (ò [[Pachacamac]]) qu'èra lo dieu creator de totei lei causas viventas. * [[Apu Illapu]], dieu de la [[plueja]]. * [[Ayar Cachi]], dieu responsable dei [[tèrratrem]]s. * [[Illapa]], divessa de l'[[ulhauç]] e dei chavanas. * [[Inti]], dieu solar protector de [[Cusco]]. * [[Kiychi]], dieu arc de seda qu'èra invocat per de rites de [[feconditat]]. * [[Mama Killa]], divessa qu'èra la frema d'[[Inti]]. * [[Mama Occlo]], divinitat [[civilizacion|civilizatritz]]. * [[Manco Cápac]], fondator [[legenda]]ri de l'Empèri Inca que foguèt divinizat coma dieu civilizator dau pòble inca. * [[Pachamama]], divessa de la Tèrra e frema de [[Viracocha]]. * [[Quchamama]], divessa de la [[mar]]. * [[Sachamama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire deis aubres ». * [[Yakumama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire de l'aiga ». ==== Organizacion administrativa ==== L'organizacion administrativa de l'Empèri èra fondada sus un sistèma decimau mai son detalh precís es mau conegut. Son cap èra lo [[Sapa Inca]]. Lo ròtle dau [[Willaq Umu]] au sen de la gestion administrativa es desconegut mai èra probablament important. Existiá tanben un personatge important dich « [[Inkaprantin]] », qu'èra benlèu una mena de Premier Ministre, e una institucion dicha « [[Topa Inca Yupanqui]] » (« conseu dau reaiume » en [[occitan]]) format de 16 nobles eissits de la capitala e dei ''suyu''. Dins lei províncias, lei títols portats per lei caps e lei governadors locaus èran fòrça variats. D'efèct, lei pòbles qu'aviá chausit de se sometre ais Incas sensa combatre avián generalament lo drech de gardar una larga partida de seis institucions. Dins aquò, lo sistèma decimau èra generalizat. Per aquò, la populacion èra regularament recensada e leis òmes caps d'un ostau èran organizats per formar un grop de 100 personas dirigit per [[kuraka]]. Aqueleis òmes participavan normalament ensems ai corvadas e podián formar una unitat militara. L'estatut de kuraka èra ereditari. Ai nivèus superiors, i aviá lo ''pichkapachaka kuraka'' (en carga de 500 personas), lo ''waranqa kuraka'' ({{formatnum:1000}}), lo ''pichkawaranqa kuraka'' ({{formatnum:5000}} e lo ''hunu kuraka'' ({{formatnum:10000}}). Lo poder d'aquelei aristocratas èra variable segon lei regions e lei periòdes. De mai, avián generalament de responsabilitats inferioras en mai de son pòste principau. Per exemple, normalament, un ''hunu kuraka'' èra en realitat ''kuraka'' d'un grop d'un centenau de personas e caps de nòu autrei ''kurakas''. ==== Fòrças armadas ==== L'armada inca foguèt la pus poderosa de l'[[America Andina]] avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Sa fòrça èra basada sus un sistèma de [[conscripcion]] eficaç e sus lo ret rotier de l'Empèri que li permetiá de desplaçaments rapides. D'efèct, cada òme deviá participar au mens un còp dins sa vida a una guèrra. De mai, deviá èsser preparat en permanéncia a una demanda de mobilizacion. Conjugat a l'organizacion decimala de la societat inca, aquò permetiá de formar rapidament d'unitats que sei combatents èran fòrça liats entre elei. Puei, lo ret rotier e lei resèrvas alimentàrias permetián d'assegurar l'avitalhament dei tropas en campanha. L'armament èra en revènge relativament limitat e leis Incas melhorèron gaire la tecnologia andina dins aqueu sector. La [[pèira]] e la [[fusta]] demorèron lei materiaus pus utilizats tant per leis armas que per lei proteccions. Lo metau ([[coire]] ò [[bronze]]) èra rar e pauc resistent. Aquò donava ges d'avantatges ais Incas còntra lei pòbles vesins qu'avián de conoissenças tecnologicas similaras. Còntra leis [[Espanha|Espanhòus]], protegits per d'armaduras d'[[acièr|acier]] e dotats d'[[arma de fuòc|armas de fuòc]], aquel armament foguèt ineficaç e expliquèt en partida lei premierei desfachas incas. Lei [[malautiá]]s europèas que decimèron la populacion foguèron pereu un factor important a l'origina de la victòria [[Espanha|espanhòla]]<ref>De mai, en despiech de son nombre feble, lei conquistadors èran de soudats fòrça experimentats e trobèron sovent d'aliats locaus capables de provesir plusors miliers d'òmes per redurre son inferioritat numerica.</ref>. Pasmens, en despiech d'aquela inferioritat tecnologica, lo saber militar deis Incas li permetèt d'infligir plusors desfachas ais Europèus ([[Batalha d'Ollantaytambo|Ollantaytambo]]...) e de resistir fins a [[1572]]. === Organizacion sociala e demografia === ==== Organizacion sociala ==== La ierarquia sociala au sen de l'Empèri Inca èra aquela deis autrei comunautats [[Andes|andinas]]. D'un biais generau, existiá tres classas gropant lei trabalhaires (païsans e artesans), l'aristocracia locala e l'aristocracia auta. La darriera classa èra unicament compausat dau clan inca qu'assegurava totei lei responsabilitats politicas, militaras e religiosas pus importantas de l'Empèri. Lo passatge d'una classa a una autra èra rar. Èra possible per un trabalhaire que se destriava sus lo prat batalhier d'agantar lei rengs de l'aristocracia locala. Dins de cas pus rars, principalament per de rasons politicas, un cap locau podiá èsser integrat a l'aristocracia superiora e obtenir de responsabilitats importantas. Lo grop sociau de basa èra la familha formada per lei parents e seis enfants pas encara maridats. Lo marit s'ocupava generalament dei trabalhs exteriors e la frema de l'entretenença de l'[[ostal|ostau]]. La solidaritat entre lei familhas d'un meteis vilatge èra sovent fòrta e entretengudas per de maridatges. Aqueu darrier aviá luòc entre 20 e 25 ans per leis òmes e 16 a 20 ans per lei fremas. Un pareu novèu podiá alora s'establir dins un ostau novèu. Obteniá alora totei lei drechs e lei deures fixats per la [[lei|lèi]] (ajudas de l'Estat, conscripcion, corvadas...). ==== Demografia e lengas ==== La populacion de l'Empèri Inca es mau coneguda car lei recensaments administratius an disparegut en causa de la conquista<ref>Lo biais de legir lei ''quipus'' a tanben disparegut, çò que limita l'esplecha dei descubèrtas.</ref>. La màger part deis estimacions modèrnas donan un nombre compres entre 6 e 14 milions e de resultats pus largs van de 4 a 37 milions. Lo [[quíchoa]] èra la lenga principala dau poder e, segon certanei fònts, la [[lenga oficiala]] de l'Empèri car èra utilizat per lo grop etnic dominant. Pasmens, i aviá una multitud de parlars au sen dau territòri inca (fins a 700 segon certaneis estimacions) e de lengas, coma l'[[aimara (lenga)|aimara]], gardèron una influéncia importanta. === Organizacion economica === L'Empèri Inca utilizava una economia planificada integrada dins una societat basada sus de relacions de tipe feodalas entre l'[[Estat]] e leis abitants. L'Estat deviá assegurar la seguretat, provesir la norridura durant lei periòdes de [[famina]], s'ocupar de la construccion deis infrastructuras ([[Camins incas|rota]]s, [[aquedücte]]s...) e organizar lei fèstas obligatòrias. En cambi, leis abitants devián d'impòsts sota la forma de bens (recòltas, longor de teissut...) e de temps ([[corvada]]s, [[conscripcion]]...). La [[moneda]] èra primitiva e èra facha de bens qu'èran cambiats per lei marchands. L'[[escritura]] èra pas coneguda deis Incas mai l'administration aviá un mestritge sufisent dei [[matematicas]] per tenir lo còmpte dei diferentei produccions. L'[[agricultura]] èra la basa de l'economia. La tèrra èra devesida d'un biais relativament egau entre lo sobeiran, lo clergat e lei païsans. Lei tenements èran atribuits per lei caps locaus segon de critèris basats sus l'estatut sociau e la talha de la familha. L'auto-sufiséncia deviá èsser assegurada per lei lòts dei païsans. Lei corvadas èran generalament destinadas an assegurar l'esplecha dei tèrras dau Sapa Inca ò dau clergat. Existiá tanben una mena de proprietat privada basada sus de bens reiaus que demoravan au sen d'una meteissa familha. Aqueu sistèma permetiá a de nobles de dirigir dirèctament de parçans e mai de vilas. Per exemple, [[Machu Picchu]] aviá un tal estatut e èra sota la senhoriá de nobles incas situats en fòra dau regime generau. L'agricultura generala èra pas especializada e lei païsans practiva la cultura de noirridura, lo norrigatge e la fabricacion de teissuts. Dins lei regions [[desèrt|deserticas]] ò [[litorau|litoralas]] en revènge, la producion èra pus especializada amb una division entre païsans e pescaires e de relacions comercialas entre aquelei dos ensems. Lo nivèu [[tecnologia|tecnologic]] èra fòrça feble que la màger part deis otís èra facha de [[fusta]] e de [[pèira]]. De mai, la màger part dau trabalh èra manuala. Pasmens, una gròssa diversitat de cultura e de precaucions importantas (formacion de resèrvas alimentàrias per l'[[Estat]]) permetián de defugir lei [[famina]]s. == Cultura e tecnologia == === Arquitectura === {{veire|Arquitectura inca}} L'[[arquitectura]] èra un [[art]] major de la cultura inca. Lei tecnicas utilizadas èran un melhorament dei metòdes inventats per la construccion dei [[pukara]]s qu'èran de fortalesas bastidas entre lei sègles III avC e III apC dins leis [[Andes]] Centralas. Lo principi èra de talhar lei pèiras d'un biais complèx per obtenir montatge quasi perfèct. Per exemple, un blòt podiá èsser talhat sus plusors desenaus de fàcia per obtenir una forma capable de tenir plusors blòts vesins. Aquò permetiá de bastir d'obratges importants sensa utilizacion de mortier. Un autre principi important de l'arquitectura inca èra de donar una basa pus importanta que la cima ai bastiments per melhorar l'estabilitat durant lei [[tèrratrem]]s – frequents dins la region. Aquò entraïnèt la formacion d'una arquitectura monumentala que son exemple pus conegut es la ciutat anciana de [[Machu Picchu]]. Pasmens, d'autrei vestigis de remarca se tròban a [[Saksaywaman]] e a [[Ollantaytambo]]. Mòstran l'existéncia d'importantei [[fortificacion]]s ([[barri]], [[torre]]s...), de palais, de construccions ambé de simetrias multiplas (octogonalas per exemple), de temples massís e de terrassas multiplas. <gallery> CuscoPiedra12angulo.jpg|Blòt de pèira talhat d'un biais complèx per li donar un maximom de ponchs d'estacament ai blòts vesins. File:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|Fotografia de la vila de [[Machu Picchu]]. File:Machupicchu intihuatana.JPG|Temple de [[Machu Picchu]]. File:MachuPicchu Residential (pixinn.net).jpg|Ensems d'[[ostal|ostaus]] de [[Machu Picchu]]. File:Ollantaytambo, Peru.jpg|Terrassas multiplas d'[[Ollantaytambo]]. File:Ollantaytambo Monolithen.jpg|Muralhas dins lei roïnas d'[[Ollantaytambo]]. File:Sacsayhuamán, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 27.JPG|Vestigis dau barri de [[Saksaywaman]]. File:Incan aqueduct at Tipon. Cusco, Peru.jpg|Aqueducte inca dins la region de [[Cusco]]. File:Incatrail in Peru.jpg|Exemple de rota inca. </gallery> === Calendier e matematicas === {{veire|Calendier inca}} Leis Incas avián lo mestritge dei [[calendièr|calendiers]] [[astronomia|astronics]], dei sistèmas de mesura e dau sistèma decimau. Ansin, leis [[astronomia|astronòms]] conoissián l'existéncia deis [[equinòcci]]s, dei [[solstici]]s, dei passatges au zenit e dei cicles de [[Vènus (planeta)|Vènus]]. Aquò li permetèt un [[calendièr|calendier]] lunisolar de 12 mes qu'èra tornat alinhar cada annada sus lo [[solstici d'ivèrn]]. Lei jorns e lei mes avián pas de nom particular e lei concèptes de setmanas ò de sasons èran desconeguts. Per mantenir l'alinhament sus lo solstici ivernenc, leis astronòms incas utilizan dos calendiers en parallèl : un basat sus lei movements dau [[Solelh|Soleu]] e un autre sus aquelei de la [[Luna]]. {{veire|Matematicas incas}} Lei [[matematicas]] incas èran principalament destinats a l'administration que deviá recensar la populacion e la produccion de l'Empèri. Per aquò, un sistèma decimau e un sistèma d'unitats foguèron desvolopats. La màger part deis unitats èra basada sus de grandors umanas, es a dire eissidas dau còrs uman coma lo poce. De multiples permetián d'obtenir d'unitats pus grandas capablas de mesurar lei distàncias au sen dau territòri inca. Sei valors son mau conegudas mai se pòu citar lo ''topo'' que fasiá {{formatnum:6000}} ''thatkiys'' siá 4,0 a 7,7 [[quilomètre]]s. Per enregistrar lei mesuras realizadas, lei foncionaris utilizan de ''quipus'' que son un sistèma de còrdas leugier. Permetiá de realizar de nos que representan diferentei valors. Per exemple, un nos simple representava una unitat e un nos d'uech un centenau. Puei, una mena d'[[abac]] permetiá de legir rapidament lei quipus. Dich ''[[yupana]]'', èra format de pèira talhada per formar de compartiments permetent de realizar un calcul rapide dei nos e lei quatre operacions de basa ([[addicion]], [[sostraccion]], [[multiplicacion]] e [[division]]). <gallery> File:Inca. Quipu.jpg|[[Quipu]] dau sègle XV. File:Yupana 1.png|[[Yupana]]. </gallery> === Terralha, metallurgia e textil === Leis Incas avián lo mestritge dei [[terralha]]s [[pintura|pintadas]] policròmas qu'èran estadas desvolopadas per lei [[civilizacion]]s andinas precedentas. Sei tecnicas li permetián de representar una gròssa diversitat d'animaus, de motius [[geometria|geometrics]] e de scenas de la vida vidanta. Conoissián tanben la metallurgia dei metaus natius ([[aur]], [[argent]], [[coire]]...) e dau [[bronze]]. Dins aquò, leis objèctes de metau semblan èsser estats rars. Aquelei fachs de metaus preciós foguèron largament pilhats per lei ''[[conquistador]]s''. Enfin, lei textils incas portavan generalament de motius geometrics fòrça policròms. <gallery> File:Tupa-inca-tunic.png|Textil inca. File:All-tocapu-sin-BV.png|Textils incas destinats a l'aristocracia auta. </gallery> === Medecina === Leis Incas avián dei conoissenças [[medecina|medicalas]] relativament avançadas a respèct dau nivèu tecnologic generau de sa [[civilizacion]]. En particular, melhorèron divèrsei tecnicas de [[cirurgia]] dau [[crani]]. Ansin, lo taus de subrevida après una operacion consecutiva a una bleçadura grèva a la tèsta passèt probablament de 30% dins lei civilizacions preincas a 80-90% durant lo periòde de l'Empèri. Una particularitat de la societat inca e de sa medecina i èra l'importància de la [[còca]] que sei proprietats èran ben conegudas de totei lei pòbles de la region. Sei fuelhas èran ansin consumadas per de rasons religiosas e medicalas. Per exemple, permetiá d'anestesiar un malaut avans una operacion ò de donar mai d'[[energia]] ai messatgiers qu'èran cargats dei comunicacions lòng dei rotas. == Liames intèrnes == * [[Cusco]]. * [[Lista dei sobeirans incas]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Empèri inca| ]] gegi9dpzye5g13o5xyv43qlabwugqdd 2339419 2339418 2022-08-29T07:15:00Z Toku 7678 /* La formacion de l'Empèri Inca */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} [[File:Empèri Inca.png|thumb|Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.]] L''''Empèri Inca''' ò '''Tawantinsuyu''' es un [[estat]] [[America Precolombiana|precolombian]] que sa [[capitala]] èra la vila de [[Cusco]]. Probablament apareguda a la fin dau sègle XII ò au començament dau sègle XIII, durant lo periòde d'instabilitat entraïnat per la disparicion dei [[civilizacion]]s de [[Civilizacion de Tiwanaku|Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]], la dinastia inca venguèt la premiera poissança de la region a partir deis ans 1440-1460. Dirigida per un sobeiran, dich [[Sapa Inca]], qu'èra considerat coma l'eiretier dau dieu solar [[Inti]], comencèt una politica d'expansion militara que menèt a la formacion d'un empèri anant de [[Quito]] au nòrd ai territòris araucans au [[sud]]. En despiech d'un nivèu tecnologic feble (abséncia d'[[escritura]]), aquel estat capitèt de se dotar d'una administracion eficaça gràcias a son mestritge dei [[matematicas]], d'un ret rotier permetent de comunicacions rapidas e d'una armada nombrosa capabla de mobilizar rapidament una partida de la populacion inca. De mai, lo govèrn capitèt d'establir un ensems d'ajudas per organizar la construccion d'[[infrastructura]]s ò de resèrvas alimentàrias per defugir una [[famina]]. A son apogèu, dins lo corrent deis ans 1520, l'Empèri Inca èra poblat per 4 a 37 milions d'abitants. Pasmens, maugrat sa poissança, s'afondrèt rapidament dins lo corrent dau decenni 1530. Premier, foguèt afeblit per una guèrra civila [[sang|saunosa]] ([[1527]]-[[1532]]) e per l'introduccion dei [[malautiá]]s [[Euròpa|europèas]] en [[America del Sud|America dau Sud]]. Puei, foguèt dirèctament atacat per un grop de ''[[conquistador]]s'' menats per [[Francisco Pizarro]]. Mau preparat e susprés per aquela invasion, perdiguèt son cap e la màger part de son territòri, compres sa [[capitala]], en [[1532]]-[[1533]]. Dins aquò, un subrevivent de la dinastia imperiala capitèt de tornar gropar una partida de son pòble per contuniar lo combat. En [[1537]], se retirèt dins lei [[montanha]]s andinas onte fondèt lo [[reiaume de Vilcacamba]] que demorèt [[independéncia|independent]] fins a [[1572]]. == Istòria == === La formacion de l'Empèri Inca === {{veire|Civilizacion de Tiwanaku}} Pobladas vèrs {{formatnum:20000}} avC, leis [[Andes]] Centralas son una region de [[civilizacion]] anciana. Ansin, a partir dau milleni III avC, plusors culturas e [[civilizacion]]s s'i succediguèron. En particular, se pòdon citar lei [[civilizacion de Tiwanaku|civilizacions de Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]]. Centradas sus doas metropòlis [[religion|religiosas]] importantas amb un raionament [[cultura]]u de remarca, èran d'[[Estat]]s centralizats e ierarquizats. [[Tiwanaku]] desvolopèt una [[agricultura]] intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'[[aigatge]] e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei [[clergat|prèires]] de la vila<ref>'''(en)''' Alan L. Kolata, « The Agricultural Foundations of the Tiwanaku State: A View from the Heartland », ''American Antiquity'', vol. 51, n° 4, octòbre de 1986, pp. 748–762.</ref>. Lo desvolopament dau comèrci regionau aguèt tanben un ròtle dins l'expansion de l'influéncia de Tiwanaku<ref>'''(en)''' Anthony P. Andrews, ''First Cities'', St. Remy Press, 1995, pp. 158–160.</ref> Dispareguèt après [[1200]] en causa d'una crisi [[agricultura|agricòla]] entraïnada per un assecament dau [[clima]]. {{veire|Civilizacion de Wari}} [[Wari]] adoptèt un modèl diferent caracterizat per un [[expansionisme]] militar agressiu e la formacion d'un reiaume [[centralisme|centralizat]] (bastidas de rotas, de capitalas províncialas, etc) que prefiguran l'Empèri Inca. Lei regions somesas foguèron tanben [[colonialisme|colonizadas]] e esplechadas au profiech de la [[capitala]] centrala. Pasmens, una crisi [[economia|economica]] e [[agricultura|agricòla]] entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 amb l'abandon de [[Wari]] e la restauracion de l'[[independéncia]] dei pòbles vencuts. {{veire|Cultura chimú}} A partir dau sègle XII, la diversitat [[cultura]]la de la region venguèt fòrça importanta ambé l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la cultura chimú que se formèt dins la meteissa region que l'anciana [[cultura de Moche]]. Formèt un [[estat]] centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, [[Chanchan]], agantèt 60 000 abitants gràcias a la bastida de rets importants de [[rota]]s, de [[canau]]s e de [[fortificacion]]s. A partir de [[1200]], acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'estats aimaras dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu principalament centrat sus lo versant occidentau e Umasuyu estendut sus lo versant orientau. D'autrei reiaumes montanhós se formèron dins lo rèsta dau [[Peró]] actuau. En particular, apareguèt una dinastia locala vèrs [[1200]] dins la vau de [[Cusco]] que foguèt a l'origina de l'Empèri Inca. Fins au sègle XV, l'istòria d'aquela [[dinastia]] es fòrça mau coneguda. D'efèct, en causa de l'abséncia de documents [[escritura|escrichs]], lei [[legenda]]s e lei vestigis [[Arqueologia|arqueologics]] son leis elements principaus a disposicion. Ansin, durant aqueu periòde, la dinastia inca sembla afiermar son poder sus [[Cusco]] e sa vau. Menava tanben d'incursions regularas còntra leis [[estat]]s vesins. === Lo periòde imperiau === La formacion de l'Empèri Inca se debanèt rapidament durant leis ans 1440-1460. D'efèct, au començament dau sègle XV, durant lo rèine de [[Yahuar Huacac]], la dinastia inca capitèt d'impausar son autoritat a totei lei pòbles de la vau de [[Cusco]]. Pasmens, son successor, [[Viracocha Inca]], foguèt durament batut per lei [[Chancas]] e obligat d'abandonar la [[vila]] en [[1438]]. Son fiu [[Yupanqui]] ([[1438]]-[[1471]]) menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la [[victòria de Yahuarpampa]]. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator » en [[occitan]]) e comencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa [[mòrt]], leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo [[Cultura chimú|Reiaume Chimú]]. Son fiu [[Tupac Yupanqui]] ([[1471]]-[[1493]]) contunièt sa [[politica]] e sei fòrças agantèron [[Quito]] e lo nòrd dau [[Chile]] actuau onte se turtèron ais [[Araucans]]. Remplaçat per son fiu [[Huyana Capac]] ([[1493]]-[[1527]]), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de [[Quito]] e ocupèt una partida dau [[litorau]] [[chile]]n sensa capitar de rompre la resisténcia araucana<ref>Leis [[Araucans]] resistèron tanben ais [[Espanha|Espanhòus]] e demorèron independents fins a [[1882]].</ref>. L'[[Empèri Inca]] èra alora l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich [[Sapa Inca]], considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau [[clergat]], ai besonhs deis [[armada]]s e de l'[[Estat]] (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de [[famina]]) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'[[escritura]], l'adminitracion inca conoissiá lei [[matematicas]] e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de [[rota]]s, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers. Per unificar l'Empèri – qu'agantava aperaquí {{formatnum:1800000}} km² en [[1530]] – leis Incas impausèron l'utilizacion dau [[quíchoa]], lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un [[Camins incas|ret de rota]]s<ref>Lo ret rotier inca èra en partida eissit de construccions ancianas, realizadas per leis estats precedents, e d'obratges novèus. A l'arribada deis Espanhòus, agantava {{formatnum:22500}} km.</ref> e d'[[ostalariá]]s permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges. === La conquista espanhòla === {{veire|Guèrra de succession inca}} La conquista espanhòla se debanèt de [[1532]] a [[1571]]<ref>[[Francisco Pizarro]] menèt una premiera expedicion en [[1527]]. Mau preparada, foguèt rebutada per d'indigèns de la [[Colómbia]] actuala – qu'èran benlèu tributaris deis Incas – a la [[batalha de Punta Quemada]].</ref>. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en [[1530]], 1,3 milion en [[1570]]). D'efèct, la [[mòrt]] de [[Huayna Capac]] entraïnèt una [[Guèrra de succession inca|guèrra civila per sa succession]] entre [[Huascar]] ([[1527]]-[[1532]]) e [[Atahualpa]] ([[1532]]-[[1533]]). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la [[capitala]] mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats [[sang|saunós]] de [[Quito]] a [[Cuzco]] li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas. {{veire|Conquista espanhòla de l'Empèri Inca}} Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]] comandat per [[Francisco Pizarro]] desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de [[1532]], capturèron [[Atahualpa]] a la [[batalha de Cajamarca]]. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de [[Cuzco]]. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre ''[[conquistador]]s'' (partisans de [[Francisco Pizarro|Pizarro]] còntra partisans d'[[Diego de Almagro|Almagro]], [[1536]]-[[1542]]). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich [[Manco Inca II]] poguèt crear lo [[Reiaume de Vilcacamba]] après aver alentit l'invasion a la [[batalha d'Ollantaytambo]] en [[1536]]. Puei, menèt una importanta còntra-ofensiva e assetjèt sensa succès [[Cusco]] durant [[Sètge de Cusco|dètz mes]] ([[1536]]-[[1537]]). Pasmens, [[Reiaume de Vilcacamba|Vilcacamba]]<ref>En despiech dei progrès importants de l'[[arqueologia]] [[Andes|andina]], la localizacion precisa de [[Vilcacamba]] es totjorn desconeguda.</ref> contunièt de secutar leis [[Espanha|Espanhòus]] e demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en [[1572]]. === Lo periòde coloniau e la disparicion de la cultura inca === A respèct d'autrei províncias de l'Empèri Espanhòu, la colonizacion dei territòris incas aguèt mai d'una particularitat en causa de la lònga persisténcia d'un estat inca independent dins la region montanhosa de [[Vilcacamba]]. Ansin, l'introduccion dau sistèma de l'''[[encomienda]]'' se turtèt ai riscs de trèbols e foguèt pas totau. Ansin, una partida de l'[[aristocracia]] inca foguèt mantenguda en plaça per lo poder coloniau e cargada de la collècta dei tributs. Aquò durèt fins a [[1780]] e permetèt la subrevida d'una partida de la cultura de l'elèit inca – que deguèt pasmens abandonar sa religion tradicionala au profiech dau [[catolicisme]]. Dins aquò, en [[1780]], l'introduccion de taxas novèlas entraïnèt la revòuta d'un cap inca de [[Cusco]]. Afiermant èsser un descendent dei sobeirans incas, prenguèt lo nom de [[Tupac Amaru II]]. Aprofichant una insureccion parallèla deis Aimaras<ref>Leis insurgents aimaras assetjèron [[La Paz]] en [[1781]].</ref>, sei fòrças menacèron [[Cusco]] en [[1781]] avans d'èsser finalament batudas per l'arribada d'importants renfòrç espanhòus. Lo bilanç dei combats e de la repression foguèt d'aperaquí {{formatnum:100000}} mòrts e la màger part de l'[[aristocracia]] amerindiana foguèt definitivament anientada. De mai, en causa dei malautiás europèas e dau trabalh fòrçat, la populacion indigèna passèt de mai de 12 milions d'abitants a l'arribada dei ''[[conquistador]]s'' a mens de {{formatnum:500000}} après la desfacha de l'insureccion de [[1780]]-[[1781]]. Aquò entraïnèt donc la disparicion de la màger part de la cultura inca que sei rèstas foguèron absorbits dins la cultura amerindiana modèrna. == Organizacion == === Organizacions politica e religiosa === ==== Organizacion politica ==== L'Empèri Inca èra una [[monarquia]] [[monarquia absoluda|absoluda]] e [[teocracria|teocratica]]. Son sobeiran, que son títol èra « Sapa Inca », n'èra lo cap [[politica|politic]] e [[religion|religiós]]<ref>Tecnicament, lo tèrme « inca » utilizat per designar lo pòble inca es faus. Èra en realitat lo títol de son sobeiran e lo grop etnic dominant de l'Empèri èra format de Quíchoas.</ref>. Lo cap dau [[clergat]], dich « [[Willaq Umu]] », n'èra lo segond personatge. Segon la [[mitologia]] oficiala, lo [[Sapa Inca]] èra l'eiretier dau dieu solar [[Inti]] e èra donc considerat coma lo « fiu dau Soleu ». Aquò li donava lo drech de dirigir son reiaume e de conquistar de territòris novèus. Sa [[capitala]], [[Cusco]], èra considerada coma lo centre de l'[[Univèrs]]. Dins lei fachs, l'Empèri Inca èra organizat segon un sistèma [[federalisme|federala]] amb un govèrn centrau dirigit per lo [[Sapa Inca]] e quatre regions, dichas ''[[suyu]]'', que gropavan la totalitat dau territòri franc dau relarg de la [[capitala]]. Lei ''suyu'' èra plaçats sota la direccion d'un ''apu'', tèrme designant un individú eissit de l'[[aristocracia]] auta e sovent de la dinastia inca ela meteissa<ref>Designava tanben lei [[montanha]]s sacradas.</ref>. [[Cusco]] deviá formar un districte distint dirèctament dirigit per lo [[Sapa Inca]] ò per sa [[dinastia]]. Puei, lei ''suyu'' èra devesits en províncias (''wamani'') que son nombre probable èra de 86<ref>En causa de l'abséncia d'[[escritura]], aqueu nombre es pas segur. Foguèt establit a partir d'estimacions basadas sus lei descubèrtas arqueologicas.</ref>. La [[lei|lèi]] èra pas basada sus un còdi mai sus un ensems de costumas e de tradicions localas que devián èsser respectat per leis autoritats. La [[justícia]] èra assegurada per l'[[Estat]] gràcias ai governadors locaus ò a de foncionaris especiaus dichs inspectors. Leis inspectors pus importants, eissits de la dinastia au poder, èran probablament liures dei convencions localas e podián afiermar dirèctament lo ponch de vista dau sobeiran de l'Empèri. ==== Religion ==== [[File:Cabeza de Viracocha, Museo de América.jpg|thumb|right|Tèsta escultada de [[Viracocha]].]] La [[religion]] inca èra de transmission orala e la màger part dei conoissenças la regardant vènon deis [[escritura|escrichs]] dei ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]]. Son foncionament precís es donc mau conegut mai leis Incas èran [[Politeïsme|politeïstas]]. Coma dins lo rèsta de l'[[America Precolombiana]], sei rites necessitavan de sacrificis umans. Per d'eveniments importants coma la mòrt de [[Huayna Capac]] en [[1527]], plusors miliers de personas, chausidas entre lei domestics, lei captaus de la cort, lei favorits e lei concubinas dau sobeiran, podián èsser executadas. La basa de la religion inca èra probable l'aplicacion d'un culte dei rèires e d'un còdi morau de tres aisses ''« Pas raubar, pas mentir, pas èsser fenhant »'' e un crèire de [[reïncarnacion]]. La [[mòrt]] i èra lo passatge vèrs un paradís ambé de prats emplits de [[flor]]s e de [[montanha]]s blancas. Lo camin vèrs aqueu mond èra fòrça malaisat per l'esperit dau mòrt que deviá seguir una lònga rota ambé l'ajuda d'un can negre capable de lo guidar. Entre lei divinitats pus importantas, se pòu citar : * [[Viracocha]] (ò [[Pachacamac]]) qu'èra lo dieu creator de totei lei causas viventas. * [[Apu Illapu]], dieu de la [[plueja]]. * [[Ayar Cachi]], dieu responsable dei [[tèrratrem]]s. * [[Illapa]], divessa de l'[[ulhauç]] e dei chavanas. * [[Inti]], dieu solar protector de [[Cusco]]. * [[Kiychi]], dieu arc de seda qu'èra invocat per de rites de [[feconditat]]. * [[Mama Killa]], divessa qu'èra la frema d'[[Inti]]. * [[Mama Occlo]], divinitat [[civilizacion|civilizatritz]]. * [[Manco Cápac]], fondator [[legenda]]ri de l'Empèri Inca que foguèt divinizat coma dieu civilizator dau pòble inca. * [[Pachamama]], divessa de la Tèrra e frema de [[Viracocha]]. * [[Quchamama]], divessa de la [[mar]]. * [[Sachamama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire deis aubres ». * [[Yakumama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire de l'aiga ». ==== Organizacion administrativa ==== L'organizacion administrativa de l'Empèri èra fondada sus un sistèma decimau mai son detalh precís es mau conegut. Son cap èra lo [[Sapa Inca]]. Lo ròtle dau [[Willaq Umu]] au sen de la gestion administrativa es desconegut mai èra probablament important. Existiá tanben un personatge important dich « [[Inkaprantin]] », qu'èra benlèu una mena de Premier Ministre, e una institucion dicha « [[Topa Inca Yupanqui]] » (« conseu dau reaiume » en [[occitan]]) format de 16 nobles eissits de la capitala e dei ''suyu''. Dins lei províncias, lei títols portats per lei caps e lei governadors locaus èran fòrça variats. D'efèct, lei pòbles qu'aviá chausit de se sometre ais Incas sensa combatre avián generalament lo drech de gardar una larga partida de seis institucions. Dins aquò, lo sistèma decimau èra generalizat. Per aquò, la populacion èra regularament recensada e leis òmes caps d'un ostau èran organizats per formar un grop de 100 personas dirigit per [[kuraka]]. Aqueleis òmes participavan normalament ensems ai corvadas e podián formar una unitat militara. L'estatut de kuraka èra ereditari. Ai nivèus superiors, i aviá lo ''pichkapachaka kuraka'' (en carga de 500 personas), lo ''waranqa kuraka'' ({{formatnum:1000}}), lo ''pichkawaranqa kuraka'' ({{formatnum:5000}} e lo ''hunu kuraka'' ({{formatnum:10000}}). Lo poder d'aquelei aristocratas èra variable segon lei regions e lei periòdes. De mai, avián generalament de responsabilitats inferioras en mai de son pòste principau. Per exemple, normalament, un ''hunu kuraka'' èra en realitat ''kuraka'' d'un grop d'un centenau de personas e caps de nòu autrei ''kurakas''. ==== Fòrças armadas ==== L'armada inca foguèt la pus poderosa de l'[[America Andina]] avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Sa fòrça èra basada sus un sistèma de [[conscripcion]] eficaç e sus lo ret rotier de l'Empèri que li permetiá de desplaçaments rapides. D'efèct, cada òme deviá participar au mens un còp dins sa vida a una guèrra. De mai, deviá èsser preparat en permanéncia a una demanda de mobilizacion. Conjugat a l'organizacion decimala de la societat inca, aquò permetiá de formar rapidament d'unitats que sei combatents èran fòrça liats entre elei. Puei, lo ret rotier e lei resèrvas alimentàrias permetián d'assegurar l'avitalhament dei tropas en campanha. L'armament èra en revènge relativament limitat e leis Incas melhorèron gaire la tecnologia andina dins aqueu sector. La [[pèira]] e la [[fusta]] demorèron lei materiaus pus utilizats tant per leis armas que per lei proteccions. Lo metau ([[coire]] ò [[bronze]]) èra rar e pauc resistent. Aquò donava ges d'avantatges ais Incas còntra lei pòbles vesins qu'avián de conoissenças tecnologicas similaras. Còntra leis [[Espanha|Espanhòus]], protegits per d'armaduras d'[[acièr|acier]] e dotats d'[[arma de fuòc|armas de fuòc]], aquel armament foguèt ineficaç e expliquèt en partida lei premierei desfachas incas. Lei [[malautiá]]s europèas que decimèron la populacion foguèron pereu un factor important a l'origina de la victòria [[Espanha|espanhòla]]<ref>De mai, en despiech de son nombre feble, lei conquistadors èran de soudats fòrça experimentats e trobèron sovent d'aliats locaus capables de provesir plusors miliers d'òmes per redurre son inferioritat numerica.</ref>. Pasmens, en despiech d'aquela inferioritat tecnologica, lo saber militar deis Incas li permetèt d'infligir plusors desfachas ais Europèus ([[Batalha d'Ollantaytambo|Ollantaytambo]]...) e de resistir fins a [[1572]]. === Organizacion sociala e demografia === ==== Organizacion sociala ==== La ierarquia sociala au sen de l'Empèri Inca èra aquela deis autrei comunautats [[Andes|andinas]]. D'un biais generau, existiá tres classas gropant lei trabalhaires (païsans e artesans), l'aristocracia locala e l'aristocracia auta. La darriera classa èra unicament compausat dau clan inca qu'assegurava totei lei responsabilitats politicas, militaras e religiosas pus importantas de l'Empèri. Lo passatge d'una classa a una autra èra rar. Èra possible per un trabalhaire que se destriava sus lo prat batalhier d'agantar lei rengs de l'aristocracia locala. Dins de cas pus rars, principalament per de rasons politicas, un cap locau podiá èsser integrat a l'aristocracia superiora e obtenir de responsabilitats importantas. Lo grop sociau de basa èra la familha formada per lei parents e seis enfants pas encara maridats. Lo marit s'ocupava generalament dei trabalhs exteriors e la frema de l'entretenença de l'[[ostal|ostau]]. La solidaritat entre lei familhas d'un meteis vilatge èra sovent fòrta e entretengudas per de maridatges. Aqueu darrier aviá luòc entre 20 e 25 ans per leis òmes e 16 a 20 ans per lei fremas. Un pareu novèu podiá alora s'establir dins un ostau novèu. Obteniá alora totei lei drechs e lei deures fixats per la [[lei|lèi]] (ajudas de l'Estat, conscripcion, corvadas...). ==== Demografia e lengas ==== La populacion de l'Empèri Inca es mau coneguda car lei recensaments administratius an disparegut en causa de la conquista<ref>Lo biais de legir lei ''quipus'' a tanben disparegut, çò que limita l'esplecha dei descubèrtas.</ref>. La màger part deis estimacions modèrnas donan un nombre compres entre 6 e 14 milions e de resultats pus largs van de 4 a 37 milions. Lo [[quíchoa]] èra la lenga principala dau poder e, segon certanei fònts, la [[lenga oficiala]] de l'Empèri car èra utilizat per lo grop etnic dominant. Pasmens, i aviá una multitud de parlars au sen dau territòri inca (fins a 700 segon certaneis estimacions) e de lengas, coma l'[[aimara (lenga)|aimara]], gardèron una influéncia importanta. === Organizacion economica === L'Empèri Inca utilizava una economia planificada integrada dins una societat basada sus de relacions de tipe feodalas entre l'[[Estat]] e leis abitants. L'Estat deviá assegurar la seguretat, provesir la norridura durant lei periòdes de [[famina]], s'ocupar de la construccion deis infrastructuras ([[Camins incas|rota]]s, [[aquedücte]]s...) e organizar lei fèstas obligatòrias. En cambi, leis abitants devián d'impòsts sota la forma de bens (recòltas, longor de teissut...) e de temps ([[corvada]]s, [[conscripcion]]...). La [[moneda]] èra primitiva e èra facha de bens qu'èran cambiats per lei marchands. L'[[escritura]] èra pas coneguda deis Incas mai l'administration aviá un mestritge sufisent dei [[matematicas]] per tenir lo còmpte dei diferentei produccions. L'[[agricultura]] èra la basa de l'economia. La tèrra èra devesida d'un biais relativament egau entre lo sobeiran, lo clergat e lei païsans. Lei tenements èran atribuits per lei caps locaus segon de critèris basats sus l'estatut sociau e la talha de la familha. L'auto-sufiséncia deviá èsser assegurada per lei lòts dei païsans. Lei corvadas èran generalament destinadas an assegurar l'esplecha dei tèrras dau Sapa Inca ò dau clergat. Existiá tanben una mena de proprietat privada basada sus de bens reiaus que demoravan au sen d'una meteissa familha. Aqueu sistèma permetiá a de nobles de dirigir dirèctament de parçans e mai de vilas. Per exemple, [[Machu Picchu]] aviá un tal estatut e èra sota la senhoriá de nobles incas situats en fòra dau regime generau. L'agricultura generala èra pas especializada e lei païsans practiva la cultura de noirridura, lo norrigatge e la fabricacion de teissuts. Dins lei regions [[desèrt|deserticas]] ò [[litorau|litoralas]] en revènge, la producion èra pus especializada amb una division entre païsans e pescaires e de relacions comercialas entre aquelei dos ensems. Lo nivèu [[tecnologia|tecnologic]] èra fòrça feble que la màger part deis otís èra facha de [[fusta]] e de [[pèira]]. De mai, la màger part dau trabalh èra manuala. Pasmens, una gròssa diversitat de cultura e de precaucions importantas (formacion de resèrvas alimentàrias per l'[[Estat]]) permetián de defugir lei [[famina]]s. == Cultura e tecnologia == === Arquitectura === {{veire|Arquitectura inca}} L'[[arquitectura]] èra un [[art]] major de la cultura inca. Lei tecnicas utilizadas èran un melhorament dei metòdes inventats per la construccion dei [[pukara]]s qu'èran de fortalesas bastidas entre lei sègles III avC e III apC dins leis [[Andes]] Centralas. Lo principi èra de talhar lei pèiras d'un biais complèx per obtenir montatge quasi perfèct. Per exemple, un blòt podiá èsser talhat sus plusors desenaus de fàcia per obtenir una forma capable de tenir plusors blòts vesins. Aquò permetiá de bastir d'obratges importants sensa utilizacion de mortier. Un autre principi important de l'arquitectura inca èra de donar una basa pus importanta que la cima ai bastiments per melhorar l'estabilitat durant lei [[tèrratrem]]s – frequents dins la region. Aquò entraïnèt la formacion d'una arquitectura monumentala que son exemple pus conegut es la ciutat anciana de [[Machu Picchu]]. Pasmens, d'autrei vestigis de remarca se tròban a [[Saksaywaman]] e a [[Ollantaytambo]]. Mòstran l'existéncia d'importantei [[fortificacion]]s ([[barri]], [[torre]]s...), de palais, de construccions ambé de simetrias multiplas (octogonalas per exemple), de temples massís e de terrassas multiplas. <gallery> CuscoPiedra12angulo.jpg|Blòt de pèira talhat d'un biais complèx per li donar un maximom de ponchs d'estacament ai blòts vesins. File:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|Fotografia de la vila de [[Machu Picchu]]. File:Machupicchu intihuatana.JPG|Temple de [[Machu Picchu]]. File:MachuPicchu Residential (pixinn.net).jpg|Ensems d'[[ostal|ostaus]] de [[Machu Picchu]]. File:Ollantaytambo, Peru.jpg|Terrassas multiplas d'[[Ollantaytambo]]. File:Ollantaytambo Monolithen.jpg|Muralhas dins lei roïnas d'[[Ollantaytambo]]. File:Sacsayhuamán, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 27.JPG|Vestigis dau barri de [[Saksaywaman]]. File:Incan aqueduct at Tipon. Cusco, Peru.jpg|Aqueducte inca dins la region de [[Cusco]]. File:Incatrail in Peru.jpg|Exemple de rota inca. </gallery> === Calendier e matematicas === {{veire|Calendier inca}} Leis Incas avián lo mestritge dei [[calendièr|calendiers]] [[astronomia|astronics]], dei sistèmas de mesura e dau sistèma decimau. Ansin, leis [[astronomia|astronòms]] conoissián l'existéncia deis [[equinòcci]]s, dei [[solstici]]s, dei passatges au zenit e dei cicles de [[Vènus (planeta)|Vènus]]. Aquò li permetèt un [[calendièr|calendier]] lunisolar de 12 mes qu'èra tornat alinhar cada annada sus lo [[solstici d'ivèrn]]. Lei jorns e lei mes avián pas de nom particular e lei concèptes de setmanas ò de sasons èran desconeguts. Per mantenir l'alinhament sus lo solstici ivernenc, leis astronòms incas utilizan dos calendiers en parallèl : un basat sus lei movements dau [[Solelh|Soleu]] e un autre sus aquelei de la [[Luna]]. {{veire|Matematicas incas}} Lei [[matematicas]] incas èran principalament destinats a l'administration que deviá recensar la populacion e la produccion de l'Empèri. Per aquò, un sistèma decimau e un sistèma d'unitats foguèron desvolopats. La màger part deis unitats èra basada sus de grandors umanas, es a dire eissidas dau còrs uman coma lo poce. De multiples permetián d'obtenir d'unitats pus grandas capablas de mesurar lei distàncias au sen dau territòri inca. Sei valors son mau conegudas mai se pòu citar lo ''topo'' que fasiá {{formatnum:6000}} ''thatkiys'' siá 4,0 a 7,7 [[quilomètre]]s. Per enregistrar lei mesuras realizadas, lei foncionaris utilizan de ''quipus'' que son un sistèma de còrdas leugier. Permetiá de realizar de nos que representan diferentei valors. Per exemple, un nos simple representava una unitat e un nos d'uech un centenau. Puei, una mena d'[[abac]] permetiá de legir rapidament lei quipus. Dich ''[[yupana]]'', èra format de pèira talhada per formar de compartiments permetent de realizar un calcul rapide dei nos e lei quatre operacions de basa ([[addicion]], [[sostraccion]], [[multiplicacion]] e [[division]]). <gallery> File:Inca. Quipu.jpg|[[Quipu]] dau sègle XV. File:Yupana 1.png|[[Yupana]]. </gallery> === Terralha, metallurgia e textil === Leis Incas avián lo mestritge dei [[terralha]]s [[pintura|pintadas]] policròmas qu'èran estadas desvolopadas per lei [[civilizacion]]s andinas precedentas. Sei tecnicas li permetián de representar una gròssa diversitat d'animaus, de motius [[geometria|geometrics]] e de scenas de la vida vidanta. Conoissián tanben la metallurgia dei metaus natius ([[aur]], [[argent]], [[coire]]...) e dau [[bronze]]. Dins aquò, leis objèctes de metau semblan èsser estats rars. Aquelei fachs de metaus preciós foguèron largament pilhats per lei ''[[conquistador]]s''. Enfin, lei textils incas portavan generalament de motius geometrics fòrça policròms. <gallery> File:Tupa-inca-tunic.png|Textil inca. File:All-tocapu-sin-BV.png|Textils incas destinats a l'aristocracia auta. </gallery> === Medecina === Leis Incas avián dei conoissenças [[medecina|medicalas]] relativament avançadas a respèct dau nivèu tecnologic generau de sa [[civilizacion]]. En particular, melhorèron divèrsei tecnicas de [[cirurgia]] dau [[crani]]. Ansin, lo taus de subrevida après una operacion consecutiva a una bleçadura grèva a la tèsta passèt probablament de 30% dins lei civilizacions preincas a 80-90% durant lo periòde de l'Empèri. Una particularitat de la societat inca e de sa medecina i èra l'importància de la [[còca]] que sei proprietats èran ben conegudas de totei lei pòbles de la region. Sei fuelhas èran ansin consumadas per de rasons religiosas e medicalas. Per exemple, permetiá d'anestesiar un malaut avans una operacion ò de donar mai d'[[energia]] ai messatgiers qu'èran cargats dei comunicacions lòng dei rotas. == Liames intèrnes == * [[Cusco]]. * [[Lista dei sobeirans incas]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Empèri inca| ]] 1vq95yjki66sfshq92cc255lnudwzjl 2339420 2339419 2022-08-29T07:16:40Z Toku 7678 /* La formacion de l'Empèri Inca */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} [[File:Empèri Inca.png|thumb|Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.]] L''''Empèri Inca''' ò '''Tawantinsuyu''' es un [[estat]] [[America Precolombiana|precolombian]] que sa [[capitala]] èra la vila de [[Cusco]]. Probablament apareguda a la fin dau sègle XII ò au començament dau sègle XIII, durant lo periòde d'instabilitat entraïnat per la disparicion dei [[civilizacion]]s de [[Civilizacion de Tiwanaku|Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]], la dinastia inca venguèt la premiera poissança de la region a partir deis ans 1440-1460. Dirigida per un sobeiran, dich [[Sapa Inca]], qu'èra considerat coma l'eiretier dau dieu solar [[Inti]], comencèt una politica d'expansion militara que menèt a la formacion d'un empèri anant de [[Quito]] au nòrd ai territòris araucans au [[sud]]. En despiech d'un nivèu tecnologic feble (abséncia d'[[escritura]]), aquel estat capitèt de se dotar d'una administracion eficaça gràcias a son mestritge dei [[matematicas]], d'un ret rotier permetent de comunicacions rapidas e d'una armada nombrosa capabla de mobilizar rapidament una partida de la populacion inca. De mai, lo govèrn capitèt d'establir un ensems d'ajudas per organizar la construccion d'[[infrastructura]]s ò de resèrvas alimentàrias per defugir una [[famina]]. A son apogèu, dins lo corrent deis ans 1520, l'Empèri Inca èra poblat per 4 a 37 milions d'abitants. Pasmens, maugrat sa poissança, s'afondrèt rapidament dins lo corrent dau decenni 1530. Premier, foguèt afeblit per una guèrra civila [[sang|saunosa]] ([[1527]]-[[1532]]) e per l'introduccion dei [[malautiá]]s [[Euròpa|europèas]] en [[America del Sud|America dau Sud]]. Puei, foguèt dirèctament atacat per un grop de ''[[conquistador]]s'' menats per [[Francisco Pizarro]]. Mau preparat e susprés per aquela invasion, perdiguèt son cap e la màger part de son territòri, compres sa [[capitala]], en [[1532]]-[[1533]]. Dins aquò, un subrevivent de la dinastia imperiala capitèt de tornar gropar una partida de son pòble per contuniar lo combat. En [[1537]], se retirèt dins lei [[montanha]]s andinas onte fondèt lo [[reiaume de Vilcacamba]] que demorèt [[independéncia|independent]] fins a [[1572]]. == Istòria == === La formacion de l'Empèri Inca === {{veire|Civilizacion de Tiwanaku}} Pobladas vèrs {{formatnum:20000}} avC, leis [[Andes]] Centralas son una region de [[civilizacion]] anciana. Ansin, a partir dau milleni III avC, plusors culturas e [[civilizacion]]s s'i succediguèron. En particular, se pòdon citar lei [[civilizacion de Tiwanaku|civilizacions de Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]]. Centradas sus doas metropòlis [[religion|religiosas]] importantas amb un raionament [[cultura]]u de remarca, èran d'[[Estat]]s centralizats e ierarquizats. [[Tiwanaku]] desvolopèt una [[agricultura]] intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'[[aigatge]] e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei [[clergat|prèires]] de la vila<ref>'''(en)''' Alan L. Kolata, « The Agricultural Foundations of the Tiwanaku State: A View from the Heartland », ''American Antiquity'', vol. 51, n° 4, octòbre de 1986, pp. 748–762.</ref>. Lo desvolopament dau comèrci regionau aguèt tanben un ròtle dins l'expansion de l'influéncia de Tiwanaku<ref>'''(en)''' Anthony P. Andrews, ''First Cities'', St. Remy Press, 1995, pp. 158–160.</ref> Dispareguèt après [[1200]] en causa d'una crisi [[agricultura|agricòla]] entraïnada per un assecament dau [[clima]]. {{veire|Civilizacion de Wari}} [[Wari]] adoptèt un modèl diferent caracterizat per un [[expansionisme]] militar agressiu e la formacion d'un reiaume [[centralisme|centralizat]] (bastidas de rotas, de capitalas províncialas, etc) que prefiguran l'Empèri Inca. Lei regions somesas foguèron tanben [[colonialisme|colonizadas]] e esplechadas au profiech de la [[capitala]] centrala. Pasmens, una crisi [[economia|economica]] e [[agricultura|agricòla]] entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 amb l'abandon de [[Wari]] e la restauracion de l'[[independéncia]] dei [[pòble]]s vencuts<ref>'''(en)''' Kenneth R. Wright, Gordon Francis McEwan e Ruth M. Wright, ''Water Engineering Masterpiece of the Inca Empire'', ASCE, 2006, p. 27.</ref>. {{veire|Cultura chimú}} A partir dau sègle XII, la diversitat [[cultura]]la de la region venguèt fòrça importanta ambé l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la cultura chimú que se formèt dins la meteissa region que l'anciana [[cultura de Moche]]. Formèt un [[estat]] centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, [[Chanchan]], agantèt 60 000 abitants gràcias a la bastida de rets importants de [[rota]]s, de [[canau]]s e de [[fortificacion]]s. A partir de [[1200]], acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'estats aimaras dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu principalament centrat sus lo versant occidentau e Umasuyu estendut sus lo versant orientau. D'autrei reiaumes montanhós se formèron dins lo rèsta dau [[Peró]] actuau. En particular, apareguèt una dinastia locala vèrs [[1200]] dins la vau de [[Cusco]] que foguèt a l'origina de l'Empèri Inca. Fins au sègle XV, l'istòria d'aquela [[dinastia]] es fòrça mau coneguda. D'efèct, en causa de l'abséncia de documents [[escritura|escrichs]], lei [[legenda]]s e lei vestigis [[Arqueologia|arqueologics]] son leis elements principaus a disposicion. Ansin, durant aqueu periòde, la dinastia inca sembla afiermar son poder sus [[Cusco]] e sa vau. Menava tanben d'incursions regularas còntra leis [[estat]]s vesins. === Lo periòde imperiau === La formacion de l'Empèri Inca se debanèt rapidament durant leis ans 1440-1460. D'efèct, au començament dau sègle XV, durant lo rèine de [[Yahuar Huacac]], la dinastia inca capitèt d'impausar son autoritat a totei lei pòbles de la vau de [[Cusco]]. Pasmens, son successor, [[Viracocha Inca]], foguèt durament batut per lei [[Chancas]] e obligat d'abandonar la [[vila]] en [[1438]]. Son fiu [[Yupanqui]] ([[1438]]-[[1471]]) menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la [[victòria de Yahuarpampa]]. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator » en [[occitan]]) e comencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa [[mòrt]], leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo [[Cultura chimú|Reiaume Chimú]]. Son fiu [[Tupac Yupanqui]] ([[1471]]-[[1493]]) contunièt sa [[politica]] e sei fòrças agantèron [[Quito]] e lo nòrd dau [[Chile]] actuau onte se turtèron ais [[Araucans]]. Remplaçat per son fiu [[Huyana Capac]] ([[1493]]-[[1527]]), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de [[Quito]] e ocupèt una partida dau [[litorau]] [[chile]]n sensa capitar de rompre la resisténcia araucana<ref>Leis [[Araucans]] resistèron tanben ais [[Espanha|Espanhòus]] e demorèron independents fins a [[1882]].</ref>. L'[[Empèri Inca]] èra alora l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich [[Sapa Inca]], considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau [[clergat]], ai besonhs deis [[armada]]s e de l'[[Estat]] (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de [[famina]]) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'[[escritura]], l'adminitracion inca conoissiá lei [[matematicas]] e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de [[rota]]s, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers. Per unificar l'Empèri – qu'agantava aperaquí {{formatnum:1800000}} km² en [[1530]] – leis Incas impausèron l'utilizacion dau [[quíchoa]], lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un [[Camins incas|ret de rota]]s<ref>Lo ret rotier inca èra en partida eissit de construccions ancianas, realizadas per leis estats precedents, e d'obratges novèus. A l'arribada deis Espanhòus, agantava {{formatnum:22500}} km.</ref> e d'[[ostalariá]]s permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges. === La conquista espanhòla === {{veire|Guèrra de succession inca}} La conquista espanhòla se debanèt de [[1532]] a [[1571]]<ref>[[Francisco Pizarro]] menèt una premiera expedicion en [[1527]]. Mau preparada, foguèt rebutada per d'indigèns de la [[Colómbia]] actuala – qu'èran benlèu tributaris deis Incas – a la [[batalha de Punta Quemada]].</ref>. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en [[1530]], 1,3 milion en [[1570]]). D'efèct, la [[mòrt]] de [[Huayna Capac]] entraïnèt una [[Guèrra de succession inca|guèrra civila per sa succession]] entre [[Huascar]] ([[1527]]-[[1532]]) e [[Atahualpa]] ([[1532]]-[[1533]]). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la [[capitala]] mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats [[sang|saunós]] de [[Quito]] a [[Cuzco]] li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas. {{veire|Conquista espanhòla de l'Empèri Inca}} Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]] comandat per [[Francisco Pizarro]] desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de [[1532]], capturèron [[Atahualpa]] a la [[batalha de Cajamarca]]. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de [[Cuzco]]. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre ''[[conquistador]]s'' (partisans de [[Francisco Pizarro|Pizarro]] còntra partisans d'[[Diego de Almagro|Almagro]], [[1536]]-[[1542]]). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich [[Manco Inca II]] poguèt crear lo [[Reiaume de Vilcacamba]] après aver alentit l'invasion a la [[batalha d'Ollantaytambo]] en [[1536]]. Puei, menèt una importanta còntra-ofensiva e assetjèt sensa succès [[Cusco]] durant [[Sètge de Cusco|dètz mes]] ([[1536]]-[[1537]]). Pasmens, [[Reiaume de Vilcacamba|Vilcacamba]]<ref>En despiech dei progrès importants de l'[[arqueologia]] [[Andes|andina]], la localizacion precisa de [[Vilcacamba]] es totjorn desconeguda.</ref> contunièt de secutar leis [[Espanha|Espanhòus]] e demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en [[1572]]. === Lo periòde coloniau e la disparicion de la cultura inca === A respèct d'autrei províncias de l'Empèri Espanhòu, la colonizacion dei territòris incas aguèt mai d'una particularitat en causa de la lònga persisténcia d'un estat inca independent dins la region montanhosa de [[Vilcacamba]]. Ansin, l'introduccion dau sistèma de l'''[[encomienda]]'' se turtèt ai riscs de trèbols e foguèt pas totau. Ansin, una partida de l'[[aristocracia]] inca foguèt mantenguda en plaça per lo poder coloniau e cargada de la collècta dei tributs. Aquò durèt fins a [[1780]] e permetèt la subrevida d'una partida de la cultura de l'elèit inca – que deguèt pasmens abandonar sa religion tradicionala au profiech dau [[catolicisme]]. Dins aquò, en [[1780]], l'introduccion de taxas novèlas entraïnèt la revòuta d'un cap inca de [[Cusco]]. Afiermant èsser un descendent dei sobeirans incas, prenguèt lo nom de [[Tupac Amaru II]]. Aprofichant una insureccion parallèla deis Aimaras<ref>Leis insurgents aimaras assetjèron [[La Paz]] en [[1781]].</ref>, sei fòrças menacèron [[Cusco]] en [[1781]] avans d'èsser finalament batudas per l'arribada d'importants renfòrç espanhòus. Lo bilanç dei combats e de la repression foguèt d'aperaquí {{formatnum:100000}} mòrts e la màger part de l'[[aristocracia]] amerindiana foguèt definitivament anientada. De mai, en causa dei malautiás europèas e dau trabalh fòrçat, la populacion indigèna passèt de mai de 12 milions d'abitants a l'arribada dei ''[[conquistador]]s'' a mens de {{formatnum:500000}} après la desfacha de l'insureccion de [[1780]]-[[1781]]. Aquò entraïnèt donc la disparicion de la màger part de la cultura inca que sei rèstas foguèron absorbits dins la cultura amerindiana modèrna. == Organizacion == === Organizacions politica e religiosa === ==== Organizacion politica ==== L'Empèri Inca èra una [[monarquia]] [[monarquia absoluda|absoluda]] e [[teocracria|teocratica]]. Son sobeiran, que son títol èra « Sapa Inca », n'èra lo cap [[politica|politic]] e [[religion|religiós]]<ref>Tecnicament, lo tèrme « inca » utilizat per designar lo pòble inca es faus. Èra en realitat lo títol de son sobeiran e lo grop etnic dominant de l'Empèri èra format de Quíchoas.</ref>. Lo cap dau [[clergat]], dich « [[Willaq Umu]] », n'èra lo segond personatge. Segon la [[mitologia]] oficiala, lo [[Sapa Inca]] èra l'eiretier dau dieu solar [[Inti]] e èra donc considerat coma lo « fiu dau Soleu ». Aquò li donava lo drech de dirigir son reiaume e de conquistar de territòris novèus. Sa [[capitala]], [[Cusco]], èra considerada coma lo centre de l'[[Univèrs]]. Dins lei fachs, l'Empèri Inca èra organizat segon un sistèma [[federalisme|federala]] amb un govèrn centrau dirigit per lo [[Sapa Inca]] e quatre regions, dichas ''[[suyu]]'', que gropavan la totalitat dau territòri franc dau relarg de la [[capitala]]. Lei ''suyu'' èra plaçats sota la direccion d'un ''apu'', tèrme designant un individú eissit de l'[[aristocracia]] auta e sovent de la dinastia inca ela meteissa<ref>Designava tanben lei [[montanha]]s sacradas.</ref>. [[Cusco]] deviá formar un districte distint dirèctament dirigit per lo [[Sapa Inca]] ò per sa [[dinastia]]. Puei, lei ''suyu'' èra devesits en províncias (''wamani'') que son nombre probable èra de 86<ref>En causa de l'abséncia d'[[escritura]], aqueu nombre es pas segur. Foguèt establit a partir d'estimacions basadas sus lei descubèrtas arqueologicas.</ref>. La [[lei|lèi]] èra pas basada sus un còdi mai sus un ensems de costumas e de tradicions localas que devián èsser respectat per leis autoritats. La [[justícia]] èra assegurada per l'[[Estat]] gràcias ai governadors locaus ò a de foncionaris especiaus dichs inspectors. Leis inspectors pus importants, eissits de la dinastia au poder, èran probablament liures dei convencions localas e podián afiermar dirèctament lo ponch de vista dau sobeiran de l'Empèri. ==== Religion ==== [[File:Cabeza de Viracocha, Museo de América.jpg|thumb|right|Tèsta escultada de [[Viracocha]].]] La [[religion]] inca èra de transmission orala e la màger part dei conoissenças la regardant vènon deis [[escritura|escrichs]] dei ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]]. Son foncionament precís es donc mau conegut mai leis Incas èran [[Politeïsme|politeïstas]]. Coma dins lo rèsta de l'[[America Precolombiana]], sei rites necessitavan de sacrificis umans. Per d'eveniments importants coma la mòrt de [[Huayna Capac]] en [[1527]], plusors miliers de personas, chausidas entre lei domestics, lei captaus de la cort, lei favorits e lei concubinas dau sobeiran, podián èsser executadas. La basa de la religion inca èra probable l'aplicacion d'un culte dei rèires e d'un còdi morau de tres aisses ''« Pas raubar, pas mentir, pas èsser fenhant »'' e un crèire de [[reïncarnacion]]. La [[mòrt]] i èra lo passatge vèrs un paradís ambé de prats emplits de [[flor]]s e de [[montanha]]s blancas. Lo camin vèrs aqueu mond èra fòrça malaisat per l'esperit dau mòrt que deviá seguir una lònga rota ambé l'ajuda d'un can negre capable de lo guidar. Entre lei divinitats pus importantas, se pòu citar : * [[Viracocha]] (ò [[Pachacamac]]) qu'èra lo dieu creator de totei lei causas viventas. * [[Apu Illapu]], dieu de la [[plueja]]. * [[Ayar Cachi]], dieu responsable dei [[tèrratrem]]s. * [[Illapa]], divessa de l'[[ulhauç]] e dei chavanas. * [[Inti]], dieu solar protector de [[Cusco]]. * [[Kiychi]], dieu arc de seda qu'èra invocat per de rites de [[feconditat]]. * [[Mama Killa]], divessa qu'èra la frema d'[[Inti]]. * [[Mama Occlo]], divinitat [[civilizacion|civilizatritz]]. * [[Manco Cápac]], fondator [[legenda]]ri de l'Empèri Inca que foguèt divinizat coma dieu civilizator dau pòble inca. * [[Pachamama]], divessa de la Tèrra e frema de [[Viracocha]]. * [[Quchamama]], divessa de la [[mar]]. * [[Sachamama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire deis aubres ». * [[Yakumama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire de l'aiga ». ==== Organizacion administrativa ==== L'organizacion administrativa de l'Empèri èra fondada sus un sistèma decimau mai son detalh precís es mau conegut. Son cap èra lo [[Sapa Inca]]. Lo ròtle dau [[Willaq Umu]] au sen de la gestion administrativa es desconegut mai èra probablament important. Existiá tanben un personatge important dich « [[Inkaprantin]] », qu'èra benlèu una mena de Premier Ministre, e una institucion dicha « [[Topa Inca Yupanqui]] » (« conseu dau reaiume » en [[occitan]]) format de 16 nobles eissits de la capitala e dei ''suyu''. Dins lei províncias, lei títols portats per lei caps e lei governadors locaus èran fòrça variats. D'efèct, lei pòbles qu'aviá chausit de se sometre ais Incas sensa combatre avián generalament lo drech de gardar una larga partida de seis institucions. Dins aquò, lo sistèma decimau èra generalizat. Per aquò, la populacion èra regularament recensada e leis òmes caps d'un ostau èran organizats per formar un grop de 100 personas dirigit per [[kuraka]]. Aqueleis òmes participavan normalament ensems ai corvadas e podián formar una unitat militara. L'estatut de kuraka èra ereditari. Ai nivèus superiors, i aviá lo ''pichkapachaka kuraka'' (en carga de 500 personas), lo ''waranqa kuraka'' ({{formatnum:1000}}), lo ''pichkawaranqa kuraka'' ({{formatnum:5000}} e lo ''hunu kuraka'' ({{formatnum:10000}}). Lo poder d'aquelei aristocratas èra variable segon lei regions e lei periòdes. De mai, avián generalament de responsabilitats inferioras en mai de son pòste principau. Per exemple, normalament, un ''hunu kuraka'' èra en realitat ''kuraka'' d'un grop d'un centenau de personas e caps de nòu autrei ''kurakas''. ==== Fòrças armadas ==== L'armada inca foguèt la pus poderosa de l'[[America Andina]] avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Sa fòrça èra basada sus un sistèma de [[conscripcion]] eficaç e sus lo ret rotier de l'Empèri que li permetiá de desplaçaments rapides. D'efèct, cada òme deviá participar au mens un còp dins sa vida a una guèrra. De mai, deviá èsser preparat en permanéncia a una demanda de mobilizacion. Conjugat a l'organizacion decimala de la societat inca, aquò permetiá de formar rapidament d'unitats que sei combatents èran fòrça liats entre elei. Puei, lo ret rotier e lei resèrvas alimentàrias permetián d'assegurar l'avitalhament dei tropas en campanha. L'armament èra en revènge relativament limitat e leis Incas melhorèron gaire la tecnologia andina dins aqueu sector. La [[pèira]] e la [[fusta]] demorèron lei materiaus pus utilizats tant per leis armas que per lei proteccions. Lo metau ([[coire]] ò [[bronze]]) èra rar e pauc resistent. Aquò donava ges d'avantatges ais Incas còntra lei pòbles vesins qu'avián de conoissenças tecnologicas similaras. Còntra leis [[Espanha|Espanhòus]], protegits per d'armaduras d'[[acièr|acier]] e dotats d'[[arma de fuòc|armas de fuòc]], aquel armament foguèt ineficaç e expliquèt en partida lei premierei desfachas incas. Lei [[malautiá]]s europèas que decimèron la populacion foguèron pereu un factor important a l'origina de la victòria [[Espanha|espanhòla]]<ref>De mai, en despiech de son nombre feble, lei conquistadors èran de soudats fòrça experimentats e trobèron sovent d'aliats locaus capables de provesir plusors miliers d'òmes per redurre son inferioritat numerica.</ref>. Pasmens, en despiech d'aquela inferioritat tecnologica, lo saber militar deis Incas li permetèt d'infligir plusors desfachas ais Europèus ([[Batalha d'Ollantaytambo|Ollantaytambo]]...) e de resistir fins a [[1572]]. === Organizacion sociala e demografia === ==== Organizacion sociala ==== La ierarquia sociala au sen de l'Empèri Inca èra aquela deis autrei comunautats [[Andes|andinas]]. D'un biais generau, existiá tres classas gropant lei trabalhaires (païsans e artesans), l'aristocracia locala e l'aristocracia auta. La darriera classa èra unicament compausat dau clan inca qu'assegurava totei lei responsabilitats politicas, militaras e religiosas pus importantas de l'Empèri. Lo passatge d'una classa a una autra èra rar. Èra possible per un trabalhaire que se destriava sus lo prat batalhier d'agantar lei rengs de l'aristocracia locala. Dins de cas pus rars, principalament per de rasons politicas, un cap locau podiá èsser integrat a l'aristocracia superiora e obtenir de responsabilitats importantas. Lo grop sociau de basa èra la familha formada per lei parents e seis enfants pas encara maridats. Lo marit s'ocupava generalament dei trabalhs exteriors e la frema de l'entretenença de l'[[ostal|ostau]]. La solidaritat entre lei familhas d'un meteis vilatge èra sovent fòrta e entretengudas per de maridatges. Aqueu darrier aviá luòc entre 20 e 25 ans per leis òmes e 16 a 20 ans per lei fremas. Un pareu novèu podiá alora s'establir dins un ostau novèu. Obteniá alora totei lei drechs e lei deures fixats per la [[lei|lèi]] (ajudas de l'Estat, conscripcion, corvadas...). ==== Demografia e lengas ==== La populacion de l'Empèri Inca es mau coneguda car lei recensaments administratius an disparegut en causa de la conquista<ref>Lo biais de legir lei ''quipus'' a tanben disparegut, çò que limita l'esplecha dei descubèrtas.</ref>. La màger part deis estimacions modèrnas donan un nombre compres entre 6 e 14 milions e de resultats pus largs van de 4 a 37 milions. Lo [[quíchoa]] èra la lenga principala dau poder e, segon certanei fònts, la [[lenga oficiala]] de l'Empèri car èra utilizat per lo grop etnic dominant. Pasmens, i aviá una multitud de parlars au sen dau territòri inca (fins a 700 segon certaneis estimacions) e de lengas, coma l'[[aimara (lenga)|aimara]], gardèron una influéncia importanta. === Organizacion economica === L'Empèri Inca utilizava una economia planificada integrada dins una societat basada sus de relacions de tipe feodalas entre l'[[Estat]] e leis abitants. L'Estat deviá assegurar la seguretat, provesir la norridura durant lei periòdes de [[famina]], s'ocupar de la construccion deis infrastructuras ([[Camins incas|rota]]s, [[aquedücte]]s...) e organizar lei fèstas obligatòrias. En cambi, leis abitants devián d'impòsts sota la forma de bens (recòltas, longor de teissut...) e de temps ([[corvada]]s, [[conscripcion]]...). La [[moneda]] èra primitiva e èra facha de bens qu'èran cambiats per lei marchands. L'[[escritura]] èra pas coneguda deis Incas mai l'administration aviá un mestritge sufisent dei [[matematicas]] per tenir lo còmpte dei diferentei produccions. L'[[agricultura]] èra la basa de l'economia. La tèrra èra devesida d'un biais relativament egau entre lo sobeiran, lo clergat e lei païsans. Lei tenements èran atribuits per lei caps locaus segon de critèris basats sus l'estatut sociau e la talha de la familha. L'auto-sufiséncia deviá èsser assegurada per lei lòts dei païsans. Lei corvadas èran generalament destinadas an assegurar l'esplecha dei tèrras dau Sapa Inca ò dau clergat. Existiá tanben una mena de proprietat privada basada sus de bens reiaus que demoravan au sen d'una meteissa familha. Aqueu sistèma permetiá a de nobles de dirigir dirèctament de parçans e mai de vilas. Per exemple, [[Machu Picchu]] aviá un tal estatut e èra sota la senhoriá de nobles incas situats en fòra dau regime generau. L'agricultura generala èra pas especializada e lei païsans practiva la cultura de noirridura, lo norrigatge e la fabricacion de teissuts. Dins lei regions [[desèrt|deserticas]] ò [[litorau|litoralas]] en revènge, la producion èra pus especializada amb una division entre païsans e pescaires e de relacions comercialas entre aquelei dos ensems. Lo nivèu [[tecnologia|tecnologic]] èra fòrça feble que la màger part deis otís èra facha de [[fusta]] e de [[pèira]]. De mai, la màger part dau trabalh èra manuala. Pasmens, una gròssa diversitat de cultura e de precaucions importantas (formacion de resèrvas alimentàrias per l'[[Estat]]) permetián de defugir lei [[famina]]s. == Cultura e tecnologia == === Arquitectura === {{veire|Arquitectura inca}} L'[[arquitectura]] èra un [[art]] major de la cultura inca. Lei tecnicas utilizadas èran un melhorament dei metòdes inventats per la construccion dei [[pukara]]s qu'èran de fortalesas bastidas entre lei sègles III avC e III apC dins leis [[Andes]] Centralas. Lo principi èra de talhar lei pèiras d'un biais complèx per obtenir montatge quasi perfèct. Per exemple, un blòt podiá èsser talhat sus plusors desenaus de fàcia per obtenir una forma capable de tenir plusors blòts vesins. Aquò permetiá de bastir d'obratges importants sensa utilizacion de mortier. Un autre principi important de l'arquitectura inca èra de donar una basa pus importanta que la cima ai bastiments per melhorar l'estabilitat durant lei [[tèrratrem]]s – frequents dins la region. Aquò entraïnèt la formacion d'una arquitectura monumentala que son exemple pus conegut es la ciutat anciana de [[Machu Picchu]]. Pasmens, d'autrei vestigis de remarca se tròban a [[Saksaywaman]] e a [[Ollantaytambo]]. Mòstran l'existéncia d'importantei [[fortificacion]]s ([[barri]], [[torre]]s...), de palais, de construccions ambé de simetrias multiplas (octogonalas per exemple), de temples massís e de terrassas multiplas. <gallery> CuscoPiedra12angulo.jpg|Blòt de pèira talhat d'un biais complèx per li donar un maximom de ponchs d'estacament ai blòts vesins. File:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|Fotografia de la vila de [[Machu Picchu]]. File:Machupicchu intihuatana.JPG|Temple de [[Machu Picchu]]. File:MachuPicchu Residential (pixinn.net).jpg|Ensems d'[[ostal|ostaus]] de [[Machu Picchu]]. File:Ollantaytambo, Peru.jpg|Terrassas multiplas d'[[Ollantaytambo]]. File:Ollantaytambo Monolithen.jpg|Muralhas dins lei roïnas d'[[Ollantaytambo]]. File:Sacsayhuamán, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 27.JPG|Vestigis dau barri de [[Saksaywaman]]. File:Incan aqueduct at Tipon. Cusco, Peru.jpg|Aqueducte inca dins la region de [[Cusco]]. File:Incatrail in Peru.jpg|Exemple de rota inca. </gallery> === Calendier e matematicas === {{veire|Calendier inca}} Leis Incas avián lo mestritge dei [[calendièr|calendiers]] [[astronomia|astronics]], dei sistèmas de mesura e dau sistèma decimau. Ansin, leis [[astronomia|astronòms]] conoissián l'existéncia deis [[equinòcci]]s, dei [[solstici]]s, dei passatges au zenit e dei cicles de [[Vènus (planeta)|Vènus]]. Aquò li permetèt un [[calendièr|calendier]] lunisolar de 12 mes qu'èra tornat alinhar cada annada sus lo [[solstici d'ivèrn]]. Lei jorns e lei mes avián pas de nom particular e lei concèptes de setmanas ò de sasons èran desconeguts. Per mantenir l'alinhament sus lo solstici ivernenc, leis astronòms incas utilizan dos calendiers en parallèl : un basat sus lei movements dau [[Solelh|Soleu]] e un autre sus aquelei de la [[Luna]]. {{veire|Matematicas incas}} Lei [[matematicas]] incas èran principalament destinats a l'administration que deviá recensar la populacion e la produccion de l'Empèri. Per aquò, un sistèma decimau e un sistèma d'unitats foguèron desvolopats. La màger part deis unitats èra basada sus de grandors umanas, es a dire eissidas dau còrs uman coma lo poce. De multiples permetián d'obtenir d'unitats pus grandas capablas de mesurar lei distàncias au sen dau territòri inca. Sei valors son mau conegudas mai se pòu citar lo ''topo'' que fasiá {{formatnum:6000}} ''thatkiys'' siá 4,0 a 7,7 [[quilomètre]]s. Per enregistrar lei mesuras realizadas, lei foncionaris utilizan de ''quipus'' que son un sistèma de còrdas leugier. Permetiá de realizar de nos que representan diferentei valors. Per exemple, un nos simple representava una unitat e un nos d'uech un centenau. Puei, una mena d'[[abac]] permetiá de legir rapidament lei quipus. Dich ''[[yupana]]'', èra format de pèira talhada per formar de compartiments permetent de realizar un calcul rapide dei nos e lei quatre operacions de basa ([[addicion]], [[sostraccion]], [[multiplicacion]] e [[division]]). <gallery> File:Inca. Quipu.jpg|[[Quipu]] dau sègle XV. File:Yupana 1.png|[[Yupana]]. </gallery> === Terralha, metallurgia e textil === Leis Incas avián lo mestritge dei [[terralha]]s [[pintura|pintadas]] policròmas qu'èran estadas desvolopadas per lei [[civilizacion]]s andinas precedentas. Sei tecnicas li permetián de representar una gròssa diversitat d'animaus, de motius [[geometria|geometrics]] e de scenas de la vida vidanta. Conoissián tanben la metallurgia dei metaus natius ([[aur]], [[argent]], [[coire]]...) e dau [[bronze]]. Dins aquò, leis objèctes de metau semblan èsser estats rars. Aquelei fachs de metaus preciós foguèron largament pilhats per lei ''[[conquistador]]s''. Enfin, lei textils incas portavan generalament de motius geometrics fòrça policròms. <gallery> File:Tupa-inca-tunic.png|Textil inca. File:All-tocapu-sin-BV.png|Textils incas destinats a l'aristocracia auta. </gallery> === Medecina === Leis Incas avián dei conoissenças [[medecina|medicalas]] relativament avançadas a respèct dau nivèu tecnologic generau de sa [[civilizacion]]. En particular, melhorèron divèrsei tecnicas de [[cirurgia]] dau [[crani]]. Ansin, lo taus de subrevida après una operacion consecutiva a una bleçadura grèva a la tèsta passèt probablament de 30% dins lei civilizacions preincas a 80-90% durant lo periòde de l'Empèri. Una particularitat de la societat inca e de sa medecina i èra l'importància de la [[còca]] que sei proprietats èran ben conegudas de totei lei pòbles de la region. Sei fuelhas èran ansin consumadas per de rasons religiosas e medicalas. Per exemple, permetiá d'anestesiar un malaut avans una operacion ò de donar mai d'[[energia]] ai messatgiers qu'èran cargats dei comunicacions lòng dei rotas. == Liames intèrnes == * [[Cusco]]. * [[Lista dei sobeirans incas]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Empèri inca| ]] fjspdb1cp9ctm067ouck55hjhmyty3l 2339421 2339420 2022-08-29T07:23:18Z Toku 7678 /* La formacion de l'Empèri Inca */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} [[File:Empèri Inca.png|thumb|Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.]] L''''Empèri Inca''' ò '''Tawantinsuyu''' es un [[estat]] [[America Precolombiana|precolombian]] que sa [[capitala]] èra la vila de [[Cusco]]. Probablament apareguda a la fin dau sègle XII ò au començament dau sègle XIII, durant lo periòde d'instabilitat entraïnat per la disparicion dei [[civilizacion]]s de [[Civilizacion de Tiwanaku|Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]], la dinastia inca venguèt la premiera poissança de la region a partir deis ans 1440-1460. Dirigida per un sobeiran, dich [[Sapa Inca]], qu'èra considerat coma l'eiretier dau dieu solar [[Inti]], comencèt una politica d'expansion militara que menèt a la formacion d'un empèri anant de [[Quito]] au nòrd ai territòris araucans au [[sud]]. En despiech d'un nivèu tecnologic feble (abséncia d'[[escritura]]), aquel estat capitèt de se dotar d'una administracion eficaça gràcias a son mestritge dei [[matematicas]], d'un ret rotier permetent de comunicacions rapidas e d'una armada nombrosa capabla de mobilizar rapidament una partida de la populacion inca. De mai, lo govèrn capitèt d'establir un ensems d'ajudas per organizar la construccion d'[[infrastructura]]s ò de resèrvas alimentàrias per defugir una [[famina]]. A son apogèu, dins lo corrent deis ans 1520, l'Empèri Inca èra poblat per 4 a 37 milions d'abitants. Pasmens, maugrat sa poissança, s'afondrèt rapidament dins lo corrent dau decenni 1530. Premier, foguèt afeblit per una guèrra civila [[sang|saunosa]] ([[1527]]-[[1532]]) e per l'introduccion dei [[malautiá]]s [[Euròpa|europèas]] en [[America del Sud|America dau Sud]]. Puei, foguèt dirèctament atacat per un grop de ''[[conquistador]]s'' menats per [[Francisco Pizarro]]. Mau preparat e susprés per aquela invasion, perdiguèt son cap e la màger part de son territòri, compres sa [[capitala]], en [[1532]]-[[1533]]. Dins aquò, un subrevivent de la dinastia imperiala capitèt de tornar gropar una partida de son pòble per contuniar lo combat. En [[1537]], se retirèt dins lei [[montanha]]s andinas onte fondèt lo [[reiaume de Vilcacamba]] que demorèt [[independéncia|independent]] fins a [[1572]]. == Istòria == === La formacion de l'Empèri Inca === {{veire|Civilizacion de Tiwanaku}} Pobladas vèrs {{formatnum:20000}} avC, leis [[Andes]] Centralas son una region de [[civilizacion]] anciana. Ansin, a partir dau milleni III avC, plusors culturas e [[civilizacion]]s s'i succediguèron. En particular, se pòdon citar lei [[civilizacion de Tiwanaku|civilizacions de Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]]. Centradas sus doas metropòlis [[religion|religiosas]] importantas amb un raionament [[cultura]]u de remarca, èran d'[[Estat]]s centralizats e ierarquizats. [[Tiwanaku]] desvolopèt una [[agricultura]] intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'[[aigatge]] e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei [[clergat|prèires]] de la vila<ref>'''(en)''' Alan L. Kolata, « The Agricultural Foundations of the Tiwanaku State: A View from the Heartland », ''American Antiquity'', vol. 51, n° 4, octòbre de 1986, pp. 748–762.</ref>. Lo desvolopament dau comèrci regionau aguèt tanben un ròtle dins l'expansion de l'influéncia de Tiwanaku<ref>'''(en)''' Anthony P. Andrews, ''First Cities'', St. Remy Press, 1995, pp. 158–160.</ref> Dispareguèt après [[1200]] en causa d'una crisi [[agricultura|agricòla]] entraïnada per un assecament dau [[clima]]. {{veire|Civilizacion de Wari}} [[Wari]] adoptèt un modèl diferent caracterizat per un [[expansionisme]] militar agressiu e la formacion d'un reiaume [[centralisme|centralizat]] (bastidas de rotas, de capitalas províncialas, etc) que prefiguran l'Empèri Inca<ref>'''(en)''' Tiffiny Tung, « Trauma and Violence in the Wari Empire of the Peruvian Andes: Warfare, Raids, and Ritual Fights », ''American Journal of Physical Anthropology'', vol. 133, n° 3, 2007, pp. 941–956.</ref>. Lei regions somesas foguèron tanben [[colonialisme|colonizadas]] e esplechadas au profiech de la [[capitala]] centrala. Pasmens, una crisi [[economia|economica]] e [[agricultura|agricòla]] entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 amb l'abandon de [[Wari]] e la restauracion de l'[[independéncia]] dei [[pòble]]s vencuts<ref>'''(en)''' Kenneth R. Wright, Gordon Francis McEwan e Ruth M. Wright, ''Water Engineering Masterpiece of the Inca Empire'', ASCE, 2006, p. 27.</ref>. {{veire|Cultura chimú}} A partir dau sègle XII, la diversitat [[cultura]]la de la region venguèt fòrça importanta ambé l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la cultura chimú que se formèt dins la meteissa region que l'anciana [[cultura de Moche]]. Formèt un [[estat]] centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, [[Chanchan]], agantèt 60 000 abitants gràcias a la bastida de rets importants de [[rota]]s, de [[canau]]s e de [[fortificacion]]s. A partir de [[1200]], acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'estats aimaras dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu principalament centrat sus lo versant occidentau e Umasuyu estendut sus lo versant orientau. D'autrei reiaumes montanhós se formèron dins lo rèsta dau [[Peró]] actuau. En particular, apareguèt una dinastia locala vèrs [[1200]] dins la vau de [[Cusco]] que foguèt a l'origina de l'Empèri Inca. Fins au sègle XV, l'istòria d'aquela [[dinastia]] es fòrça mau coneguda. D'efèct, en causa de l'abséncia de documents [[escritura|escrichs]], lei [[legenda]]s e lei vestigis [[Arqueologia|arqueologics]] son leis elements principaus a disposicion. Ansin, durant aqueu periòde, la dinastia inca sembla afiermar son poder sus [[Cusco]] e sa vau. Menava tanben d'incursions regularas còntra leis [[estat]]s vesins. === Lo periòde imperiau === La formacion de l'Empèri Inca se debanèt rapidament durant leis ans 1440-1460. D'efèct, au començament dau sègle XV, durant lo rèine de [[Yahuar Huacac]], la dinastia inca capitèt d'impausar son autoritat a totei lei pòbles de la vau de [[Cusco]]. Pasmens, son successor, [[Viracocha Inca]], foguèt durament batut per lei [[Chancas]] e obligat d'abandonar la [[vila]] en [[1438]]. Son fiu [[Yupanqui]] ([[1438]]-[[1471]]) menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la [[victòria de Yahuarpampa]]. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator » en [[occitan]]) e comencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa [[mòrt]], leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo [[Cultura chimú|Reiaume Chimú]]. Son fiu [[Tupac Yupanqui]] ([[1471]]-[[1493]]) contunièt sa [[politica]] e sei fòrças agantèron [[Quito]] e lo nòrd dau [[Chile]] actuau onte se turtèron ais [[Araucans]]. Remplaçat per son fiu [[Huyana Capac]] ([[1493]]-[[1527]]), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de [[Quito]] e ocupèt una partida dau [[litorau]] [[chile]]n sensa capitar de rompre la resisténcia araucana<ref>Leis [[Araucans]] resistèron tanben ais [[Espanha|Espanhòus]] e demorèron independents fins a [[1882]].</ref>. L'[[Empèri Inca]] èra alora l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich [[Sapa Inca]], considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau [[clergat]], ai besonhs deis [[armada]]s e de l'[[Estat]] (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de [[famina]]) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'[[escritura]], l'adminitracion inca conoissiá lei [[matematicas]] e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de [[rota]]s, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers. Per unificar l'Empèri – qu'agantava aperaquí {{formatnum:1800000}} km² en [[1530]] – leis Incas impausèron l'utilizacion dau [[quíchoa]], lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un [[Camins incas|ret de rota]]s<ref>Lo ret rotier inca èra en partida eissit de construccions ancianas, realizadas per leis estats precedents, e d'obratges novèus. A l'arribada deis Espanhòus, agantava {{formatnum:22500}} km.</ref> e d'[[ostalariá]]s permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges. === La conquista espanhòla === {{veire|Guèrra de succession inca}} La conquista espanhòla se debanèt de [[1532]] a [[1571]]<ref>[[Francisco Pizarro]] menèt una premiera expedicion en [[1527]]. Mau preparada, foguèt rebutada per d'indigèns de la [[Colómbia]] actuala – qu'èran benlèu tributaris deis Incas – a la [[batalha de Punta Quemada]].</ref>. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en [[1530]], 1,3 milion en [[1570]]). D'efèct, la [[mòrt]] de [[Huayna Capac]] entraïnèt una [[Guèrra de succession inca|guèrra civila per sa succession]] entre [[Huascar]] ([[1527]]-[[1532]]) e [[Atahualpa]] ([[1532]]-[[1533]]). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la [[capitala]] mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats [[sang|saunós]] de [[Quito]] a [[Cuzco]] li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas. {{veire|Conquista espanhòla de l'Empèri Inca}} Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]] comandat per [[Francisco Pizarro]] desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de [[1532]], capturèron [[Atahualpa]] a la [[batalha de Cajamarca]]. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de [[Cuzco]]. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre ''[[conquistador]]s'' (partisans de [[Francisco Pizarro|Pizarro]] còntra partisans d'[[Diego de Almagro|Almagro]], [[1536]]-[[1542]]). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich [[Manco Inca II]] poguèt crear lo [[Reiaume de Vilcacamba]] après aver alentit l'invasion a la [[batalha d'Ollantaytambo]] en [[1536]]. Puei, menèt una importanta còntra-ofensiva e assetjèt sensa succès [[Cusco]] durant [[Sètge de Cusco|dètz mes]] ([[1536]]-[[1537]]). Pasmens, [[Reiaume de Vilcacamba|Vilcacamba]]<ref>En despiech dei progrès importants de l'[[arqueologia]] [[Andes|andina]], la localizacion precisa de [[Vilcacamba]] es totjorn desconeguda.</ref> contunièt de secutar leis [[Espanha|Espanhòus]] e demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en [[1572]]. === Lo periòde coloniau e la disparicion de la cultura inca === A respèct d'autrei províncias de l'Empèri Espanhòu, la colonizacion dei territòris incas aguèt mai d'una particularitat en causa de la lònga persisténcia d'un estat inca independent dins la region montanhosa de [[Vilcacamba]]. Ansin, l'introduccion dau sistèma de l'''[[encomienda]]'' se turtèt ai riscs de trèbols e foguèt pas totau. Ansin, una partida de l'[[aristocracia]] inca foguèt mantenguda en plaça per lo poder coloniau e cargada de la collècta dei tributs. Aquò durèt fins a [[1780]] e permetèt la subrevida d'una partida de la cultura de l'elèit inca – que deguèt pasmens abandonar sa religion tradicionala au profiech dau [[catolicisme]]. Dins aquò, en [[1780]], l'introduccion de taxas novèlas entraïnèt la revòuta d'un cap inca de [[Cusco]]. Afiermant èsser un descendent dei sobeirans incas, prenguèt lo nom de [[Tupac Amaru II]]. Aprofichant una insureccion parallèla deis Aimaras<ref>Leis insurgents aimaras assetjèron [[La Paz]] en [[1781]].</ref>, sei fòrças menacèron [[Cusco]] en [[1781]] avans d'èsser finalament batudas per l'arribada d'importants renfòrç espanhòus. Lo bilanç dei combats e de la repression foguèt d'aperaquí {{formatnum:100000}} mòrts e la màger part de l'[[aristocracia]] amerindiana foguèt definitivament anientada. De mai, en causa dei malautiás europèas e dau trabalh fòrçat, la populacion indigèna passèt de mai de 12 milions d'abitants a l'arribada dei ''[[conquistador]]s'' a mens de {{formatnum:500000}} après la desfacha de l'insureccion de [[1780]]-[[1781]]. Aquò entraïnèt donc la disparicion de la màger part de la cultura inca que sei rèstas foguèron absorbits dins la cultura amerindiana modèrna. == Organizacion == === Organizacions politica e religiosa === ==== Organizacion politica ==== L'Empèri Inca èra una [[monarquia]] [[monarquia absoluda|absoluda]] e [[teocracria|teocratica]]. Son sobeiran, que son títol èra « Sapa Inca », n'èra lo cap [[politica|politic]] e [[religion|religiós]]<ref>Tecnicament, lo tèrme « inca » utilizat per designar lo pòble inca es faus. Èra en realitat lo títol de son sobeiran e lo grop etnic dominant de l'Empèri èra format de Quíchoas.</ref>. Lo cap dau [[clergat]], dich « [[Willaq Umu]] », n'èra lo segond personatge. Segon la [[mitologia]] oficiala, lo [[Sapa Inca]] èra l'eiretier dau dieu solar [[Inti]] e èra donc considerat coma lo « fiu dau Soleu ». Aquò li donava lo drech de dirigir son reiaume e de conquistar de territòris novèus. Sa [[capitala]], [[Cusco]], èra considerada coma lo centre de l'[[Univèrs]]. Dins lei fachs, l'Empèri Inca èra organizat segon un sistèma [[federalisme|federala]] amb un govèrn centrau dirigit per lo [[Sapa Inca]] e quatre regions, dichas ''[[suyu]]'', que gropavan la totalitat dau territòri franc dau relarg de la [[capitala]]. Lei ''suyu'' èra plaçats sota la direccion d'un ''apu'', tèrme designant un individú eissit de l'[[aristocracia]] auta e sovent de la dinastia inca ela meteissa<ref>Designava tanben lei [[montanha]]s sacradas.</ref>. [[Cusco]] deviá formar un districte distint dirèctament dirigit per lo [[Sapa Inca]] ò per sa [[dinastia]]. Puei, lei ''suyu'' èra devesits en províncias (''wamani'') que son nombre probable èra de 86<ref>En causa de l'abséncia d'[[escritura]], aqueu nombre es pas segur. Foguèt establit a partir d'estimacions basadas sus lei descubèrtas arqueologicas.</ref>. La [[lei|lèi]] èra pas basada sus un còdi mai sus un ensems de costumas e de tradicions localas que devián èsser respectat per leis autoritats. La [[justícia]] èra assegurada per l'[[Estat]] gràcias ai governadors locaus ò a de foncionaris especiaus dichs inspectors. Leis inspectors pus importants, eissits de la dinastia au poder, èran probablament liures dei convencions localas e podián afiermar dirèctament lo ponch de vista dau sobeiran de l'Empèri. ==== Religion ==== [[File:Cabeza de Viracocha, Museo de América.jpg|thumb|right|Tèsta escultada de [[Viracocha]].]] La [[religion]] inca èra de transmission orala e la màger part dei conoissenças la regardant vènon deis [[escritura|escrichs]] dei ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]]. Son foncionament precís es donc mau conegut mai leis Incas èran [[Politeïsme|politeïstas]]. Coma dins lo rèsta de l'[[America Precolombiana]], sei rites necessitavan de sacrificis umans. Per d'eveniments importants coma la mòrt de [[Huayna Capac]] en [[1527]], plusors miliers de personas, chausidas entre lei domestics, lei captaus de la cort, lei favorits e lei concubinas dau sobeiran, podián èsser executadas. La basa de la religion inca èra probable l'aplicacion d'un culte dei rèires e d'un còdi morau de tres aisses ''« Pas raubar, pas mentir, pas èsser fenhant »'' e un crèire de [[reïncarnacion]]. La [[mòrt]] i èra lo passatge vèrs un paradís ambé de prats emplits de [[flor]]s e de [[montanha]]s blancas. Lo camin vèrs aqueu mond èra fòrça malaisat per l'esperit dau mòrt que deviá seguir una lònga rota ambé l'ajuda d'un can negre capable de lo guidar. Entre lei divinitats pus importantas, se pòu citar : * [[Viracocha]] (ò [[Pachacamac]]) qu'èra lo dieu creator de totei lei causas viventas. * [[Apu Illapu]], dieu de la [[plueja]]. * [[Ayar Cachi]], dieu responsable dei [[tèrratrem]]s. * [[Illapa]], divessa de l'[[ulhauç]] e dei chavanas. * [[Inti]], dieu solar protector de [[Cusco]]. * [[Kiychi]], dieu arc de seda qu'èra invocat per de rites de [[feconditat]]. * [[Mama Killa]], divessa qu'èra la frema d'[[Inti]]. * [[Mama Occlo]], divinitat [[civilizacion|civilizatritz]]. * [[Manco Cápac]], fondator [[legenda]]ri de l'Empèri Inca que foguèt divinizat coma dieu civilizator dau pòble inca. * [[Pachamama]], divessa de la Tèrra e frema de [[Viracocha]]. * [[Quchamama]], divessa de la [[mar]]. * [[Sachamama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire deis aubres ». * [[Yakumama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire de l'aiga ». ==== Organizacion administrativa ==== L'organizacion administrativa de l'Empèri èra fondada sus un sistèma decimau mai son detalh precís es mau conegut. Son cap èra lo [[Sapa Inca]]. Lo ròtle dau [[Willaq Umu]] au sen de la gestion administrativa es desconegut mai èra probablament important. Existiá tanben un personatge important dich « [[Inkaprantin]] », qu'èra benlèu una mena de Premier Ministre, e una institucion dicha « [[Topa Inca Yupanqui]] » (« conseu dau reaiume » en [[occitan]]) format de 16 nobles eissits de la capitala e dei ''suyu''. Dins lei províncias, lei títols portats per lei caps e lei governadors locaus èran fòrça variats. D'efèct, lei pòbles qu'aviá chausit de se sometre ais Incas sensa combatre avián generalament lo drech de gardar una larga partida de seis institucions. Dins aquò, lo sistèma decimau èra generalizat. Per aquò, la populacion èra regularament recensada e leis òmes caps d'un ostau èran organizats per formar un grop de 100 personas dirigit per [[kuraka]]. Aqueleis òmes participavan normalament ensems ai corvadas e podián formar una unitat militara. L'estatut de kuraka èra ereditari. Ai nivèus superiors, i aviá lo ''pichkapachaka kuraka'' (en carga de 500 personas), lo ''waranqa kuraka'' ({{formatnum:1000}}), lo ''pichkawaranqa kuraka'' ({{formatnum:5000}} e lo ''hunu kuraka'' ({{formatnum:10000}}). Lo poder d'aquelei aristocratas èra variable segon lei regions e lei periòdes. De mai, avián generalament de responsabilitats inferioras en mai de son pòste principau. Per exemple, normalament, un ''hunu kuraka'' èra en realitat ''kuraka'' d'un grop d'un centenau de personas e caps de nòu autrei ''kurakas''. ==== Fòrças armadas ==== L'armada inca foguèt la pus poderosa de l'[[America Andina]] avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Sa fòrça èra basada sus un sistèma de [[conscripcion]] eficaç e sus lo ret rotier de l'Empèri que li permetiá de desplaçaments rapides. D'efèct, cada òme deviá participar au mens un còp dins sa vida a una guèrra. De mai, deviá èsser preparat en permanéncia a una demanda de mobilizacion. Conjugat a l'organizacion decimala de la societat inca, aquò permetiá de formar rapidament d'unitats que sei combatents èran fòrça liats entre elei. Puei, lo ret rotier e lei resèrvas alimentàrias permetián d'assegurar l'avitalhament dei tropas en campanha. L'armament èra en revènge relativament limitat e leis Incas melhorèron gaire la tecnologia andina dins aqueu sector. La [[pèira]] e la [[fusta]] demorèron lei materiaus pus utilizats tant per leis armas que per lei proteccions. Lo metau ([[coire]] ò [[bronze]]) èra rar e pauc resistent. Aquò donava ges d'avantatges ais Incas còntra lei pòbles vesins qu'avián de conoissenças tecnologicas similaras. Còntra leis [[Espanha|Espanhòus]], protegits per d'armaduras d'[[acièr|acier]] e dotats d'[[arma de fuòc|armas de fuòc]], aquel armament foguèt ineficaç e expliquèt en partida lei premierei desfachas incas. Lei [[malautiá]]s europèas que decimèron la populacion foguèron pereu un factor important a l'origina de la victòria [[Espanha|espanhòla]]<ref>De mai, en despiech de son nombre feble, lei conquistadors èran de soudats fòrça experimentats e trobèron sovent d'aliats locaus capables de provesir plusors miliers d'òmes per redurre son inferioritat numerica.</ref>. Pasmens, en despiech d'aquela inferioritat tecnologica, lo saber militar deis Incas li permetèt d'infligir plusors desfachas ais Europèus ([[Batalha d'Ollantaytambo|Ollantaytambo]]...) e de resistir fins a [[1572]]. === Organizacion sociala e demografia === ==== Organizacion sociala ==== La ierarquia sociala au sen de l'Empèri Inca èra aquela deis autrei comunautats [[Andes|andinas]]. D'un biais generau, existiá tres classas gropant lei trabalhaires (païsans e artesans), l'aristocracia locala e l'aristocracia auta. La darriera classa èra unicament compausat dau clan inca qu'assegurava totei lei responsabilitats politicas, militaras e religiosas pus importantas de l'Empèri. Lo passatge d'una classa a una autra èra rar. Èra possible per un trabalhaire que se destriava sus lo prat batalhier d'agantar lei rengs de l'aristocracia locala. Dins de cas pus rars, principalament per de rasons politicas, un cap locau podiá èsser integrat a l'aristocracia superiora e obtenir de responsabilitats importantas. Lo grop sociau de basa èra la familha formada per lei parents e seis enfants pas encara maridats. Lo marit s'ocupava generalament dei trabalhs exteriors e la frema de l'entretenença de l'[[ostal|ostau]]. La solidaritat entre lei familhas d'un meteis vilatge èra sovent fòrta e entretengudas per de maridatges. Aqueu darrier aviá luòc entre 20 e 25 ans per leis òmes e 16 a 20 ans per lei fremas. Un pareu novèu podiá alora s'establir dins un ostau novèu. Obteniá alora totei lei drechs e lei deures fixats per la [[lei|lèi]] (ajudas de l'Estat, conscripcion, corvadas...). ==== Demografia e lengas ==== La populacion de l'Empèri Inca es mau coneguda car lei recensaments administratius an disparegut en causa de la conquista<ref>Lo biais de legir lei ''quipus'' a tanben disparegut, çò que limita l'esplecha dei descubèrtas.</ref>. La màger part deis estimacions modèrnas donan un nombre compres entre 6 e 14 milions e de resultats pus largs van de 4 a 37 milions. Lo [[quíchoa]] èra la lenga principala dau poder e, segon certanei fònts, la [[lenga oficiala]] de l'Empèri car èra utilizat per lo grop etnic dominant. Pasmens, i aviá una multitud de parlars au sen dau territòri inca (fins a 700 segon certaneis estimacions) e de lengas, coma l'[[aimara (lenga)|aimara]], gardèron una influéncia importanta. === Organizacion economica === L'Empèri Inca utilizava una economia planificada integrada dins una societat basada sus de relacions de tipe feodalas entre l'[[Estat]] e leis abitants. L'Estat deviá assegurar la seguretat, provesir la norridura durant lei periòdes de [[famina]], s'ocupar de la construccion deis infrastructuras ([[Camins incas|rota]]s, [[aquedücte]]s...) e organizar lei fèstas obligatòrias. En cambi, leis abitants devián d'impòsts sota la forma de bens (recòltas, longor de teissut...) e de temps ([[corvada]]s, [[conscripcion]]...). La [[moneda]] èra primitiva e èra facha de bens qu'èran cambiats per lei marchands. L'[[escritura]] èra pas coneguda deis Incas mai l'administration aviá un mestritge sufisent dei [[matematicas]] per tenir lo còmpte dei diferentei produccions. L'[[agricultura]] èra la basa de l'economia. La tèrra èra devesida d'un biais relativament egau entre lo sobeiran, lo clergat e lei païsans. Lei tenements èran atribuits per lei caps locaus segon de critèris basats sus l'estatut sociau e la talha de la familha. L'auto-sufiséncia deviá èsser assegurada per lei lòts dei païsans. Lei corvadas èran generalament destinadas an assegurar l'esplecha dei tèrras dau Sapa Inca ò dau clergat. Existiá tanben una mena de proprietat privada basada sus de bens reiaus que demoravan au sen d'una meteissa familha. Aqueu sistèma permetiá a de nobles de dirigir dirèctament de parçans e mai de vilas. Per exemple, [[Machu Picchu]] aviá un tal estatut e èra sota la senhoriá de nobles incas situats en fòra dau regime generau. L'agricultura generala èra pas especializada e lei païsans practiva la cultura de noirridura, lo norrigatge e la fabricacion de teissuts. Dins lei regions [[desèrt|deserticas]] ò [[litorau|litoralas]] en revènge, la producion èra pus especializada amb una division entre païsans e pescaires e de relacions comercialas entre aquelei dos ensems. Lo nivèu [[tecnologia|tecnologic]] èra fòrça feble que la màger part deis otís èra facha de [[fusta]] e de [[pèira]]. De mai, la màger part dau trabalh èra manuala. Pasmens, una gròssa diversitat de cultura e de precaucions importantas (formacion de resèrvas alimentàrias per l'[[Estat]]) permetián de defugir lei [[famina]]s. == Cultura e tecnologia == === Arquitectura === {{veire|Arquitectura inca}} L'[[arquitectura]] èra un [[art]] major de la cultura inca. Lei tecnicas utilizadas èran un melhorament dei metòdes inventats per la construccion dei [[pukara]]s qu'èran de fortalesas bastidas entre lei sègles III avC e III apC dins leis [[Andes]] Centralas. Lo principi èra de talhar lei pèiras d'un biais complèx per obtenir montatge quasi perfèct. Per exemple, un blòt podiá èsser talhat sus plusors desenaus de fàcia per obtenir una forma capable de tenir plusors blòts vesins. Aquò permetiá de bastir d'obratges importants sensa utilizacion de mortier. Un autre principi important de l'arquitectura inca èra de donar una basa pus importanta que la cima ai bastiments per melhorar l'estabilitat durant lei [[tèrratrem]]s – frequents dins la region. Aquò entraïnèt la formacion d'una arquitectura monumentala que son exemple pus conegut es la ciutat anciana de [[Machu Picchu]]. Pasmens, d'autrei vestigis de remarca se tròban a [[Saksaywaman]] e a [[Ollantaytambo]]. Mòstran l'existéncia d'importantei [[fortificacion]]s ([[barri]], [[torre]]s...), de palais, de construccions ambé de simetrias multiplas (octogonalas per exemple), de temples massís e de terrassas multiplas. <gallery> CuscoPiedra12angulo.jpg|Blòt de pèira talhat d'un biais complèx per li donar un maximom de ponchs d'estacament ai blòts vesins. File:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|Fotografia de la vila de [[Machu Picchu]]. File:Machupicchu intihuatana.JPG|Temple de [[Machu Picchu]]. File:MachuPicchu Residential (pixinn.net).jpg|Ensems d'[[ostal|ostaus]] de [[Machu Picchu]]. File:Ollantaytambo, Peru.jpg|Terrassas multiplas d'[[Ollantaytambo]]. File:Ollantaytambo Monolithen.jpg|Muralhas dins lei roïnas d'[[Ollantaytambo]]. File:Sacsayhuamán, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 27.JPG|Vestigis dau barri de [[Saksaywaman]]. File:Incan aqueduct at Tipon. Cusco, Peru.jpg|Aqueducte inca dins la region de [[Cusco]]. File:Incatrail in Peru.jpg|Exemple de rota inca. </gallery> === Calendier e matematicas === {{veire|Calendier inca}} Leis Incas avián lo mestritge dei [[calendièr|calendiers]] [[astronomia|astronics]], dei sistèmas de mesura e dau sistèma decimau. Ansin, leis [[astronomia|astronòms]] conoissián l'existéncia deis [[equinòcci]]s, dei [[solstici]]s, dei passatges au zenit e dei cicles de [[Vènus (planeta)|Vènus]]. Aquò li permetèt un [[calendièr|calendier]] lunisolar de 12 mes qu'èra tornat alinhar cada annada sus lo [[solstici d'ivèrn]]. Lei jorns e lei mes avián pas de nom particular e lei concèptes de setmanas ò de sasons èran desconeguts. Per mantenir l'alinhament sus lo solstici ivernenc, leis astronòms incas utilizan dos calendiers en parallèl : un basat sus lei movements dau [[Solelh|Soleu]] e un autre sus aquelei de la [[Luna]]. {{veire|Matematicas incas}} Lei [[matematicas]] incas èran principalament destinats a l'administration que deviá recensar la populacion e la produccion de l'Empèri. Per aquò, un sistèma decimau e un sistèma d'unitats foguèron desvolopats. La màger part deis unitats èra basada sus de grandors umanas, es a dire eissidas dau còrs uman coma lo poce. De multiples permetián d'obtenir d'unitats pus grandas capablas de mesurar lei distàncias au sen dau territòri inca. Sei valors son mau conegudas mai se pòu citar lo ''topo'' que fasiá {{formatnum:6000}} ''thatkiys'' siá 4,0 a 7,7 [[quilomètre]]s. Per enregistrar lei mesuras realizadas, lei foncionaris utilizan de ''quipus'' que son un sistèma de còrdas leugier. Permetiá de realizar de nos que representan diferentei valors. Per exemple, un nos simple representava una unitat e un nos d'uech un centenau. Puei, una mena d'[[abac]] permetiá de legir rapidament lei quipus. Dich ''[[yupana]]'', èra format de pèira talhada per formar de compartiments permetent de realizar un calcul rapide dei nos e lei quatre operacions de basa ([[addicion]], [[sostraccion]], [[multiplicacion]] e [[division]]). <gallery> File:Inca. Quipu.jpg|[[Quipu]] dau sègle XV. File:Yupana 1.png|[[Yupana]]. </gallery> === Terralha, metallurgia e textil === Leis Incas avián lo mestritge dei [[terralha]]s [[pintura|pintadas]] policròmas qu'èran estadas desvolopadas per lei [[civilizacion]]s andinas precedentas. Sei tecnicas li permetián de representar una gròssa diversitat d'animaus, de motius [[geometria|geometrics]] e de scenas de la vida vidanta. Conoissián tanben la metallurgia dei metaus natius ([[aur]], [[argent]], [[coire]]...) e dau [[bronze]]. Dins aquò, leis objèctes de metau semblan èsser estats rars. Aquelei fachs de metaus preciós foguèron largament pilhats per lei ''[[conquistador]]s''. Enfin, lei textils incas portavan generalament de motius geometrics fòrça policròms. <gallery> File:Tupa-inca-tunic.png|Textil inca. File:All-tocapu-sin-BV.png|Textils incas destinats a l'aristocracia auta. </gallery> === Medecina === Leis Incas avián dei conoissenças [[medecina|medicalas]] relativament avançadas a respèct dau nivèu tecnologic generau de sa [[civilizacion]]. En particular, melhorèron divèrsei tecnicas de [[cirurgia]] dau [[crani]]. Ansin, lo taus de subrevida après una operacion consecutiva a una bleçadura grèva a la tèsta passèt probablament de 30% dins lei civilizacions preincas a 80-90% durant lo periòde de l'Empèri. Una particularitat de la societat inca e de sa medecina i èra l'importància de la [[còca]] que sei proprietats èran ben conegudas de totei lei pòbles de la region. Sei fuelhas èran ansin consumadas per de rasons religiosas e medicalas. Per exemple, permetiá d'anestesiar un malaut avans una operacion ò de donar mai d'[[energia]] ai messatgiers qu'èran cargats dei comunicacions lòng dei rotas. == Liames intèrnes == * [[Cusco]]. * [[Lista dei sobeirans incas]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Empèri inca| ]] pj2whm97f2y4xlkq6z3w5tnxroty256 2339422 2339421 2022-08-29T07:27:00Z Toku 7678 /* La formacion de l'Empèri Inca */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} [[File:Empèri Inca.png|thumb|Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.]] L''''Empèri Inca''' ò '''Tawantinsuyu''' es un [[estat]] [[America Precolombiana|precolombian]] que sa [[capitala]] èra la vila de [[Cusco]]. Probablament apareguda a la fin dau sègle XII ò au començament dau sègle XIII, durant lo periòde d'instabilitat entraïnat per la disparicion dei [[civilizacion]]s de [[Civilizacion de Tiwanaku|Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]], la dinastia inca venguèt la premiera poissança de la region a partir deis ans 1440-1460. Dirigida per un sobeiran, dich [[Sapa Inca]], qu'èra considerat coma l'eiretier dau dieu solar [[Inti]], comencèt una politica d'expansion militara que menèt a la formacion d'un empèri anant de [[Quito]] au nòrd ai territòris araucans au [[sud]]. En despiech d'un nivèu tecnologic feble (abséncia d'[[escritura]]), aquel estat capitèt de se dotar d'una administracion eficaça gràcias a son mestritge dei [[matematicas]], d'un ret rotier permetent de comunicacions rapidas e d'una armada nombrosa capabla de mobilizar rapidament una partida de la populacion inca. De mai, lo govèrn capitèt d'establir un ensems d'ajudas per organizar la construccion d'[[infrastructura]]s ò de resèrvas alimentàrias per defugir una [[famina]]. A son apogèu, dins lo corrent deis ans 1520, l'Empèri Inca èra poblat per 4 a 37 milions d'abitants. Pasmens, maugrat sa poissança, s'afondrèt rapidament dins lo corrent dau decenni 1530. Premier, foguèt afeblit per una guèrra civila [[sang|saunosa]] ([[1527]]-[[1532]]) e per l'introduccion dei [[malautiá]]s [[Euròpa|europèas]] en [[America del Sud|America dau Sud]]. Puei, foguèt dirèctament atacat per un grop de ''[[conquistador]]s'' menats per [[Francisco Pizarro]]. Mau preparat e susprés per aquela invasion, perdiguèt son cap e la màger part de son territòri, compres sa [[capitala]], en [[1532]]-[[1533]]. Dins aquò, un subrevivent de la dinastia imperiala capitèt de tornar gropar una partida de son pòble per contuniar lo combat. En [[1537]], se retirèt dins lei [[montanha]]s andinas onte fondèt lo [[reiaume de Vilcacamba]] que demorèt [[independéncia|independent]] fins a [[1572]]. == Istòria == === La formacion de l'Empèri Inca === {{veire|Civilizacion de Tiwanaku}} Pobladas vèrs {{formatnum:20000}} avC, leis [[Andes]] Centralas son una region de [[civilizacion]] anciana. Ansin, a partir dau milleni III avC, plusors culturas e [[civilizacion]]s s'i succediguèron. En particular, se pòdon citar lei [[civilizacion de Tiwanaku|civilizacions de Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]]. Centradas sus doas metropòlis [[religion|religiosas]] importantas amb un raionament [[cultura]]u de remarca, èran d'[[Estat]]s centralizats e ierarquizats. [[Tiwanaku]] desvolopèt una [[agricultura]] intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'[[aigatge]] e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei [[clergat|prèires]] de la vila<ref>'''(en)''' Alan L. Kolata, « The Agricultural Foundations of the Tiwanaku State: A View from the Heartland », ''American Antiquity'', vol. 51, n° 4, octòbre de 1986, pp. 748–762.</ref>. Lo desvolopament dau comèrci regionau aguèt tanben un ròtle dins l'expansion de l'influéncia de Tiwanaku<ref>'''(en)''' Anthony P. Andrews, ''First Cities'', St. Remy Press, 1995, pp. 158–160.</ref> Dispareguèt après [[1200]] en causa d'una crisi [[agricultura|agricòla]] entraïnada per un assecament dau [[clima]]. {{veire|Civilizacion de Wari}} [[Wari]] adoptèt un modèl diferent caracterizat per un [[expansionisme]] militar agressiu e la formacion d'un reiaume [[centralisme|centralizat]] (bastidas de rotas, de capitalas províncialas, etc) que prefiguran l'Empèri Inca<ref>'''(en)''' Tiffiny Tung, « Trauma and Violence in the Wari Empire of the Peruvian Andes: Warfare, Raids, and Ritual Fights », ''American Journal of Physical Anthropology'', vol. 133, n° 3, 2007, pp. 941–956.</ref>. Lei regions somesas foguèron tanben [[colonialisme|colonizadas]] e esplechadas au profiech de la [[capitala]] centrala. Pasmens, una crisi [[economia|economica]] e [[agricultura|agricòla]] entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 amb l'abandon de [[Wari]] e la restauracion de l'[[independéncia]] dei [[pòble]]s vencuts<ref>'''(en)''' Kenneth R. Wright, Gordon Francis McEwan e Ruth M. Wright, ''Water Engineering Masterpiece of the Inca Empire'', ASCE, 2006, p. 27.</ref>. {{veire|Cultura chimú}} A partir dau sègle XII, la diversitat [[cultura]]la de la region venguèt fòrça importanta amb l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la [[cultura chimú]] que se formèt dins la meteissa region que l'anciana [[cultura de Moche]]. Formèt un [[Estat]] centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, [[Chanchan]], agantèt {{formatnum:60000}} abitants gràcias a la bastida de rets importants de [[rota]]s, de [[canau]]s e de [[fortificacion]]s. A partir de [[1200]], acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas<ref>'''(en)''' John H. Rowe, « The kingdom of Chimor », ''Aus Acta Americana'', vol. 6, n° 1-2, 1948, p. 27.</ref>. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'Estats aimaras dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu principalament centrat sus lo versant occidentau e Umasuyu estendut sus lo versant orientau. D'autrei reiaumes montanhós se formèron dins lo rèsta dau [[Peró]] actuau. En particular, apareguèt una dinastia locala vèrs [[1200]] dins la vau de [[Cusco]] que foguèt a l'origina de l'Empèri Inca. Fins au sègle XV, l'istòria d'aquela [[dinastia]] es fòrça mau coneguda. D'efèct, en causa de l'abséncia de documents [[escritura|escrichs]], lei [[legenda]]s e lei vestigis [[Arqueologia|arqueologics]] son leis elements principaus a disposicion. Ansin, durant aqueu periòde, la dinastia inca sembla afiermar son poder sus [[Cusco]] e sa vau. Menava tanben d'incursions regularas còntra leis [[estat]]s vesins. === Lo periòde imperiau === La formacion de l'Empèri Inca se debanèt rapidament durant leis ans 1440-1460. D'efèct, au començament dau sègle XV, durant lo rèine de [[Yahuar Huacac]], la dinastia inca capitèt d'impausar son autoritat a totei lei pòbles de la vau de [[Cusco]]. Pasmens, son successor, [[Viracocha Inca]], foguèt durament batut per lei [[Chancas]] e obligat d'abandonar la [[vila]] en [[1438]]. Son fiu [[Yupanqui]] ([[1438]]-[[1471]]) menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la [[victòria de Yahuarpampa]]. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator » en [[occitan]]) e comencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa [[mòrt]], leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo [[Cultura chimú|Reiaume Chimú]]. Son fiu [[Tupac Yupanqui]] ([[1471]]-[[1493]]) contunièt sa [[politica]] e sei fòrças agantèron [[Quito]] e lo nòrd dau [[Chile]] actuau onte se turtèron ais [[Araucans]]. Remplaçat per son fiu [[Huyana Capac]] ([[1493]]-[[1527]]), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de [[Quito]] e ocupèt una partida dau [[litorau]] [[chile]]n sensa capitar de rompre la resisténcia araucana<ref>Leis [[Araucans]] resistèron tanben ais [[Espanha|Espanhòus]] e demorèron independents fins a [[1882]].</ref>. L'[[Empèri Inca]] èra alora l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich [[Sapa Inca]], considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau [[clergat]], ai besonhs deis [[armada]]s e de l'[[Estat]] (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de [[famina]]) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'[[escritura]], l'adminitracion inca conoissiá lei [[matematicas]] e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de [[rota]]s, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers. Per unificar l'Empèri – qu'agantava aperaquí {{formatnum:1800000}} km² en [[1530]] – leis Incas impausèron l'utilizacion dau [[quíchoa]], lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un [[Camins incas|ret de rota]]s<ref>Lo ret rotier inca èra en partida eissit de construccions ancianas, realizadas per leis estats precedents, e d'obratges novèus. A l'arribada deis Espanhòus, agantava {{formatnum:22500}} km.</ref> e d'[[ostalariá]]s permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges. === La conquista espanhòla === {{veire|Guèrra de succession inca}} La conquista espanhòla se debanèt de [[1532]] a [[1571]]<ref>[[Francisco Pizarro]] menèt una premiera expedicion en [[1527]]. Mau preparada, foguèt rebutada per d'indigèns de la [[Colómbia]] actuala – qu'èran benlèu tributaris deis Incas – a la [[batalha de Punta Quemada]].</ref>. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en [[1530]], 1,3 milion en [[1570]]). D'efèct, la [[mòrt]] de [[Huayna Capac]] entraïnèt una [[Guèrra de succession inca|guèrra civila per sa succession]] entre [[Huascar]] ([[1527]]-[[1532]]) e [[Atahualpa]] ([[1532]]-[[1533]]). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la [[capitala]] mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats [[sang|saunós]] de [[Quito]] a [[Cuzco]] li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas. {{veire|Conquista espanhòla de l'Empèri Inca}} Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]] comandat per [[Francisco Pizarro]] desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de [[1532]], capturèron [[Atahualpa]] a la [[batalha de Cajamarca]]. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de [[Cuzco]]. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre ''[[conquistador]]s'' (partisans de [[Francisco Pizarro|Pizarro]] còntra partisans d'[[Diego de Almagro|Almagro]], [[1536]]-[[1542]]). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich [[Manco Inca II]] poguèt crear lo [[Reiaume de Vilcacamba]] après aver alentit l'invasion a la [[batalha d'Ollantaytambo]] en [[1536]]. Puei, menèt una importanta còntra-ofensiva e assetjèt sensa succès [[Cusco]] durant [[Sètge de Cusco|dètz mes]] ([[1536]]-[[1537]]). Pasmens, [[Reiaume de Vilcacamba|Vilcacamba]]<ref>En despiech dei progrès importants de l'[[arqueologia]] [[Andes|andina]], la localizacion precisa de [[Vilcacamba]] es totjorn desconeguda.</ref> contunièt de secutar leis [[Espanha|Espanhòus]] e demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en [[1572]]. === Lo periòde coloniau e la disparicion de la cultura inca === A respèct d'autrei províncias de l'Empèri Espanhòu, la colonizacion dei territòris incas aguèt mai d'una particularitat en causa de la lònga persisténcia d'un estat inca independent dins la region montanhosa de [[Vilcacamba]]. Ansin, l'introduccion dau sistèma de l'''[[encomienda]]'' se turtèt ai riscs de trèbols e foguèt pas totau. Ansin, una partida de l'[[aristocracia]] inca foguèt mantenguda en plaça per lo poder coloniau e cargada de la collècta dei tributs. Aquò durèt fins a [[1780]] e permetèt la subrevida d'una partida de la cultura de l'elèit inca – que deguèt pasmens abandonar sa religion tradicionala au profiech dau [[catolicisme]]. Dins aquò, en [[1780]], l'introduccion de taxas novèlas entraïnèt la revòuta d'un cap inca de [[Cusco]]. Afiermant èsser un descendent dei sobeirans incas, prenguèt lo nom de [[Tupac Amaru II]]. Aprofichant una insureccion parallèla deis Aimaras<ref>Leis insurgents aimaras assetjèron [[La Paz]] en [[1781]].</ref>, sei fòrças menacèron [[Cusco]] en [[1781]] avans d'èsser finalament batudas per l'arribada d'importants renfòrç espanhòus. Lo bilanç dei combats e de la repression foguèt d'aperaquí {{formatnum:100000}} mòrts e la màger part de l'[[aristocracia]] amerindiana foguèt definitivament anientada. De mai, en causa dei malautiás europèas e dau trabalh fòrçat, la populacion indigèna passèt de mai de 12 milions d'abitants a l'arribada dei ''[[conquistador]]s'' a mens de {{formatnum:500000}} après la desfacha de l'insureccion de [[1780]]-[[1781]]. Aquò entraïnèt donc la disparicion de la màger part de la cultura inca que sei rèstas foguèron absorbits dins la cultura amerindiana modèrna. == Organizacion == === Organizacions politica e religiosa === ==== Organizacion politica ==== L'Empèri Inca èra una [[monarquia]] [[monarquia absoluda|absoluda]] e [[teocracria|teocratica]]. Son sobeiran, que son títol èra « Sapa Inca », n'èra lo cap [[politica|politic]] e [[religion|religiós]]<ref>Tecnicament, lo tèrme « inca » utilizat per designar lo pòble inca es faus. Èra en realitat lo títol de son sobeiran e lo grop etnic dominant de l'Empèri èra format de Quíchoas.</ref>. Lo cap dau [[clergat]], dich « [[Willaq Umu]] », n'èra lo segond personatge. Segon la [[mitologia]] oficiala, lo [[Sapa Inca]] èra l'eiretier dau dieu solar [[Inti]] e èra donc considerat coma lo « fiu dau Soleu ». Aquò li donava lo drech de dirigir son reiaume e de conquistar de territòris novèus. Sa [[capitala]], [[Cusco]], èra considerada coma lo centre de l'[[Univèrs]]. Dins lei fachs, l'Empèri Inca èra organizat segon un sistèma [[federalisme|federala]] amb un govèrn centrau dirigit per lo [[Sapa Inca]] e quatre regions, dichas ''[[suyu]]'', que gropavan la totalitat dau territòri franc dau relarg de la [[capitala]]. Lei ''suyu'' èra plaçats sota la direccion d'un ''apu'', tèrme designant un individú eissit de l'[[aristocracia]] auta e sovent de la dinastia inca ela meteissa<ref>Designava tanben lei [[montanha]]s sacradas.</ref>. [[Cusco]] deviá formar un districte distint dirèctament dirigit per lo [[Sapa Inca]] ò per sa [[dinastia]]. Puei, lei ''suyu'' èra devesits en províncias (''wamani'') que son nombre probable èra de 86<ref>En causa de l'abséncia d'[[escritura]], aqueu nombre es pas segur. Foguèt establit a partir d'estimacions basadas sus lei descubèrtas arqueologicas.</ref>. La [[lei|lèi]] èra pas basada sus un còdi mai sus un ensems de costumas e de tradicions localas que devián èsser respectat per leis autoritats. La [[justícia]] èra assegurada per l'[[Estat]] gràcias ai governadors locaus ò a de foncionaris especiaus dichs inspectors. Leis inspectors pus importants, eissits de la dinastia au poder, èran probablament liures dei convencions localas e podián afiermar dirèctament lo ponch de vista dau sobeiran de l'Empèri. ==== Religion ==== [[File:Cabeza de Viracocha, Museo de América.jpg|thumb|right|Tèsta escultada de [[Viracocha]].]] La [[religion]] inca èra de transmission orala e la màger part dei conoissenças la regardant vènon deis [[escritura|escrichs]] dei ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]]. Son foncionament precís es donc mau conegut mai leis Incas èran [[Politeïsme|politeïstas]]. Coma dins lo rèsta de l'[[America Precolombiana]], sei rites necessitavan de sacrificis umans. Per d'eveniments importants coma la mòrt de [[Huayna Capac]] en [[1527]], plusors miliers de personas, chausidas entre lei domestics, lei captaus de la cort, lei favorits e lei concubinas dau sobeiran, podián èsser executadas. La basa de la religion inca èra probable l'aplicacion d'un culte dei rèires e d'un còdi morau de tres aisses ''« Pas raubar, pas mentir, pas èsser fenhant »'' e un crèire de [[reïncarnacion]]. La [[mòrt]] i èra lo passatge vèrs un paradís ambé de prats emplits de [[flor]]s e de [[montanha]]s blancas. Lo camin vèrs aqueu mond èra fòrça malaisat per l'esperit dau mòrt que deviá seguir una lònga rota ambé l'ajuda d'un can negre capable de lo guidar. Entre lei divinitats pus importantas, se pòu citar : * [[Viracocha]] (ò [[Pachacamac]]) qu'èra lo dieu creator de totei lei causas viventas. * [[Apu Illapu]], dieu de la [[plueja]]. * [[Ayar Cachi]], dieu responsable dei [[tèrratrem]]s. * [[Illapa]], divessa de l'[[ulhauç]] e dei chavanas. * [[Inti]], dieu solar protector de [[Cusco]]. * [[Kiychi]], dieu arc de seda qu'èra invocat per de rites de [[feconditat]]. * [[Mama Killa]], divessa qu'èra la frema d'[[Inti]]. * [[Mama Occlo]], divinitat [[civilizacion|civilizatritz]]. * [[Manco Cápac]], fondator [[legenda]]ri de l'Empèri Inca que foguèt divinizat coma dieu civilizator dau pòble inca. * [[Pachamama]], divessa de la Tèrra e frema de [[Viracocha]]. * [[Quchamama]], divessa de la [[mar]]. * [[Sachamama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire deis aubres ». * [[Yakumama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire de l'aiga ». ==== Organizacion administrativa ==== L'organizacion administrativa de l'Empèri èra fondada sus un sistèma decimau mai son detalh precís es mau conegut. Son cap èra lo [[Sapa Inca]]. Lo ròtle dau [[Willaq Umu]] au sen de la gestion administrativa es desconegut mai èra probablament important. Existiá tanben un personatge important dich « [[Inkaprantin]] », qu'èra benlèu una mena de Premier Ministre, e una institucion dicha « [[Topa Inca Yupanqui]] » (« conseu dau reaiume » en [[occitan]]) format de 16 nobles eissits de la capitala e dei ''suyu''. Dins lei províncias, lei títols portats per lei caps e lei governadors locaus èran fòrça variats. D'efèct, lei pòbles qu'aviá chausit de se sometre ais Incas sensa combatre avián generalament lo drech de gardar una larga partida de seis institucions. Dins aquò, lo sistèma decimau èra generalizat. Per aquò, la populacion èra regularament recensada e leis òmes caps d'un ostau èran organizats per formar un grop de 100 personas dirigit per [[kuraka]]. Aqueleis òmes participavan normalament ensems ai corvadas e podián formar una unitat militara. L'estatut de kuraka èra ereditari. Ai nivèus superiors, i aviá lo ''pichkapachaka kuraka'' (en carga de 500 personas), lo ''waranqa kuraka'' ({{formatnum:1000}}), lo ''pichkawaranqa kuraka'' ({{formatnum:5000}} e lo ''hunu kuraka'' ({{formatnum:10000}}). Lo poder d'aquelei aristocratas èra variable segon lei regions e lei periòdes. De mai, avián generalament de responsabilitats inferioras en mai de son pòste principau. Per exemple, normalament, un ''hunu kuraka'' èra en realitat ''kuraka'' d'un grop d'un centenau de personas e caps de nòu autrei ''kurakas''. ==== Fòrças armadas ==== L'armada inca foguèt la pus poderosa de l'[[America Andina]] avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Sa fòrça èra basada sus un sistèma de [[conscripcion]] eficaç e sus lo ret rotier de l'Empèri que li permetiá de desplaçaments rapides. D'efèct, cada òme deviá participar au mens un còp dins sa vida a una guèrra. De mai, deviá èsser preparat en permanéncia a una demanda de mobilizacion. Conjugat a l'organizacion decimala de la societat inca, aquò permetiá de formar rapidament d'unitats que sei combatents èran fòrça liats entre elei. Puei, lo ret rotier e lei resèrvas alimentàrias permetián d'assegurar l'avitalhament dei tropas en campanha. L'armament èra en revènge relativament limitat e leis Incas melhorèron gaire la tecnologia andina dins aqueu sector. La [[pèira]] e la [[fusta]] demorèron lei materiaus pus utilizats tant per leis armas que per lei proteccions. Lo metau ([[coire]] ò [[bronze]]) èra rar e pauc resistent. Aquò donava ges d'avantatges ais Incas còntra lei pòbles vesins qu'avián de conoissenças tecnologicas similaras. Còntra leis [[Espanha|Espanhòus]], protegits per d'armaduras d'[[acièr|acier]] e dotats d'[[arma de fuòc|armas de fuòc]], aquel armament foguèt ineficaç e expliquèt en partida lei premierei desfachas incas. Lei [[malautiá]]s europèas que decimèron la populacion foguèron pereu un factor important a l'origina de la victòria [[Espanha|espanhòla]]<ref>De mai, en despiech de son nombre feble, lei conquistadors èran de soudats fòrça experimentats e trobèron sovent d'aliats locaus capables de provesir plusors miliers d'òmes per redurre son inferioritat numerica.</ref>. Pasmens, en despiech d'aquela inferioritat tecnologica, lo saber militar deis Incas li permetèt d'infligir plusors desfachas ais Europèus ([[Batalha d'Ollantaytambo|Ollantaytambo]]...) e de resistir fins a [[1572]]. === Organizacion sociala e demografia === ==== Organizacion sociala ==== La ierarquia sociala au sen de l'Empèri Inca èra aquela deis autrei comunautats [[Andes|andinas]]. D'un biais generau, existiá tres classas gropant lei trabalhaires (païsans e artesans), l'aristocracia locala e l'aristocracia auta. La darriera classa èra unicament compausat dau clan inca qu'assegurava totei lei responsabilitats politicas, militaras e religiosas pus importantas de l'Empèri. Lo passatge d'una classa a una autra èra rar. Èra possible per un trabalhaire que se destriava sus lo prat batalhier d'agantar lei rengs de l'aristocracia locala. Dins de cas pus rars, principalament per de rasons politicas, un cap locau podiá èsser integrat a l'aristocracia superiora e obtenir de responsabilitats importantas. Lo grop sociau de basa èra la familha formada per lei parents e seis enfants pas encara maridats. Lo marit s'ocupava generalament dei trabalhs exteriors e la frema de l'entretenença de l'[[ostal|ostau]]. La solidaritat entre lei familhas d'un meteis vilatge èra sovent fòrta e entretengudas per de maridatges. Aqueu darrier aviá luòc entre 20 e 25 ans per leis òmes e 16 a 20 ans per lei fremas. Un pareu novèu podiá alora s'establir dins un ostau novèu. Obteniá alora totei lei drechs e lei deures fixats per la [[lei|lèi]] (ajudas de l'Estat, conscripcion, corvadas...). ==== Demografia e lengas ==== La populacion de l'Empèri Inca es mau coneguda car lei recensaments administratius an disparegut en causa de la conquista<ref>Lo biais de legir lei ''quipus'' a tanben disparegut, çò que limita l'esplecha dei descubèrtas.</ref>. La màger part deis estimacions modèrnas donan un nombre compres entre 6 e 14 milions e de resultats pus largs van de 4 a 37 milions. Lo [[quíchoa]] èra la lenga principala dau poder e, segon certanei fònts, la [[lenga oficiala]] de l'Empèri car èra utilizat per lo grop etnic dominant. Pasmens, i aviá una multitud de parlars au sen dau territòri inca (fins a 700 segon certaneis estimacions) e de lengas, coma l'[[aimara (lenga)|aimara]], gardèron una influéncia importanta. === Organizacion economica === L'Empèri Inca utilizava una economia planificada integrada dins una societat basada sus de relacions de tipe feodalas entre l'[[Estat]] e leis abitants. L'Estat deviá assegurar la seguretat, provesir la norridura durant lei periòdes de [[famina]], s'ocupar de la construccion deis infrastructuras ([[Camins incas|rota]]s, [[aquedücte]]s...) e organizar lei fèstas obligatòrias. En cambi, leis abitants devián d'impòsts sota la forma de bens (recòltas, longor de teissut...) e de temps ([[corvada]]s, [[conscripcion]]...). La [[moneda]] èra primitiva e èra facha de bens qu'èran cambiats per lei marchands. L'[[escritura]] èra pas coneguda deis Incas mai l'administration aviá un mestritge sufisent dei [[matematicas]] per tenir lo còmpte dei diferentei produccions. L'[[agricultura]] èra la basa de l'economia. La tèrra èra devesida d'un biais relativament egau entre lo sobeiran, lo clergat e lei païsans. Lei tenements èran atribuits per lei caps locaus segon de critèris basats sus l'estatut sociau e la talha de la familha. L'auto-sufiséncia deviá èsser assegurada per lei lòts dei païsans. Lei corvadas èran generalament destinadas an assegurar l'esplecha dei tèrras dau Sapa Inca ò dau clergat. Existiá tanben una mena de proprietat privada basada sus de bens reiaus que demoravan au sen d'una meteissa familha. Aqueu sistèma permetiá a de nobles de dirigir dirèctament de parçans e mai de vilas. Per exemple, [[Machu Picchu]] aviá un tal estatut e èra sota la senhoriá de nobles incas situats en fòra dau regime generau. L'agricultura generala èra pas especializada e lei païsans practiva la cultura de noirridura, lo norrigatge e la fabricacion de teissuts. Dins lei regions [[desèrt|deserticas]] ò [[litorau|litoralas]] en revènge, la producion èra pus especializada amb una division entre païsans e pescaires e de relacions comercialas entre aquelei dos ensems. Lo nivèu [[tecnologia|tecnologic]] èra fòrça feble que la màger part deis otís èra facha de [[fusta]] e de [[pèira]]. De mai, la màger part dau trabalh èra manuala. Pasmens, una gròssa diversitat de cultura e de precaucions importantas (formacion de resèrvas alimentàrias per l'[[Estat]]) permetián de defugir lei [[famina]]s. == Cultura e tecnologia == === Arquitectura === {{veire|Arquitectura inca}} L'[[arquitectura]] èra un [[art]] major de la cultura inca. Lei tecnicas utilizadas èran un melhorament dei metòdes inventats per la construccion dei [[pukara]]s qu'èran de fortalesas bastidas entre lei sègles III avC e III apC dins leis [[Andes]] Centralas. Lo principi èra de talhar lei pèiras d'un biais complèx per obtenir montatge quasi perfèct. Per exemple, un blòt podiá èsser talhat sus plusors desenaus de fàcia per obtenir una forma capable de tenir plusors blòts vesins. Aquò permetiá de bastir d'obratges importants sensa utilizacion de mortier. Un autre principi important de l'arquitectura inca èra de donar una basa pus importanta que la cima ai bastiments per melhorar l'estabilitat durant lei [[tèrratrem]]s – frequents dins la region. Aquò entraïnèt la formacion d'una arquitectura monumentala que son exemple pus conegut es la ciutat anciana de [[Machu Picchu]]. Pasmens, d'autrei vestigis de remarca se tròban a [[Saksaywaman]] e a [[Ollantaytambo]]. Mòstran l'existéncia d'importantei [[fortificacion]]s ([[barri]], [[torre]]s...), de palais, de construccions ambé de simetrias multiplas (octogonalas per exemple), de temples massís e de terrassas multiplas. <gallery> CuscoPiedra12angulo.jpg|Blòt de pèira talhat d'un biais complèx per li donar un maximom de ponchs d'estacament ai blòts vesins. File:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|Fotografia de la vila de [[Machu Picchu]]. File:Machupicchu intihuatana.JPG|Temple de [[Machu Picchu]]. File:MachuPicchu Residential (pixinn.net).jpg|Ensems d'[[ostal|ostaus]] de [[Machu Picchu]]. File:Ollantaytambo, Peru.jpg|Terrassas multiplas d'[[Ollantaytambo]]. File:Ollantaytambo Monolithen.jpg|Muralhas dins lei roïnas d'[[Ollantaytambo]]. File:Sacsayhuamán, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 27.JPG|Vestigis dau barri de [[Saksaywaman]]. File:Incan aqueduct at Tipon. Cusco, Peru.jpg|Aqueducte inca dins la region de [[Cusco]]. File:Incatrail in Peru.jpg|Exemple de rota inca. </gallery> === Calendier e matematicas === {{veire|Calendier inca}} Leis Incas avián lo mestritge dei [[calendièr|calendiers]] [[astronomia|astronics]], dei sistèmas de mesura e dau sistèma decimau. Ansin, leis [[astronomia|astronòms]] conoissián l'existéncia deis [[equinòcci]]s, dei [[solstici]]s, dei passatges au zenit e dei cicles de [[Vènus (planeta)|Vènus]]. Aquò li permetèt un [[calendièr|calendier]] lunisolar de 12 mes qu'èra tornat alinhar cada annada sus lo [[solstici d'ivèrn]]. Lei jorns e lei mes avián pas de nom particular e lei concèptes de setmanas ò de sasons èran desconeguts. Per mantenir l'alinhament sus lo solstici ivernenc, leis astronòms incas utilizan dos calendiers en parallèl : un basat sus lei movements dau [[Solelh|Soleu]] e un autre sus aquelei de la [[Luna]]. {{veire|Matematicas incas}} Lei [[matematicas]] incas èran principalament destinats a l'administration que deviá recensar la populacion e la produccion de l'Empèri. Per aquò, un sistèma decimau e un sistèma d'unitats foguèron desvolopats. La màger part deis unitats èra basada sus de grandors umanas, es a dire eissidas dau còrs uman coma lo poce. De multiples permetián d'obtenir d'unitats pus grandas capablas de mesurar lei distàncias au sen dau territòri inca. Sei valors son mau conegudas mai se pòu citar lo ''topo'' que fasiá {{formatnum:6000}} ''thatkiys'' siá 4,0 a 7,7 [[quilomètre]]s. Per enregistrar lei mesuras realizadas, lei foncionaris utilizan de ''quipus'' que son un sistèma de còrdas leugier. Permetiá de realizar de nos que representan diferentei valors. Per exemple, un nos simple representava una unitat e un nos d'uech un centenau. Puei, una mena d'[[abac]] permetiá de legir rapidament lei quipus. Dich ''[[yupana]]'', èra format de pèira talhada per formar de compartiments permetent de realizar un calcul rapide dei nos e lei quatre operacions de basa ([[addicion]], [[sostraccion]], [[multiplicacion]] e [[division]]). <gallery> File:Inca. Quipu.jpg|[[Quipu]] dau sègle XV. File:Yupana 1.png|[[Yupana]]. </gallery> === Terralha, metallurgia e textil === Leis Incas avián lo mestritge dei [[terralha]]s [[pintura|pintadas]] policròmas qu'èran estadas desvolopadas per lei [[civilizacion]]s andinas precedentas. Sei tecnicas li permetián de representar una gròssa diversitat d'animaus, de motius [[geometria|geometrics]] e de scenas de la vida vidanta. Conoissián tanben la metallurgia dei metaus natius ([[aur]], [[argent]], [[coire]]...) e dau [[bronze]]. Dins aquò, leis objèctes de metau semblan èsser estats rars. Aquelei fachs de metaus preciós foguèron largament pilhats per lei ''[[conquistador]]s''. Enfin, lei textils incas portavan generalament de motius geometrics fòrça policròms. <gallery> File:Tupa-inca-tunic.png|Textil inca. File:All-tocapu-sin-BV.png|Textils incas destinats a l'aristocracia auta. </gallery> === Medecina === Leis Incas avián dei conoissenças [[medecina|medicalas]] relativament avançadas a respèct dau nivèu tecnologic generau de sa [[civilizacion]]. En particular, melhorèron divèrsei tecnicas de [[cirurgia]] dau [[crani]]. Ansin, lo taus de subrevida après una operacion consecutiva a una bleçadura grèva a la tèsta passèt probablament de 30% dins lei civilizacions preincas a 80-90% durant lo periòde de l'Empèri. Una particularitat de la societat inca e de sa medecina i èra l'importància de la [[còca]] que sei proprietats èran ben conegudas de totei lei pòbles de la region. Sei fuelhas èran ansin consumadas per de rasons religiosas e medicalas. Per exemple, permetiá d'anestesiar un malaut avans una operacion ò de donar mai d'[[energia]] ai messatgiers qu'èran cargats dei comunicacions lòng dei rotas. == Liames intèrnes == * [[Cusco]]. * [[Lista dei sobeirans incas]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Empèri inca| ]] 6xx3c1zmtre02rqe915q6j3j4vgsrc7 2339423 2339422 2022-08-29T07:27:37Z Toku 7678 wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} [[File:Empèri Inca.png|thumb|Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.]] L''''Empèri Inca''' ò '''Tawantinsuyu''' es un [[estat]] [[America Precolombiana|precolombian]] que sa [[capitala]] èra la vila de [[Cusco]]. Probablament apareguda a la fin dau sègle XII ò au començament dau sègle XIII, durant lo periòde d'instabilitat entraïnat per la disparicion dei [[civilizacion]]s de [[Civilizacion de Tiwanaku|Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]], la dinastia inca venguèt la premiera poissança de la region a partir deis ans 1440-1460. Dirigida per un sobeiran, dich [[Sapa Inca]], qu'èra considerat coma l'eiretier dau dieu solar [[Inti]], comencèt una politica d'expansion militara que menèt a la formacion d'un empèri anant de [[Quito]] au nòrd ai territòris araucans au [[sud]]. En despiech d'un nivèu tecnologic feble (abséncia d'[[escritura]]), aquel estat capitèt de se dotar d'una administracion eficaça gràcias a son mestritge dei [[matematicas]], d'un ret rotier permetent de comunicacions rapidas e d'una armada nombrosa capabla de mobilizar rapidament una partida de la populacion inca. De mai, lo govèrn capitèt d'establir un ensems d'ajudas per organizar la construccion d'[[infrastructura]]s ò de resèrvas alimentàrias per defugir una [[famina]]. A son apogèu, dins lo corrent deis ans 1520, l'Empèri Inca èra poblat per 4 a 37 milions d'abitants. Pasmens, maugrat sa poissança, s'afondrèt rapidament dins lo corrent dau decenni 1530. Premier, foguèt afeblit per una guèrra civila [[sang|saunosa]] ([[1527]]-[[1532]]) e per l'introduccion dei [[malautiá]]s [[Euròpa|europèas]] en [[America del Sud|America dau Sud]]. Puei, foguèt dirèctament atacat per un grop de ''[[conquistador]]s'' menats per [[Francisco Pizarro]]. Mau preparat e susprés per aquela invasion, perdiguèt son cap e la màger part de son territòri, compres sa [[capitala]], en [[1532]]-[[1533]]. Dins aquò, un subrevivent de la dinastia imperiala capitèt de tornar gropar una partida de son pòble per contuniar lo combat. En [[1537]], se retirèt dins lei [[montanha]]s andinas onte fondèt lo [[reiaume de Vilcacamba]] que demorèt [[independéncia|independent]] fins a [[1572]]. == Istòria == === La formacion de l'Empèri Inca === {{veire|Civilizacion de Tiwanaku}} Pobladas vèrs {{formatnum:20000}} avC, leis [[Andes]] Centralas son una region de [[civilizacion]] anciana. Ansin, a partir dau milleni III avC, plusors culturas e [[civilizacion]]s s'i succediguèron. En particular, se pòdon citar lei [[civilizacion de Tiwanaku|civilizacions de Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]]. Centradas sus doas metropòlis [[religion|religiosas]] importantas amb un raionament [[cultura]]u de remarca, èran d'[[Estat]]s centralizats e ierarquizats. [[Tiwanaku]] desvolopèt una [[agricultura]] intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'[[aigatge]] e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei [[clergat|prèires]] de la vila<ref>'''(en)''' Alan L. Kolata, « The Agricultural Foundations of the Tiwanaku State: A View from the Heartland », ''American Antiquity'', vol. 51, n° 4, octòbre de 1986, pp. 748–762.</ref>. Lo desvolopament dau comèrci regionau aguèt tanben un ròtle dins l'expansion de l'influéncia de Tiwanaku<ref>'''(en)''' Anthony P. Andrews, ''First Cities'', St. Remy Press, 1995, pp. 158–160.</ref> Dispareguèt après [[1200]] en causa d'una crisi [[agricultura|agricòla]] entraïnada per un assecament dau [[clima]]. {{veire|Civilizacion de Wari}} [[Wari]] adoptèt un modèl diferent caracterizat per un [[expansionisme]] militar agressiu e la formacion d'un reiaume [[centralisme|centralizat]] (bastidas de rotas, de capitalas províncialas, etc) que prefiguran l'Empèri Inca<ref>'''(en)''' Tiffiny Tung, « Trauma and Violence in the Wari Empire of the Peruvian Andes: Warfare, Raids, and Ritual Fights », ''American Journal of Physical Anthropology'', vol. 133, n° 3, 2007, pp. 941–956.</ref>. Lei regions somesas foguèron tanben [[colonialisme|colonizadas]] e esplechadas au profiech de la [[capitala]] centrala. Pasmens, una crisi [[economia|economica]] e [[agricultura|agricòla]] entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 amb l'abandon de [[Wari]] e la restauracion de l'[[independéncia]] dei [[pòble]]s vencuts<ref>'''(en)''' Kenneth R. Wright, Gordon Francis McEwan e Ruth M. Wright, ''Water Engineering Masterpiece of the Inca Empire'', ASCE, 2006, p. 27.</ref>. {{veire|Cultura chimú}} A partir dau sègle XII, la diversitat [[cultura]]la de la region venguèt fòrça importanta amb l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la [[cultura chimú]] que se formèt dins la meteissa region que l'anciana [[cultura de Moche]]. Formèt un [[Estat]] centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, [[Chanchan]], agantèt {{formatnum:60000}} abitants gràcias a la bastida de rets importants de [[rota]]s, de [[canau]]s e de [[fortificacion]]s. A partir de [[1200]], acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas<ref>'''(en)''' John H. Rowe, « The kingdom of Chimor », ''Aus Acta Americana'', vol. 6, n° 1-2, 1948, p. 27.</ref>. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'Estats aimaras dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu principalament centrat sus lo versant occidentau e Umasuyu estendut sus lo versant orientau. D'autrei reiaumes montanhós se formèron dins lo rèsta dau [[Peró]] actuau. En particular, apareguèt una dinastia locala vèrs [[1200]] dins la vau de [[Cusco]] que foguèt a l'origina de l'Empèri Inca. Fins au sègle XV, l'istòria d'aquela [[dinastia]] es fòrça mau coneguda. D'efèct, en causa de l'abséncia de documents [[escritura|escrichs]], lei [[legenda]]s e lei vestigis [[Arqueologia|arqueologics]] son leis elements principaus a disposicion. Ansin, durant aqueu periòde, la dinastia inca sembla afiermar son poder sus [[Cusco]] e sa vau. Menava tanben d'incursions regularas còntra leis [[estat]]s vesins. === Lo periòde imperiau === La formacion de l'Empèri Inca se debanèt rapidament durant leis ans 1440-1460. D'efèct, au començament dau sègle XV, durant lo rèine de [[Yahuar Huacac]], la dinastia inca capitèt d'impausar son autoritat a totei lei pòbles de la vau de [[Cusco]]. Pasmens, son successor, [[Viracocha Inca]], foguèt durament batut per lei [[Chancas]] e obligat d'abandonar la [[vila]] en [[1438]]. Son fiu [[Yupanqui]] ([[1438]]-[[1471]]) menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la [[victòria de Yahuarpampa]]. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator » en [[occitan]]) e comencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa [[mòrt]], leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo [[Cultura chimú|Reiaume Chimú]]. Son fiu [[Tupac Yupanqui]] ([[1471]]-[[1493]]) contunièt sa [[politica]] e sei fòrças agantèron [[Quito]] e lo nòrd dau [[Chile]] actuau onte se turtèron ais [[Araucans]]. Remplaçat per son fiu [[Huyana Capac]] ([[1493]]-[[1527]]), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de [[Quito]] e ocupèt una partida dau [[litorau]] [[chile]]n sensa capitar de rompre la resisténcia araucana<ref>Leis [[Araucans]] resistèron tanben ais [[Espanha|Espanhòus]] e demorèron independents fins a [[1882]].</ref>. L'[[Empèri Inca]] èra alora l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich [[Sapa Inca]], considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau [[clergat]], ai besonhs deis [[armada]]s e de l'[[Estat]] (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de [[famina]]) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'[[escritura]], l'adminitracion inca conoissiá lei [[matematicas]] e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de [[rota]]s, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers. Per unificar l'Empèri – qu'agantava aperaquí {{formatnum:1800000}} km² en [[1530]] – leis Incas impausèron l'utilizacion dau [[quíchoa]], lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un [[Camins incas|ret de rota]]s<ref>Lo ret rotier inca èra en partida eissit de construccions ancianas, realizadas per leis estats precedents, e d'obratges novèus. A l'arribada deis Espanhòus, agantava {{formatnum:22500}} km.</ref> e d'[[ostalariá]]s permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges. === La conquista espanhòla === {{veire|Guèrra de succession inca}} La conquista espanhòla se debanèt de [[1532]] a [[1571]]<ref>[[Francisco Pizarro]] menèt una premiera expedicion en [[1527]]. Mau preparada, foguèt rebutada per d'indigèns de la [[Colómbia]] actuala – qu'èran benlèu tributaris deis Incas – a la [[batalha de Punta Quemada]].</ref>. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en [[1530]], 1,3 milion en [[1570]]). D'efèct, la [[mòrt]] de [[Huayna Capac]] entraïnèt una [[Guèrra de succession inca|guèrra civila per sa succession]] entre [[Huascar]] ([[1527]]-[[1532]]) e [[Atahualpa]] ([[1532]]-[[1533]]). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la [[capitala]] mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats [[sang|saunós]] de [[Quito]] a [[Cuzco]] li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas. {{veire|Conquista espanhòla de l'Empèri Inca}} Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]] comandat per [[Francisco Pizarro]] desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de [[1532]], capturèron [[Atahualpa]] a la [[batalha de Cajamarca]]. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de [[Cuzco]]. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre ''[[conquistador]]s'' (partisans de [[Francisco Pizarro|Pizarro]] còntra partisans d'[[Diego de Almagro|Almagro]], [[1536]]-[[1542]]). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich [[Manco Inca II]] poguèt crear lo [[Reiaume de Vilcacamba]] après aver alentit l'invasion a la [[batalha d'Ollantaytambo]] en [[1536]]. Puei, menèt una importanta còntra-ofensiva e assetjèt sensa succès [[Cusco]] durant [[Sètge de Cusco|dètz mes]] ([[1536]]-[[1537]]). Pasmens, [[Reiaume de Vilcacamba|Vilcacamba]]<ref>En despiech dei progrès importants de l'[[arqueologia]] [[Andes|andina]], la localizacion precisa de [[Vilcacamba]] es totjorn desconeguda.</ref> contunièt de secutar leis [[Espanha|Espanhòus]] e demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en [[1572]]. === Lo periòde coloniau e la disparicion de la cultura inca === A respèct d'autrei províncias de l'Empèri Espanhòu, la colonizacion dei territòris incas aguèt mai d'una particularitat en causa de la lònga persisténcia d'un estat inca independent dins la region montanhosa de [[Vilcacamba]]. Ansin, l'introduccion dau sistèma de l'''[[encomienda]]'' se turtèt ai riscs de trèbols e foguèt pas totau. Ansin, una partida de l'[[aristocracia]] inca foguèt mantenguda en plaça per lo poder coloniau e cargada de la collècta dei tributs. Aquò durèt fins a [[1780]] e permetèt la subrevida d'una partida de la cultura de l'elèit inca – que deguèt pasmens abandonar sa religion tradicionala au profiech dau [[catolicisme]]. Dins aquò, en [[1780]], l'introduccion de taxas novèlas entraïnèt la revòuta d'un cap inca de [[Cusco]]. Afiermant èsser un descendent dei sobeirans incas, prenguèt lo nom de [[Tupac Amaru II]]. Aprofichant una insureccion parallèla deis Aimaras<ref>Leis insurgents aimaras assetjèron [[La Paz]] en [[1781]].</ref>, sei fòrças menacèron [[Cusco]] en [[1781]] avans d'èsser finalament batudas per l'arribada d'importants renfòrç espanhòus. Lo bilanç dei combats e de la repression foguèt d'aperaquí {{formatnum:100000}} mòrts e la màger part de l'[[aristocracia]] amerindiana foguèt definitivament anientada. De mai, en causa dei malautiás europèas e dau trabalh fòrçat, la populacion indigèna passèt de mai de 12 milions d'abitants a l'arribada dei ''[[conquistador]]s'' a mens de {{formatnum:500000}} après la desfacha de l'insureccion de [[1780]]-[[1781]]. Aquò entraïnèt donc la disparicion de la màger part de la cultura inca que sei rèstas foguèron absorbits dins la cultura amerindiana modèrna. == Organizacion == === Organizacions politica e religiosa === ==== Organizacion politica ==== L'Empèri Inca èra una [[monarquia]] [[monarquia absoluda|absoluda]] e [[teocracria|teocratica]]. Son sobeiran, que son títol èra « Sapa Inca », n'èra lo cap [[politica|politic]] e [[religion|religiós]]<ref>Tecnicament, lo tèrme « inca » utilizat per designar lo pòble inca es faus. Èra en realitat lo títol de son sobeiran e lo grop etnic dominant de l'Empèri èra format de Quíchoas.</ref>. Lo cap dau [[clergat]], dich « [[Willaq Umu]] », n'èra lo segond personatge. Segon la [[mitologia]] oficiala, lo [[Sapa Inca]] èra l'eiretier dau dieu solar [[Inti]] e èra donc considerat coma lo « fiu dau Soleu ». Aquò li donava lo drech de dirigir son reiaume e de conquistar de territòris novèus. Sa [[capitala]], [[Cusco]], èra considerada coma lo centre de l'[[Univèrs]]. Dins lei fachs, l'Empèri Inca èra organizat segon un sistèma [[federalisme|federala]] amb un govèrn centrau dirigit per lo [[Sapa Inca]] e quatre regions, dichas ''[[suyu]]'', que gropavan la totalitat dau territòri franc dau relarg de la [[capitala]]. Lei ''suyu'' èra plaçats sota la direccion d'un ''apu'', tèrme designant un individú eissit de l'[[aristocracia]] auta e sovent de la dinastia inca ela meteissa<ref>Designava tanben lei [[montanha]]s sacradas.</ref>. [[Cusco]] deviá formar un districte distint dirèctament dirigit per lo [[Sapa Inca]] ò per sa [[dinastia]]. Puei, lei ''suyu'' èra devesits en províncias (''wamani'') que son nombre probable èra de 86<ref>En causa de l'abséncia d'[[escritura]], aqueu nombre es pas segur. Foguèt establit a partir d'estimacions basadas sus lei descubèrtas arqueologicas.</ref>. La [[lei|lèi]] èra pas basada sus un còdi mai sus un ensems de costumas e de tradicions localas que devián èsser respectat per leis autoritats. La [[justícia]] èra assegurada per l'[[Estat]] gràcias ai governadors locaus ò a de foncionaris especiaus dichs inspectors. Leis inspectors pus importants, eissits de la dinastia au poder, èran probablament liures dei convencions localas e podián afiermar dirèctament lo ponch de vista dau sobeiran de l'Empèri. ==== Religion ==== [[File:Cabeza de Viracocha, Museo de América.jpg|thumb|right|Tèsta escultada de [[Viracocha]].]] La [[religion]] inca èra de transmission orala e la màger part dei conoissenças la regardant vènon deis [[escritura|escrichs]] dei ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]]. Son foncionament precís es donc mau conegut mai leis Incas èran [[Politeïsme|politeïstas]]. Coma dins lo rèsta de l'[[America Precolombiana]], sei rites necessitavan de sacrificis umans. Per d'eveniments importants coma la mòrt de [[Huayna Capac]] en [[1527]], plusors miliers de personas, chausidas entre lei domestics, lei captaus de la cort, lei favorits e lei concubinas dau sobeiran, podián èsser executadas. La basa de la religion inca èra probable l'aplicacion d'un culte dei rèires e d'un còdi morau de tres aisses ''« Pas raubar, pas mentir, pas èsser fenhant »'' e un crèire de [[reïncarnacion]]. La [[mòrt]] i èra lo passatge vèrs un paradís ambé de prats emplits de [[flor]]s e de [[montanha]]s blancas. Lo camin vèrs aqueu mond èra fòrça malaisat per l'esperit dau mòrt que deviá seguir una lònga rota ambé l'ajuda d'un can negre capable de lo guidar. Entre lei divinitats pus importantas, se pòu citar : * [[Viracocha]] (ò [[Pachacamac]]) qu'èra lo dieu creator de totei lei causas viventas. * [[Apu Illapu]], dieu de la [[plueja]]. * [[Ayar Cachi]], dieu responsable dei [[tèrratrem]]s. * [[Illapa]], divessa de l'[[ulhauç]] e dei chavanas. * [[Inti]], dieu solar protector de [[Cusco]]. * [[Kiychi]], dieu arc de seda qu'èra invocat per de rites de [[feconditat]]. * [[Mama Killa]], divessa qu'èra la frema d'[[Inti]]. * [[Mama Occlo]], divinitat [[civilizacion|civilizatritz]]. * [[Manco Cápac]], fondator [[legenda]]ri de l'Empèri Inca que foguèt divinizat coma dieu civilizator dau pòble inca. * [[Pachamama]], divessa de la Tèrra e frema de [[Viracocha]]. * [[Quchamama]], divessa de la [[mar]]. * [[Sachamama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire deis aubres ». * [[Yakumama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire de l'aiga ». ==== Organizacion administrativa ==== L'organizacion administrativa de l'Empèri èra fondada sus un sistèma decimau mai son detalh precís es mau conegut. Son cap èra lo [[Sapa Inca]]. Lo ròtle dau [[Willaq Umu]] au sen de la gestion administrativa es desconegut mai èra probablament important. Existiá tanben un personatge important dich « [[Inkaprantin]] », qu'èra benlèu una mena de Premier Ministre, e una institucion dicha « [[Topa Inca Yupanqui]] » (« conseu dau reaiume » en [[occitan]]) format de 16 nobles eissits de la capitala e dei ''suyu''. Dins lei províncias, lei títols portats per lei caps e lei governadors locaus èran fòrça variats. D'efèct, lei pòbles qu'aviá chausit de se sometre ais Incas sensa combatre avián generalament lo drech de gardar una larga partida de seis institucions. Dins aquò, lo sistèma decimau èra generalizat. Per aquò, la populacion èra regularament recensada e leis òmes caps d'un ostau èran organizats per formar un grop de 100 personas dirigit per [[kuraka]]. Aqueleis òmes participavan normalament ensems ai corvadas e podián formar una unitat militara. L'estatut de kuraka èra ereditari. Ai nivèus superiors, i aviá lo ''pichkapachaka kuraka'' (en carga de 500 personas), lo ''waranqa kuraka'' ({{formatnum:1000}}), lo ''pichkawaranqa kuraka'' ({{formatnum:5000}} e lo ''hunu kuraka'' ({{formatnum:10000}}). Lo poder d'aquelei aristocratas èra variable segon lei regions e lei periòdes. De mai, avián generalament de responsabilitats inferioras en mai de son pòste principau. Per exemple, normalament, un ''hunu kuraka'' èra en realitat ''kuraka'' d'un grop d'un centenau de personas e caps de nòu autrei ''kurakas''. ==== Fòrças armadas ==== L'armada inca foguèt la pus poderosa de l'[[America Andina]] avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Sa fòrça èra basada sus un sistèma de [[conscripcion]] eficaç e sus lo ret rotier de l'Empèri que li permetiá de desplaçaments rapides. D'efèct, cada òme deviá participar au mens un còp dins sa vida a una guèrra. De mai, deviá èsser preparat en permanéncia a una demanda de mobilizacion. Conjugat a l'organizacion decimala de la societat inca, aquò permetiá de formar rapidament d'unitats que sei combatents èran fòrça liats entre elei. Puei, lo ret rotier e lei resèrvas alimentàrias permetián d'assegurar l'avitalhament dei tropas en campanha. L'armament èra en revènge relativament limitat e leis Incas melhorèron gaire la tecnologia andina dins aqueu sector. La [[pèira]] e la [[fusta]] demorèron lei materiaus pus utilizats tant per leis armas que per lei proteccions. Lo metau ([[coire]] ò [[bronze]]) èra rar e pauc resistent. Aquò donava ges d'avantatges ais Incas còntra lei pòbles vesins qu'avián de conoissenças tecnologicas similaras. Còntra leis [[Espanha|Espanhòus]], protegits per d'armaduras d'[[acièr|acier]] e dotats d'[[arma de fuòc|armas de fuòc]], aquel armament foguèt ineficaç e expliquèt en partida lei premierei desfachas incas. Lei [[malautiá]]s europèas que decimèron la populacion foguèron pereu un factor important a l'origina de la victòria [[Espanha|espanhòla]]<ref>De mai, en despiech de son nombre feble, lei conquistadors èran de soudats fòrça experimentats e trobèron sovent d'aliats locaus capables de provesir plusors miliers d'òmes per redurre son inferioritat numerica.</ref>. Pasmens, en despiech d'aquela inferioritat tecnologica, lo saber militar deis Incas li permetèt d'infligir plusors desfachas ais Europèus ([[Batalha d'Ollantaytambo|Ollantaytambo]]...) e de resistir fins a [[1572]]. === Organizacion sociala e demografia === ==== Organizacion sociala ==== La ierarquia sociala au sen de l'Empèri Inca èra aquela deis autrei comunautats [[Andes|andinas]]. D'un biais generau, existiá tres classas gropant lei trabalhaires (païsans e artesans), l'aristocracia locala e l'aristocracia auta. La darriera classa èra unicament compausat dau clan inca qu'assegurava totei lei responsabilitats politicas, militaras e religiosas pus importantas de l'Empèri. Lo passatge d'una classa a una autra èra rar. Èra possible per un trabalhaire que se destriava sus lo prat batalhier d'agantar lei rengs de l'aristocracia locala. Dins de cas pus rars, principalament per de rasons politicas, un cap locau podiá èsser integrat a l'aristocracia superiora e obtenir de responsabilitats importantas. Lo grop sociau de basa èra la familha formada per lei parents e seis enfants pas encara maridats. Lo marit s'ocupava generalament dei trabalhs exteriors e la frema de l'entretenença de l'[[ostal|ostau]]. La solidaritat entre lei familhas d'un meteis vilatge èra sovent fòrta e entretengudas per de maridatges. Aqueu darrier aviá luòc entre 20 e 25 ans per leis òmes e 16 a 20 ans per lei fremas. Un pareu novèu podiá alora s'establir dins un ostau novèu. Obteniá alora totei lei drechs e lei deures fixats per la [[lei|lèi]] (ajudas de l'Estat, conscripcion, corvadas...). ==== Demografia e lengas ==== La populacion de l'Empèri Inca es mau coneguda car lei recensaments administratius an disparegut en causa de la conquista<ref>Lo biais de legir lei ''quipus'' a tanben disparegut, çò que limita l'esplecha dei descubèrtas.</ref>. La màger part deis estimacions modèrnas donan un nombre compres entre 6 e 14 milions e de resultats pus largs van de 4 a 37 milions. Lo [[quíchoa]] èra la lenga principala dau poder e, segon certanei fònts, la [[lenga oficiala]] de l'Empèri car èra utilizat per lo grop etnic dominant. Pasmens, i aviá una multitud de parlars au sen dau territòri inca (fins a 700 segon certaneis estimacions) e de lengas, coma l'[[aimara (lenga)|aimara]], gardèron una influéncia importanta. === Organizacion economica === L'Empèri Inca utilizava una economia planificada integrada dins una societat basada sus de relacions de tipe feodalas entre l'[[Estat]] e leis abitants. L'Estat deviá assegurar la seguretat, provesir la norridura durant lei periòdes de [[famina]], s'ocupar de la construccion deis infrastructuras ([[Camins incas|rota]]s, [[aquedücte]]s...) e organizar lei fèstas obligatòrias. En cambi, leis abitants devián d'impòsts sota la forma de bens (recòltas, longor de teissut...) e de temps ([[corvada]]s, [[conscripcion]]...). La [[moneda]] èra primitiva e èra facha de bens qu'èran cambiats per lei marchands. L'[[escritura]] èra pas coneguda deis Incas mai l'administration aviá un mestritge sufisent dei [[matematicas]] per tenir lo còmpte dei diferentei produccions. L'[[agricultura]] èra la basa de l'economia. La tèrra èra devesida d'un biais relativament egau entre lo sobeiran, lo clergat e lei païsans. Lei tenements èran atribuits per lei caps locaus segon de critèris basats sus l'estatut sociau e la talha de la familha. L'auto-sufiséncia deviá èsser assegurada per lei lòts dei païsans. Lei corvadas èran generalament destinadas an assegurar l'esplecha dei tèrras dau Sapa Inca ò dau clergat. Existiá tanben una mena de proprietat privada basada sus de bens reiaus que demoravan au sen d'una meteissa familha. Aqueu sistèma permetiá a de nobles de dirigir dirèctament de parçans e mai de vilas. Per exemple, [[Machu Picchu]] aviá un tal estatut e èra sota la senhoriá de nobles incas situats en fòra dau regime generau. L'agricultura generala èra pas especializada e lei païsans practiva la cultura de noirridura, lo norrigatge e la fabricacion de teissuts. Dins lei regions [[desèrt|deserticas]] ò [[litorau|litoralas]] en revènge, la producion èra pus especializada amb una division entre païsans e pescaires e de relacions comercialas entre aquelei dos ensems. Lo nivèu [[tecnologia|tecnologic]] èra fòrça feble que la màger part deis otís èra facha de [[fusta]] e de [[pèira]]. De mai, la màger part dau trabalh èra manuala. Pasmens, una gròssa diversitat de cultura e de precaucions importantas (formacion de resèrvas alimentàrias per l'[[Estat]]) permetián de defugir lei [[famina]]s. == Cultura e tecnologia == === Arquitectura === {{veire|Arquitectura inca}} L'[[arquitectura]] èra un [[art]] major de la cultura inca. Lei tecnicas utilizadas èran un melhorament dei metòdes inventats per la construccion dei [[pukara]]s qu'èran de fortalesas bastidas entre lei sègles III avC e III apC dins leis [[Andes]] Centralas. Lo principi èra de talhar lei pèiras d'un biais complèx per obtenir montatge quasi perfèct. Per exemple, un blòt podiá èsser talhat sus plusors desenaus de fàcia per obtenir una forma capable de tenir plusors blòts vesins. Aquò permetiá de bastir d'obratges importants sensa utilizacion de mortier. Un autre principi important de l'arquitectura inca èra de donar una basa pus importanta que la cima ai bastiments per melhorar l'estabilitat durant lei [[tèrratrem]]s – frequents dins la region. Aquò entraïnèt la formacion d'una arquitectura monumentala que son exemple pus conegut es la ciutat anciana de [[Machu Picchu]]. Pasmens, d'autrei vestigis de remarca se tròban a [[Saksaywaman]] e a [[Ollantaytambo]]. Mòstran l'existéncia d'importantei [[fortificacion]]s ([[barri]], [[torre]]s...), de palais, de construccions ambé de simetrias multiplas (octogonalas per exemple), de temples massís e de terrassas multiplas. <gallery> CuscoPiedra12angulo.jpg|Blòt de pèira talhat d'un biais complèx per li donar un maximom de ponchs d'estacament ai blòts vesins. File:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|Fotografia de la vila de [[Machu Picchu]]. File:Machupicchu intihuatana.JPG|Temple de [[Machu Picchu]]. File:MachuPicchu Residential (pixinn.net).jpg|Ensems d'[[ostal|ostaus]] de [[Machu Picchu]]. File:Ollantaytambo, Peru.jpg|Terrassas multiplas d'[[Ollantaytambo]]. File:Ollantaytambo Monolithen.jpg|Muralhas dins lei roïnas d'[[Ollantaytambo]]. File:Sacsayhuamán, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 27.JPG|Vestigis dau barri de [[Saksaywaman]]. File:Incan aqueduct at Tipon. Cusco, Peru.jpg|Aqueducte inca dins la region de [[Cusco]]. File:Incatrail in Peru.jpg|Exemple de rota inca. </gallery> === Calendier e matematicas === {{veire|Calendier inca}} Leis Incas avián lo mestritge dei [[calendièr|calendiers]] [[astronomia|astronics]], dei sistèmas de mesura e dau sistèma decimau. Ansin, leis [[astronomia|astronòms]] conoissián l'existéncia deis [[equinòcci]]s, dei [[solstici]]s, dei passatges au zenit e dei cicles de [[Vènus (planeta)|Vènus]]. Aquò li permetèt un [[calendièr|calendier]] lunisolar de 12 mes qu'èra tornat alinhar cada annada sus lo [[solstici d'ivèrn]]. Lei jorns e lei mes avián pas de nom particular e lei concèptes de setmanas ò de sasons èran desconeguts. Per mantenir l'alinhament sus lo solstici ivernenc, leis astronòms incas utilizan dos calendiers en parallèl : un basat sus lei movements dau [[Solelh|Soleu]] e un autre sus aquelei de la [[Luna]]. {{veire|Matematicas incas}} Lei [[matematicas]] incas èran principalament destinats a l'administration que deviá recensar la populacion e la produccion de l'Empèri. Per aquò, un sistèma decimau e un sistèma d'unitats foguèron desvolopats. La màger part deis unitats èra basada sus de grandors umanas, es a dire eissidas dau còrs uman coma lo poce. De multiples permetián d'obtenir d'unitats pus grandas capablas de mesurar lei distàncias au sen dau territòri inca. Sei valors son mau conegudas mai se pòu citar lo ''topo'' que fasiá {{formatnum:6000}} ''thatkiys'' siá 4,0 a 7,7 [[quilomètre]]s. Per enregistrar lei mesuras realizadas, lei foncionaris utilizan de ''quipus'' que son un sistèma de còrdas leugier. Permetiá de realizar de nos que representan diferentei valors. Per exemple, un nos simple representava una unitat e un nos d'uech un centenau. Puei, una mena d'[[abac]] permetiá de legir rapidament lei quipus. Dich ''[[yupana]]'', èra format de pèira talhada per formar de compartiments permetent de realizar un calcul rapide dei nos e lei quatre operacions de basa ([[addicion]], [[sostraccion]], [[multiplicacion]] e [[division]]). <gallery> File:Inca. Quipu.jpg|[[Quipu]] dau sègle XV. File:Yupana 1.png|[[Yupana]]. </gallery> === Terralha, metallurgia e textil === Leis Incas avián lo mestritge dei [[terralha]]s [[pintura|pintadas]] policròmas qu'èran estadas desvolopadas per lei [[civilizacion]]s andinas precedentas. Sei tecnicas li permetián de representar una gròssa diversitat d'animaus, de motius [[geometria|geometrics]] e de scenas de la vida vidanta. Conoissián tanben la metallurgia dei metaus natius ([[aur]], [[argent]], [[coire]]...) e dau [[bronze]]. Dins aquò, leis objèctes de metau semblan èsser estats rars. Aquelei fachs de metaus preciós foguèron largament pilhats per lei ''[[conquistador]]s''. Enfin, lei textils incas portavan generalament de motius geometrics fòrça policròms. <gallery> File:Tupa-inca-tunic.png|Textil inca. File:All-tocapu-sin-BV.png|Textils incas destinats a l'aristocracia auta. </gallery> === Medecina === Leis Incas avián dei conoissenças [[medecina|medicalas]] relativament avançadas a respèct dau nivèu tecnologic generau de sa [[civilizacion]]. En particular, melhorèron divèrsei tecnicas de [[cirurgia]] dau [[crani]]. Ansin, lo taus de subrevida après una operacion consecutiva a una bleçadura grèva a la tèsta passèt probablament de 30% dins lei civilizacions preincas a 80-90% durant lo periòde de l'Empèri. Una particularitat de la societat inca e de sa medecina i èra l'importància de la [[còca]] que sei proprietats èran ben conegudas de totei lei pòbles de la region. Sei fuelhas èran ansin consumadas per de rasons religiosas e medicalas. Per exemple, permetiá d'anestesiar un malaut avans una operacion ò de donar mai d'[[energia]] ai messatgiers qu'èran cargats dei comunicacions lòng dei rotas. == Liames intèrnes == * [[Cusco]]. * [[Lista dei sobeirans incas]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Empèri inca| ]] oh04aprjtobpou8vllwd2v0x3h3dt0w 2339424 2339423 2022-08-29T07:28:32Z Toku 7678 /* La formacion de l'Empèri Inca */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} [[File:Empèri Inca.png|thumb|Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.]] L''''Empèri Inca''' ò '''Tawantinsuyu''' es un [[estat]] [[America Precolombiana|precolombian]] que sa [[capitala]] èra la vila de [[Cusco]]. Probablament apareguda a la fin dau sègle XII ò au començament dau sègle XIII, durant lo periòde d'instabilitat entraïnat per la disparicion dei [[civilizacion]]s de [[Civilizacion de Tiwanaku|Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]], la dinastia inca venguèt la premiera poissança de la region a partir deis ans 1440-1460. Dirigida per un sobeiran, dich [[Sapa Inca]], qu'èra considerat coma l'eiretier dau dieu solar [[Inti]], comencèt una politica d'expansion militara que menèt a la formacion d'un empèri anant de [[Quito]] au nòrd ai territòris araucans au [[sud]]. En despiech d'un nivèu tecnologic feble (abséncia d'[[escritura]]), aquel estat capitèt de se dotar d'una administracion eficaça gràcias a son mestritge dei [[matematicas]], d'un ret rotier permetent de comunicacions rapidas e d'una armada nombrosa capabla de mobilizar rapidament una partida de la populacion inca. De mai, lo govèrn capitèt d'establir un ensems d'ajudas per organizar la construccion d'[[infrastructura]]s ò de resèrvas alimentàrias per defugir una [[famina]]. A son apogèu, dins lo corrent deis ans 1520, l'Empèri Inca èra poblat per 4 a 37 milions d'abitants. Pasmens, maugrat sa poissança, s'afondrèt rapidament dins lo corrent dau decenni 1530. Premier, foguèt afeblit per una guèrra civila [[sang|saunosa]] ([[1527]]-[[1532]]) e per l'introduccion dei [[malautiá]]s [[Euròpa|europèas]] en [[America del Sud|America dau Sud]]. Puei, foguèt dirèctament atacat per un grop de ''[[conquistador]]s'' menats per [[Francisco Pizarro]]. Mau preparat e susprés per aquela invasion, perdiguèt son cap e la màger part de son territòri, compres sa [[capitala]], en [[1532]]-[[1533]]. Dins aquò, un subrevivent de la dinastia imperiala capitèt de tornar gropar una partida de son pòble per contuniar lo combat. En [[1537]], se retirèt dins lei [[montanha]]s andinas onte fondèt lo [[reiaume de Vilcacamba]] que demorèt [[independéncia|independent]] fins a [[1572]]. == Istòria == === La formacion de l'Empèri Inca === {{veire|Civilizacion de Tiwanaku}} Pobladas vèrs {{formatnum:20000}} avC, leis [[Andes]] Centralas son una region de [[civilizacion]] anciana. Ansin, a partir dau milleni III avC, plusors culturas e [[civilizacion]]s s'i succediguèron. En particular, se pòdon citar lei [[civilizacion de Tiwanaku|civilizacions de Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]]. Centradas sus doas metropòlis [[religion|religiosas]] importantas amb un raionament [[cultura]]u de remarca, èran d'[[Estat]]s centralizats e ierarquizats. [[Tiwanaku]] desvolopèt una [[agricultura]] intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'[[aigatge]] e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei [[clergat|prèires]] de la vila<ref>'''(en)''' Alan L. Kolata, « The Agricultural Foundations of the Tiwanaku State: A View from the Heartland », ''American Antiquity'', vol. 51, n° 4, octòbre de 1986, pp. 748–762.</ref>. Lo desvolopament dau comèrci regionau aguèt tanben un ròtle dins l'expansion de l'influéncia de Tiwanaku<ref>'''(en)''' Anthony P. Andrews, ''First Cities'', St. Remy Press, 1995, pp. 158–160.</ref> Dispareguèt après [[1200]] en causa d'una crisi [[agricultura|agricòla]] entraïnada per un assecament dau [[clima]]. {{veire|Civilizacion de Wari}} [[Wari]] adoptèt un modèl diferent caracterizat per un [[expansionisme]] militar agressiu e la formacion d'un reiaume [[centralisme|centralizat]] (bastidas de rotas, de capitalas províncialas, etc) que prefiguran l'Empèri Inca<ref>'''(en)''' Tiffiny Tung, « Trauma and Violence in the Wari Empire of the Peruvian Andes: Warfare, Raids, and Ritual Fights », ''American Journal of Physical Anthropology'', vol. 133, n° 3, 2007, pp. 941–956.</ref>. Lei regions somesas foguèron tanben [[colonialisme|colonizadas]] e esplechadas au profiech de la [[capitala]] centrala. Pasmens, una crisi [[economia|economica]] e [[agricultura|agricòla]] entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 amb l'abandon de [[Wari]] e la restauracion de l'[[independéncia]] dei [[pòble]]s vencuts<ref>'''(en)''' Kenneth R. Wright, Gordon Francis McEwan e Ruth M. Wright, ''Water Engineering Masterpiece of the Inca Empire'', ASCE, 2006, p. 27.</ref>. {{veire|Cultura chimú}} A partir dau sègle XII, la diversitat [[cultura]]la de la region venguèt fòrça importanta amb l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la [[cultura chimú]] que se formèt dins la meteissa region que l'anciana [[cultura de Moche]]. Formèt un [[Estat]] centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, [[Chanchan]], agantèt {{formatnum:60000}} abitants gràcias a la bastida de rets importants de [[rota]]s, de [[canau]]s e de [[fortificacion]]s. A partir de [[1200]], acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas<ref>'''(en)''' John H. Rowe, « The kingdom of Chimor », ''Aus Acta Americana'', vol. 6, n° 1-2, 1948, p. 27.</ref>. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'Estats aimaras dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu, principalament centrat sus lo versant occidentau, e Umasuyu, estendut sus lo versant orientau. D'autrei reiaumes montanhós se formèron dins lo rèsta dau [[Peró]] actuau. En particular, apareguèt una dinastia locala vèrs [[1200]] dins la vau de [[Cusco]] que foguèt a l'origina de l'Empèri Inca. Fins au sègle XV, l'istòria d'aquela [[dinastia]] es fòrça mau coneguda. D'efèct, en causa de l'abséncia de documents [[escritura|escrichs]], lei [[legenda]]s e lei vestigis [[Arqueologia|arqueologics]] son leis elements principaus a disposicion. Ansin, durant aqueu periòde, la dinastia inca sembla afiermar son poder sus [[Cusco]] e sa vau. Menava tanben d'incursions regularas còntra leis [[estat]]s vesins. === Lo periòde imperiau === La formacion de l'Empèri Inca se debanèt rapidament durant leis ans 1440-1460. D'efèct, au començament dau sègle XV, durant lo rèine de [[Yahuar Huacac]], la dinastia inca capitèt d'impausar son autoritat a totei lei pòbles de la vau de [[Cusco]]. Pasmens, son successor, [[Viracocha Inca]], foguèt durament batut per lei [[Chancas]] e obligat d'abandonar la [[vila]] en [[1438]]. Son fiu [[Yupanqui]] ([[1438]]-[[1471]]) menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la [[victòria de Yahuarpampa]]. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator » en [[occitan]]) e comencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa [[mòrt]], leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo [[Cultura chimú|Reiaume Chimú]]. Son fiu [[Tupac Yupanqui]] ([[1471]]-[[1493]]) contunièt sa [[politica]] e sei fòrças agantèron [[Quito]] e lo nòrd dau [[Chile]] actuau onte se turtèron ais [[Araucans]]. Remplaçat per son fiu [[Huyana Capac]] ([[1493]]-[[1527]]), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de [[Quito]] e ocupèt una partida dau [[litorau]] [[chile]]n sensa capitar de rompre la resisténcia araucana<ref>Leis [[Araucans]] resistèron tanben ais [[Espanha|Espanhòus]] e demorèron independents fins a [[1882]].</ref>. L'[[Empèri Inca]] èra alora l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich [[Sapa Inca]], considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau [[clergat]], ai besonhs deis [[armada]]s e de l'[[Estat]] (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de [[famina]]) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'[[escritura]], l'adminitracion inca conoissiá lei [[matematicas]] e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de [[rota]]s, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers. Per unificar l'Empèri – qu'agantava aperaquí {{formatnum:1800000}} km² en [[1530]] – leis Incas impausèron l'utilizacion dau [[quíchoa]], lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un [[Camins incas|ret de rota]]s<ref>Lo ret rotier inca èra en partida eissit de construccions ancianas, realizadas per leis estats precedents, e d'obratges novèus. A l'arribada deis Espanhòus, agantava {{formatnum:22500}} km.</ref> e d'[[ostalariá]]s permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges. === La conquista espanhòla === {{veire|Guèrra de succession inca}} La conquista espanhòla se debanèt de [[1532]] a [[1571]]<ref>[[Francisco Pizarro]] menèt una premiera expedicion en [[1527]]. Mau preparada, foguèt rebutada per d'indigèns de la [[Colómbia]] actuala – qu'èran benlèu tributaris deis Incas – a la [[batalha de Punta Quemada]].</ref>. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en [[1530]], 1,3 milion en [[1570]]). D'efèct, la [[mòrt]] de [[Huayna Capac]] entraïnèt una [[Guèrra de succession inca|guèrra civila per sa succession]] entre [[Huascar]] ([[1527]]-[[1532]]) e [[Atahualpa]] ([[1532]]-[[1533]]). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la [[capitala]] mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats [[sang|saunós]] de [[Quito]] a [[Cuzco]] li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas. {{veire|Conquista espanhòla de l'Empèri Inca}} Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]] comandat per [[Francisco Pizarro]] desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de [[1532]], capturèron [[Atahualpa]] a la [[batalha de Cajamarca]]. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de [[Cuzco]]. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre ''[[conquistador]]s'' (partisans de [[Francisco Pizarro|Pizarro]] còntra partisans d'[[Diego de Almagro|Almagro]], [[1536]]-[[1542]]). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich [[Manco Inca II]] poguèt crear lo [[Reiaume de Vilcacamba]] après aver alentit l'invasion a la [[batalha d'Ollantaytambo]] en [[1536]]. Puei, menèt una importanta còntra-ofensiva e assetjèt sensa succès [[Cusco]] durant [[Sètge de Cusco|dètz mes]] ([[1536]]-[[1537]]). Pasmens, [[Reiaume de Vilcacamba|Vilcacamba]]<ref>En despiech dei progrès importants de l'[[arqueologia]] [[Andes|andina]], la localizacion precisa de [[Vilcacamba]] es totjorn desconeguda.</ref> contunièt de secutar leis [[Espanha|Espanhòus]] e demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en [[1572]]. === Lo periòde coloniau e la disparicion de la cultura inca === A respèct d'autrei províncias de l'Empèri Espanhòu, la colonizacion dei territòris incas aguèt mai d'una particularitat en causa de la lònga persisténcia d'un estat inca independent dins la region montanhosa de [[Vilcacamba]]. Ansin, l'introduccion dau sistèma de l'''[[encomienda]]'' se turtèt ai riscs de trèbols e foguèt pas totau. Ansin, una partida de l'[[aristocracia]] inca foguèt mantenguda en plaça per lo poder coloniau e cargada de la collècta dei tributs. Aquò durèt fins a [[1780]] e permetèt la subrevida d'una partida de la cultura de l'elèit inca – que deguèt pasmens abandonar sa religion tradicionala au profiech dau [[catolicisme]]. Dins aquò, en [[1780]], l'introduccion de taxas novèlas entraïnèt la revòuta d'un cap inca de [[Cusco]]. Afiermant èsser un descendent dei sobeirans incas, prenguèt lo nom de [[Tupac Amaru II]]. Aprofichant una insureccion parallèla deis Aimaras<ref>Leis insurgents aimaras assetjèron [[La Paz]] en [[1781]].</ref>, sei fòrças menacèron [[Cusco]] en [[1781]] avans d'èsser finalament batudas per l'arribada d'importants renfòrç espanhòus. Lo bilanç dei combats e de la repression foguèt d'aperaquí {{formatnum:100000}} mòrts e la màger part de l'[[aristocracia]] amerindiana foguèt definitivament anientada. De mai, en causa dei malautiás europèas e dau trabalh fòrçat, la populacion indigèna passèt de mai de 12 milions d'abitants a l'arribada dei ''[[conquistador]]s'' a mens de {{formatnum:500000}} après la desfacha de l'insureccion de [[1780]]-[[1781]]. Aquò entraïnèt donc la disparicion de la màger part de la cultura inca que sei rèstas foguèron absorbits dins la cultura amerindiana modèrna. == Organizacion == === Organizacions politica e religiosa === ==== Organizacion politica ==== L'Empèri Inca èra una [[monarquia]] [[monarquia absoluda|absoluda]] e [[teocracria|teocratica]]. Son sobeiran, que son títol èra « Sapa Inca », n'èra lo cap [[politica|politic]] e [[religion|religiós]]<ref>Tecnicament, lo tèrme « inca » utilizat per designar lo pòble inca es faus. Èra en realitat lo títol de son sobeiran e lo grop etnic dominant de l'Empèri èra format de Quíchoas.</ref>. Lo cap dau [[clergat]], dich « [[Willaq Umu]] », n'èra lo segond personatge. Segon la [[mitologia]] oficiala, lo [[Sapa Inca]] èra l'eiretier dau dieu solar [[Inti]] e èra donc considerat coma lo « fiu dau Soleu ». Aquò li donava lo drech de dirigir son reiaume e de conquistar de territòris novèus. Sa [[capitala]], [[Cusco]], èra considerada coma lo centre de l'[[Univèrs]]. Dins lei fachs, l'Empèri Inca èra organizat segon un sistèma [[federalisme|federala]] amb un govèrn centrau dirigit per lo [[Sapa Inca]] e quatre regions, dichas ''[[suyu]]'', que gropavan la totalitat dau territòri franc dau relarg de la [[capitala]]. Lei ''suyu'' èra plaçats sota la direccion d'un ''apu'', tèrme designant un individú eissit de l'[[aristocracia]] auta e sovent de la dinastia inca ela meteissa<ref>Designava tanben lei [[montanha]]s sacradas.</ref>. [[Cusco]] deviá formar un districte distint dirèctament dirigit per lo [[Sapa Inca]] ò per sa [[dinastia]]. Puei, lei ''suyu'' èra devesits en províncias (''wamani'') que son nombre probable èra de 86<ref>En causa de l'abséncia d'[[escritura]], aqueu nombre es pas segur. Foguèt establit a partir d'estimacions basadas sus lei descubèrtas arqueologicas.</ref>. La [[lei|lèi]] èra pas basada sus un còdi mai sus un ensems de costumas e de tradicions localas que devián èsser respectat per leis autoritats. La [[justícia]] èra assegurada per l'[[Estat]] gràcias ai governadors locaus ò a de foncionaris especiaus dichs inspectors. Leis inspectors pus importants, eissits de la dinastia au poder, èran probablament liures dei convencions localas e podián afiermar dirèctament lo ponch de vista dau sobeiran de l'Empèri. ==== Religion ==== [[File:Cabeza de Viracocha, Museo de América.jpg|thumb|right|Tèsta escultada de [[Viracocha]].]] La [[religion]] inca èra de transmission orala e la màger part dei conoissenças la regardant vènon deis [[escritura|escrichs]] dei ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]]. Son foncionament precís es donc mau conegut mai leis Incas èran [[Politeïsme|politeïstas]]. Coma dins lo rèsta de l'[[America Precolombiana]], sei rites necessitavan de sacrificis umans. Per d'eveniments importants coma la mòrt de [[Huayna Capac]] en [[1527]], plusors miliers de personas, chausidas entre lei domestics, lei captaus de la cort, lei favorits e lei concubinas dau sobeiran, podián èsser executadas. La basa de la religion inca èra probable l'aplicacion d'un culte dei rèires e d'un còdi morau de tres aisses ''« Pas raubar, pas mentir, pas èsser fenhant »'' e un crèire de [[reïncarnacion]]. La [[mòrt]] i èra lo passatge vèrs un paradís ambé de prats emplits de [[flor]]s e de [[montanha]]s blancas. Lo camin vèrs aqueu mond èra fòrça malaisat per l'esperit dau mòrt que deviá seguir una lònga rota ambé l'ajuda d'un can negre capable de lo guidar. Entre lei divinitats pus importantas, se pòu citar : * [[Viracocha]] (ò [[Pachacamac]]) qu'èra lo dieu creator de totei lei causas viventas. * [[Apu Illapu]], dieu de la [[plueja]]. * [[Ayar Cachi]], dieu responsable dei [[tèrratrem]]s. * [[Illapa]], divessa de l'[[ulhauç]] e dei chavanas. * [[Inti]], dieu solar protector de [[Cusco]]. * [[Kiychi]], dieu arc de seda qu'èra invocat per de rites de [[feconditat]]. * [[Mama Killa]], divessa qu'èra la frema d'[[Inti]]. * [[Mama Occlo]], divinitat [[civilizacion|civilizatritz]]. * [[Manco Cápac]], fondator [[legenda]]ri de l'Empèri Inca que foguèt divinizat coma dieu civilizator dau pòble inca. * [[Pachamama]], divessa de la Tèrra e frema de [[Viracocha]]. * [[Quchamama]], divessa de la [[mar]]. * [[Sachamama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire deis aubres ». * [[Yakumama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire de l'aiga ». ==== Organizacion administrativa ==== L'organizacion administrativa de l'Empèri èra fondada sus un sistèma decimau mai son detalh precís es mau conegut. Son cap èra lo [[Sapa Inca]]. Lo ròtle dau [[Willaq Umu]] au sen de la gestion administrativa es desconegut mai èra probablament important. Existiá tanben un personatge important dich « [[Inkaprantin]] », qu'èra benlèu una mena de Premier Ministre, e una institucion dicha « [[Topa Inca Yupanqui]] » (« conseu dau reaiume » en [[occitan]]) format de 16 nobles eissits de la capitala e dei ''suyu''. Dins lei províncias, lei títols portats per lei caps e lei governadors locaus èran fòrça variats. D'efèct, lei pòbles qu'aviá chausit de se sometre ais Incas sensa combatre avián generalament lo drech de gardar una larga partida de seis institucions. Dins aquò, lo sistèma decimau èra generalizat. Per aquò, la populacion èra regularament recensada e leis òmes caps d'un ostau èran organizats per formar un grop de 100 personas dirigit per [[kuraka]]. Aqueleis òmes participavan normalament ensems ai corvadas e podián formar una unitat militara. L'estatut de kuraka èra ereditari. Ai nivèus superiors, i aviá lo ''pichkapachaka kuraka'' (en carga de 500 personas), lo ''waranqa kuraka'' ({{formatnum:1000}}), lo ''pichkawaranqa kuraka'' ({{formatnum:5000}} e lo ''hunu kuraka'' ({{formatnum:10000}}). Lo poder d'aquelei aristocratas èra variable segon lei regions e lei periòdes. De mai, avián generalament de responsabilitats inferioras en mai de son pòste principau. Per exemple, normalament, un ''hunu kuraka'' èra en realitat ''kuraka'' d'un grop d'un centenau de personas e caps de nòu autrei ''kurakas''. ==== Fòrças armadas ==== L'armada inca foguèt la pus poderosa de l'[[America Andina]] avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Sa fòrça èra basada sus un sistèma de [[conscripcion]] eficaç e sus lo ret rotier de l'Empèri que li permetiá de desplaçaments rapides. D'efèct, cada òme deviá participar au mens un còp dins sa vida a una guèrra. De mai, deviá èsser preparat en permanéncia a una demanda de mobilizacion. Conjugat a l'organizacion decimala de la societat inca, aquò permetiá de formar rapidament d'unitats que sei combatents èran fòrça liats entre elei. Puei, lo ret rotier e lei resèrvas alimentàrias permetián d'assegurar l'avitalhament dei tropas en campanha. L'armament èra en revènge relativament limitat e leis Incas melhorèron gaire la tecnologia andina dins aqueu sector. La [[pèira]] e la [[fusta]] demorèron lei materiaus pus utilizats tant per leis armas que per lei proteccions. Lo metau ([[coire]] ò [[bronze]]) èra rar e pauc resistent. Aquò donava ges d'avantatges ais Incas còntra lei pòbles vesins qu'avián de conoissenças tecnologicas similaras. Còntra leis [[Espanha|Espanhòus]], protegits per d'armaduras d'[[acièr|acier]] e dotats d'[[arma de fuòc|armas de fuòc]], aquel armament foguèt ineficaç e expliquèt en partida lei premierei desfachas incas. Lei [[malautiá]]s europèas que decimèron la populacion foguèron pereu un factor important a l'origina de la victòria [[Espanha|espanhòla]]<ref>De mai, en despiech de son nombre feble, lei conquistadors èran de soudats fòrça experimentats e trobèron sovent d'aliats locaus capables de provesir plusors miliers d'òmes per redurre son inferioritat numerica.</ref>. Pasmens, en despiech d'aquela inferioritat tecnologica, lo saber militar deis Incas li permetèt d'infligir plusors desfachas ais Europèus ([[Batalha d'Ollantaytambo|Ollantaytambo]]...) e de resistir fins a [[1572]]. === Organizacion sociala e demografia === ==== Organizacion sociala ==== La ierarquia sociala au sen de l'Empèri Inca èra aquela deis autrei comunautats [[Andes|andinas]]. D'un biais generau, existiá tres classas gropant lei trabalhaires (païsans e artesans), l'aristocracia locala e l'aristocracia auta. La darriera classa èra unicament compausat dau clan inca qu'assegurava totei lei responsabilitats politicas, militaras e religiosas pus importantas de l'Empèri. Lo passatge d'una classa a una autra èra rar. Èra possible per un trabalhaire que se destriava sus lo prat batalhier d'agantar lei rengs de l'aristocracia locala. Dins de cas pus rars, principalament per de rasons politicas, un cap locau podiá èsser integrat a l'aristocracia superiora e obtenir de responsabilitats importantas. Lo grop sociau de basa èra la familha formada per lei parents e seis enfants pas encara maridats. Lo marit s'ocupava generalament dei trabalhs exteriors e la frema de l'entretenença de l'[[ostal|ostau]]. La solidaritat entre lei familhas d'un meteis vilatge èra sovent fòrta e entretengudas per de maridatges. Aqueu darrier aviá luòc entre 20 e 25 ans per leis òmes e 16 a 20 ans per lei fremas. Un pareu novèu podiá alora s'establir dins un ostau novèu. Obteniá alora totei lei drechs e lei deures fixats per la [[lei|lèi]] (ajudas de l'Estat, conscripcion, corvadas...). ==== Demografia e lengas ==== La populacion de l'Empèri Inca es mau coneguda car lei recensaments administratius an disparegut en causa de la conquista<ref>Lo biais de legir lei ''quipus'' a tanben disparegut, çò que limita l'esplecha dei descubèrtas.</ref>. La màger part deis estimacions modèrnas donan un nombre compres entre 6 e 14 milions e de resultats pus largs van de 4 a 37 milions. Lo [[quíchoa]] èra la lenga principala dau poder e, segon certanei fònts, la [[lenga oficiala]] de l'Empèri car èra utilizat per lo grop etnic dominant. Pasmens, i aviá una multitud de parlars au sen dau territòri inca (fins a 700 segon certaneis estimacions) e de lengas, coma l'[[aimara (lenga)|aimara]], gardèron una influéncia importanta. === Organizacion economica === L'Empèri Inca utilizava una economia planificada integrada dins una societat basada sus de relacions de tipe feodalas entre l'[[Estat]] e leis abitants. L'Estat deviá assegurar la seguretat, provesir la norridura durant lei periòdes de [[famina]], s'ocupar de la construccion deis infrastructuras ([[Camins incas|rota]]s, [[aquedücte]]s...) e organizar lei fèstas obligatòrias. En cambi, leis abitants devián d'impòsts sota la forma de bens (recòltas, longor de teissut...) e de temps ([[corvada]]s, [[conscripcion]]...). La [[moneda]] èra primitiva e èra facha de bens qu'èran cambiats per lei marchands. L'[[escritura]] èra pas coneguda deis Incas mai l'administration aviá un mestritge sufisent dei [[matematicas]] per tenir lo còmpte dei diferentei produccions. L'[[agricultura]] èra la basa de l'economia. La tèrra èra devesida d'un biais relativament egau entre lo sobeiran, lo clergat e lei païsans. Lei tenements èran atribuits per lei caps locaus segon de critèris basats sus l'estatut sociau e la talha de la familha. L'auto-sufiséncia deviá èsser assegurada per lei lòts dei païsans. Lei corvadas èran generalament destinadas an assegurar l'esplecha dei tèrras dau Sapa Inca ò dau clergat. Existiá tanben una mena de proprietat privada basada sus de bens reiaus que demoravan au sen d'una meteissa familha. Aqueu sistèma permetiá a de nobles de dirigir dirèctament de parçans e mai de vilas. Per exemple, [[Machu Picchu]] aviá un tal estatut e èra sota la senhoriá de nobles incas situats en fòra dau regime generau. L'agricultura generala èra pas especializada e lei païsans practiva la cultura de noirridura, lo norrigatge e la fabricacion de teissuts. Dins lei regions [[desèrt|deserticas]] ò [[litorau|litoralas]] en revènge, la producion èra pus especializada amb una division entre païsans e pescaires e de relacions comercialas entre aquelei dos ensems. Lo nivèu [[tecnologia|tecnologic]] èra fòrça feble que la màger part deis otís èra facha de [[fusta]] e de [[pèira]]. De mai, la màger part dau trabalh èra manuala. Pasmens, una gròssa diversitat de cultura e de precaucions importantas (formacion de resèrvas alimentàrias per l'[[Estat]]) permetián de defugir lei [[famina]]s. == Cultura e tecnologia == === Arquitectura === {{veire|Arquitectura inca}} L'[[arquitectura]] èra un [[art]] major de la cultura inca. Lei tecnicas utilizadas èran un melhorament dei metòdes inventats per la construccion dei [[pukara]]s qu'èran de fortalesas bastidas entre lei sègles III avC e III apC dins leis [[Andes]] Centralas. Lo principi èra de talhar lei pèiras d'un biais complèx per obtenir montatge quasi perfèct. Per exemple, un blòt podiá èsser talhat sus plusors desenaus de fàcia per obtenir una forma capable de tenir plusors blòts vesins. Aquò permetiá de bastir d'obratges importants sensa utilizacion de mortier. Un autre principi important de l'arquitectura inca èra de donar una basa pus importanta que la cima ai bastiments per melhorar l'estabilitat durant lei [[tèrratrem]]s – frequents dins la region. Aquò entraïnèt la formacion d'una arquitectura monumentala que son exemple pus conegut es la ciutat anciana de [[Machu Picchu]]. Pasmens, d'autrei vestigis de remarca se tròban a [[Saksaywaman]] e a [[Ollantaytambo]]. Mòstran l'existéncia d'importantei [[fortificacion]]s ([[barri]], [[torre]]s...), de palais, de construccions ambé de simetrias multiplas (octogonalas per exemple), de temples massís e de terrassas multiplas. <gallery> CuscoPiedra12angulo.jpg|Blòt de pèira talhat d'un biais complèx per li donar un maximom de ponchs d'estacament ai blòts vesins. File:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|Fotografia de la vila de [[Machu Picchu]]. File:Machupicchu intihuatana.JPG|Temple de [[Machu Picchu]]. File:MachuPicchu Residential (pixinn.net).jpg|Ensems d'[[ostal|ostaus]] de [[Machu Picchu]]. File:Ollantaytambo, Peru.jpg|Terrassas multiplas d'[[Ollantaytambo]]. File:Ollantaytambo Monolithen.jpg|Muralhas dins lei roïnas d'[[Ollantaytambo]]. File:Sacsayhuamán, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 27.JPG|Vestigis dau barri de [[Saksaywaman]]. File:Incan aqueduct at Tipon. Cusco, Peru.jpg|Aqueducte inca dins la region de [[Cusco]]. File:Incatrail in Peru.jpg|Exemple de rota inca. </gallery> === Calendier e matematicas === {{veire|Calendier inca}} Leis Incas avián lo mestritge dei [[calendièr|calendiers]] [[astronomia|astronics]], dei sistèmas de mesura e dau sistèma decimau. Ansin, leis [[astronomia|astronòms]] conoissián l'existéncia deis [[equinòcci]]s, dei [[solstici]]s, dei passatges au zenit e dei cicles de [[Vènus (planeta)|Vènus]]. Aquò li permetèt un [[calendièr|calendier]] lunisolar de 12 mes qu'èra tornat alinhar cada annada sus lo [[solstici d'ivèrn]]. Lei jorns e lei mes avián pas de nom particular e lei concèptes de setmanas ò de sasons èran desconeguts. Per mantenir l'alinhament sus lo solstici ivernenc, leis astronòms incas utilizan dos calendiers en parallèl : un basat sus lei movements dau [[Solelh|Soleu]] e un autre sus aquelei de la [[Luna]]. {{veire|Matematicas incas}} Lei [[matematicas]] incas èran principalament destinats a l'administration que deviá recensar la populacion e la produccion de l'Empèri. Per aquò, un sistèma decimau e un sistèma d'unitats foguèron desvolopats. La màger part deis unitats èra basada sus de grandors umanas, es a dire eissidas dau còrs uman coma lo poce. De multiples permetián d'obtenir d'unitats pus grandas capablas de mesurar lei distàncias au sen dau territòri inca. Sei valors son mau conegudas mai se pòu citar lo ''topo'' que fasiá {{formatnum:6000}} ''thatkiys'' siá 4,0 a 7,7 [[quilomètre]]s. Per enregistrar lei mesuras realizadas, lei foncionaris utilizan de ''quipus'' que son un sistèma de còrdas leugier. Permetiá de realizar de nos que representan diferentei valors. Per exemple, un nos simple representava una unitat e un nos d'uech un centenau. Puei, una mena d'[[abac]] permetiá de legir rapidament lei quipus. Dich ''[[yupana]]'', èra format de pèira talhada per formar de compartiments permetent de realizar un calcul rapide dei nos e lei quatre operacions de basa ([[addicion]], [[sostraccion]], [[multiplicacion]] e [[division]]). <gallery> File:Inca. Quipu.jpg|[[Quipu]] dau sègle XV. File:Yupana 1.png|[[Yupana]]. </gallery> === Terralha, metallurgia e textil === Leis Incas avián lo mestritge dei [[terralha]]s [[pintura|pintadas]] policròmas qu'èran estadas desvolopadas per lei [[civilizacion]]s andinas precedentas. Sei tecnicas li permetián de representar una gròssa diversitat d'animaus, de motius [[geometria|geometrics]] e de scenas de la vida vidanta. Conoissián tanben la metallurgia dei metaus natius ([[aur]], [[argent]], [[coire]]...) e dau [[bronze]]. Dins aquò, leis objèctes de metau semblan èsser estats rars. Aquelei fachs de metaus preciós foguèron largament pilhats per lei ''[[conquistador]]s''. Enfin, lei textils incas portavan generalament de motius geometrics fòrça policròms. <gallery> File:Tupa-inca-tunic.png|Textil inca. File:All-tocapu-sin-BV.png|Textils incas destinats a l'aristocracia auta. </gallery> === Medecina === Leis Incas avián dei conoissenças [[medecina|medicalas]] relativament avançadas a respèct dau nivèu tecnologic generau de sa [[civilizacion]]. En particular, melhorèron divèrsei tecnicas de [[cirurgia]] dau [[crani]]. Ansin, lo taus de subrevida après una operacion consecutiva a una bleçadura grèva a la tèsta passèt probablament de 30% dins lei civilizacions preincas a 80-90% durant lo periòde de l'Empèri. Una particularitat de la societat inca e de sa medecina i èra l'importància de la [[còca]] que sei proprietats èran ben conegudas de totei lei pòbles de la region. Sei fuelhas èran ansin consumadas per de rasons religiosas e medicalas. Per exemple, permetiá d'anestesiar un malaut avans una operacion ò de donar mai d'[[energia]] ai messatgiers qu'èran cargats dei comunicacions lòng dei rotas. == Liames intèrnes == * [[Cusco]]. * [[Lista dei sobeirans incas]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Empèri inca| ]] 5h7pbhy9tipl887omov4x3r2c2uhrm7 2339425 2339424 2022-08-29T07:29:19Z Toku 7678 /* La formacion de l'Empèri Inca */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} [[File:Empèri Inca.png|thumb|Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.]] L''''Empèri Inca''' ò '''Tawantinsuyu''' es un [[estat]] [[America Precolombiana|precolombian]] que sa [[capitala]] èra la vila de [[Cusco]]. Probablament apareguda a la fin dau sègle XII ò au començament dau sègle XIII, durant lo periòde d'instabilitat entraïnat per la disparicion dei [[civilizacion]]s de [[Civilizacion de Tiwanaku|Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]], la dinastia inca venguèt la premiera poissança de la region a partir deis ans 1440-1460. Dirigida per un sobeiran, dich [[Sapa Inca]], qu'èra considerat coma l'eiretier dau dieu solar [[Inti]], comencèt una politica d'expansion militara que menèt a la formacion d'un empèri anant de [[Quito]] au nòrd ai territòris araucans au [[sud]]. En despiech d'un nivèu tecnologic feble (abséncia d'[[escritura]]), aquel estat capitèt de se dotar d'una administracion eficaça gràcias a son mestritge dei [[matematicas]], d'un ret rotier permetent de comunicacions rapidas e d'una armada nombrosa capabla de mobilizar rapidament una partida de la populacion inca. De mai, lo govèrn capitèt d'establir un ensems d'ajudas per organizar la construccion d'[[infrastructura]]s ò de resèrvas alimentàrias per defugir una [[famina]]. A son apogèu, dins lo corrent deis ans 1520, l'Empèri Inca èra poblat per 4 a 37 milions d'abitants. Pasmens, maugrat sa poissança, s'afondrèt rapidament dins lo corrent dau decenni 1530. Premier, foguèt afeblit per una guèrra civila [[sang|saunosa]] ([[1527]]-[[1532]]) e per l'introduccion dei [[malautiá]]s [[Euròpa|europèas]] en [[America del Sud|America dau Sud]]. Puei, foguèt dirèctament atacat per un grop de ''[[conquistador]]s'' menats per [[Francisco Pizarro]]. Mau preparat e susprés per aquela invasion, perdiguèt son cap e la màger part de son territòri, compres sa [[capitala]], en [[1532]]-[[1533]]. Dins aquò, un subrevivent de la dinastia imperiala capitèt de tornar gropar una partida de son pòble per contuniar lo combat. En [[1537]], se retirèt dins lei [[montanha]]s andinas onte fondèt lo [[reiaume de Vilcacamba]] que demorèt [[independéncia|independent]] fins a [[1572]]. == Istòria == === La formacion de l'Empèri Inca === {{veire|Civilizacion de Tiwanaku}} Pobladas vèrs {{formatnum:20000}} avC, leis [[Andes]] Centralas son una region de [[civilizacion]] anciana. Ansin, a partir dau milleni III avC, plusors culturas e [[civilizacion]]s s'i succediguèron. En particular, se pòdon citar lei [[civilizacion de Tiwanaku|civilizacions de Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]]. Centradas sus doas metropòlis [[religion|religiosas]] importantas amb un raionament [[cultura]]u de remarca, èran d'[[Estat]]s centralizats e ierarquizats. [[Tiwanaku]] desvolopèt una [[agricultura]] intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'[[aigatge]] e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei [[clergat|prèires]] de la vila<ref>'''(en)''' Alan L. Kolata, « The Agricultural Foundations of the Tiwanaku State: A View from the Heartland », ''American Antiquity'', vol. 51, n° 4, octòbre de 1986, pp. 748–762.</ref>. Lo desvolopament dau comèrci regionau aguèt tanben un ròtle dins l'expansion de l'influéncia de Tiwanaku<ref>'''(en)''' Anthony P. Andrews, ''First Cities'', St. Remy Press, 1995, pp. 158–160.</ref> Dispareguèt après [[1200]] en causa d'una crisi [[agricultura|agricòla]] entraïnada per un assecament dau [[clima]]. {{veire|Civilizacion de Wari}} [[Wari]] adoptèt un modèl diferent caracterizat per un [[expansionisme]] militar agressiu e la formacion d'un reiaume [[centralisme|centralizat]] (bastidas de rotas, de capitalas províncialas, etc) que prefiguran l'Empèri Inca<ref>'''(en)''' Tiffiny Tung, « Trauma and Violence in the Wari Empire of the Peruvian Andes: Warfare, Raids, and Ritual Fights », ''American Journal of Physical Anthropology'', vol. 133, n° 3, 2007, pp. 941–956.</ref>. Lei regions somesas foguèron tanben [[colonialisme|colonizadas]] e esplechadas au profiech de la [[capitala]] centrala. Pasmens, una crisi [[economia|economica]] e [[agricultura|agricòla]] entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 amb l'abandon de [[Wari]] e la restauracion de l'[[independéncia]] dei [[pòble]]s vencuts<ref>'''(en)''' Kenneth R. Wright, Gordon Francis McEwan e Ruth M. Wright, ''Water Engineering Masterpiece of the Inca Empire'', ASCE, 2006, p. 27.</ref>. {{veire|Cultura chimú}} A partir dau sègle XII, la diversitat [[cultura]]la de la region venguèt fòrça importanta amb l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la [[cultura chimú]] que se formèt dins la meteissa region que l'anciana [[cultura de Moche]]. Formèt un [[Estat]] centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, [[Chan Chan]], agantèt {{formatnum:60000}} abitants gràcias a la bastida de rets importants de [[rota]]s, de [[canau]]s e de [[fortificacion]]s. A partir de [[1200]], acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas<ref>'''(en)''' John H. Rowe, « The kingdom of Chimor », ''Aus Acta Americana'', vol. 6, n° 1-2, 1948, p. 27.</ref>. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'Estats aimaras dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu, principalament centrat sus lo versant occidentau, e Umasuyu, estendut sus lo versant orientau. D'autrei reiaumes montanhós se formèron dins lo rèsta dau [[Peró]] actuau. En particular, apareguèt una dinastia locala vèrs [[1200]] dins la vau de [[Cusco]] que foguèt a l'origina de l'Empèri Inca. Fins au sègle XV, l'istòria d'aquela [[dinastia]] es fòrça mau coneguda. D'efèct, en causa de l'abséncia de documents [[escritura|escrichs]], lei [[legenda]]s e lei vestigis [[Arqueologia|arqueologics]] son leis elements principaus a disposicion. Ansin, durant aqueu periòde, la dinastia inca sembla afiermar son poder sus [[Cusco]] e sa vau. Menava tanben d'incursions regularas còntra leis [[estat]]s vesins. === Lo periòde imperiau === La formacion de l'Empèri Inca se debanèt rapidament durant leis ans 1440-1460. D'efèct, au començament dau sègle XV, durant lo rèine de [[Yahuar Huacac]], la dinastia inca capitèt d'impausar son autoritat a totei lei pòbles de la vau de [[Cusco]]. Pasmens, son successor, [[Viracocha Inca]], foguèt durament batut per lei [[Chancas]] e obligat d'abandonar la [[vila]] en [[1438]]. Son fiu [[Yupanqui]] ([[1438]]-[[1471]]) menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la [[victòria de Yahuarpampa]]. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator » en [[occitan]]) e comencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa [[mòrt]], leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo [[Cultura chimú|Reiaume Chimú]]. Son fiu [[Tupac Yupanqui]] ([[1471]]-[[1493]]) contunièt sa [[politica]] e sei fòrças agantèron [[Quito]] e lo nòrd dau [[Chile]] actuau onte se turtèron ais [[Araucans]]. Remplaçat per son fiu [[Huyana Capac]] ([[1493]]-[[1527]]), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de [[Quito]] e ocupèt una partida dau [[litorau]] [[chile]]n sensa capitar de rompre la resisténcia araucana<ref>Leis [[Araucans]] resistèron tanben ais [[Espanha|Espanhòus]] e demorèron independents fins a [[1882]].</ref>. L'[[Empèri Inca]] èra alora l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich [[Sapa Inca]], considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau [[clergat]], ai besonhs deis [[armada]]s e de l'[[Estat]] (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de [[famina]]) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'[[escritura]], l'adminitracion inca conoissiá lei [[matematicas]] e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de [[rota]]s, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers. Per unificar l'Empèri – qu'agantava aperaquí {{formatnum:1800000}} km² en [[1530]] – leis Incas impausèron l'utilizacion dau [[quíchoa]], lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un [[Camins incas|ret de rota]]s<ref>Lo ret rotier inca èra en partida eissit de construccions ancianas, realizadas per leis estats precedents, e d'obratges novèus. A l'arribada deis Espanhòus, agantava {{formatnum:22500}} km.</ref> e d'[[ostalariá]]s permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges. === La conquista espanhòla === {{veire|Guèrra de succession inca}} La conquista espanhòla se debanèt de [[1532]] a [[1571]]<ref>[[Francisco Pizarro]] menèt una premiera expedicion en [[1527]]. Mau preparada, foguèt rebutada per d'indigèns de la [[Colómbia]] actuala – qu'èran benlèu tributaris deis Incas – a la [[batalha de Punta Quemada]].</ref>. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en [[1530]], 1,3 milion en [[1570]]). D'efèct, la [[mòrt]] de [[Huayna Capac]] entraïnèt una [[Guèrra de succession inca|guèrra civila per sa succession]] entre [[Huascar]] ([[1527]]-[[1532]]) e [[Atahualpa]] ([[1532]]-[[1533]]). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la [[capitala]] mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats [[sang|saunós]] de [[Quito]] a [[Cuzco]] li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas. {{veire|Conquista espanhòla de l'Empèri Inca}} Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]] comandat per [[Francisco Pizarro]] desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de [[1532]], capturèron [[Atahualpa]] a la [[batalha de Cajamarca]]. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de [[Cuzco]]. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre ''[[conquistador]]s'' (partisans de [[Francisco Pizarro|Pizarro]] còntra partisans d'[[Diego de Almagro|Almagro]], [[1536]]-[[1542]]). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich [[Manco Inca II]] poguèt crear lo [[Reiaume de Vilcacamba]] après aver alentit l'invasion a la [[batalha d'Ollantaytambo]] en [[1536]]. Puei, menèt una importanta còntra-ofensiva e assetjèt sensa succès [[Cusco]] durant [[Sètge de Cusco|dètz mes]] ([[1536]]-[[1537]]). Pasmens, [[Reiaume de Vilcacamba|Vilcacamba]]<ref>En despiech dei progrès importants de l'[[arqueologia]] [[Andes|andina]], la localizacion precisa de [[Vilcacamba]] es totjorn desconeguda.</ref> contunièt de secutar leis [[Espanha|Espanhòus]] e demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en [[1572]]. === Lo periòde coloniau e la disparicion de la cultura inca === A respèct d'autrei províncias de l'Empèri Espanhòu, la colonizacion dei territòris incas aguèt mai d'una particularitat en causa de la lònga persisténcia d'un estat inca independent dins la region montanhosa de [[Vilcacamba]]. Ansin, l'introduccion dau sistèma de l'''[[encomienda]]'' se turtèt ai riscs de trèbols e foguèt pas totau. Ansin, una partida de l'[[aristocracia]] inca foguèt mantenguda en plaça per lo poder coloniau e cargada de la collècta dei tributs. Aquò durèt fins a [[1780]] e permetèt la subrevida d'una partida de la cultura de l'elèit inca – que deguèt pasmens abandonar sa religion tradicionala au profiech dau [[catolicisme]]. Dins aquò, en [[1780]], l'introduccion de taxas novèlas entraïnèt la revòuta d'un cap inca de [[Cusco]]. Afiermant èsser un descendent dei sobeirans incas, prenguèt lo nom de [[Tupac Amaru II]]. Aprofichant una insureccion parallèla deis Aimaras<ref>Leis insurgents aimaras assetjèron [[La Paz]] en [[1781]].</ref>, sei fòrças menacèron [[Cusco]] en [[1781]] avans d'èsser finalament batudas per l'arribada d'importants renfòrç espanhòus. Lo bilanç dei combats e de la repression foguèt d'aperaquí {{formatnum:100000}} mòrts e la màger part de l'[[aristocracia]] amerindiana foguèt definitivament anientada. De mai, en causa dei malautiás europèas e dau trabalh fòrçat, la populacion indigèna passèt de mai de 12 milions d'abitants a l'arribada dei ''[[conquistador]]s'' a mens de {{formatnum:500000}} après la desfacha de l'insureccion de [[1780]]-[[1781]]. Aquò entraïnèt donc la disparicion de la màger part de la cultura inca que sei rèstas foguèron absorbits dins la cultura amerindiana modèrna. == Organizacion == === Organizacions politica e religiosa === ==== Organizacion politica ==== L'Empèri Inca èra una [[monarquia]] [[monarquia absoluda|absoluda]] e [[teocracria|teocratica]]. Son sobeiran, que son títol èra « Sapa Inca », n'èra lo cap [[politica|politic]] e [[religion|religiós]]<ref>Tecnicament, lo tèrme « inca » utilizat per designar lo pòble inca es faus. Èra en realitat lo títol de son sobeiran e lo grop etnic dominant de l'Empèri èra format de Quíchoas.</ref>. Lo cap dau [[clergat]], dich « [[Willaq Umu]] », n'èra lo segond personatge. Segon la [[mitologia]] oficiala, lo [[Sapa Inca]] èra l'eiretier dau dieu solar [[Inti]] e èra donc considerat coma lo « fiu dau Soleu ». Aquò li donava lo drech de dirigir son reiaume e de conquistar de territòris novèus. Sa [[capitala]], [[Cusco]], èra considerada coma lo centre de l'[[Univèrs]]. Dins lei fachs, l'Empèri Inca èra organizat segon un sistèma [[federalisme|federala]] amb un govèrn centrau dirigit per lo [[Sapa Inca]] e quatre regions, dichas ''[[suyu]]'', que gropavan la totalitat dau territòri franc dau relarg de la [[capitala]]. Lei ''suyu'' èra plaçats sota la direccion d'un ''apu'', tèrme designant un individú eissit de l'[[aristocracia]] auta e sovent de la dinastia inca ela meteissa<ref>Designava tanben lei [[montanha]]s sacradas.</ref>. [[Cusco]] deviá formar un districte distint dirèctament dirigit per lo [[Sapa Inca]] ò per sa [[dinastia]]. Puei, lei ''suyu'' èra devesits en províncias (''wamani'') que son nombre probable èra de 86<ref>En causa de l'abséncia d'[[escritura]], aqueu nombre es pas segur. Foguèt establit a partir d'estimacions basadas sus lei descubèrtas arqueologicas.</ref>. La [[lei|lèi]] èra pas basada sus un còdi mai sus un ensems de costumas e de tradicions localas que devián èsser respectat per leis autoritats. La [[justícia]] èra assegurada per l'[[Estat]] gràcias ai governadors locaus ò a de foncionaris especiaus dichs inspectors. Leis inspectors pus importants, eissits de la dinastia au poder, èran probablament liures dei convencions localas e podián afiermar dirèctament lo ponch de vista dau sobeiran de l'Empèri. ==== Religion ==== [[File:Cabeza de Viracocha, Museo de América.jpg|thumb|right|Tèsta escultada de [[Viracocha]].]] La [[religion]] inca èra de transmission orala e la màger part dei conoissenças la regardant vènon deis [[escritura|escrichs]] dei ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]]. Son foncionament precís es donc mau conegut mai leis Incas èran [[Politeïsme|politeïstas]]. Coma dins lo rèsta de l'[[America Precolombiana]], sei rites necessitavan de sacrificis umans. Per d'eveniments importants coma la mòrt de [[Huayna Capac]] en [[1527]], plusors miliers de personas, chausidas entre lei domestics, lei captaus de la cort, lei favorits e lei concubinas dau sobeiran, podián èsser executadas. La basa de la religion inca èra probable l'aplicacion d'un culte dei rèires e d'un còdi morau de tres aisses ''« Pas raubar, pas mentir, pas èsser fenhant »'' e un crèire de [[reïncarnacion]]. La [[mòrt]] i èra lo passatge vèrs un paradís ambé de prats emplits de [[flor]]s e de [[montanha]]s blancas. Lo camin vèrs aqueu mond èra fòrça malaisat per l'esperit dau mòrt que deviá seguir una lònga rota ambé l'ajuda d'un can negre capable de lo guidar. Entre lei divinitats pus importantas, se pòu citar : * [[Viracocha]] (ò [[Pachacamac]]) qu'èra lo dieu creator de totei lei causas viventas. * [[Apu Illapu]], dieu de la [[plueja]]. * [[Ayar Cachi]], dieu responsable dei [[tèrratrem]]s. * [[Illapa]], divessa de l'[[ulhauç]] e dei chavanas. * [[Inti]], dieu solar protector de [[Cusco]]. * [[Kiychi]], dieu arc de seda qu'èra invocat per de rites de [[feconditat]]. * [[Mama Killa]], divessa qu'èra la frema d'[[Inti]]. * [[Mama Occlo]], divinitat [[civilizacion|civilizatritz]]. * [[Manco Cápac]], fondator [[legenda]]ri de l'Empèri Inca que foguèt divinizat coma dieu civilizator dau pòble inca. * [[Pachamama]], divessa de la Tèrra e frema de [[Viracocha]]. * [[Quchamama]], divessa de la [[mar]]. * [[Sachamama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire deis aubres ». * [[Yakumama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire de l'aiga ». ==== Organizacion administrativa ==== L'organizacion administrativa de l'Empèri èra fondada sus un sistèma decimau mai son detalh precís es mau conegut. Son cap èra lo [[Sapa Inca]]. Lo ròtle dau [[Willaq Umu]] au sen de la gestion administrativa es desconegut mai èra probablament important. Existiá tanben un personatge important dich « [[Inkaprantin]] », qu'èra benlèu una mena de Premier Ministre, e una institucion dicha « [[Topa Inca Yupanqui]] » (« conseu dau reaiume » en [[occitan]]) format de 16 nobles eissits de la capitala e dei ''suyu''. Dins lei províncias, lei títols portats per lei caps e lei governadors locaus èran fòrça variats. D'efèct, lei pòbles qu'aviá chausit de se sometre ais Incas sensa combatre avián generalament lo drech de gardar una larga partida de seis institucions. Dins aquò, lo sistèma decimau èra generalizat. Per aquò, la populacion èra regularament recensada e leis òmes caps d'un ostau èran organizats per formar un grop de 100 personas dirigit per [[kuraka]]. Aqueleis òmes participavan normalament ensems ai corvadas e podián formar una unitat militara. L'estatut de kuraka èra ereditari. Ai nivèus superiors, i aviá lo ''pichkapachaka kuraka'' (en carga de 500 personas), lo ''waranqa kuraka'' ({{formatnum:1000}}), lo ''pichkawaranqa kuraka'' ({{formatnum:5000}} e lo ''hunu kuraka'' ({{formatnum:10000}}). Lo poder d'aquelei aristocratas èra variable segon lei regions e lei periòdes. De mai, avián generalament de responsabilitats inferioras en mai de son pòste principau. Per exemple, normalament, un ''hunu kuraka'' èra en realitat ''kuraka'' d'un grop d'un centenau de personas e caps de nòu autrei ''kurakas''. ==== Fòrças armadas ==== L'armada inca foguèt la pus poderosa de l'[[America Andina]] avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Sa fòrça èra basada sus un sistèma de [[conscripcion]] eficaç e sus lo ret rotier de l'Empèri que li permetiá de desplaçaments rapides. D'efèct, cada òme deviá participar au mens un còp dins sa vida a una guèrra. De mai, deviá èsser preparat en permanéncia a una demanda de mobilizacion. Conjugat a l'organizacion decimala de la societat inca, aquò permetiá de formar rapidament d'unitats que sei combatents èran fòrça liats entre elei. Puei, lo ret rotier e lei resèrvas alimentàrias permetián d'assegurar l'avitalhament dei tropas en campanha. L'armament èra en revènge relativament limitat e leis Incas melhorèron gaire la tecnologia andina dins aqueu sector. La [[pèira]] e la [[fusta]] demorèron lei materiaus pus utilizats tant per leis armas que per lei proteccions. Lo metau ([[coire]] ò [[bronze]]) èra rar e pauc resistent. Aquò donava ges d'avantatges ais Incas còntra lei pòbles vesins qu'avián de conoissenças tecnologicas similaras. Còntra leis [[Espanha|Espanhòus]], protegits per d'armaduras d'[[acièr|acier]] e dotats d'[[arma de fuòc|armas de fuòc]], aquel armament foguèt ineficaç e expliquèt en partida lei premierei desfachas incas. Lei [[malautiá]]s europèas que decimèron la populacion foguèron pereu un factor important a l'origina de la victòria [[Espanha|espanhòla]]<ref>De mai, en despiech de son nombre feble, lei conquistadors èran de soudats fòrça experimentats e trobèron sovent d'aliats locaus capables de provesir plusors miliers d'òmes per redurre son inferioritat numerica.</ref>. Pasmens, en despiech d'aquela inferioritat tecnologica, lo saber militar deis Incas li permetèt d'infligir plusors desfachas ais Europèus ([[Batalha d'Ollantaytambo|Ollantaytambo]]...) e de resistir fins a [[1572]]. === Organizacion sociala e demografia === ==== Organizacion sociala ==== La ierarquia sociala au sen de l'Empèri Inca èra aquela deis autrei comunautats [[Andes|andinas]]. D'un biais generau, existiá tres classas gropant lei trabalhaires (païsans e artesans), l'aristocracia locala e l'aristocracia auta. La darriera classa èra unicament compausat dau clan inca qu'assegurava totei lei responsabilitats politicas, militaras e religiosas pus importantas de l'Empèri. Lo passatge d'una classa a una autra èra rar. Èra possible per un trabalhaire que se destriava sus lo prat batalhier d'agantar lei rengs de l'aristocracia locala. Dins de cas pus rars, principalament per de rasons politicas, un cap locau podiá èsser integrat a l'aristocracia superiora e obtenir de responsabilitats importantas. Lo grop sociau de basa èra la familha formada per lei parents e seis enfants pas encara maridats. Lo marit s'ocupava generalament dei trabalhs exteriors e la frema de l'entretenença de l'[[ostal|ostau]]. La solidaritat entre lei familhas d'un meteis vilatge èra sovent fòrta e entretengudas per de maridatges. Aqueu darrier aviá luòc entre 20 e 25 ans per leis òmes e 16 a 20 ans per lei fremas. Un pareu novèu podiá alora s'establir dins un ostau novèu. Obteniá alora totei lei drechs e lei deures fixats per la [[lei|lèi]] (ajudas de l'Estat, conscripcion, corvadas...). ==== Demografia e lengas ==== La populacion de l'Empèri Inca es mau coneguda car lei recensaments administratius an disparegut en causa de la conquista<ref>Lo biais de legir lei ''quipus'' a tanben disparegut, çò que limita l'esplecha dei descubèrtas.</ref>. La màger part deis estimacions modèrnas donan un nombre compres entre 6 e 14 milions e de resultats pus largs van de 4 a 37 milions. Lo [[quíchoa]] èra la lenga principala dau poder e, segon certanei fònts, la [[lenga oficiala]] de l'Empèri car èra utilizat per lo grop etnic dominant. Pasmens, i aviá una multitud de parlars au sen dau territòri inca (fins a 700 segon certaneis estimacions) e de lengas, coma l'[[aimara (lenga)|aimara]], gardèron una influéncia importanta. === Organizacion economica === L'Empèri Inca utilizava una economia planificada integrada dins una societat basada sus de relacions de tipe feodalas entre l'[[Estat]] e leis abitants. L'Estat deviá assegurar la seguretat, provesir la norridura durant lei periòdes de [[famina]], s'ocupar de la construccion deis infrastructuras ([[Camins incas|rota]]s, [[aquedücte]]s...) e organizar lei fèstas obligatòrias. En cambi, leis abitants devián d'impòsts sota la forma de bens (recòltas, longor de teissut...) e de temps ([[corvada]]s, [[conscripcion]]...). La [[moneda]] èra primitiva e èra facha de bens qu'èran cambiats per lei marchands. L'[[escritura]] èra pas coneguda deis Incas mai l'administration aviá un mestritge sufisent dei [[matematicas]] per tenir lo còmpte dei diferentei produccions. L'[[agricultura]] èra la basa de l'economia. La tèrra èra devesida d'un biais relativament egau entre lo sobeiran, lo clergat e lei païsans. Lei tenements èran atribuits per lei caps locaus segon de critèris basats sus l'estatut sociau e la talha de la familha. L'auto-sufiséncia deviá èsser assegurada per lei lòts dei païsans. Lei corvadas èran generalament destinadas an assegurar l'esplecha dei tèrras dau Sapa Inca ò dau clergat. Existiá tanben una mena de proprietat privada basada sus de bens reiaus que demoravan au sen d'una meteissa familha. Aqueu sistèma permetiá a de nobles de dirigir dirèctament de parçans e mai de vilas. Per exemple, [[Machu Picchu]] aviá un tal estatut e èra sota la senhoriá de nobles incas situats en fòra dau regime generau. L'agricultura generala èra pas especializada e lei païsans practiva la cultura de noirridura, lo norrigatge e la fabricacion de teissuts. Dins lei regions [[desèrt|deserticas]] ò [[litorau|litoralas]] en revènge, la producion èra pus especializada amb una division entre païsans e pescaires e de relacions comercialas entre aquelei dos ensems. Lo nivèu [[tecnologia|tecnologic]] èra fòrça feble que la màger part deis otís èra facha de [[fusta]] e de [[pèira]]. De mai, la màger part dau trabalh èra manuala. Pasmens, una gròssa diversitat de cultura e de precaucions importantas (formacion de resèrvas alimentàrias per l'[[Estat]]) permetián de defugir lei [[famina]]s. == Cultura e tecnologia == === Arquitectura === {{veire|Arquitectura inca}} L'[[arquitectura]] èra un [[art]] major de la cultura inca. Lei tecnicas utilizadas èran un melhorament dei metòdes inventats per la construccion dei [[pukara]]s qu'èran de fortalesas bastidas entre lei sègles III avC e III apC dins leis [[Andes]] Centralas. Lo principi èra de talhar lei pèiras d'un biais complèx per obtenir montatge quasi perfèct. Per exemple, un blòt podiá èsser talhat sus plusors desenaus de fàcia per obtenir una forma capable de tenir plusors blòts vesins. Aquò permetiá de bastir d'obratges importants sensa utilizacion de mortier. Un autre principi important de l'arquitectura inca èra de donar una basa pus importanta que la cima ai bastiments per melhorar l'estabilitat durant lei [[tèrratrem]]s – frequents dins la region. Aquò entraïnèt la formacion d'una arquitectura monumentala que son exemple pus conegut es la ciutat anciana de [[Machu Picchu]]. Pasmens, d'autrei vestigis de remarca se tròban a [[Saksaywaman]] e a [[Ollantaytambo]]. Mòstran l'existéncia d'importantei [[fortificacion]]s ([[barri]], [[torre]]s...), de palais, de construccions ambé de simetrias multiplas (octogonalas per exemple), de temples massís e de terrassas multiplas. <gallery> CuscoPiedra12angulo.jpg|Blòt de pèira talhat d'un biais complèx per li donar un maximom de ponchs d'estacament ai blòts vesins. File:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|Fotografia de la vila de [[Machu Picchu]]. File:Machupicchu intihuatana.JPG|Temple de [[Machu Picchu]]. File:MachuPicchu Residential (pixinn.net).jpg|Ensems d'[[ostal|ostaus]] de [[Machu Picchu]]. File:Ollantaytambo, Peru.jpg|Terrassas multiplas d'[[Ollantaytambo]]. File:Ollantaytambo Monolithen.jpg|Muralhas dins lei roïnas d'[[Ollantaytambo]]. File:Sacsayhuamán, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 27.JPG|Vestigis dau barri de [[Saksaywaman]]. File:Incan aqueduct at Tipon. Cusco, Peru.jpg|Aqueducte inca dins la region de [[Cusco]]. File:Incatrail in Peru.jpg|Exemple de rota inca. </gallery> === Calendier e matematicas === {{veire|Calendier inca}} Leis Incas avián lo mestritge dei [[calendièr|calendiers]] [[astronomia|astronics]], dei sistèmas de mesura e dau sistèma decimau. Ansin, leis [[astronomia|astronòms]] conoissián l'existéncia deis [[equinòcci]]s, dei [[solstici]]s, dei passatges au zenit e dei cicles de [[Vènus (planeta)|Vènus]]. Aquò li permetèt un [[calendièr|calendier]] lunisolar de 12 mes qu'èra tornat alinhar cada annada sus lo [[solstici d'ivèrn]]. Lei jorns e lei mes avián pas de nom particular e lei concèptes de setmanas ò de sasons èran desconeguts. Per mantenir l'alinhament sus lo solstici ivernenc, leis astronòms incas utilizan dos calendiers en parallèl : un basat sus lei movements dau [[Solelh|Soleu]] e un autre sus aquelei de la [[Luna]]. {{veire|Matematicas incas}} Lei [[matematicas]] incas èran principalament destinats a l'administration que deviá recensar la populacion e la produccion de l'Empèri. Per aquò, un sistèma decimau e un sistèma d'unitats foguèron desvolopats. La màger part deis unitats èra basada sus de grandors umanas, es a dire eissidas dau còrs uman coma lo poce. De multiples permetián d'obtenir d'unitats pus grandas capablas de mesurar lei distàncias au sen dau territòri inca. Sei valors son mau conegudas mai se pòu citar lo ''topo'' que fasiá {{formatnum:6000}} ''thatkiys'' siá 4,0 a 7,7 [[quilomètre]]s. Per enregistrar lei mesuras realizadas, lei foncionaris utilizan de ''quipus'' que son un sistèma de còrdas leugier. Permetiá de realizar de nos que representan diferentei valors. Per exemple, un nos simple representava una unitat e un nos d'uech un centenau. Puei, una mena d'[[abac]] permetiá de legir rapidament lei quipus. Dich ''[[yupana]]'', èra format de pèira talhada per formar de compartiments permetent de realizar un calcul rapide dei nos e lei quatre operacions de basa ([[addicion]], [[sostraccion]], [[multiplicacion]] e [[division]]). <gallery> File:Inca. Quipu.jpg|[[Quipu]] dau sègle XV. File:Yupana 1.png|[[Yupana]]. </gallery> === Terralha, metallurgia e textil === Leis Incas avián lo mestritge dei [[terralha]]s [[pintura|pintadas]] policròmas qu'èran estadas desvolopadas per lei [[civilizacion]]s andinas precedentas. Sei tecnicas li permetián de representar una gròssa diversitat d'animaus, de motius [[geometria|geometrics]] e de scenas de la vida vidanta. Conoissián tanben la metallurgia dei metaus natius ([[aur]], [[argent]], [[coire]]...) e dau [[bronze]]. Dins aquò, leis objèctes de metau semblan èsser estats rars. Aquelei fachs de metaus preciós foguèron largament pilhats per lei ''[[conquistador]]s''. Enfin, lei textils incas portavan generalament de motius geometrics fòrça policròms. <gallery> File:Tupa-inca-tunic.png|Textil inca. File:All-tocapu-sin-BV.png|Textils incas destinats a l'aristocracia auta. </gallery> === Medecina === Leis Incas avián dei conoissenças [[medecina|medicalas]] relativament avançadas a respèct dau nivèu tecnologic generau de sa [[civilizacion]]. En particular, melhorèron divèrsei tecnicas de [[cirurgia]] dau [[crani]]. Ansin, lo taus de subrevida après una operacion consecutiva a una bleçadura grèva a la tèsta passèt probablament de 30% dins lei civilizacions preincas a 80-90% durant lo periòde de l'Empèri. Una particularitat de la societat inca e de sa medecina i èra l'importància de la [[còca]] que sei proprietats èran ben conegudas de totei lei pòbles de la region. Sei fuelhas èran ansin consumadas per de rasons religiosas e medicalas. Per exemple, permetiá d'anestesiar un malaut avans una operacion ò de donar mai d'[[energia]] ai messatgiers qu'èran cargats dei comunicacions lòng dei rotas. == Liames intèrnes == * [[Cusco]]. * [[Lista dei sobeirans incas]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Empèri inca| ]] giyon7ulddqbbm0sgjvve2wk2fwojpx 2339426 2339425 2022-08-29T07:30:35Z Toku 7678 /* La formacion de l'Empèri Inca */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} [[File:Empèri Inca.png|thumb|Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.]] L''''Empèri Inca''' ò '''Tawantinsuyu''' es un [[estat]] [[America Precolombiana|precolombian]] que sa [[capitala]] èra la vila de [[Cusco]]. Probablament apareguda a la fin dau sègle XII ò au començament dau sègle XIII, durant lo periòde d'instabilitat entraïnat per la disparicion dei [[civilizacion]]s de [[Civilizacion de Tiwanaku|Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]], la dinastia inca venguèt la premiera poissança de la region a partir deis ans 1440-1460. Dirigida per un sobeiran, dich [[Sapa Inca]], qu'èra considerat coma l'eiretier dau dieu solar [[Inti]], comencèt una politica d'expansion militara que menèt a la formacion d'un empèri anant de [[Quito]] au nòrd ai territòris araucans au [[sud]]. En despiech d'un nivèu tecnologic feble (abséncia d'[[escritura]]), aquel estat capitèt de se dotar d'una administracion eficaça gràcias a son mestritge dei [[matematicas]], d'un ret rotier permetent de comunicacions rapidas e d'una armada nombrosa capabla de mobilizar rapidament una partida de la populacion inca. De mai, lo govèrn capitèt d'establir un ensems d'ajudas per organizar la construccion d'[[infrastructura]]s ò de resèrvas alimentàrias per defugir una [[famina]]. A son apogèu, dins lo corrent deis ans 1520, l'Empèri Inca èra poblat per 4 a 37 milions d'abitants. Pasmens, maugrat sa poissança, s'afondrèt rapidament dins lo corrent dau decenni 1530. Premier, foguèt afeblit per una guèrra civila [[sang|saunosa]] ([[1527]]-[[1532]]) e per l'introduccion dei [[malautiá]]s [[Euròpa|europèas]] en [[America del Sud|America dau Sud]]. Puei, foguèt dirèctament atacat per un grop de ''[[conquistador]]s'' menats per [[Francisco Pizarro]]. Mau preparat e susprés per aquela invasion, perdiguèt son cap e la màger part de son territòri, compres sa [[capitala]], en [[1532]]-[[1533]]. Dins aquò, un subrevivent de la dinastia imperiala capitèt de tornar gropar una partida de son pòble per contuniar lo combat. En [[1537]], se retirèt dins lei [[montanha]]s andinas onte fondèt lo [[reiaume de Vilcacamba]] que demorèt [[independéncia|independent]] fins a [[1572]]. == Istòria == === La formacion de l'Empèri Inca === {{veire|Civilizacion de Tiwanaku}} Pobladas vèrs {{formatnum:20000}} avC, leis [[Andes]] Centralas son una region de [[civilizacion]] anciana. Ansin, a partir dau milleni III avC, plusors culturas e [[civilizacion]]s s'i succediguèron. En particular, se pòdon citar lei [[civilizacion de Tiwanaku|civilizacions de Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]]. Centradas sus doas metropòlis [[religion|religiosas]] importantas amb un raionament [[cultura]]u de remarca, èran d'[[Estat]]s centralizats e ierarquizats. [[Tiwanaku]] desvolopèt una [[agricultura]] intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'[[aigatge]] e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei [[clergat|prèires]] de la vila<ref>'''(en)''' Alan L. Kolata, « The Agricultural Foundations of the Tiwanaku State: A View from the Heartland », ''American Antiquity'', vol. 51, n° 4, octòbre de 1986, pp. 748–762.</ref>. Lo desvolopament dau comèrci regionau aguèt tanben un ròtle dins l'expansion de l'influéncia de Tiwanaku<ref>'''(en)''' Anthony P. Andrews, ''First Cities'', St. Remy Press, 1995, pp. 158–160.</ref> Dispareguèt après [[1200]] en causa d'una crisi [[agricultura|agricòla]] entraïnada per un assecament dau [[clima]]. {{veire|Civilizacion de Wari}} [[Wari]] adoptèt un modèl diferent caracterizat per un [[expansionisme]] militar agressiu e la formacion d'un reiaume [[centralisme|centralizat]] (bastidas de rotas, de capitalas províncialas, etc) que prefiguran l'Empèri Inca<ref>'''(en)''' Tiffiny Tung, « Trauma and Violence in the Wari Empire of the Peruvian Andes: Warfare, Raids, and Ritual Fights », ''American Journal of Physical Anthropology'', vol. 133, n° 3, 2007, pp. 941–956.</ref>. Lei regions somesas foguèron tanben [[colonialisme|colonizadas]] e esplechadas au profiech de la [[capitala]] centrala. Pasmens, una crisi [[economia|economica]] e [[agricultura|agricòla]] entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 amb l'abandon de [[Wari]] e la restauracion de l'[[independéncia]] dei [[pòble]]s vencuts<ref>'''(en)''' Kenneth R. Wright, Gordon Francis McEwan e Ruth M. Wright, ''Water Engineering Masterpiece of the Inca Empire'', ASCE, 2006, p. 27.</ref>. {{veire|Cultura chimú}} A partir dau sègle XII, la diversitat [[cultura]]la de la region venguèt fòrça importanta amb l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la [[cultura chimú]] que se formèt dins la meteissa region que l'anciana [[cultura de Moche]]. Formèt un [[Estat]] centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, [[Chan Chan]], agantèt {{formatnum:60000}} abitants gràcias a la bastida de rets importants de [[rota]]s, de [[canau]]s e de [[fortificacion]]s<ref>'''(en)''' Jerry Moore, ''Encyclopedia of Prehistory'', Human Relations Area Files, 2002.</ref>. A partir de [[1200]], acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas<ref>'''(en)''' John H. Rowe, « The kingdom of Chimor », ''Aus Acta Americana'', vol. 6, n° 1-2, 1948, p. 27.</ref>. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'Estats aimaras dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu, principalament centrat sus lo versant occidentau, e Umasuyu, estendut sus lo versant orientau. D'autrei reiaumes montanhós se formèron dins lo rèsta dau [[Peró]] actuau. En particular, apareguèt una dinastia locala vèrs [[1200]] dins la vau de [[Cusco]] que foguèt a l'origina de l'Empèri Inca. Fins au sègle XV, l'istòria d'aquela [[dinastia]] es fòrça mau coneguda. D'efèct, en causa de l'abséncia de documents [[escritura|escrichs]], lei [[legenda]]s e lei vestigis [[Arqueologia|arqueologics]] son leis elements principaus a disposicion. Ansin, durant aqueu periòde, la dinastia inca sembla afiermar son poder sus [[Cusco]] e sa vau. Menava tanben d'incursions regularas còntra leis [[estat]]s vesins. === Lo periòde imperiau === La formacion de l'Empèri Inca se debanèt rapidament durant leis ans 1440-1460. D'efèct, au començament dau sègle XV, durant lo rèine de [[Yahuar Huacac]], la dinastia inca capitèt d'impausar son autoritat a totei lei pòbles de la vau de [[Cusco]]. Pasmens, son successor, [[Viracocha Inca]], foguèt durament batut per lei [[Chancas]] e obligat d'abandonar la [[vila]] en [[1438]]. Son fiu [[Yupanqui]] ([[1438]]-[[1471]]) menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la [[victòria de Yahuarpampa]]. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator » en [[occitan]]) e comencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa [[mòrt]], leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo [[Cultura chimú|Reiaume Chimú]]. Son fiu [[Tupac Yupanqui]] ([[1471]]-[[1493]]) contunièt sa [[politica]] e sei fòrças agantèron [[Quito]] e lo nòrd dau [[Chile]] actuau onte se turtèron ais [[Araucans]]. Remplaçat per son fiu [[Huyana Capac]] ([[1493]]-[[1527]]), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de [[Quito]] e ocupèt una partida dau [[litorau]] [[chile]]n sensa capitar de rompre la resisténcia araucana<ref>Leis [[Araucans]] resistèron tanben ais [[Espanha|Espanhòus]] e demorèron independents fins a [[1882]].</ref>. L'[[Empèri Inca]] èra alora l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich [[Sapa Inca]], considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau [[clergat]], ai besonhs deis [[armada]]s e de l'[[Estat]] (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de [[famina]]) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'[[escritura]], l'adminitracion inca conoissiá lei [[matematicas]] e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de [[rota]]s, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers. Per unificar l'Empèri – qu'agantava aperaquí {{formatnum:1800000}} km² en [[1530]] – leis Incas impausèron l'utilizacion dau [[quíchoa]], lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un [[Camins incas|ret de rota]]s<ref>Lo ret rotier inca èra en partida eissit de construccions ancianas, realizadas per leis estats precedents, e d'obratges novèus. A l'arribada deis Espanhòus, agantava {{formatnum:22500}} km.</ref> e d'[[ostalariá]]s permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges. === La conquista espanhòla === {{veire|Guèrra de succession inca}} La conquista espanhòla se debanèt de [[1532]] a [[1571]]<ref>[[Francisco Pizarro]] menèt una premiera expedicion en [[1527]]. Mau preparada, foguèt rebutada per d'indigèns de la [[Colómbia]] actuala – qu'èran benlèu tributaris deis Incas – a la [[batalha de Punta Quemada]].</ref>. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en [[1530]], 1,3 milion en [[1570]]). D'efèct, la [[mòrt]] de [[Huayna Capac]] entraïnèt una [[Guèrra de succession inca|guèrra civila per sa succession]] entre [[Huascar]] ([[1527]]-[[1532]]) e [[Atahualpa]] ([[1532]]-[[1533]]). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la [[capitala]] mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats [[sang|saunós]] de [[Quito]] a [[Cuzco]] li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas. {{veire|Conquista espanhòla de l'Empèri Inca}} Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]] comandat per [[Francisco Pizarro]] desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de [[1532]], capturèron [[Atahualpa]] a la [[batalha de Cajamarca]]. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de [[Cuzco]]. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre ''[[conquistador]]s'' (partisans de [[Francisco Pizarro|Pizarro]] còntra partisans d'[[Diego de Almagro|Almagro]], [[1536]]-[[1542]]). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich [[Manco Inca II]] poguèt crear lo [[Reiaume de Vilcacamba]] après aver alentit l'invasion a la [[batalha d'Ollantaytambo]] en [[1536]]. Puei, menèt una importanta còntra-ofensiva e assetjèt sensa succès [[Cusco]] durant [[Sètge de Cusco|dètz mes]] ([[1536]]-[[1537]]). Pasmens, [[Reiaume de Vilcacamba|Vilcacamba]]<ref>En despiech dei progrès importants de l'[[arqueologia]] [[Andes|andina]], la localizacion precisa de [[Vilcacamba]] es totjorn desconeguda.</ref> contunièt de secutar leis [[Espanha|Espanhòus]] e demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en [[1572]]. === Lo periòde coloniau e la disparicion de la cultura inca === A respèct d'autrei províncias de l'Empèri Espanhòu, la colonizacion dei territòris incas aguèt mai d'una particularitat en causa de la lònga persisténcia d'un estat inca independent dins la region montanhosa de [[Vilcacamba]]. Ansin, l'introduccion dau sistèma de l'''[[encomienda]]'' se turtèt ai riscs de trèbols e foguèt pas totau. Ansin, una partida de l'[[aristocracia]] inca foguèt mantenguda en plaça per lo poder coloniau e cargada de la collècta dei tributs. Aquò durèt fins a [[1780]] e permetèt la subrevida d'una partida de la cultura de l'elèit inca – que deguèt pasmens abandonar sa religion tradicionala au profiech dau [[catolicisme]]. Dins aquò, en [[1780]], l'introduccion de taxas novèlas entraïnèt la revòuta d'un cap inca de [[Cusco]]. Afiermant èsser un descendent dei sobeirans incas, prenguèt lo nom de [[Tupac Amaru II]]. Aprofichant una insureccion parallèla deis Aimaras<ref>Leis insurgents aimaras assetjèron [[La Paz]] en [[1781]].</ref>, sei fòrças menacèron [[Cusco]] en [[1781]] avans d'èsser finalament batudas per l'arribada d'importants renfòrç espanhòus. Lo bilanç dei combats e de la repression foguèt d'aperaquí {{formatnum:100000}} mòrts e la màger part de l'[[aristocracia]] amerindiana foguèt definitivament anientada. De mai, en causa dei malautiás europèas e dau trabalh fòrçat, la populacion indigèna passèt de mai de 12 milions d'abitants a l'arribada dei ''[[conquistador]]s'' a mens de {{formatnum:500000}} après la desfacha de l'insureccion de [[1780]]-[[1781]]. Aquò entraïnèt donc la disparicion de la màger part de la cultura inca que sei rèstas foguèron absorbits dins la cultura amerindiana modèrna. == Organizacion == === Organizacions politica e religiosa === ==== Organizacion politica ==== L'Empèri Inca èra una [[monarquia]] [[monarquia absoluda|absoluda]] e [[teocracria|teocratica]]. Son sobeiran, que son títol èra « Sapa Inca », n'èra lo cap [[politica|politic]] e [[religion|religiós]]<ref>Tecnicament, lo tèrme « inca » utilizat per designar lo pòble inca es faus. Èra en realitat lo títol de son sobeiran e lo grop etnic dominant de l'Empèri èra format de Quíchoas.</ref>. Lo cap dau [[clergat]], dich « [[Willaq Umu]] », n'èra lo segond personatge. Segon la [[mitologia]] oficiala, lo [[Sapa Inca]] èra l'eiretier dau dieu solar [[Inti]] e èra donc considerat coma lo « fiu dau Soleu ». Aquò li donava lo drech de dirigir son reiaume e de conquistar de territòris novèus. Sa [[capitala]], [[Cusco]], èra considerada coma lo centre de l'[[Univèrs]]. Dins lei fachs, l'Empèri Inca èra organizat segon un sistèma [[federalisme|federala]] amb un govèrn centrau dirigit per lo [[Sapa Inca]] e quatre regions, dichas ''[[suyu]]'', que gropavan la totalitat dau territòri franc dau relarg de la [[capitala]]. Lei ''suyu'' èra plaçats sota la direccion d'un ''apu'', tèrme designant un individú eissit de l'[[aristocracia]] auta e sovent de la dinastia inca ela meteissa<ref>Designava tanben lei [[montanha]]s sacradas.</ref>. [[Cusco]] deviá formar un districte distint dirèctament dirigit per lo [[Sapa Inca]] ò per sa [[dinastia]]. Puei, lei ''suyu'' èra devesits en províncias (''wamani'') que son nombre probable èra de 86<ref>En causa de l'abséncia d'[[escritura]], aqueu nombre es pas segur. Foguèt establit a partir d'estimacions basadas sus lei descubèrtas arqueologicas.</ref>. La [[lei|lèi]] èra pas basada sus un còdi mai sus un ensems de costumas e de tradicions localas que devián èsser respectat per leis autoritats. La [[justícia]] èra assegurada per l'[[Estat]] gràcias ai governadors locaus ò a de foncionaris especiaus dichs inspectors. Leis inspectors pus importants, eissits de la dinastia au poder, èran probablament liures dei convencions localas e podián afiermar dirèctament lo ponch de vista dau sobeiran de l'Empèri. ==== Religion ==== [[File:Cabeza de Viracocha, Museo de América.jpg|thumb|right|Tèsta escultada de [[Viracocha]].]] La [[religion]] inca èra de transmission orala e la màger part dei conoissenças la regardant vènon deis [[escritura|escrichs]] dei ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]]. Son foncionament precís es donc mau conegut mai leis Incas èran [[Politeïsme|politeïstas]]. Coma dins lo rèsta de l'[[America Precolombiana]], sei rites necessitavan de sacrificis umans. Per d'eveniments importants coma la mòrt de [[Huayna Capac]] en [[1527]], plusors miliers de personas, chausidas entre lei domestics, lei captaus de la cort, lei favorits e lei concubinas dau sobeiran, podián èsser executadas. La basa de la religion inca èra probable l'aplicacion d'un culte dei rèires e d'un còdi morau de tres aisses ''« Pas raubar, pas mentir, pas èsser fenhant »'' e un crèire de [[reïncarnacion]]. La [[mòrt]] i èra lo passatge vèrs un paradís ambé de prats emplits de [[flor]]s e de [[montanha]]s blancas. Lo camin vèrs aqueu mond èra fòrça malaisat per l'esperit dau mòrt que deviá seguir una lònga rota ambé l'ajuda d'un can negre capable de lo guidar. Entre lei divinitats pus importantas, se pòu citar : * [[Viracocha]] (ò [[Pachacamac]]) qu'èra lo dieu creator de totei lei causas viventas. * [[Apu Illapu]], dieu de la [[plueja]]. * [[Ayar Cachi]], dieu responsable dei [[tèrratrem]]s. * [[Illapa]], divessa de l'[[ulhauç]] e dei chavanas. * [[Inti]], dieu solar protector de [[Cusco]]. * [[Kiychi]], dieu arc de seda qu'èra invocat per de rites de [[feconditat]]. * [[Mama Killa]], divessa qu'èra la frema d'[[Inti]]. * [[Mama Occlo]], divinitat [[civilizacion|civilizatritz]]. * [[Manco Cápac]], fondator [[legenda]]ri de l'Empèri Inca que foguèt divinizat coma dieu civilizator dau pòble inca. * [[Pachamama]], divessa de la Tèrra e frema de [[Viracocha]]. * [[Quchamama]], divessa de la [[mar]]. * [[Sachamama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire deis aubres ». * [[Yakumama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire de l'aiga ». ==== Organizacion administrativa ==== L'organizacion administrativa de l'Empèri èra fondada sus un sistèma decimau mai son detalh precís es mau conegut. Son cap èra lo [[Sapa Inca]]. Lo ròtle dau [[Willaq Umu]] au sen de la gestion administrativa es desconegut mai èra probablament important. Existiá tanben un personatge important dich « [[Inkaprantin]] », qu'èra benlèu una mena de Premier Ministre, e una institucion dicha « [[Topa Inca Yupanqui]] » (« conseu dau reaiume » en [[occitan]]) format de 16 nobles eissits de la capitala e dei ''suyu''. Dins lei províncias, lei títols portats per lei caps e lei governadors locaus èran fòrça variats. D'efèct, lei pòbles qu'aviá chausit de se sometre ais Incas sensa combatre avián generalament lo drech de gardar una larga partida de seis institucions. Dins aquò, lo sistèma decimau èra generalizat. Per aquò, la populacion èra regularament recensada e leis òmes caps d'un ostau èran organizats per formar un grop de 100 personas dirigit per [[kuraka]]. Aqueleis òmes participavan normalament ensems ai corvadas e podián formar una unitat militara. L'estatut de kuraka èra ereditari. Ai nivèus superiors, i aviá lo ''pichkapachaka kuraka'' (en carga de 500 personas), lo ''waranqa kuraka'' ({{formatnum:1000}}), lo ''pichkawaranqa kuraka'' ({{formatnum:5000}} e lo ''hunu kuraka'' ({{formatnum:10000}}). Lo poder d'aquelei aristocratas èra variable segon lei regions e lei periòdes. De mai, avián generalament de responsabilitats inferioras en mai de son pòste principau. Per exemple, normalament, un ''hunu kuraka'' èra en realitat ''kuraka'' d'un grop d'un centenau de personas e caps de nòu autrei ''kurakas''. ==== Fòrças armadas ==== L'armada inca foguèt la pus poderosa de l'[[America Andina]] avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Sa fòrça èra basada sus un sistèma de [[conscripcion]] eficaç e sus lo ret rotier de l'Empèri que li permetiá de desplaçaments rapides. D'efèct, cada òme deviá participar au mens un còp dins sa vida a una guèrra. De mai, deviá èsser preparat en permanéncia a una demanda de mobilizacion. Conjugat a l'organizacion decimala de la societat inca, aquò permetiá de formar rapidament d'unitats que sei combatents èran fòrça liats entre elei. Puei, lo ret rotier e lei resèrvas alimentàrias permetián d'assegurar l'avitalhament dei tropas en campanha. L'armament èra en revènge relativament limitat e leis Incas melhorèron gaire la tecnologia andina dins aqueu sector. La [[pèira]] e la [[fusta]] demorèron lei materiaus pus utilizats tant per leis armas que per lei proteccions. Lo metau ([[coire]] ò [[bronze]]) èra rar e pauc resistent. Aquò donava ges d'avantatges ais Incas còntra lei pòbles vesins qu'avián de conoissenças tecnologicas similaras. Còntra leis [[Espanha|Espanhòus]], protegits per d'armaduras d'[[acièr|acier]] e dotats d'[[arma de fuòc|armas de fuòc]], aquel armament foguèt ineficaç e expliquèt en partida lei premierei desfachas incas. Lei [[malautiá]]s europèas que decimèron la populacion foguèron pereu un factor important a l'origina de la victòria [[Espanha|espanhòla]]<ref>De mai, en despiech de son nombre feble, lei conquistadors èran de soudats fòrça experimentats e trobèron sovent d'aliats locaus capables de provesir plusors miliers d'òmes per redurre son inferioritat numerica.</ref>. Pasmens, en despiech d'aquela inferioritat tecnologica, lo saber militar deis Incas li permetèt d'infligir plusors desfachas ais Europèus ([[Batalha d'Ollantaytambo|Ollantaytambo]]...) e de resistir fins a [[1572]]. === Organizacion sociala e demografia === ==== Organizacion sociala ==== La ierarquia sociala au sen de l'Empèri Inca èra aquela deis autrei comunautats [[Andes|andinas]]. D'un biais generau, existiá tres classas gropant lei trabalhaires (païsans e artesans), l'aristocracia locala e l'aristocracia auta. La darriera classa èra unicament compausat dau clan inca qu'assegurava totei lei responsabilitats politicas, militaras e religiosas pus importantas de l'Empèri. Lo passatge d'una classa a una autra èra rar. Èra possible per un trabalhaire que se destriava sus lo prat batalhier d'agantar lei rengs de l'aristocracia locala. Dins de cas pus rars, principalament per de rasons politicas, un cap locau podiá èsser integrat a l'aristocracia superiora e obtenir de responsabilitats importantas. Lo grop sociau de basa èra la familha formada per lei parents e seis enfants pas encara maridats. Lo marit s'ocupava generalament dei trabalhs exteriors e la frema de l'entretenença de l'[[ostal|ostau]]. La solidaritat entre lei familhas d'un meteis vilatge èra sovent fòrta e entretengudas per de maridatges. Aqueu darrier aviá luòc entre 20 e 25 ans per leis òmes e 16 a 20 ans per lei fremas. Un pareu novèu podiá alora s'establir dins un ostau novèu. Obteniá alora totei lei drechs e lei deures fixats per la [[lei|lèi]] (ajudas de l'Estat, conscripcion, corvadas...). ==== Demografia e lengas ==== La populacion de l'Empèri Inca es mau coneguda car lei recensaments administratius an disparegut en causa de la conquista<ref>Lo biais de legir lei ''quipus'' a tanben disparegut, çò que limita l'esplecha dei descubèrtas.</ref>. La màger part deis estimacions modèrnas donan un nombre compres entre 6 e 14 milions e de resultats pus largs van de 4 a 37 milions. Lo [[quíchoa]] èra la lenga principala dau poder e, segon certanei fònts, la [[lenga oficiala]] de l'Empèri car èra utilizat per lo grop etnic dominant. Pasmens, i aviá una multitud de parlars au sen dau territòri inca (fins a 700 segon certaneis estimacions) e de lengas, coma l'[[aimara (lenga)|aimara]], gardèron una influéncia importanta. === Organizacion economica === L'Empèri Inca utilizava una economia planificada integrada dins una societat basada sus de relacions de tipe feodalas entre l'[[Estat]] e leis abitants. L'Estat deviá assegurar la seguretat, provesir la norridura durant lei periòdes de [[famina]], s'ocupar de la construccion deis infrastructuras ([[Camins incas|rota]]s, [[aquedücte]]s...) e organizar lei fèstas obligatòrias. En cambi, leis abitants devián d'impòsts sota la forma de bens (recòltas, longor de teissut...) e de temps ([[corvada]]s, [[conscripcion]]...). La [[moneda]] èra primitiva e èra facha de bens qu'èran cambiats per lei marchands. L'[[escritura]] èra pas coneguda deis Incas mai l'administration aviá un mestritge sufisent dei [[matematicas]] per tenir lo còmpte dei diferentei produccions. L'[[agricultura]] èra la basa de l'economia. La tèrra èra devesida d'un biais relativament egau entre lo sobeiran, lo clergat e lei païsans. Lei tenements èran atribuits per lei caps locaus segon de critèris basats sus l'estatut sociau e la talha de la familha. L'auto-sufiséncia deviá èsser assegurada per lei lòts dei païsans. Lei corvadas èran generalament destinadas an assegurar l'esplecha dei tèrras dau Sapa Inca ò dau clergat. Existiá tanben una mena de proprietat privada basada sus de bens reiaus que demoravan au sen d'una meteissa familha. Aqueu sistèma permetiá a de nobles de dirigir dirèctament de parçans e mai de vilas. Per exemple, [[Machu Picchu]] aviá un tal estatut e èra sota la senhoriá de nobles incas situats en fòra dau regime generau. L'agricultura generala èra pas especializada e lei païsans practiva la cultura de noirridura, lo norrigatge e la fabricacion de teissuts. Dins lei regions [[desèrt|deserticas]] ò [[litorau|litoralas]] en revènge, la producion èra pus especializada amb una division entre païsans e pescaires e de relacions comercialas entre aquelei dos ensems. Lo nivèu [[tecnologia|tecnologic]] èra fòrça feble que la màger part deis otís èra facha de [[fusta]] e de [[pèira]]. De mai, la màger part dau trabalh èra manuala. Pasmens, una gròssa diversitat de cultura e de precaucions importantas (formacion de resèrvas alimentàrias per l'[[Estat]]) permetián de defugir lei [[famina]]s. == Cultura e tecnologia == === Arquitectura === {{veire|Arquitectura inca}} L'[[arquitectura]] èra un [[art]] major de la cultura inca. Lei tecnicas utilizadas èran un melhorament dei metòdes inventats per la construccion dei [[pukara]]s qu'èran de fortalesas bastidas entre lei sègles III avC e III apC dins leis [[Andes]] Centralas. Lo principi èra de talhar lei pèiras d'un biais complèx per obtenir montatge quasi perfèct. Per exemple, un blòt podiá èsser talhat sus plusors desenaus de fàcia per obtenir una forma capable de tenir plusors blòts vesins. Aquò permetiá de bastir d'obratges importants sensa utilizacion de mortier. Un autre principi important de l'arquitectura inca èra de donar una basa pus importanta que la cima ai bastiments per melhorar l'estabilitat durant lei [[tèrratrem]]s – frequents dins la region. Aquò entraïnèt la formacion d'una arquitectura monumentala que son exemple pus conegut es la ciutat anciana de [[Machu Picchu]]. Pasmens, d'autrei vestigis de remarca se tròban a [[Saksaywaman]] e a [[Ollantaytambo]]. Mòstran l'existéncia d'importantei [[fortificacion]]s ([[barri]], [[torre]]s...), de palais, de construccions ambé de simetrias multiplas (octogonalas per exemple), de temples massís e de terrassas multiplas. <gallery> CuscoPiedra12angulo.jpg|Blòt de pèira talhat d'un biais complèx per li donar un maximom de ponchs d'estacament ai blòts vesins. File:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|Fotografia de la vila de [[Machu Picchu]]. File:Machupicchu intihuatana.JPG|Temple de [[Machu Picchu]]. File:MachuPicchu Residential (pixinn.net).jpg|Ensems d'[[ostal|ostaus]] de [[Machu Picchu]]. File:Ollantaytambo, Peru.jpg|Terrassas multiplas d'[[Ollantaytambo]]. File:Ollantaytambo Monolithen.jpg|Muralhas dins lei roïnas d'[[Ollantaytambo]]. File:Sacsayhuamán, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 27.JPG|Vestigis dau barri de [[Saksaywaman]]. File:Incan aqueduct at Tipon. Cusco, Peru.jpg|Aqueducte inca dins la region de [[Cusco]]. File:Incatrail in Peru.jpg|Exemple de rota inca. </gallery> === Calendier e matematicas === {{veire|Calendier inca}} Leis Incas avián lo mestritge dei [[calendièr|calendiers]] [[astronomia|astronics]], dei sistèmas de mesura e dau sistèma decimau. Ansin, leis [[astronomia|astronòms]] conoissián l'existéncia deis [[equinòcci]]s, dei [[solstici]]s, dei passatges au zenit e dei cicles de [[Vènus (planeta)|Vènus]]. Aquò li permetèt un [[calendièr|calendier]] lunisolar de 12 mes qu'èra tornat alinhar cada annada sus lo [[solstici d'ivèrn]]. Lei jorns e lei mes avián pas de nom particular e lei concèptes de setmanas ò de sasons èran desconeguts. Per mantenir l'alinhament sus lo solstici ivernenc, leis astronòms incas utilizan dos calendiers en parallèl : un basat sus lei movements dau [[Solelh|Soleu]] e un autre sus aquelei de la [[Luna]]. {{veire|Matematicas incas}} Lei [[matematicas]] incas èran principalament destinats a l'administration que deviá recensar la populacion e la produccion de l'Empèri. Per aquò, un sistèma decimau e un sistèma d'unitats foguèron desvolopats. La màger part deis unitats èra basada sus de grandors umanas, es a dire eissidas dau còrs uman coma lo poce. De multiples permetián d'obtenir d'unitats pus grandas capablas de mesurar lei distàncias au sen dau territòri inca. Sei valors son mau conegudas mai se pòu citar lo ''topo'' que fasiá {{formatnum:6000}} ''thatkiys'' siá 4,0 a 7,7 [[quilomètre]]s. Per enregistrar lei mesuras realizadas, lei foncionaris utilizan de ''quipus'' que son un sistèma de còrdas leugier. Permetiá de realizar de nos que representan diferentei valors. Per exemple, un nos simple representava una unitat e un nos d'uech un centenau. Puei, una mena d'[[abac]] permetiá de legir rapidament lei quipus. Dich ''[[yupana]]'', èra format de pèira talhada per formar de compartiments permetent de realizar un calcul rapide dei nos e lei quatre operacions de basa ([[addicion]], [[sostraccion]], [[multiplicacion]] e [[division]]). <gallery> File:Inca. Quipu.jpg|[[Quipu]] dau sègle XV. File:Yupana 1.png|[[Yupana]]. </gallery> === Terralha, metallurgia e textil === Leis Incas avián lo mestritge dei [[terralha]]s [[pintura|pintadas]] policròmas qu'èran estadas desvolopadas per lei [[civilizacion]]s andinas precedentas. Sei tecnicas li permetián de representar una gròssa diversitat d'animaus, de motius [[geometria|geometrics]] e de scenas de la vida vidanta. Conoissián tanben la metallurgia dei metaus natius ([[aur]], [[argent]], [[coire]]...) e dau [[bronze]]. Dins aquò, leis objèctes de metau semblan èsser estats rars. Aquelei fachs de metaus preciós foguèron largament pilhats per lei ''[[conquistador]]s''. Enfin, lei textils incas portavan generalament de motius geometrics fòrça policròms. <gallery> File:Tupa-inca-tunic.png|Textil inca. File:All-tocapu-sin-BV.png|Textils incas destinats a l'aristocracia auta. </gallery> === Medecina === Leis Incas avián dei conoissenças [[medecina|medicalas]] relativament avançadas a respèct dau nivèu tecnologic generau de sa [[civilizacion]]. En particular, melhorèron divèrsei tecnicas de [[cirurgia]] dau [[crani]]. Ansin, lo taus de subrevida après una operacion consecutiva a una bleçadura grèva a la tèsta passèt probablament de 30% dins lei civilizacions preincas a 80-90% durant lo periòde de l'Empèri. Una particularitat de la societat inca e de sa medecina i èra l'importància de la [[còca]] que sei proprietats èran ben conegudas de totei lei pòbles de la region. Sei fuelhas èran ansin consumadas per de rasons religiosas e medicalas. Per exemple, permetiá d'anestesiar un malaut avans una operacion ò de donar mai d'[[energia]] ai messatgiers qu'èran cargats dei comunicacions lòng dei rotas. == Liames intèrnes == * [[Cusco]]. * [[Lista dei sobeirans incas]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Empèri inca| ]] hpqysnffi4jko6fkn43y5s4h5on331t 2339435 2339426 2022-08-29T11:48:58Z Toku 7678 /* La formacion de l'Empèri Inca */ wikitext text/x-wiki {{1000 fondamentals}} {{Dialècte Provençau}} [[File:Empèri Inca.png|thumb|Expansion e afondrament de l'Empèri Inca.]] L''''Empèri Inca''' ò '''Tawantinsuyu''' es un [[estat]] [[America Precolombiana|precolombian]] que sa [[capitala]] èra la vila de [[Cusco]]. Probablament apareguda a la fin dau sègle XII ò au començament dau sègle XIII, durant lo periòde d'instabilitat entraïnat per la disparicion dei [[civilizacion]]s de [[Civilizacion de Tiwanaku|Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]], la dinastia inca venguèt la premiera poissança de la region a partir deis ans 1440-1460. Dirigida per un sobeiran, dich [[Sapa Inca]], qu'èra considerat coma l'eiretier dau dieu solar [[Inti]], comencèt una politica d'expansion militara que menèt a la formacion d'un empèri anant de [[Quito]] au nòrd ai territòris araucans au [[sud]]. En despiech d'un nivèu tecnologic feble (abséncia d'[[escritura]]), aquel estat capitèt de se dotar d'una administracion eficaça gràcias a son mestritge dei [[matematicas]], d'un ret rotier permetent de comunicacions rapidas e d'una armada nombrosa capabla de mobilizar rapidament una partida de la populacion inca. De mai, lo govèrn capitèt d'establir un ensems d'ajudas per organizar la construccion d'[[infrastructura]]s ò de resèrvas alimentàrias per defugir una [[famina]]. A son apogèu, dins lo corrent deis ans 1520, l'Empèri Inca èra poblat per 4 a 37 milions d'abitants. Pasmens, maugrat sa poissança, s'afondrèt rapidament dins lo corrent dau decenni 1530. Premier, foguèt afeblit per una guèrra civila [[sang|saunosa]] ([[1527]]-[[1532]]) e per l'introduccion dei [[malautiá]]s [[Euròpa|europèas]] en [[America del Sud|America dau Sud]]. Puei, foguèt dirèctament atacat per un grop de ''[[conquistador]]s'' menats per [[Francisco Pizarro]]. Mau preparat e susprés per aquela invasion, perdiguèt son cap e la màger part de son territòri, compres sa [[capitala]], en [[1532]]-[[1533]]. Dins aquò, un subrevivent de la dinastia imperiala capitèt de tornar gropar una partida de son pòble per contuniar lo combat. En [[1537]], se retirèt dins lei [[montanha]]s andinas onte fondèt lo [[reiaume de Vilcacamba]] que demorèt [[independéncia|independent]] fins a [[1572]]. == Istòria == === La formacion de l'Empèri Inca === {{veire|Civilizacion de Tiwanaku}} Pobladas vèrs {{formatnum:20000}} avC, leis [[Andes]] Centralas son una region de [[civilizacion]] anciana. Ansin, a partir dau milleni III avC, plusors culturas e [[civilizacion]]s s'i succediguèron. En particular, se pòdon citar lei [[civilizacion de Tiwanaku|civilizacions de Tiwanaku]] e de [[Civilizacion de Wari|Wari]]. Centradas sus doas metropòlis [[religion|religiosas]] importantas amb un raionament [[cultura]]u de remarca, èran d'[[Estat]]s centralizats e ierarquizats. [[Tiwanaku]] desvolopèt una [[agricultura]] intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'[[aigatge]] e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei [[clergat|prèires]] de la vila<ref>'''(en)''' Alan L. Kolata, « The Agricultural Foundations of the Tiwanaku State: A View from the Heartland », ''American Antiquity'', vol. 51, n° 4, octòbre de 1986, pp. 748–762.</ref>. Lo desvolopament dau comèrci regionau aguèt tanben un ròtle dins l'expansion de l'influéncia de Tiwanaku<ref>'''(en)''' Anthony P. Andrews, ''First Cities'', St. Remy Press, 1995, pp. 158–160.</ref> Dispareguèt après [[1200]] en causa d'una crisi [[agricultura|agricòla]] entraïnada per un assecament dau [[clima]]. {{veire|Civilizacion de Wari}} [[Wari]] adoptèt un modèl diferent caracterizat per un [[expansionisme]] militar agressiu e la formacion d'un reiaume [[centralisme|centralizat]] (bastidas de rotas, de capitalas províncialas, etc) que prefiguran l'Empèri Inca<ref>'''(en)''' Tiffiny Tung, « Trauma and Violence in the Wari Empire of the Peruvian Andes: Warfare, Raids, and Ritual Fights », ''American Journal of Physical Anthropology'', vol. 133, n° 3, 2007, pp. 941–956.</ref>. Lei regions somesas foguèron tanben [[colonialisme|colonizadas]] e esplechadas au profiech de la [[capitala]] centrala. Pasmens, una crisi [[economia|economica]] e [[agricultura|agricòla]] entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 amb l'abandon de [[Wari]] e la restauracion de l'[[independéncia]] dei [[pòble]]s vencuts<ref>'''(en)''' Kenneth R. Wright, Gordon Francis McEwan e Ruth M. Wright, ''Water Engineering Masterpiece of the Inca Empire'', ASCE, 2006, p. 27.</ref>. {{veire|Cultura chimú}} A partir dau sègle XII, la diversitat [[cultura]]la de la region venguèt fòrça importanta amb l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la [[cultura chimú]] que se formèt dins la meteissa region que l'anciana [[cultura de Moche]]. Formèt un [[Estat]] centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, [[Chan Chan]], agantèt {{formatnum:60000}} abitants gràcias a la bastida de rets importants de [[rota]]s, de [[canau]]s e de [[fortificacion]]s<ref>'''(en)''' Jerry Moore, ''Encyclopedia of Prehistory'', Human Relations Area Files, 2002.</ref>. A partir de [[1200]], acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas<ref>'''(en)''' John H. Rowe, « The kingdom of Chimor », ''Aus Acta Americana'', vol. 6, n° 1-2, 1948, p. 27.</ref>. En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'Estats [[aimaras]] dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu, principalament centrat sus lo versant occidentau, e Umasuyu, estendut sus lo versant orientau. D'autrei reiaumes montanhós se formèron dins lo rèsta dau [[Peró]] actuau. En particular, apareguèt una dinastia locala vèrs [[1200]] dins la vau de [[Cusco]] que foguèt a l'origina de l'Empèri Inca. Fins au sègle XV, l'istòria d'aquela [[dinastia]] es fòrça mau coneguda. D'efèct, en causa de l'abséncia de documents [[escritura|escrichs]], lei [[legenda]]s e lei vestigis [[Arqueologia|arqueologics]] son leis elements principaus a disposicion. Ansin, durant aqueu periòde, la dinastia inca sembla afiermar son poder sus [[Cusco]] e sa vau. Menava tanben d'incursions regularas còntra leis [[Estat]]s vesins. === Lo periòde imperiau === La formacion de l'Empèri Inca se debanèt rapidament durant leis ans 1440-1460. D'efèct, au començament dau sègle XV, durant lo rèine de [[Yahuar Huacac]], la dinastia inca capitèt d'impausar son autoritat a totei lei pòbles de la vau de [[Cusco]]. Pasmens, son successor, [[Viracocha Inca]], foguèt durament batut per lei [[Chancas]] e obligat d'abandonar la [[vila]] en [[1438]]. Son fiu [[Yupanqui]] ([[1438]]-[[1471]]) menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la [[victòria de Yahuarpampa]]. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator » en [[occitan]]) e comencèt una politica d'expansion militara. Fins a sa [[mòrt]], leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo [[Cultura chimú|Reiaume Chimú]]. Son fiu [[Tupac Yupanqui]] ([[1471]]-[[1493]]) contunièt sa [[politica]] e sei fòrças agantèron [[Quito]] e lo nòrd dau [[Chile]] actuau onte se turtèron ais [[Araucans]]. Remplaçat per son fiu [[Huyana Capac]] ([[1493]]-[[1527]]), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de [[Quito]] e ocupèt una partida dau [[litorau]] [[chile]]n sensa capitar de rompre la resisténcia araucana<ref>Leis [[Araucans]] resistèron tanben ais [[Espanha|Espanhòus]] e demorèron independents fins a [[1882]].</ref>. L'[[Empèri Inca]] èra alora l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich [[Sapa Inca]], considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau [[clergat]], ai besonhs deis [[armada]]s e de l'[[Estat]] (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de [[famina]]) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'[[escritura]], l'adminitracion inca conoissiá lei [[matematicas]] e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de [[rota]]s, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers. Per unificar l'Empèri – qu'agantava aperaquí {{formatnum:1800000}} km² en [[1530]] – leis Incas impausèron l'utilizacion dau [[quíchoa]], lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un [[Camins incas|ret de rota]]s<ref>Lo ret rotier inca èra en partida eissit de construccions ancianas, realizadas per leis estats precedents, e d'obratges novèus. A l'arribada deis Espanhòus, agantava {{formatnum:22500}} km.</ref> e d'[[ostalariá]]s permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges. === La conquista espanhòla === {{veire|Guèrra de succession inca}} La conquista espanhòla se debanèt de [[1532]] a [[1571]]<ref>[[Francisco Pizarro]] menèt una premiera expedicion en [[1527]]. Mau preparada, foguèt rebutada per d'indigèns de la [[Colómbia]] actuala – qu'èran benlèu tributaris deis Incas – a la [[batalha de Punta Quemada]].</ref>. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e lei [[malautiá]]s vengudas d'[[Euròpa]] que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en [[1530]], 1,3 milion en [[1570]]). D'efèct, la [[mòrt]] de [[Huayna Capac]] entraïnèt una [[Guèrra de succession inca|guèrra civila per sa succession]] entre [[Huascar]] ([[1527]]-[[1532]]) e [[Atahualpa]] ([[1532]]-[[1533]]). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la [[capitala]] mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats [[sang|saunós]] de [[Quito]] a [[Cuzco]] li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas. {{veire|Conquista espanhòla de l'Empèri Inca}} Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]] comandat per [[Francisco Pizarro]] desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de [[1532]], capturèron [[Atahualpa]] a la [[batalha de Cajamarca]]. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de [[Cuzco]]. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre ''[[conquistador]]s'' (partisans de [[Francisco Pizarro|Pizarro]] còntra partisans d'[[Diego de Almagro|Almagro]], [[1536]]-[[1542]]). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich [[Manco Inca II]] poguèt crear lo [[Reiaume de Vilcacamba]] après aver alentit l'invasion a la [[batalha d'Ollantaytambo]] en [[1536]]. Puei, menèt una importanta còntra-ofensiva e assetjèt sensa succès [[Cusco]] durant [[Sètge de Cusco|dètz mes]] ([[1536]]-[[1537]]). Pasmens, [[Reiaume de Vilcacamba|Vilcacamba]]<ref>En despiech dei progrès importants de l'[[arqueologia]] [[Andes|andina]], la localizacion precisa de [[Vilcacamba]] es totjorn desconeguda.</ref> contunièt de secutar leis [[Espanha|Espanhòus]] e demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en [[1572]]. === Lo periòde coloniau e la disparicion de la cultura inca === A respèct d'autrei províncias de l'Empèri Espanhòu, la colonizacion dei territòris incas aguèt mai d'una particularitat en causa de la lònga persisténcia d'un estat inca independent dins la region montanhosa de [[Vilcacamba]]. Ansin, l'introduccion dau sistèma de l'''[[encomienda]]'' se turtèt ai riscs de trèbols e foguèt pas totau. Ansin, una partida de l'[[aristocracia]] inca foguèt mantenguda en plaça per lo poder coloniau e cargada de la collècta dei tributs. Aquò durèt fins a [[1780]] e permetèt la subrevida d'una partida de la cultura de l'elèit inca – que deguèt pasmens abandonar sa religion tradicionala au profiech dau [[catolicisme]]. Dins aquò, en [[1780]], l'introduccion de taxas novèlas entraïnèt la revòuta d'un cap inca de [[Cusco]]. Afiermant èsser un descendent dei sobeirans incas, prenguèt lo nom de [[Tupac Amaru II]]. Aprofichant una insureccion parallèla deis Aimaras<ref>Leis insurgents aimaras assetjèron [[La Paz]] en [[1781]].</ref>, sei fòrças menacèron [[Cusco]] en [[1781]] avans d'èsser finalament batudas per l'arribada d'importants renfòrç espanhòus. Lo bilanç dei combats e de la repression foguèt d'aperaquí {{formatnum:100000}} mòrts e la màger part de l'[[aristocracia]] amerindiana foguèt definitivament anientada. De mai, en causa dei malautiás europèas e dau trabalh fòrçat, la populacion indigèna passèt de mai de 12 milions d'abitants a l'arribada dei ''[[conquistador]]s'' a mens de {{formatnum:500000}} après la desfacha de l'insureccion de [[1780]]-[[1781]]. Aquò entraïnèt donc la disparicion de la màger part de la cultura inca que sei rèstas foguèron absorbits dins la cultura amerindiana modèrna. == Organizacion == === Organizacions politica e religiosa === ==== Organizacion politica ==== L'Empèri Inca èra una [[monarquia]] [[monarquia absoluda|absoluda]] e [[teocracria|teocratica]]. Son sobeiran, que son títol èra « Sapa Inca », n'èra lo cap [[politica|politic]] e [[religion|religiós]]<ref>Tecnicament, lo tèrme « inca » utilizat per designar lo pòble inca es faus. Èra en realitat lo títol de son sobeiran e lo grop etnic dominant de l'Empèri èra format de Quíchoas.</ref>. Lo cap dau [[clergat]], dich « [[Willaq Umu]] », n'èra lo segond personatge. Segon la [[mitologia]] oficiala, lo [[Sapa Inca]] èra l'eiretier dau dieu solar [[Inti]] e èra donc considerat coma lo « fiu dau Soleu ». Aquò li donava lo drech de dirigir son reiaume e de conquistar de territòris novèus. Sa [[capitala]], [[Cusco]], èra considerada coma lo centre de l'[[Univèrs]]. Dins lei fachs, l'Empèri Inca èra organizat segon un sistèma [[federalisme|federala]] amb un govèrn centrau dirigit per lo [[Sapa Inca]] e quatre regions, dichas ''[[suyu]]'', que gropavan la totalitat dau territòri franc dau relarg de la [[capitala]]. Lei ''suyu'' èra plaçats sota la direccion d'un ''apu'', tèrme designant un individú eissit de l'[[aristocracia]] auta e sovent de la dinastia inca ela meteissa<ref>Designava tanben lei [[montanha]]s sacradas.</ref>. [[Cusco]] deviá formar un districte distint dirèctament dirigit per lo [[Sapa Inca]] ò per sa [[dinastia]]. Puei, lei ''suyu'' èra devesits en províncias (''wamani'') que son nombre probable èra de 86<ref>En causa de l'abséncia d'[[escritura]], aqueu nombre es pas segur. Foguèt establit a partir d'estimacions basadas sus lei descubèrtas arqueologicas.</ref>. La [[lei|lèi]] èra pas basada sus un còdi mai sus un ensems de costumas e de tradicions localas que devián èsser respectat per leis autoritats. La [[justícia]] èra assegurada per l'[[Estat]] gràcias ai governadors locaus ò a de foncionaris especiaus dichs inspectors. Leis inspectors pus importants, eissits de la dinastia au poder, èran probablament liures dei convencions localas e podián afiermar dirèctament lo ponch de vista dau sobeiran de l'Empèri. ==== Religion ==== [[File:Cabeza de Viracocha, Museo de América.jpg|thumb|right|Tèsta escultada de [[Viracocha]].]] La [[religion]] inca èra de transmission orala e la màger part dei conoissenças la regardant vènon deis [[escritura|escrichs]] dei ''[[conquistador]]s'' [[Espanha|espanhòus]]. Son foncionament precís es donc mau conegut mai leis Incas èran [[Politeïsme|politeïstas]]. Coma dins lo rèsta de l'[[America Precolombiana]], sei rites necessitavan de sacrificis umans. Per d'eveniments importants coma la mòrt de [[Huayna Capac]] en [[1527]], plusors miliers de personas, chausidas entre lei domestics, lei captaus de la cort, lei favorits e lei concubinas dau sobeiran, podián èsser executadas. La basa de la religion inca èra probable l'aplicacion d'un culte dei rèires e d'un còdi morau de tres aisses ''« Pas raubar, pas mentir, pas èsser fenhant »'' e un crèire de [[reïncarnacion]]. La [[mòrt]] i èra lo passatge vèrs un paradís ambé de prats emplits de [[flor]]s e de [[montanha]]s blancas. Lo camin vèrs aqueu mond èra fòrça malaisat per l'esperit dau mòrt que deviá seguir una lònga rota ambé l'ajuda d'un can negre capable de lo guidar. Entre lei divinitats pus importantas, se pòu citar : * [[Viracocha]] (ò [[Pachacamac]]) qu'èra lo dieu creator de totei lei causas viventas. * [[Apu Illapu]], dieu de la [[plueja]]. * [[Ayar Cachi]], dieu responsable dei [[tèrratrem]]s. * [[Illapa]], divessa de l'[[ulhauç]] e dei chavanas. * [[Inti]], dieu solar protector de [[Cusco]]. * [[Kiychi]], dieu arc de seda qu'èra invocat per de rites de [[feconditat]]. * [[Mama Killa]], divessa qu'èra la frema d'[[Inti]]. * [[Mama Occlo]], divinitat [[civilizacion|civilizatritz]]. * [[Manco Cápac]], fondator [[legenda]]ri de l'Empèri Inca que foguèt divinizat coma dieu civilizator dau pòble inca. * [[Pachamama]], divessa de la Tèrra e frema de [[Viracocha]]. * [[Quchamama]], divessa de la [[mar]]. * [[Sachamama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire deis aubres ». * [[Yakumama]], divessa liada a la natura que son nom significa « Maire de l'aiga ». ==== Organizacion administrativa ==== L'organizacion administrativa de l'Empèri èra fondada sus un sistèma decimau mai son detalh precís es mau conegut. Son cap èra lo [[Sapa Inca]]. Lo ròtle dau [[Willaq Umu]] au sen de la gestion administrativa es desconegut mai èra probablament important. Existiá tanben un personatge important dich « [[Inkaprantin]] », qu'èra benlèu una mena de Premier Ministre, e una institucion dicha « [[Topa Inca Yupanqui]] » (« conseu dau reaiume » en [[occitan]]) format de 16 nobles eissits de la capitala e dei ''suyu''. Dins lei províncias, lei títols portats per lei caps e lei governadors locaus èran fòrça variats. D'efèct, lei pòbles qu'aviá chausit de se sometre ais Incas sensa combatre avián generalament lo drech de gardar una larga partida de seis institucions. Dins aquò, lo sistèma decimau èra generalizat. Per aquò, la populacion èra regularament recensada e leis òmes caps d'un ostau èran organizats per formar un grop de 100 personas dirigit per [[kuraka]]. Aqueleis òmes participavan normalament ensems ai corvadas e podián formar una unitat militara. L'estatut de kuraka èra ereditari. Ai nivèus superiors, i aviá lo ''pichkapachaka kuraka'' (en carga de 500 personas), lo ''waranqa kuraka'' ({{formatnum:1000}}), lo ''pichkawaranqa kuraka'' ({{formatnum:5000}} e lo ''hunu kuraka'' ({{formatnum:10000}}). Lo poder d'aquelei aristocratas èra variable segon lei regions e lei periòdes. De mai, avián generalament de responsabilitats inferioras en mai de son pòste principau. Per exemple, normalament, un ''hunu kuraka'' èra en realitat ''kuraka'' d'un grop d'un centenau de personas e caps de nòu autrei ''kurakas''. ==== Fòrças armadas ==== L'armada inca foguèt la pus poderosa de l'[[America Andina]] avans l'arribada deis [[Espanha|Espanhòus]]. Sa fòrça èra basada sus un sistèma de [[conscripcion]] eficaç e sus lo ret rotier de l'Empèri que li permetiá de desplaçaments rapides. D'efèct, cada òme deviá participar au mens un còp dins sa vida a una guèrra. De mai, deviá èsser preparat en permanéncia a una demanda de mobilizacion. Conjugat a l'organizacion decimala de la societat inca, aquò permetiá de formar rapidament d'unitats que sei combatents èran fòrça liats entre elei. Puei, lo ret rotier e lei resèrvas alimentàrias permetián d'assegurar l'avitalhament dei tropas en campanha. L'armament èra en revènge relativament limitat e leis Incas melhorèron gaire la tecnologia andina dins aqueu sector. La [[pèira]] e la [[fusta]] demorèron lei materiaus pus utilizats tant per leis armas que per lei proteccions. Lo metau ([[coire]] ò [[bronze]]) èra rar e pauc resistent. Aquò donava ges d'avantatges ais Incas còntra lei pòbles vesins qu'avián de conoissenças tecnologicas similaras. Còntra leis [[Espanha|Espanhòus]], protegits per d'armaduras d'[[acièr|acier]] e dotats d'[[arma de fuòc|armas de fuòc]], aquel armament foguèt ineficaç e expliquèt en partida lei premierei desfachas incas. Lei [[malautiá]]s europèas que decimèron la populacion foguèron pereu un factor important a l'origina de la victòria [[Espanha|espanhòla]]<ref>De mai, en despiech de son nombre feble, lei conquistadors èran de soudats fòrça experimentats e trobèron sovent d'aliats locaus capables de provesir plusors miliers d'òmes per redurre son inferioritat numerica.</ref>. Pasmens, en despiech d'aquela inferioritat tecnologica, lo saber militar deis Incas li permetèt d'infligir plusors desfachas ais Europèus ([[Batalha d'Ollantaytambo|Ollantaytambo]]...) e de resistir fins a [[1572]]. === Organizacion sociala e demografia === ==== Organizacion sociala ==== La ierarquia sociala au sen de l'Empèri Inca èra aquela deis autrei comunautats [[Andes|andinas]]. D'un biais generau, existiá tres classas gropant lei trabalhaires (païsans e artesans), l'aristocracia locala e l'aristocracia auta. La darriera classa èra unicament compausat dau clan inca qu'assegurava totei lei responsabilitats politicas, militaras e religiosas pus importantas de l'Empèri. Lo passatge d'una classa a una autra èra rar. Èra possible per un trabalhaire que se destriava sus lo prat batalhier d'agantar lei rengs de l'aristocracia locala. Dins de cas pus rars, principalament per de rasons politicas, un cap locau podiá èsser integrat a l'aristocracia superiora e obtenir de responsabilitats importantas. Lo grop sociau de basa èra la familha formada per lei parents e seis enfants pas encara maridats. Lo marit s'ocupava generalament dei trabalhs exteriors e la frema de l'entretenença de l'[[ostal|ostau]]. La solidaritat entre lei familhas d'un meteis vilatge èra sovent fòrta e entretengudas per de maridatges. Aqueu darrier aviá luòc entre 20 e 25 ans per leis òmes e 16 a 20 ans per lei fremas. Un pareu novèu podiá alora s'establir dins un ostau novèu. Obteniá alora totei lei drechs e lei deures fixats per la [[lei|lèi]] (ajudas de l'Estat, conscripcion, corvadas...). ==== Demografia e lengas ==== La populacion de l'Empèri Inca es mau coneguda car lei recensaments administratius an disparegut en causa de la conquista<ref>Lo biais de legir lei ''quipus'' a tanben disparegut, çò que limita l'esplecha dei descubèrtas.</ref>. La màger part deis estimacions modèrnas donan un nombre compres entre 6 e 14 milions e de resultats pus largs van de 4 a 37 milions. Lo [[quíchoa]] èra la lenga principala dau poder e, segon certanei fònts, la [[lenga oficiala]] de l'Empèri car èra utilizat per lo grop etnic dominant. Pasmens, i aviá una multitud de parlars au sen dau territòri inca (fins a 700 segon certaneis estimacions) e de lengas, coma l'[[aimara (lenga)|aimara]], gardèron una influéncia importanta. === Organizacion economica === L'Empèri Inca utilizava una economia planificada integrada dins una societat basada sus de relacions de tipe feodalas entre l'[[Estat]] e leis abitants. L'Estat deviá assegurar la seguretat, provesir la norridura durant lei periòdes de [[famina]], s'ocupar de la construccion deis infrastructuras ([[Camins incas|rota]]s, [[aquedücte]]s...) e organizar lei fèstas obligatòrias. En cambi, leis abitants devián d'impòsts sota la forma de bens (recòltas, longor de teissut...) e de temps ([[corvada]]s, [[conscripcion]]...). La [[moneda]] èra primitiva e èra facha de bens qu'èran cambiats per lei marchands. L'[[escritura]] èra pas coneguda deis Incas mai l'administration aviá un mestritge sufisent dei [[matematicas]] per tenir lo còmpte dei diferentei produccions. L'[[agricultura]] èra la basa de l'economia. La tèrra èra devesida d'un biais relativament egau entre lo sobeiran, lo clergat e lei païsans. Lei tenements èran atribuits per lei caps locaus segon de critèris basats sus l'estatut sociau e la talha de la familha. L'auto-sufiséncia deviá èsser assegurada per lei lòts dei païsans. Lei corvadas èran generalament destinadas an assegurar l'esplecha dei tèrras dau Sapa Inca ò dau clergat. Existiá tanben una mena de proprietat privada basada sus de bens reiaus que demoravan au sen d'una meteissa familha. Aqueu sistèma permetiá a de nobles de dirigir dirèctament de parçans e mai de vilas. Per exemple, [[Machu Picchu]] aviá un tal estatut e èra sota la senhoriá de nobles incas situats en fòra dau regime generau. L'agricultura generala èra pas especializada e lei païsans practiva la cultura de noirridura, lo norrigatge e la fabricacion de teissuts. Dins lei regions [[desèrt|deserticas]] ò [[litorau|litoralas]] en revènge, la producion èra pus especializada amb una division entre païsans e pescaires e de relacions comercialas entre aquelei dos ensems. Lo nivèu [[tecnologia|tecnologic]] èra fòrça feble que la màger part deis otís èra facha de [[fusta]] e de [[pèira]]. De mai, la màger part dau trabalh èra manuala. Pasmens, una gròssa diversitat de cultura e de precaucions importantas (formacion de resèrvas alimentàrias per l'[[Estat]]) permetián de defugir lei [[famina]]s. == Cultura e tecnologia == === Arquitectura === {{veire|Arquitectura inca}} L'[[arquitectura]] èra un [[art]] major de la cultura inca. Lei tecnicas utilizadas èran un melhorament dei metòdes inventats per la construccion dei [[pukara]]s qu'èran de fortalesas bastidas entre lei sègles III avC e III apC dins leis [[Andes]] Centralas. Lo principi èra de talhar lei pèiras d'un biais complèx per obtenir montatge quasi perfèct. Per exemple, un blòt podiá èsser talhat sus plusors desenaus de fàcia per obtenir una forma capable de tenir plusors blòts vesins. Aquò permetiá de bastir d'obratges importants sensa utilizacion de mortier. Un autre principi important de l'arquitectura inca èra de donar una basa pus importanta que la cima ai bastiments per melhorar l'estabilitat durant lei [[tèrratrem]]s – frequents dins la region. Aquò entraïnèt la formacion d'una arquitectura monumentala que son exemple pus conegut es la ciutat anciana de [[Machu Picchu]]. Pasmens, d'autrei vestigis de remarca se tròban a [[Saksaywaman]] e a [[Ollantaytambo]]. Mòstran l'existéncia d'importantei [[fortificacion]]s ([[barri]], [[torre]]s...), de palais, de construccions ambé de simetrias multiplas (octogonalas per exemple), de temples massís e de terrassas multiplas. <gallery> CuscoPiedra12angulo.jpg|Blòt de pèira talhat d'un biais complèx per li donar un maximom de ponchs d'estacament ai blòts vesins. File:80 - Machu Picchu - Juin 2009 - edit.2.jpg|Fotografia de la vila de [[Machu Picchu]]. File:Machupicchu intihuatana.JPG|Temple de [[Machu Picchu]]. File:MachuPicchu Residential (pixinn.net).jpg|Ensems d'[[ostal|ostaus]] de [[Machu Picchu]]. File:Ollantaytambo, Peru.jpg|Terrassas multiplas d'[[Ollantaytambo]]. File:Ollantaytambo Monolithen.jpg|Muralhas dins lei roïnas d'[[Ollantaytambo]]. File:Sacsayhuamán, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 27.JPG|Vestigis dau barri de [[Saksaywaman]]. File:Incan aqueduct at Tipon. Cusco, Peru.jpg|Aqueducte inca dins la region de [[Cusco]]. File:Incatrail in Peru.jpg|Exemple de rota inca. </gallery> === Calendier e matematicas === {{veire|Calendier inca}} Leis Incas avián lo mestritge dei [[calendièr|calendiers]] [[astronomia|astronics]], dei sistèmas de mesura e dau sistèma decimau. Ansin, leis [[astronomia|astronòms]] conoissián l'existéncia deis [[equinòcci]]s, dei [[solstici]]s, dei passatges au zenit e dei cicles de [[Vènus (planeta)|Vènus]]. Aquò li permetèt un [[calendièr|calendier]] lunisolar de 12 mes qu'èra tornat alinhar cada annada sus lo [[solstici d'ivèrn]]. Lei jorns e lei mes avián pas de nom particular e lei concèptes de setmanas ò de sasons èran desconeguts. Per mantenir l'alinhament sus lo solstici ivernenc, leis astronòms incas utilizan dos calendiers en parallèl : un basat sus lei movements dau [[Solelh|Soleu]] e un autre sus aquelei de la [[Luna]]. {{veire|Matematicas incas}} Lei [[matematicas]] incas èran principalament destinats a l'administration que deviá recensar la populacion e la produccion de l'Empèri. Per aquò, un sistèma decimau e un sistèma d'unitats foguèron desvolopats. La màger part deis unitats èra basada sus de grandors umanas, es a dire eissidas dau còrs uman coma lo poce. De multiples permetián d'obtenir d'unitats pus grandas capablas de mesurar lei distàncias au sen dau territòri inca. Sei valors son mau conegudas mai se pòu citar lo ''topo'' que fasiá {{formatnum:6000}} ''thatkiys'' siá 4,0 a 7,7 [[quilomètre]]s. Per enregistrar lei mesuras realizadas, lei foncionaris utilizan de ''quipus'' que son un sistèma de còrdas leugier. Permetiá de realizar de nos que representan diferentei valors. Per exemple, un nos simple representava una unitat e un nos d'uech un centenau. Puei, una mena d'[[abac]] permetiá de legir rapidament lei quipus. Dich ''[[yupana]]'', èra format de pèira talhada per formar de compartiments permetent de realizar un calcul rapide dei nos e lei quatre operacions de basa ([[addicion]], [[sostraccion]], [[multiplicacion]] e [[division]]). <gallery> File:Inca. Quipu.jpg|[[Quipu]] dau sègle XV. File:Yupana 1.png|[[Yupana]]. </gallery> === Terralha, metallurgia e textil === Leis Incas avián lo mestritge dei [[terralha]]s [[pintura|pintadas]] policròmas qu'èran estadas desvolopadas per lei [[civilizacion]]s andinas precedentas. Sei tecnicas li permetián de representar una gròssa diversitat d'animaus, de motius [[geometria|geometrics]] e de scenas de la vida vidanta. Conoissián tanben la metallurgia dei metaus natius ([[aur]], [[argent]], [[coire]]...) e dau [[bronze]]. Dins aquò, leis objèctes de metau semblan èsser estats rars. Aquelei fachs de metaus preciós foguèron largament pilhats per lei ''[[conquistador]]s''. Enfin, lei textils incas portavan generalament de motius geometrics fòrça policròms. <gallery> File:Tupa-inca-tunic.png|Textil inca. File:All-tocapu-sin-BV.png|Textils incas destinats a l'aristocracia auta. </gallery> === Medecina === Leis Incas avián dei conoissenças [[medecina|medicalas]] relativament avançadas a respèct dau nivèu tecnologic generau de sa [[civilizacion]]. En particular, melhorèron divèrsei tecnicas de [[cirurgia]] dau [[crani]]. Ansin, lo taus de subrevida après una operacion consecutiva a una bleçadura grèva a la tèsta passèt probablament de 30% dins lei civilizacions preincas a 80-90% durant lo periòde de l'Empèri. Una particularitat de la societat inca e de sa medecina i èra l'importància de la [[còca]] que sei proprietats èran ben conegudas de totei lei pòbles de la region. Sei fuelhas èran ansin consumadas per de rasons religiosas e medicalas. Per exemple, permetiá d'anestesiar un malaut avans una operacion ò de donar mai d'[[energia]] ai messatgiers qu'èran cargats dei comunicacions lòng dei rotas. == Liames intèrnes == * [[Cusco]]. * [[Lista dei sobeirans incas]]. == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Empèri inca| ]] t26dg3ikijylm7vkmku4ky5pcov0l0t 0 67707 2339333 2286101 2022-08-28T22:01:34Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Omon|Beuna}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Beuna | nom2 = ''Beaune-d'Allier'' | imatge = Eglise_Beaune_d'Allier.jpg | descripcion = La glèisa de Beuna. | lògo = | escut = | ist = [[Borbonés]] | parçan = | region = [[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]] | departament = [[Alèir (departament)|Alèir]] | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud]] | insee = 03020 | sitweb = | cp = 03390 | cònsol = Jacques Philip | mandat = [[2020]]-[[2026]] | intercom = [[Comunautat de comunas Comentric Montmaraud Nerís Comunautat]] | latitud = 46.2819444444 | longitud = 2.88583333333 | alt mej = | alt mini = 360 | alt maxi = 586 | km² = 24.2 | gentilici = |}} '''Beuna'''<ref>Toponimia Occitana ([[Institut d'Estudis Occitans]]) : IEO_BdTopoc : <nowiki>http://bdtopoc.org</nowiki></ref> (en [[francés]] ''Beaune-d'Allier''<ref name=cass>[http://cassini.ehess.fr/cassini/fr/html/fiche.php?select_resultat=3275 Ficha comunala de Beuna sul site de l'EHESS]</ref>) es una [[comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]] dins lo departament d’[[Alèir (departament)|Alèir]], dins la region d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]</small>. == Toponimia == Beuna ven del celtic ''Belena'', la tèrra de Belenos.<ref>[http://books.google.fr/books?id=rsNpi7IVulEC&pg=PA160&dq=toponymie+g%C3%A9n%C3%A9rale+Beaune&hl=fr&ei=g74ZTI73GoK14QasqqGgCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC8Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false Ernèst Negre, ''Toponymie générale de la France'']</ref> == Geografia == <gallery mode=packed heights=180px> Beuna dins lo canton de Montmaraud.png|Beuna (roge) dins lo canton de Montmaraud (irange). Beuna dins la Comunautat de Comunas de la Region de Montmaraud.png|Beuna (roge) dins la Comunautat de Comunas de la Region de Montmaraud (jaune). </gallery> == Istòria == <gallery mode=packed heights=180px> Beuna (Alèir).png|Beuna sus la carta de Cassini. </gallery> En [[1937]], lo nom oficiau de la comuna deven ''Beaune-d'Allier'' (qu'avans era ''Beaune''). La comuna de Beuna es dins lo [[districte de Montmaraud]] puèi dins l'[[arrondiment de Montluçon]]. En [[1789]] Beuna depend <ref name=cass/>: * de la generalitat de [[Molins]] * de l'eleccion de [[Montluçon]] * de la subdelegacion de [[Montmaraud]] * del parlament de [[París]] * de la senescaucia de [[Molins]] * de la diocèsi de [[Borges]] === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Beuna]] '''Beuna'''}} {{Image label|x=0.38055798031|y=0.44596583641|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 184 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Luros-de-Bauna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.63364806819|y=0.324083591588|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(3,7 km)}}}} {{Image label|x=0.273467277108|y=0.501081272271|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(4,2 km)}}}} {{Image label|x=0.365964861386|y=0.218295641819|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(5,5 km)}}}} {{Image label|x=0.23713976692|y=0.26279813974|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(6,3 km)}}}} {{Image label|x=0.456020137966|y=0.88245656362|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 575 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Lapeyrouse (Puy-de-Dôme)|Lapeyrouse]] <br/>(6,5 km)}}}} {{Image label|x=0.820497737568|y=0.275026059863|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|10px|Comuna amb 1574 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montmarault]] <br/>(6,5 km)}}}} {{Image label|x=0.108179292105|y=0.568847330157|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(7,1 km)}}}} {{Image label|x=0.935138835708|y=0.470711942166|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,2 km)}}}} {{Image label|x=0.934050324356|y=0.607334741407|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(7,4 km)}}}} {{Image label|x=0.638369430184|y=0.0757930921031|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 254 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Priest-en-Murat]] <br/>(7,6 km)}}}} </div>{{clear|left}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03020 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2014]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Jean-Jacques Mercier |Partit= |Qualitat= retirat de l'agricultura }} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= 2014 |Identitat= Jean Clement |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= Marie-Claude Moncelon |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03020 |1793=1045 |1800=866 |1806=937 |1821=1081 |1831=1171 |1836=1185 |1841=1200 |1846=1214 |1851=1223 |1856=1128 |1861=1096 |1866=1039 |1872=1128 |1876=1112 |1881=1125 |1886=1151 |1891=1123 |1896=1054 |1901=980 |1906=983 |1911=902 |1921=762 |1926=726 |1931=683 |1936=638 |1946=589 |1954=547 |1962=490 |1968=462 |1975=405 |1982=327 |1990=280 |1999=270 |2004= |2005= |2006=286 |2007=288 |2008=290 |2009=292 |cassini=3275 |senscomptesdobles=1962}} == Luòcs e monuments == == Personalitats liadas a la comuna == == Veire tanben == * [[Comunas d'Alèir]]. ==Nòtas e referéncias == {{reflist}} {{commonscat|Beuna (Alèir)}} {{Multibendèl|Portal Borbonés|Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] 0wngoqjbgubmmkoxecmit6iyqnboazt 2339358 2339333 2022-08-28T22:34:58Z BrennodAloisi 37340 BrennodAloisi a desplaçat la pagina [[Beuna (Alèir)]] cap a [[Beuna (Borbonés)]] wikitext text/x-wiki {{Omon|Beuna}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Beuna | nom2 = ''Beaune-d'Allier'' | imatge = Eglise_Beaune_d'Allier.jpg | descripcion = La glèisa de Beuna. | lògo = | escut = | ist = [[Borbonés]] | parçan = | region = [[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]] | departament = [[Alèir (departament)|Alèir]] | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud]] | insee = 03020 | sitweb = | cp = 03390 | cònsol = Jacques Philip | mandat = [[2020]]-[[2026]] | intercom = [[Comunautat de comunas Comentric Montmaraud Nerís Comunautat]] | latitud = 46.2819444444 | longitud = 2.88583333333 | alt mej = | alt mini = 360 | alt maxi = 586 | km² = 24.2 | gentilici = |}} '''Beuna'''<ref>Toponimia Occitana ([[Institut d'Estudis Occitans]]) : IEO_BdTopoc : <nowiki>http://bdtopoc.org</nowiki></ref> (en [[francés]] ''Beaune-d'Allier''<ref name=cass>[http://cassini.ehess.fr/cassini/fr/html/fiche.php?select_resultat=3275 Ficha comunala de Beuna sul site de l'EHESS]</ref>) es una [[comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]] dins lo departament d’[[Alèir (departament)|Alèir]], dins la region d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]</small>. == Toponimia == Beuna ven del celtic ''Belena'', la tèrra de Belenos.<ref>[http://books.google.fr/books?id=rsNpi7IVulEC&pg=PA160&dq=toponymie+g%C3%A9n%C3%A9rale+Beaune&hl=fr&ei=g74ZTI73GoK14QasqqGgCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC8Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false Ernèst Negre, ''Toponymie générale de la France'']</ref> == Geografia == <gallery mode=packed heights=180px> Beuna dins lo canton de Montmaraud.png|Beuna (roge) dins lo canton de Montmaraud (irange). Beuna dins la Comunautat de Comunas de la Region de Montmaraud.png|Beuna (roge) dins la Comunautat de Comunas de la Region de Montmaraud (jaune). </gallery> == Istòria == <gallery mode=packed heights=180px> Beuna (Alèir).png|Beuna sus la carta de Cassini. </gallery> En [[1937]], lo nom oficiau de la comuna deven ''Beaune-d'Allier'' (qu'avans era ''Beaune''). La comuna de Beuna es dins lo [[districte de Montmaraud]] puèi dins l'[[arrondiment de Montluçon]]. En [[1789]] Beuna depend <ref name=cass/>: * de la generalitat de [[Molins]] * de l'eleccion de [[Montluçon]] * de la subdelegacion de [[Montmaraud]] * del parlament de [[París]] * de la senescaucia de [[Molins]] * de la diocèsi de [[Borges]] === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Beuna]] '''Beuna'''}} {{Image label|x=0.38055798031|y=0.44596583641|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 184 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Luros-de-Bauna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.63364806819|y=0.324083591588|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(3,7 km)}}}} {{Image label|x=0.273467277108|y=0.501081272271|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(4,2 km)}}}} {{Image label|x=0.365964861386|y=0.218295641819|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(5,5 km)}}}} {{Image label|x=0.23713976692|y=0.26279813974|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(6,3 km)}}}} {{Image label|x=0.456020137966|y=0.88245656362|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 575 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Lapeyrouse (Puy-de-Dôme)|Lapeyrouse]] <br/>(6,5 km)}}}} {{Image label|x=0.820497737568|y=0.275026059863|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|10px|Comuna amb 1574 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montmarault]] <br/>(6,5 km)}}}} {{Image label|x=0.108179292105|y=0.568847330157|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(7,1 km)}}}} {{Image label|x=0.935138835708|y=0.470711942166|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,2 km)}}}} {{Image label|x=0.934050324356|y=0.607334741407|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(7,4 km)}}}} {{Image label|x=0.638369430184|y=0.0757930921031|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 254 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Priest-en-Murat]] <br/>(7,6 km)}}}} </div>{{clear|left}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03020 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2014]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Jean-Jacques Mercier |Partit= |Qualitat= retirat de l'agricultura }} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= 2014 |Identitat= Jean Clement |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= Marie-Claude Moncelon |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03020 |1793=1045 |1800=866 |1806=937 |1821=1081 |1831=1171 |1836=1185 |1841=1200 |1846=1214 |1851=1223 |1856=1128 |1861=1096 |1866=1039 |1872=1128 |1876=1112 |1881=1125 |1886=1151 |1891=1123 |1896=1054 |1901=980 |1906=983 |1911=902 |1921=762 |1926=726 |1931=683 |1936=638 |1946=589 |1954=547 |1962=490 |1968=462 |1975=405 |1982=327 |1990=280 |1999=270 |2004= |2005= |2006=286 |2007=288 |2008=290 |2009=292 |cassini=3275 |senscomptesdobles=1962}} == Luòcs e monuments == == Personalitats liadas a la comuna == == Veire tanben == * [[Comunas d'Alèir]]. ==Nòtas e referéncias == {{reflist}} {{commonscat|Beuna (Alèir)}} {{Multibendèl|Portal Borbonés|Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] 0wngoqjbgubmmkoxecmit6iyqnboazt 0 68684 2339265 2339252 2022-08-28T14:36:53Z Nicolas Eynaud 6858 /* La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra defenduda per la lista dei Quatòrze Ponchs. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » que va venir la futura Societat dei Nacions e lo principi dei Nacionalitats. Aqueu darrier va permetre l'independéncia de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, Wilson desirava de garantir la libertat de comèrci e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion va permetre ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, obtenguèt la creacion de la Societat dei Nacions que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de guèrra novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo nacionalisme asiatic o african obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la colonizacion japonesa de Corèa foguèt reconeguda per leis Estats Units maugrat l'opposicion de China. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[File:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[File:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la patz après la Premiera Guèrra Mondiala. Regarda lei relacions d'Alemanha ambé leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier foguèt la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'artilhariá e de l'aviacion... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdeguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de França, de Belgica, de Danemarc, de Polonha e la reünion d'Alemanha e d'Austria foguèt defenduda. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo principi de reparacions foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. Itàlia obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de Sèrbia e de Montenegro. Ongria deguèt abandonar un terç de son territòri a Romania. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei Balcans, lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per Bulgaria. En revenge, lo partiment de l'Empèri Otoman decidit au tractat de Sèvres foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], Grècia foguèt vencuda en Anatòlia e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanne, que foguèt pus favorable ai Turcs e permetèt l'emergéncia de l'estat turc actuau. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidàment dins son aplicacion. D'efèct, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats, l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la Cort Internacionala de Justícia e lei decisions de la Societat dei Nacions (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre 1918, la division dei venceires de la guèrra va generalament empachar la formacion de consensus blocant donc tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis estats europèus, venguèt un trach permanent de la diplomacia d'Euròpa. D'efèct, tre lo començament, Reiaume Unit e Estats Units èran inquietas a prepaus deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidàment la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, Itàlia foguèt ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'estats importants, onte se trobavan Alemanha, Itàlia e Union Sovietica, contestavan lei frontieras novèlas a partir deis annadas 1920 creant un nombre grand de problèmas diplomatics mai o mens grèus. Enfin, la question dei Reparacions qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas economics e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de periòdes de crisi pendent leis annadas 1920. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat foguèron nombrós. Van entraïnar una tièra de conflictes durant leis annadas 1920 e definir uneis alianças entre lei nacionalismes de cada país que van dictar lei relacions europèas fins au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. De mai, certanei d'aquelei problèmas fan partida dei causas de l'entraïnament dau conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, van definir leis alianças chausits per de país coma Ongria, Romania o Iogoslavia entre 1939 e 1945. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, Alemanha foguèt l'estat concentrant lo maximum de problèmas. A l'oèst, perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba oèst dau Ren. De mai, França ocupèt Saar e sei zonas minieras per 15 ans. A l'èst, lei frontieras ambé Polonha e Lituània èran contestadas, especialament lei cas dei vilas de Dantzig, de Techen e de Memel e de l'Auta-Silèsia. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mentre qu'èran ocupadas per d'estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta vivián dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au nòrd, Danemarc obtenguèt la region de Schleswig conquista en [[1864]] per Prussia. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efèct, lo país capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la Premiera Guèrra Mondiala. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume poplada per una minoritat italiana importanta mai apartenent a Iogoslavia. De dificultats ambé Grècia apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'Àustria. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'Àustria-Ongria foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb Iogoslavia. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'URSS e Romania qu'aviá conquista [[Bessaràbia]] durant leis eveniments de la [[Revolucion Russa]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] ambé [[Bulgaria]] e ambé [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] q5g6xawy5um0ikthttc1fjtrz9aqxr7 2339266 2339265 2022-08-28T14:41:23Z Nicolas Eynaud 6858 /* La posicion estatsunidenca */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » que va venir la futura Societat dei Nacions e lo principi dei Nacionalitats. Aqueu darrier va permetre l'independéncia de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, Wilson desirava de garantir la libertat de comèrci e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion va permetre ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, obtenguèt la creacion de la Societat dei Nacions que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de guèrra novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo nacionalisme asiatic o african obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la colonizacion japonesa de Corèa foguèt reconeguda per leis Estats Units maugrat l'opposicion de China. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[File:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[File:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la patz après la Premiera Guèrra Mondiala. Regarda lei relacions d'Alemanha ambé leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier foguèt la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'artilhariá e de l'aviacion... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdeguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de França, de Belgica, de Danemarc, de Polonha e la reünion d'Alemanha e d'Austria foguèt defenduda. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo principi de reparacions foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. Itàlia obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de Sèrbia e de Montenegro. Ongria deguèt abandonar un terç de son territòri a Romania. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei Balcans, lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per Bulgaria. En revenge, lo partiment de l'Empèri Otoman decidit au tractat de Sèvres foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], Grècia foguèt vencuda en Anatòlia e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanne, que foguèt pus favorable ai Turcs e permetèt l'emergéncia de l'estat turc actuau. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidàment dins son aplicacion. D'efèct, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats, l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la Cort Internacionala de Justícia e lei decisions de la Societat dei Nacions (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre 1918, la division dei venceires de la guèrra va generalament empachar la formacion de consensus blocant donc tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis estats europèus, venguèt un trach permanent de la diplomacia d'Euròpa. D'efèct, tre lo començament, Reiaume Unit e Estats Units èran inquietas a prepaus deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidàment la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, Itàlia foguèt ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'estats importants, onte se trobavan Alemanha, Itàlia e Union Sovietica, contestavan lei frontieras novèlas a partir deis annadas 1920 creant un nombre grand de problèmas diplomatics mai o mens grèus. Enfin, la question dei Reparacions qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas economics e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de periòdes de crisi pendent leis annadas 1920. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat foguèron nombrós. Van entraïnar una tièra de conflictes durant leis annadas 1920 e definir uneis alianças entre lei nacionalismes de cada país que van dictar lei relacions europèas fins au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. De mai, certanei d'aquelei problèmas fan partida dei causas de l'entraïnament dau conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, van definir leis alianças chausits per de país coma Ongria, Romania o Iogoslavia entre 1939 e 1945. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, Alemanha foguèt l'estat concentrant lo maximum de problèmas. A l'oèst, perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba oèst dau Ren. De mai, França ocupèt Saar e sei zonas minieras per 15 ans. A l'èst, lei frontieras ambé Polonha e Lituània èran contestadas, especialament lei cas dei vilas de Dantzig, de Techen e de Memel e de l'Auta-Silèsia. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mentre qu'èran ocupadas per d'estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta vivián dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au nòrd, Danemarc obtenguèt la region de Schleswig conquista en [[1864]] per Prussia. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efèct, lo país capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la Premiera Guèrra Mondiala. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume poplada per una minoritat italiana importanta mai apartenent a Iogoslavia. De dificultats ambé Grècia apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'Àustria. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'Àustria-Ongria foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb Iogoslavia. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'URSS e Romania qu'aviá conquista [[Bessaràbia]] durant leis eveniments de la [[Revolucion Russa]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] ambé [[Bulgaria]] e ambé [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] k4u9hw2be76kf6d1avhhe1b5r961qny 2339267 2339266 2022-08-28T14:47:51Z Nicolas Eynaud 6858 /* La posicion estatsunidenca */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo nacionalisme asiatic o african obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la colonizacion japonesa de Corèa foguèt reconeguda per leis Estats Units maugrat l'opposicion de China. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[File:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[File:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la patz après la Premiera Guèrra Mondiala. Regarda lei relacions d'Alemanha ambé leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier foguèt la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'artilhariá e de l'aviacion... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdeguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de França, de Belgica, de Danemarc, de Polonha e la reünion d'Alemanha e d'Austria foguèt defenduda. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo principi de reparacions foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. Itàlia obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de Sèrbia e de Montenegro. Ongria deguèt abandonar un terç de son territòri a Romania. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei Balcans, lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per Bulgaria. En revenge, lo partiment de l'Empèri Otoman decidit au tractat de Sèvres foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], Grècia foguèt vencuda en Anatòlia e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanne, que foguèt pus favorable ai Turcs e permetèt l'emergéncia de l'estat turc actuau. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidàment dins son aplicacion. D'efèct, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats, l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la Cort Internacionala de Justícia e lei decisions de la Societat dei Nacions (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre 1918, la division dei venceires de la guèrra va generalament empachar la formacion de consensus blocant donc tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis estats europèus, venguèt un trach permanent de la diplomacia d'Euròpa. D'efèct, tre lo començament, Reiaume Unit e Estats Units èran inquietas a prepaus deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidàment la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, Itàlia foguèt ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'estats importants, onte se trobavan Alemanha, Itàlia e Union Sovietica, contestavan lei frontieras novèlas a partir deis annadas 1920 creant un nombre grand de problèmas diplomatics mai o mens grèus. Enfin, la question dei Reparacions qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas economics e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de periòdes de crisi pendent leis annadas 1920. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat foguèron nombrós. Van entraïnar una tièra de conflictes durant leis annadas 1920 e definir uneis alianças entre lei nacionalismes de cada país que van dictar lei relacions europèas fins au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. De mai, certanei d'aquelei problèmas fan partida dei causas de l'entraïnament dau conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, van definir leis alianças chausits per de país coma Ongria, Romania o Iogoslavia entre 1939 e 1945. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, Alemanha foguèt l'estat concentrant lo maximum de problèmas. A l'oèst, perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba oèst dau Ren. De mai, França ocupèt Saar e sei zonas minieras per 15 ans. A l'èst, lei frontieras ambé Polonha e Lituània èran contestadas, especialament lei cas dei vilas de Dantzig, de Techen e de Memel e de l'Auta-Silèsia. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mentre qu'èran ocupadas per d'estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta vivián dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au nòrd, Danemarc obtenguèt la region de Schleswig conquista en [[1864]] per Prussia. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efèct, lo país capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la Premiera Guèrra Mondiala. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume poplada per una minoritat italiana importanta mai apartenent a Iogoslavia. De dificultats ambé Grècia apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'Àustria. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'Àustria-Ongria foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb Iogoslavia. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'URSS e Romania qu'aviá conquista [[Bessaràbia]] durant leis eveniments de la [[Revolucion Russa]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] ambé [[Bulgaria]] e ambé [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] 8t6lvcucvrh3i2ar0xk9a8s35d1ki3e 2339268 2339267 2022-08-28T14:49:46Z Nicolas Eynaud 6858 /* Liames intèrnes */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo nacionalisme asiatic o african obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la colonizacion japonesa de Corèa foguèt reconeguda per leis Estats Units maugrat l'opposicion de China. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[File:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[File:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la patz après la Premiera Guèrra Mondiala. Regarda lei relacions d'Alemanha ambé leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier foguèt la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'artilhariá e de l'aviacion... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdeguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de França, de Belgica, de Danemarc, de Polonha e la reünion d'Alemanha e d'Austria foguèt defenduda. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo principi de reparacions foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. Itàlia obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de Sèrbia e de Montenegro. Ongria deguèt abandonar un terç de son territòri a Romania. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei Balcans, lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per Bulgaria. En revenge, lo partiment de l'Empèri Otoman decidit au tractat de Sèvres foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], Grècia foguèt vencuda en Anatòlia e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanne, que foguèt pus favorable ai Turcs e permetèt l'emergéncia de l'estat turc actuau. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidàment dins son aplicacion. D'efèct, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats, l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la Cort Internacionala de Justícia e lei decisions de la Societat dei Nacions (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre 1918, la division dei venceires de la guèrra va generalament empachar la formacion de consensus blocant donc tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis estats europèus, venguèt un trach permanent de la diplomacia d'Euròpa. D'efèct, tre lo començament, Reiaume Unit e Estats Units èran inquietas a prepaus deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidàment la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, Itàlia foguèt ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'estats importants, onte se trobavan Alemanha, Itàlia e Union Sovietica, contestavan lei frontieras novèlas a partir deis annadas 1920 creant un nombre grand de problèmas diplomatics mai o mens grèus. Enfin, la question dei Reparacions qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas economics e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de periòdes de crisi pendent leis annadas 1920. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat foguèron nombrós. Van entraïnar una tièra de conflictes durant leis annadas 1920 e definir uneis alianças entre lei nacionalismes de cada país que van dictar lei relacions europèas fins au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. De mai, certanei d'aquelei problèmas fan partida dei causas de l'entraïnament dau conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, van definir leis alianças chausits per de país coma Ongria, Romania o Iogoslavia entre 1939 e 1945. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, Alemanha foguèt l'estat concentrant lo maximum de problèmas. A l'oèst, perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba oèst dau Ren. De mai, França ocupèt Saar e sei zonas minieras per 15 ans. A l'èst, lei frontieras ambé Polonha e Lituània èran contestadas, especialament lei cas dei vilas de Dantzig, de Techen e de Memel e de l'Auta-Silèsia. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mentre qu'èran ocupadas per d'estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta vivián dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au nòrd, Danemarc obtenguèt la region de Schleswig conquista en [[1864]] per Prussia. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efèct, lo país capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la Premiera Guèrra Mondiala. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume poplada per una minoritat italiana importanta mai apartenent a Iogoslavia. De dificultats ambé Grècia apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'Àustria. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'Àustria-Ongria foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb Iogoslavia. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'URSS e Romania qu'aviá conquista [[Bessaràbia]] durant leis eveniments de la [[Revolucion Russa]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] ambé [[Bulgaria]] e ambé [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] gtwkon61xmx5p7o3ushxtvu6yq2hdop 2339269 2339268 2022-08-28T14:52:16Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo mantenement de la dominacion coloniala */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[File:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[File:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la patz après la Premiera Guèrra Mondiala. Regarda lei relacions d'Alemanha ambé leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier foguèt la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'artilhariá e de l'aviacion... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdeguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de França, de Belgica, de Danemarc, de Polonha e la reünion d'Alemanha e d'Austria foguèt defenduda. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo principi de reparacions foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. Itàlia obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de Sèrbia e de Montenegro. Ongria deguèt abandonar un terç de son territòri a Romania. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei Balcans, lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per Bulgaria. En revenge, lo partiment de l'Empèri Otoman decidit au tractat de Sèvres foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], Grècia foguèt vencuda en Anatòlia e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanne, que foguèt pus favorable ai Turcs e permetèt l'emergéncia de l'estat turc actuau. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidàment dins son aplicacion. D'efèct, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats, l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la Cort Internacionala de Justícia e lei decisions de la Societat dei Nacions (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre 1918, la division dei venceires de la guèrra va generalament empachar la formacion de consensus blocant donc tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis estats europèus, venguèt un trach permanent de la diplomacia d'Euròpa. D'efèct, tre lo començament, Reiaume Unit e Estats Units èran inquietas a prepaus deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidàment la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, Itàlia foguèt ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'estats importants, onte se trobavan Alemanha, Itàlia e Union Sovietica, contestavan lei frontieras novèlas a partir deis annadas 1920 creant un nombre grand de problèmas diplomatics mai o mens grèus. Enfin, la question dei Reparacions qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas economics e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de periòdes de crisi pendent leis annadas 1920. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat foguèron nombrós. Van entraïnar una tièra de conflictes durant leis annadas 1920 e definir uneis alianças entre lei nacionalismes de cada país que van dictar lei relacions europèas fins au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. De mai, certanei d'aquelei problèmas fan partida dei causas de l'entraïnament dau conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, van definir leis alianças chausits per de país coma Ongria, Romania o Iogoslavia entre 1939 e 1945. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, Alemanha foguèt l'estat concentrant lo maximum de problèmas. A l'oèst, perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba oèst dau Ren. De mai, França ocupèt Saar e sei zonas minieras per 15 ans. A l'èst, lei frontieras ambé Polonha e Lituània èran contestadas, especialament lei cas dei vilas de Dantzig, de Techen e de Memel e de l'Auta-Silèsia. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mentre qu'èran ocupadas per d'estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta vivián dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au nòrd, Danemarc obtenguèt la region de Schleswig conquista en [[1864]] per Prussia. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efèct, lo país capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la Premiera Guèrra Mondiala. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume poplada per una minoritat italiana importanta mai apartenent a Iogoslavia. De dificultats ambé Grècia apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'Àustria. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'Àustria-Ongria foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb Iogoslavia. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'URSS e Romania qu'aviá conquista [[Bessaràbia]] durant leis eveniments de la [[Revolucion Russa]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] ambé [[Bulgaria]] e ambé [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] 39320apnh0qlx5oo4s0dy9i0e6gdbtr 2339270 2339269 2022-08-28T14:56:54Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidàment dins son aplicacion. D'efèct, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats, l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la Cort Internacionala de Justícia e lei decisions de la Societat dei Nacions (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre 1918, la division dei venceires de la guèrra va generalament empachar la formacion de consensus blocant donc tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis estats europèus, venguèt un trach permanent de la diplomacia d'Euròpa. D'efèct, tre lo començament, Reiaume Unit e Estats Units èran inquietas a prepaus deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidàment la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, Itàlia foguèt ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'estats importants, onte se trobavan Alemanha, Itàlia e Union Sovietica, contestavan lei frontieras novèlas a partir deis annadas 1920 creant un nombre grand de problèmas diplomatics mai o mens grèus. Enfin, la question dei Reparacions qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas economics e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de periòdes de crisi pendent leis annadas 1920. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat foguèron nombrós. Van entraïnar una tièra de conflictes durant leis annadas 1920 e definir uneis alianças entre lei nacionalismes de cada país que van dictar lei relacions europèas fins au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. De mai, certanei d'aquelei problèmas fan partida dei causas de l'entraïnament dau conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, van definir leis alianças chausits per de país coma Ongria, Romania o Iogoslavia entre 1939 e 1945. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, Alemanha foguèt l'estat concentrant lo maximum de problèmas. A l'oèst, perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba oèst dau Ren. De mai, França ocupèt Saar e sei zonas minieras per 15 ans. A l'èst, lei frontieras ambé Polonha e Lituània èran contestadas, especialament lei cas dei vilas de Dantzig, de Techen e de Memel e de l'Auta-Silèsia. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mentre qu'èran ocupadas per d'estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta vivián dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au nòrd, Danemarc obtenguèt la region de Schleswig conquista en [[1864]] per Prussia. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efèct, lo país capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la Premiera Guèrra Mondiala. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume poplada per una minoritat italiana importanta mai apartenent a Iogoslavia. De dificultats ambé Grècia apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'Àustria. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'Àustria-Ongria foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb Iogoslavia. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'URSS e Romania qu'aviá conquista [[Bessaràbia]] durant leis eveniments de la [[Revolucion Russa]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] ambé [[Bulgaria]] e ambé [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] fx16626feblytvkpkewn85j28x54lth 2339271 2339270 2022-08-28T14:57:53Z Nicolas Eynaud 6858 /* Liames intèrnes */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidàment dins son aplicacion. D'efèct, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats, l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la Cort Internacionala de Justícia e lei decisions de la Societat dei Nacions (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre 1918, la division dei venceires de la guèrra va generalament empachar la formacion de consensus blocant donc tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis estats europèus, venguèt un trach permanent de la diplomacia d'Euròpa. D'efèct, tre lo començament, Reiaume Unit e Estats Units èran inquietas a prepaus deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidàment la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, Itàlia foguèt ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'estats importants, onte se trobavan Alemanha, Itàlia e Union Sovietica, contestavan lei frontieras novèlas a partir deis annadas 1920 creant un nombre grand de problèmas diplomatics mai o mens grèus. Enfin, la question dei Reparacions qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas economics e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de periòdes de crisi pendent leis annadas 1920. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat foguèron nombrós. Van entraïnar una tièra de conflictes durant leis annadas 1920 e definir uneis alianças entre lei nacionalismes de cada país que van dictar lei relacions europèas fins au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. De mai, certanei d'aquelei problèmas fan partida dei causas de l'entraïnament dau conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, van definir leis alianças chausits per de país coma Ongria, Romania o Iogoslavia entre 1939 e 1945. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, Alemanha foguèt l'estat concentrant lo maximum de problèmas. A l'oèst, perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba oèst dau Ren. De mai, França ocupèt Saar e sei zonas minieras per 15 ans. A l'èst, lei frontieras ambé Polonha e Lituània èran contestadas, especialament lei cas dei vilas de Dantzig, de Techen e de Memel e de l'Auta-Silèsia. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mentre qu'èran ocupadas per d'estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta vivián dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au nòrd, Danemarc obtenguèt la region de Schleswig conquista en [[1864]] per Prussia. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efèct, lo país capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la Premiera Guèrra Mondiala. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume poplada per una minoritat italiana importanta mai apartenent a Iogoslavia. De dificultats ambé Grècia apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'Àustria. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'Àustria-Ongria foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb Iogoslavia. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'URSS e Romania qu'aviá conquista [[Bessaràbia]] durant leis eveniments de la [[Revolucion Russa]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] ambé [[Bulgaria]] e ambé [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] 9ap0o557b1d3piy8jfrvita74kli7td 2339272 2339271 2022-08-28T15:03:43Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lei limits dau sistèma de Versalhas */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problemas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problemas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat foguèron nombrós. Van entraïnar una tièra de conflictes durant leis annadas 1920 e definir uneis alianças entre lei nacionalismes de cada país que van dictar lei relacions europèas fins au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. De mai, certanei d'aquelei problèmas fan partida dei causas de l'entraïnament dau conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, van definir leis alianças chausits per de país coma Ongria, Romania o Iogoslavia entre 1939 e 1945. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, Alemanha foguèt l'estat concentrant lo maximum de problèmas. A l'oèst, perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba oèst dau Ren. De mai, França ocupèt Saar e sei zonas minieras per 15 ans. A l'èst, lei frontieras ambé Polonha e Lituània èran contestadas, especialament lei cas dei vilas de Dantzig, de Techen e de Memel e de l'Auta-Silèsia. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mentre qu'èran ocupadas per d'estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta vivián dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au nòrd, Danemarc obtenguèt la region de Schleswig conquista en [[1864]] per Prussia. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efèct, lo país capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la Premiera Guèrra Mondiala. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume poplada per una minoritat italiana importanta mai apartenent a Iogoslavia. De dificultats ambé Grècia apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'Àustria. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'Àustria-Ongria foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb Iogoslavia. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'URSS e Romania qu'aviá conquista [[Bessaràbia]] durant leis eveniments de la [[Revolucion Russa]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] ambé [[Bulgaria]] e ambé [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] 4nzjk94pfkty222fgs8x5kdblt7j3gb 2339273 2339272 2022-08-28T15:04:08Z Nicolas Eynaud 6858 /* Liames intèrnes */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problemas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problemas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat foguèron nombrós. Van entraïnar una tièra de conflictes durant leis annadas 1920 e definir uneis alianças entre lei nacionalismes de cada país que van dictar lei relacions europèas fins au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. De mai, certanei d'aquelei problèmas fan partida dei causas de l'entraïnament dau conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, van definir leis alianças chausits per de país coma Ongria, Romania o Iogoslavia entre 1939 e 1945. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, Alemanha foguèt l'estat concentrant lo maximum de problèmas. A l'oèst, perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba oèst dau Ren. De mai, França ocupèt Saar e sei zonas minieras per 15 ans. A l'èst, lei frontieras ambé Polonha e Lituània èran contestadas, especialament lei cas dei vilas de Dantzig, de Techen e de Memel e de l'Auta-Silèsia. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mentre qu'èran ocupadas per d'estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta vivián dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au nòrd, Danemarc obtenguèt la region de Schleswig conquista en [[1864]] per Prussia. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efèct, lo país capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la Premiera Guèrra Mondiala. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume poplada per una minoritat italiana importanta mai apartenent a Iogoslavia. De dificultats ambé Grècia apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'Àustria. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'Àustria-Ongria foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb Iogoslavia. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'URSS e Romania qu'aviá conquista [[Bessaràbia]] durant leis eveniments de la [[Revolucion Russa]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] ambé [[Bulgaria]] e ambé [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] nmam4gggw23jtmg4c30d3j3vls837ja 2339274 2339273 2022-08-28T15:04:19Z Nicolas Eynaud 6858 /* Liames intèrnes */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problemas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problemas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat foguèron nombrós. Van entraïnar una tièra de conflictes durant leis annadas 1920 e definir uneis alianças entre lei nacionalismes de cada país que van dictar lei relacions europèas fins au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. De mai, certanei d'aquelei problèmas fan partida dei causas de l'entraïnament dau conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, van definir leis alianças chausits per de país coma Ongria, Romania o Iogoslavia entre 1939 e 1945. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, Alemanha foguèt l'estat concentrant lo maximum de problèmas. A l'oèst, perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba oèst dau Ren. De mai, França ocupèt Saar e sei zonas minieras per 15 ans. A l'èst, lei frontieras ambé Polonha e Lituània èran contestadas, especialament lei cas dei vilas de Dantzig, de Techen e de Memel e de l'Auta-Silèsia. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mentre qu'èran ocupadas per d'estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta vivián dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au nòrd, Danemarc obtenguèt la region de Schleswig conquista en [[1864]] per Prussia. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efèct, lo país capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la Premiera Guèrra Mondiala. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume poplada per una minoritat italiana importanta mai apartenent a Iogoslavia. De dificultats ambé Grècia apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'Àustria. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'Àustria-Ongria foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb Iogoslavia. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'URSS e Romania qu'aviá conquista [[Bessaràbia]] durant leis eveniments de la [[Revolucion Russa]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] ambé [[Bulgaria]] e ambé [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] 87ilxg3l6jy153gp2ha2pqkrtscxssr 2339275 2339274 2022-08-28T15:08:19Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat foguèron nombrós. Van entraïnar una tièra de conflictes durant leis annadas 1920 e definir uneis alianças entre lei nacionalismes de cada país que van dictar lei relacions europèas fins au començament de la Segonda Guèrra Mondiala. De mai, certanei d'aquelei problèmas fan partida dei causas de l'entraïnament dau conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, van definir leis alianças chausits per de país coma Ongria, Romania o Iogoslavia entre 1939 e 1945. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, Alemanha foguèt l'estat concentrant lo maximum de problèmas. A l'oèst, perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba oèst dau Ren. De mai, França ocupèt Saar e sei zonas minieras per 15 ans. A l'èst, lei frontieras ambé Polonha e Lituània èran contestadas, especialament lei cas dei vilas de Dantzig, de Techen e de Memel e de l'Auta-Silèsia. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mentre qu'èran ocupadas per d'estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta vivián dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au nòrd, Danemarc obtenguèt la region de Schleswig conquista en [[1864]] per Prussia. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efèct, lo país capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la Premiera Guèrra Mondiala. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume poplada per una minoritat italiana importanta mai apartenent a Iogoslavia. De dificultats ambé Grècia apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'Àustria. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'Àustria-Ongria foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb Iogoslavia. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'URSS e Romania qu'aviá conquista [[Bessaràbia]] durant leis eveniments de la [[Revolucion Russa]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] ambé [[Bulgaria]] e ambé [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] nj093e95bdxwk9lvyui9zvhl1fw4389 2339276 2339275 2022-08-28T15:17:07Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis annadas 1920, lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebuda d'Itàlia van permetre l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Van assaiar d'obtenir satisfaccion mentre que França e leis autreis estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre de conflictes e rivalitats europèus que van rapidament minar la patz. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis annadas 1920 car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. Pasmens, la question dei territòris revendicats en 1915 e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida politica e afebliguèt fòrtament lo govèrn democratic. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un poder autoritari e nacionalista que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efèct, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis annadas 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respèct dei clausas de 1919 mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas ambé Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania que lo govèrn sostenguèt dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efèct, après la guèrra, leis Estats Units adoptèron tornarmai una politica isolacionista e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en Asia e en America Centrala o sus lo comèrci internacionau, magerament en Euròpa Centrala. Per sa part, Reiaume Unit assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic ambé la question dei Reparacions degudas per lei destruccions de la guèrra. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei Balcans. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] rsj5vyyg9kchko8d8o237rgs85hj5qg 2339277 2339276 2022-08-28T15:22:43Z Nicolas Eynaud 6858 /* La division durabla d'Euròpa */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis annadas 1920, una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça militara. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e unei conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre Àustria, Iogoslavia e Ongria, la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Teschen en 1921 onte Chescoslovaquia ocupèt una region principalament polonesa ambé lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus industrialazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la guèrra entre lei Turcs e lei Grècs que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma França a prepaus de l'ocupacion de Ruhr o Itàlia sus la question de la possession de Fiume. Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras d'Euròpa Occidentala e Centrala, l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis annadas 1920 foguèt la definicion dau territòri sovietic. Lei Francés prepausèron d'establir un ensems d'estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia bolchevica sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre Polonha e l'Union Sovietic. Una guèrra acarnada e saunosa acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron Ucraïna en direccion de Kiev. En julhet de 1920, la còntra-ofensiva sovietica permetèt a l'Armada Roja d'agantar la region de [[Varsòvia]] onte lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] nli5vl8oa0hacz54oqhhoggzgizald5 2339278 2339277 2022-08-28T15:29:00Z Nicolas Eynaud 6858 /* La multiplicacion dei conflictes frontaliers */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kièv]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] eckcuudtdibdspf4dv3qpmh1imb238o 2339279 2339278 2022-08-28T15:29:15Z Nicolas Eynaud 6858 /* La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === En fòra deis aspècts territoriaus, l'autra dificultat majora deis annadas 1920 foguèt la question dei Reparacions de guèrras degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En 1920, la conferéncia de Spa decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de 1921, lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son govèrn. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, Reiaume Unit èra lèst per garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei nacionalistas, deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] iuyth0q3rmhk48pow36glra3z632sej 2339280 2339279 2022-08-28T15:40:59Z Nicolas Eynaud 6858 /* La question dei Reparacions */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la conferéncia de Gènoa en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo país èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar sa moneda. Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis Estatsunidencs, decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra causant donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Aquò va decidir França de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Ambé l'ajuda de Belgica e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'Alemanha. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant averar la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] d61e5ck139rx580n3o0evdzluesge9n 2339286 2339280 2022-08-28T18:31:52Z Nicolas Eynaud 6858 /* La question dei Reparacions */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc Dawes. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] lsxqzuwhc3eqx2kee9pgdzexzl19zxn 2339287 2339286 2022-08-28T18:32:13Z Nicolas Eynaud 6858 /* La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de dificultats economicas e socialas fòrça importantas en Alemanha. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charels Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] j8kem6kbppxgcyfpy1ovtteyiee6vso 2339288 2339287 2022-08-28T18:35:42Z Nicolas Eynaud 6858 /* La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charels Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions diplomaticas entre país europèus causat per lo reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la Premiera Guèrra Mondiala foguèt caracterizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'especulacion, França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei Reparacions foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en 1929, França obtenguèt d'unificar lei calendiers dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò va permetre d'amaisar lei problèmas economicas europèus permetent de durbir una fasa de destenduda entre lei país dau continent. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo pacte de Locarno que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de 1919 en cambi de l'evacuacion anticipa dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la SDN. Après aqueu acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic (Cartel Internacionau de l'Acier, acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt lo foncionament corrèct de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis annadas 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] va causar son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis annadas 1930, lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regims faissistas alemands e italians va entraïnar la disparicion de l'òrdre de Versalhas e lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] axst1hwi81i3zb8c4usfgipw2hdgykl 2339289 2339288 2022-08-28T18:40:34Z Nicolas Eynaud 6858 /* La fin de l'òrdre de Versalhas */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charels Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions [[diplomacia|diplomaticas]] entre país europèus gràcias au reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis Estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt realizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'[[especulacion]], França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions]] foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en [[1929]], França obtenguèt d'unificar lei [[calendièr|calendiers]] dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò permetèt d'amaisar lei problèmas economics europèus. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo [[Pacte de Locarno]] que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de [[1919]] en cambi de l'evacuacion anticipada dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Après aquel acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic ([[Cartèl Internacionau de l'Acier]], acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt alora lo foncionament corrècte de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis ans 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] causèt son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis [[ans 1930]], lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regimes [[faissisme|faissistas]] alemand e italian entraïnèt la disparicion de l'òrdre de Versalhas e menèt a la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] isf58pohsp8qvv3ymicdopsrtnhsyhv 2339290 2339289 2022-08-28T18:40:59Z Nicolas Eynaud 6858 /* Liames intèrnes */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charels Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions [[diplomacia|diplomaticas]] entre país europèus gràcias au reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis Estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt realizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'[[especulacion]], França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions]] foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en [[1929]], França obtenguèt d'unificar lei [[calendièr|calendiers]] dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò permetèt d'amaisar lei problèmas economics europèus. ==== Lo pacte de Locarno ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo [[Pacte de Locarno]] que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de [[1919]] en cambi de l'evacuacion anticipada dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Après aquel acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic ([[Cartèl Internacionau de l'Acier]], acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt alora lo foncionament corrècte de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis ans 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] causèt son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis [[ans 1930]], lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regimes [[faissisme|faissistas]] alemand e italian entraïnèt la disparicion de l'òrdre de Versalhas e menèt a la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Entre doas guèrras]]. * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] hjfvtnlug6e7iecgdnov3r44lp5sguh 2339291 2339290 2022-08-28T18:41:47Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo pacte de Locarno */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charels Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions [[diplomacia|diplomaticas]] entre país europèus gràcias au reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis Estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt realizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'[[especulacion]], França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions]] foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en [[1929]], França obtenguèt d'unificar lei [[calendièr|calendiers]] dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò permetèt d'amaisar lei problèmas economics europèus. ==== Lo Pacte de Locarno ==== {{veire|Pacte de Locarno}} [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo [[Pacte de Locarno]] que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de [[1919]] en cambi de l'evacuacion anticipada dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Après aquel acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic ([[Cartèl Internacionau de l'Acier]], acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt alora lo foncionament corrècte de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis ans 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] causèt son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis [[ans 1930]], lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regimes [[faissisme|faissistas]] alemand e italian entraïnèt la disparicion de l'òrdre de Versalhas e menèt a la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis annadas 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refus alemand de respectar lei limitacions d'armament impausadas. Lo movement foguèt renforçat après 1933 e l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en 1935, Hitler decidiguèt de rebastir l'armada alemand per l'introduccion dau servici militar e la formacion de fòrças navalas, aerianas e blindadas qu'èran enebida. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau ambé leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava de contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia va precipitar la fin de la SDN en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar Etiopia. Lei dos estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèron pas puei impausèron de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo nacionalisme alemand. D'efèct, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas ambé la contestacion victoriosa dei frontieras de 1919 per Hitler a partir de 1938. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria en [[1938]] que suscitèt ges de reaccions importantas deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion per satisfaire leis ambicions d'[[Tresen Reich|Alemanha nazi]]. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèt consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrs de Munic negociats ambé França, Reiaume Unit e Itàlia e pertocant la minoritat alemanda d'aqueu país. Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrds iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas a prepaus de Polonha marcant en setembre de 1939, lo començament de la Segonda Guèrra Mondiala e la fin finala dau sistèma de Versalhas. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Entre doas guèrras]]. * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] dyu8le9pjgwywtn7zrci8irb83qgt86 2339292 2339291 2022-08-28T18:48:15Z Nicolas Eynaud 6858 /* La disparicion de l'òrdre de Versalhas */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charels Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions [[diplomacia|diplomaticas]] entre país europèus gràcias au reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis Estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt realizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'[[especulacion]], França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions]] foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en [[1929]], França obtenguèt d'unificar lei [[calendièr|calendiers]] dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò permetèt d'amaisar lei problèmas economics europèus. ==== Lo Pacte de Locarno ==== {{veire|Pacte de Locarno}} [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo [[Pacte de Locarno]] que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de [[1919]] en cambi de l'evacuacion anticipada dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Après aquel acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic ([[Cartèl Internacionau de l'Acier]], acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt alora lo foncionament corrècte de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis ans 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] causèt son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis [[ans 1930]], lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regimes [[faissisme|faissistas]] alemand e italian entraïnèt la disparicion de l'òrdre de Versalhas e menèt a la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis ans 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refús alemand de respectar lei limitacions d'armament que li èran estadas impausadas. Lo movement s'accelerèt après [[1933]] amb l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en [[1935]], [[Adolft Hitler|Hitler]] decidiguèt de rebastir l'armada alemand amb l'introduccion dau [[conscripcion|servici militar]] e la reformacion de [[Marina militara|fòrças navalas]], [[Aviacion militara|aerianas]] e [[Guèrra blindada|blindadas]]. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau amb leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia precipitèt la fin de la [[Societat dei Nacions|SDN]] en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar [[Etiopia]]. Lei dos Estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèt pas. Puei impausèt de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo [[nacionalisme]] alemand e l'expansionisme [[nazisme|nazi]]. D'efiech, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria per [[Alemanha]] en [[1938]]. Suscitèt ges de reaccion importanta de part deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion eficaça per satisfaire seis ambicions. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèsse consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrdis de Munic (negociats amb França, Reiaume Unit e Itàlia). Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrdis iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas en [[Polonha]]. En setembre de 1939, comencèt ansin la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == Annèxas == === Liames intèrnes === * [[Entre doas guèrras]]. * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] bbio2i7fwfbnwb6uqlaxz4nilh47lop 2339293 2339292 2022-08-28T18:50:11Z Nicolas Eynaud 6858 /* Liames intèrnes */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charels Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions [[diplomacia|diplomaticas]] entre país europèus gràcias au reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis Estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt realizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'[[especulacion]], França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions]] foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en [[1929]], França obtenguèt d'unificar lei [[calendièr|calendiers]] dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò permetèt d'amaisar lei problèmas economics europèus. ==== Lo Pacte de Locarno ==== {{veire|Pacte de Locarno}} [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo [[Pacte de Locarno]] que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de [[1919]] en cambi de l'evacuacion anticipada dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Après aquel acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic ([[Cartèl Internacionau de l'Acier]], acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt alora lo foncionament corrècte de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis ans 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] causèt son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis [[ans 1930]], lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regimes [[faissisme|faissistas]] alemand e italian entraïnèt la disparicion de l'òrdre de Versalhas e menèt a la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis ans 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refús alemand de respectar lei limitacions d'armament que li èran estadas impausadas. Lo movement s'accelerèt après [[1933]] amb l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en [[1935]], [[Adolft Hitler|Hitler]] decidiguèt de rebastir l'armada alemand amb l'introduccion dau [[conscripcion|servici militar]] e la reformacion de [[Marina militara|fòrças navalas]], [[Aviacion militara|aerianas]] e [[Guèrra blindada|blindadas]]. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau amb leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia precipitèt la fin de la [[Societat dei Nacions|SDN]] en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar [[Etiopia]]. Lei dos Estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèt pas. Puei impausèt de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo [[nacionalisme]] alemand e l'expansionisme [[nazisme|nazi]]. D'efiech, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria per [[Alemanha]] en [[1938]]. Suscitèt ges de reaccion importanta de part deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion eficaça per satisfaire seis ambicions. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèsse consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrdis de Munic (negociats amb França, Reiaume Unit e Itàlia). Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrdis iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas en [[Polonha]]. En setembre de 1939, comencèt ansin la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Entre doas guèrras]]. * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. </div> === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <references/> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] cj2c5al3qhwpm5zqbiax61gjd4g73dv 2339294 2339293 2022-08-28T18:50:23Z Nicolas Eynaud 6858 /* Nòtas e referéncias */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charels Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions [[diplomacia|diplomaticas]] entre país europèus gràcias au reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis Estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt realizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'[[especulacion]], França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions]] foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en [[1929]], França obtenguèt d'unificar lei [[calendièr|calendiers]] dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò permetèt d'amaisar lei problèmas economics europèus. ==== Lo Pacte de Locarno ==== {{veire|Pacte de Locarno}} [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo [[Pacte de Locarno]] que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de [[1919]] en cambi de l'evacuacion anticipada dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Après aquel acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic ([[Cartèl Internacionau de l'Acier]], acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt alora lo foncionament corrècte de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis ans 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] causèt son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis [[ans 1930]], lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regimes [[faissisme|faissistas]] alemand e italian entraïnèt la disparicion de l'òrdre de Versalhas e menèt a la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand Heinkel 111 desvolopat durant lo rearmament alemand deis annadas 1930.]] A partir dau començament deis ans 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refús alemand de respectar lei limitacions d'armament que li èran estadas impausadas. Lo movement s'accelerèt après [[1933]] amb l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en [[1935]], [[Adolft Hitler|Hitler]] decidiguèt de rebastir l'armada alemand amb l'introduccion dau [[conscripcion|servici militar]] e la reformacion de [[Marina militara|fòrças navalas]], [[Aviacion militara|aerianas]] e [[Guèrra blindada|blindadas]]. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau amb leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia precipitèt la fin de la [[Societat dei Nacions|SDN]] en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar [[Etiopia]]. Lei dos Estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèt pas. Puei impausèt de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo [[nacionalisme]] alemand e l'expansionisme [[nazisme|nazi]]. D'efiech, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria per [[Alemanha]] en [[1938]]. Suscitèt ges de reaccion importanta de part deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion eficaça per satisfaire seis ambicions. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèsse consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrdis de Munic (negociats amb França, Reiaume Unit e Itàlia). Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrdis iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas en [[Polonha]]. En setembre de 1939, comencèt ansin la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Entre doas guèrras]]. * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. </div> === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] cmrwe26xcyv05xj2aiou4ri5blk5rh4 2339295 2339294 2022-08-28T18:50:52Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo rearmament d'Alemanha */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charels Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions [[diplomacia|diplomaticas]] entre país europèus gràcias au reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis Estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt realizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'[[especulacion]], França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions]] foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en [[1929]], França obtenguèt d'unificar lei [[calendièr|calendiers]] dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò permetèt d'amaisar lei problèmas economics europèus. ==== Lo Pacte de Locarno ==== {{veire|Pacte de Locarno}} [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo [[Pacte de Locarno]] que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de [[1919]] en cambi de l'evacuacion anticipada dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Après aquel acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic ([[Cartèl Internacionau de l'Acier]], acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt alora lo foncionament corrècte de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis ans 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] causèt son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis [[ans 1930]], lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regimes [[faissisme|faissistas]] alemand e italian entraïnèt la disparicion de l'òrdre de Versalhas e menèt a la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand [[Heinkel 111]] desvolopat durant lo rearmament alemand deis ans 1930.]] A partir dau començament deis ans 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refús alemand de respectar lei limitacions d'armament que li èran estadas impausadas. Lo movement s'accelerèt après [[1933]] amb l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en [[1935]], [[Adolft Hitler|Hitler]] decidiguèt de rebastir l'armada alemand amb l'introduccion dau [[conscripcion|servici militar]] e la reformacion de [[Marina militara|fòrças navalas]], [[Aviacion militara|aerianas]] e [[Guèrra blindada|blindadas]]. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau amb leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia precipitèt la fin de la [[Societat dei Nacions|SDN]] en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar [[Etiopia]]. Lei dos Estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèt pas. Puei impausèt de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo [[nacionalisme]] alemand e l'expansionisme [[nazisme|nazi]]. D'efiech, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria per [[Alemanha]] en [[1938]]. Suscitèt ges de reaccion importanta de part deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion eficaça per satisfaire seis ambicions. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèsse consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrdis de Munic (negociats amb França, Reiaume Unit e Itàlia). Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrdis iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas en [[Polonha]]. En setembre de 1939, comencèt ansin la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Entre doas guèrras]]. * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. </div> === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] deq88u63qerw8g01qxpgmscuvk6hthw 2339296 2339295 2022-08-28T18:51:08Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lo rearmament d'Alemanha */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estats]] importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charels Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions [[diplomacia|diplomaticas]] entre país europèus gràcias au reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis Estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt realizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'[[especulacion]], França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions]] foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en [[1929]], França obtenguèt d'unificar lei [[calendièr|calendiers]] dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò permetèt d'amaisar lei problèmas economics europèus. ==== Lo Pacte de Locarno ==== {{veire|Pacte de Locarno}} [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo [[Pacte de Locarno]] que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de [[1919]] en cambi de l'evacuacion anticipada dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Après aquel acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic ([[Cartèl Internacionau de l'Acier]], acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt alora lo foncionament corrècte de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis ans 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] causèt son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis [[ans 1930]], lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regimes [[faissisme|faissistas]] alemand e italian entraïnèt la disparicion de l'òrdre de Versalhas e menèt a la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand [[Heinkel He 111]] desvolopat durant lo rearmament alemand deis ans 1930.]] A partir dau començament deis ans 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refús alemand de respectar lei limitacions d'armament que li èran estadas impausadas. Lo movement s'accelerèt après [[1933]] amb l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en [[1935]], [[Adolft Hitler|Hitler]] decidiguèt de rebastir l'armada alemand amb l'introduccion dau [[conscripcion|servici militar]] e la reformacion de [[Marina militara|fòrças navalas]], [[Aviacion militara|aerianas]] e [[Guèrra blindada|blindadas]]. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau amb leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia precipitèt la fin de la [[Societat dei Nacions|SDN]] en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar [[Etiopia]]. Lei dos Estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèt pas. Puei impausèt de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo [[nacionalisme]] alemand e l'expansionisme [[nazisme|nazi]]. D'efiech, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria per [[Alemanha]] en [[1938]]. Suscitèt ges de reaccion importanta de part deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion eficaça per satisfaire seis ambicions. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèsse consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrdis de Munic (negociats amb França, Reiaume Unit e Itàlia). Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrdis iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas en [[Polonha]]. En setembre de 1939, comencèt ansin la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Entre doas guèrras]]. * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. </div> === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] bpk1bxa26u4xnzpy0tgkcj2e8jhbftk 2339310 2339296 2022-08-28T20:06:51Z Nicolas Eynaud 6858 /* Lei limits dau sistèma de Versalhas */ wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aligats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|Alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], engardada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession d'[[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires : retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]]... etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions popladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris Rus, Otoman e Austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions popladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai Britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica Populara de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat : Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]]... etc.). Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estat]]s importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausits per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combateguèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region de Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Príssia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massísa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo decopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Laussana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis Alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causat per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei Francés, sostenguts per lei Britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis Alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei Britanics se raprochèron deis [[USA|Estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charels Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions [[diplomacia|diplomaticas]] entre país europèus gràcias au reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis Estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt realizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'[[especulacion]], França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions]] foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis Alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en [[1929]], França obtenguèt d'unificar lei [[calendièr|calendiers]] dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis Alemands. Aquò permetèt d'amaisar lei problèmas economics europèus. ==== Lo Pacte de Locarno ==== {{veire|Pacte de Locarno}} [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo [[Pacte de Locarno]] que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de [[1919]] en cambi de l'evacuacion anticipada dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Après aquel acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic ([[Cartèl Internacionau de l'Acier]], acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt alora lo foncionament corrècte de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis ans 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] causèt son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis [[ans 1930]], lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regimes [[faissisme|faissistas]] alemand e italian entraïnèt la disparicion de l'òrdre de Versalhas e menèt a la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand [[Heinkel He 111]] desvolopat durant lo rearmament alemand deis ans 1930.]] A partir dau començament deis ans 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refús alemand de respectar lei limitacions d'armament que li èran estadas impausadas. Lo movement s'accelerèt après [[1933]] amb l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en [[1935]], [[Adolft Hitler|Hitler]] decidiguèt de rebastir l'armada alemand amb l'introduccion dau [[conscripcion|servici militar]] e la reformacion de [[Marina militara|fòrças navalas]], [[Aviacion militara|aerianas]] e [[Guèrra blindada|blindadas]]. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau amb leis Alemands. De mai, lei Francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais Alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia precipitèt la fin de la [[Societat dei Nacions|SDN]] en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar [[Etiopia]]. Lei dos Estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèt pas. Puei impausèt de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo [[nacionalisme]] alemand e l'expansionisme [[nazisme|nazi]]. D'efiech, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria per [[Alemanha]] en [[1938]]. Suscitèt ges de reaccion importanta de part deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion eficaça per satisfaire seis ambicions. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèsse consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrdis de Munic (negociats amb França, Reiaume Unit e Itàlia). Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrdis iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas en [[Polonha]]. En setembre de 1939, comencèt ansin la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Entre doas guèrras]]. * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. </div> === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] ph3o7plal3qbvejw8zs7w353c1tfutj 2339407 2339310 2022-08-29T04:46:14Z Jfblanc 104 ai passat l'article, suprimida la darrièra g dins "Ali*g*ats", e qq correccions wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aliats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], encargada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession de [[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires: retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]], etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions pobladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris rus, otoman e austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions pobladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat: Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]], etc.) Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estat]]s importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausidas per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combatèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemands (en negre) vivent en Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region d'Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Prússia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massissa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo descopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Lausana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causada per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei francés, sostenguts per lei britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei britanics se raprochèron deis [[USA|estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charles Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions [[diplomacia|diplomaticas]] entre país europèus gràcias au reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis Estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt realizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'[[especulacion]], França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions]] foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en [[1929]], França obtenguèt d'unificar lei [[calendièr|calendiers]] dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis alemands. Aquò permetèt d'amaisar lei problèmas economics europèus. ==== Lo Pacte de Locarno ==== {{veire|Pacte de Locarno}} [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo [[Pacte de Locarno]] que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de [[1919]] en cambi de l'evacuacion anticipada dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Après aquel acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic ([[Cartèl Internacionau de l'Acier]], acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt alora lo foncionament corrècte de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis ans 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] causèt son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis [[ans 1930]], lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regimes [[faissisme|faissistas]] alemand e italian entraïnèron la disparicion de l'òrdre de Versalhas e menèron a la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand [[Heinkel He 111]] desvolopat durant lo rearmament alemand deis ans 1930.]] A partir dau començament deis ans 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refús alemand de respectar lei limitacions d'armament que li èran estadas impausadas. Lo movement s'accelerèt après [[1933]] amb l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en [[1935]], [[Adolft Hitler|Hitler]] decidiguèt de rebastir l'armada alemanda amb l'introduccion dau [[conscripcion|servici militar]] e la reformacion de [[Marina militara|fòrças navalas]], [[Aviacion militara|aerianas]] e [[Guèrra blindada|blindadas]]. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau amb leis alemands. De mai, lei francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia precipitèt la fin de la [[Societat dei Nacions|SDN]] en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar [[Etiopia]]. Lei dos Estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèt pas. Puei impausèt de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo [[nacionalisme]] alemand e l'expansionisme [[nazisme|nazi]]. D'efiech, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria per [[Alemanha]] en [[1938]]. Suscitèt ges de reaccion importanta de part deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion eficaça per satisfaire seis ambicions. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèsse consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrdis de Munic (negociats amb França, Reiaume Unit e Itàlia). Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrdis iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas en [[Polonha]]. En setembre de 1939, comencèt ansin la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Entre doas guèrras]]. * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. </div> === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] j3wskyexu5xaopcvhos611hnxw8rkrs 2339408 2339407 2022-08-29T04:48:06Z Jfblanc 104 la mapa montra la Republica chèca... i aviá tanben d'alemands en Eslovaquia wikitext text/x-wiki {{Dialècte Provençau}} [[Fichièr:Treaty of Versailles, English version.jpg|thumb|right|Fotografia de la version anglesa dau tractat.]] [[Fichièr:The signing of the peace treaty of Versailles.webm|thumb|thumbtime=5|''The Signing of the Peace Treaty of Versailles'']] Lo '''tractat de Versalhas''' foguèt lo tractat de patz entre leis Aliats venceires de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] e leis [[Alemanha|alemands]]. Foguèt signat lo 28 de junh de 1919, cinc ans après l'[[assassinat]] de l'archiduc eiretier d'[[Àustria-Ongria]] a [[Sarajevo]]. Element principau de la [[patz]] après la guèrra, fixèt lei [[frontiera]]s novèlas dau [[continent]] e deviá crear un òrdre novèu per lei relacions entre leis [[Estat]]s. La [[Societat dei Nacions]], encargada de resòuvre lei conflictes entre Estats per la negociacion, èra l'otís principau d'aquela volontat d'empachar un segond conflicte mondiau. Pasmens, lo tractat negligiá leis aspèctes financiers de la [[patz]] e lo traçat dei [[frontiera]]s foguèt la fònt de plusors [[guèrra|conflictes]] dins leis [[ans 1920]]. De mai, la [[Societat dei Nacions]] avián ges de poder per impausar sei decisions. Ansin, lo tractat creèt de tensions importantas en [[Euròpa]] e lo Sistèma de Versalhas foguèt pauc a pauc contestat per mai d'un [[país]]. Finalament, l'accession de [[Adolf Hitler|Hitler]] au poder menèt a sa revision e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == La fondacion dau sistèma de Versalhas == === La division dei venceires de la Premiera Guèrra Mondiala === [[Fichièr:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|thumb|right|Signatura dau tractat dins lo Palais de Versalhas.]] ==== Lo principi de l'equilibri continentau ==== Au contrari deis Empèris Centraus vencuts de la [[Premiera Guèrra Mondiala]], leis Aliats de l'Entenduda èran estats pas capables de definir d'objectius comuns de guèrra. Se quauqueis elements foguèron aisadament acceptats, lei posicions francesas e italianas se turtèron au principi de l'equilibri continentau entre leis estats europèus defendut per lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]]<ref>Aqueu principi èra l'aisse fondamentau de la [[diplomacia]] britanica en [[Euròpa]]. Son objectiu èra d'empachar la formacion d'una poissança capabla de dominar la partida continentala d'Euròpa.</ref>. Pasmens, après la victòria de [[1918]], leis Aliats s'acordèron aisament sus lei revendicacions principalas dei venceires: retorn de l'Alsàcia-Lorena au sen de [[França]], reconoissença de la sobeiranetat de [[Belgica]] e de [[Serbia]], desarmament d'[[Alemanha]], etc. En revenge, leis [[USA|Estats Units]] refusèron d'acceptar lei tractats secrets concluts entre [[París]], [[Londres]] e [[Roma]], especialament l'annexion per [[Itàlia]] dei regions pobladas per de minoritats italianas dins lei [[Balcans]]. De son caire, la posicion francesa demorèt ambigua entre la volontat de l'armada d'esquichar Alemanha per l'empachar de tornar venir una poissança capabla de menaçar França e la desirança dau govèrn de gardar l'aliança anglosaxona. Enfin, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de mantenir l'equilibri dau continent, magerament còntra lo risc de veire França n'en venir la poissança unica. La restauracion rapida dau [[comèrci]] internacionau èra tanben fòrça importanta per l'economia britanica. ==== La posicion estatsunidenca ==== [[Fichièr:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|thumb|right|Retrach dau president estatsunidenc Woodrow Wilson.]] La posicion estatsunidenca dau president [[Woodrow Wilson|Wilson]] èra definida per la lista dei Quatòrze Ponchs<ref>'''[[anglés|(en)]]''' Howard Grief, ''The Legal Foundation and Borders of Israel Under International Law: A Treatise on Jewish Sovereignty Over the Land of Israel'', Mazo Publishers, 2008, p. 297.</ref>. Sei ponchs principaus èran lo principi de la seguritat collectiva, dirigida per la « Liga dei Nacions » – que vendrà la futura Societat dei Nacions – e lo [[Principi dei nacionalitats]]. Aqueu darrier va permetre l'[[independéncia]] de divèrsei pòbles europèus, especialament aquelei deis Empèris rus, otoman e austrian. En revenge, s'opausèt a l'annexion per [[Itàlia]] de certanei regions pobladas per de minoritats italians. Enfin, [[Woodrow Wilson|Wilson]] desirava de garantir la [[libertat]] de [[comèrci]] e de circulacion e limitar leis armaments. Aquela posicion permetèt ai britanics d'obtenir lo mantenement de l'equilibri continentau e de limitar leis ambicions francesas e italianas. De mai, [[Washington]] obtenguèt la creacion de la [[Societat dei Nacions]] que deviá permetre lo reglament dei problèmas internacionaus e preparar un desarmament generau dei país per limitar lo risc de [[guèrra]] novèla. ==== Lo mantenement de la dominacion coloniala ==== La conferéncia de París foguèt l'ocasion per lei pòbles non europèus de se manifestar per lo premier còp au nivèu internacionau. Pasmens, levat de [[Japon]] que foguèt considerat coma un dei « Cinc Grands », lo [[nacionalisme]] [[asia]]tic o [[africa]]n obtenguèt gaire de resultats. Ansin, la [[colonialisme|colonizacion]] japonesa de [[Corèa]] foguèt reconeguda per leis [[USA|Estats Units]] maugrat l'opposicion de [[Republica de China|China]]. De mai, la rivalitat entre [[França]] e [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] limitèt fòrtament leis ambicions aràbias que foguèron limitadas a la [[Arabia|Peninsula Aràbia]]. Enfin, la dominacion coloniala britanica demorèt en [[Egipte]] e en [[Índia]] onte de manifestacions aguèron luòc sensa resultat. === Lei problèmas de l'Euròpa de Versalhas === ==== Lo reglament de la patz e la carta novèla d'Euròpa ==== [[Fichièr:German losses after WWI.svg|thumb|Pèrdas territorialas alemandas après lo tractat de Versalhas.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri Otoman (1923).png|thumb|Partiment de l'[[Empèri Otoman]] en 1923.]] [[Fichièr:Partiment de l'Empèri d'Àustria-Ongria.png|thumb|Partiment de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]].]] Lo tractat de Versalhas foguèt l'otís principau dau reglament de la [[patz]] de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. Regarda lei relacions d'[[Alemanha]] amb leis Aliats e teniá divèrsei nivèus. Lo premier èra la seguritat: Alemanha foguèt desmilitarizada per una limitacion de seis efectius a {{formatnum:100000}} òmes e de seis armaments (interdiccion de l'[[artilhariá]] e de l'[[aviacion militara|aviacion]], etc.) Au nivèu territoriau, lo país perdiguèt {{unitat|76000|km²}} e aperaquí 6,5 milions d'abitants au profiech de [[França]], de [[Belgica]], de [[Danemarc]] e de [[Polonha]]. De mai, la reünion d'[[Alemanha]] e d'[[Àustria]] foguèt enebida. Enfin, ai nivèus politics e economics, Alemanha foguèt declarada responsabla de la guèrra e lo [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|principi de reparacions]] foguèt inscrich dins lo tractat. Lei clausas dau tractat de Versalhas foguèron completadas per d'autrei tractats pertocant leis autrei vencuts de la guèrra. Ansin, lei tractats de Saint-Germain-en-Laye e de Trianon marquèron la disparicion d'[[Àustria-Ongria]]. [[Itàlia]] obtenguèt una partida dei regions revendicadas en [[1915]]. Apareguèron [[Checoslovaquia]] e [[Iogoslavia]] que foguèt formada a l'entorn de [[Serbia]] e de [[Montenegro]]. [[Ongria]] deguèt abandonar un terç de son territòri a [[Romania]]. Enfin, Polonha obtenguèt quauquei territòris dins lo nòrd de l'ancian empèri. Dins lei [[Balcans]], lo tractat de Neuilly consacrèt la pèrda de son accès a la [[Mar Egèa]] per [[Bulgaria]]. En revènge, lo partiment de l'[[Empèri Otoman]] decidit au [[tractat de Sèvres]] foguèt mai malaisat car lei Turcs, dirigits per [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal]], resistiguèron. En [[1923]], [[Grècia]] foguèt vencuda en [[Anatolia]] e deguèt acceptar un tractat novèu, signat a Lausanna, que foguèt pus favorable ai Turcs e que permetèt l'emergéncia de la [[Turquia]] actuala. ==== Lei limits dau sistèma de Versalhas ==== Tre sa signatura, lo sistèma creat per lo tractat de Versalhas foguèt criticat e sei limits apareguèron rapidament dins son aplicacion. D'efiech, un de sei principis fondamentaus èra la nocion de seguritat collectiva qu'èra garantida per lei tractats e per l'arbitrament d'instàncias internacionalas coma la [[Cort Internacionala de Justícia]] e lei decisions de la [[Societat dei Nacions]] (SDN). Pasmens, aquela darriera aviá pas lei capacitats d'intervenir dins leis afaires internacionaus d'un biais eficaç en causa de son foncionament que necessitava l'unanimitat de sei membres. Òr, tre [[1918]], la division dei venceires de la guèrra empachèt sovent la formacion de consensus, çò que bloquèt tot lo sistèma. De mai, la SDN èra tanben pas capabla d'aplicar sei decisions en causa de l'absència de fòrças pròprias. La division dei venceires, puei subretot deis [[Estat]]s [[Euròpa|europèus]], venguèt un trach permanent de la [[diplomacia]] internacionala. En particular, tre lo començament, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] e [[USA|Estats Units]] èran inquiets deis ambicions francesas. S'ocupèron donc de lei limitar e d'assegurar rapidament la reconstruccion de l'economia alemanda. De son caire, [[Itàlia]] èra ulcerada per lo refús que li foguèt opausat dins sa desirança d'annexar totei lei territòris poplats per de minoritats italianas importantas. Ansin, un grop d'[[Estat]]s importants, onte se trobavan [[Alemanha]], [[Itàlia]] e l'[[URSS|Union Sovietica]], contestèt lei [[frontiera]]s novèlas tre leis [[ans 1920]]. Lèu, aquò creèt fòrça problèmas diplomatics. Enfin, la [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|question dei Reparacions]] qu'Alemanha deviá pagar e, pus generalament, totei lei problèmas [[economia|economics]] e financiers foguèron solament evocats car lei participants pensavan que regardavan la politica interiora de cada Estat. Ansin, l'estabilitat economica dau continent, rompuda per la guèrra, foguèt pas restablida e divèrsei país conoguèron de crisis grèvas pendent leis [[ans 1920]]. ==== Lei questions frontalieras pausadas per lo tractat ==== Lei problèmas frontaliers pausats per lo tractat èran nombrós. Venguèron una fònt de tensions diplomaticas e justifiquèron la formacion de plusors alianças entre [[nacionalismes|nacionalistas]] europèus. Dins leis [[ans 1930]], certanei d'aquelei problèmas faguèron partida dei causas de dau segond conflicte mondiau e d'autrei, especialament en Euròpa Centrala, aguèron un ròtle major dins leis alianças chausidas per de país coma [[Ongria]], [[Romania]] o [[Iogoslavia]] entre [[1939]] e [[1945]]<ref>[[Ongria]] e [[Romania]] combatèron dins lo camp alemand mentre que [[Iogoslavia]] se raprochèt deis Aliats.</ref>. ===== Lei frontieras e lei minoritats alemandas ===== [[Fichièr:Sudetendeutsche gebiete.svg|thumb|right|Minoritats alemandas (en negre) dins l'oèst de Chescoslovaquia.]] Poissança principala deis Empèris Centraus, [[Alemanha]] èra l'[[Estat]] concentrant lo maximum de problèmas. A l'[[oèst]], perdeguèt lei regions d'Alsàcia-Lorena conquistadas per [[França]] e veguèt l'ocupacion e la desmilitarizacion de la riba senèstra de [[Ren]]. De mai, [[França]] ocupèt [[Saar]] e sei zonas [[mina (jaç)|minieras]] per 15 ans. A l'èst, lei frontieras amb [[Polonha]] e [[Lituània]] èran tanben contestadas, especialament l'Auta-Silèsia e lei vilas de [[Dantzig]], de [[Techen]] e de [[Memel]]. Aquelei regions èran popladas per de minoritats alemandas importantas que volián far partida d'Alemanha mai èran ocupadas per d'Estats novèus creats per lo tractat de Versalhas. Lo cas èra similar sus la frontiera sud dau país onte una minoritat alemanda importanta viviá dins lo nòrd de [[Checoslovaquia]]. Enfin, au [[nòrd]], [[Danemarc]] obtenguèt la region d'Schleswig qu'èra estada conquistata en [[1864]] per [[Prússia]]. ===== Lei frontieras e revendicacions italianas ===== [[Fichièr:Freistaat Fiume 1920-1924.png|thumb|Zonas ocupadas (aranja e jauna) per l'estat liure de Fiume entre Iogoslavia e Itàlia.]] Lo tractat de Versalhas creèt tanben de problèmas ai frontieras italianas. D'efiech, lo [[país]] capitèt pas de conquistar totei lei regions revendicadas durant la guèrra. La situacion pus problematica èra aquela de la vila de Fiume qu'èra poplada per una minoritat italiana importanta mai que fasiá desenant partida de [[Iogoslavia]]. De dificultats amb [[Grècia]] apareguèron egalament a l'entorn de l'illa de Corfo. Enfin, l'annexion de l'Aut-Adige e la politica d'italianizacion massissa de la minoritat alemanda de la region suscitèron de protestacions de part d'[[Àustria]]. ===== Lei problèmas frontaliers d'Euròpa Centrala ===== Lo descopatge de l'Empèri d'[[Àustria-Ongria]] foguèt tanben una fònt de problèmas frontaliers entre Estats d'Euròpa Centrala, magerament a l'entorn dei frontieras ongresas, en causa de la preséncia de minoritats etnicas mai o mens importantas. Ansin, l'annexion de [[Transilvània]] per Romania entraïnèt la formacion d'una minoritat ongresa fòrça importanta dins lo territòri romanés que venguèt un objècte de revendicacion dau govèrn de Budapest. Au sud, lo cas de la [[Voivodina]] creèt una situacion similara amb [[Iogoslavia]]. Enfin, lo darrier problèma grèu de la region èra la frontiera entre l'[[URSS]] e [[Romania]] car [[Bucarèst]] aviá aprofichat leis eveniments de la [[Revolucion Russa]] per conquistar [[Bessaràbia]]. ===== Lei problèmas balcanics ===== Coma foguèt lo cas per [[Àustria-Ongria]], l'esclatament de l'[[Empèri Otoman]] creèt de dificultats [[frontiera|frontalieras]] importantas. Lo premier problèma regardava lei frontieras de [[Grècia]] amb [[Bulgaria]] e amb [[Turquia]]. Lo desacòrdi grècobulgar èra centrat sus [[Tràcia]], desbocat bulgar vèrs la [[Mar Egèa]], qu'èra venguda grèga dins lo sistèma de Versalhas. Lo segon ponch de tensions, encara pus grèu, foguèt la contestacion de sei frontieras novèlas per [[Turquia]]. En [[1919]]-[[1922]], aquò s'acabèt per una [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra]] e una revision dau traçat versalhés en favor d'[[Ankara]] ([[tractat de Lausana]]). Enfin, en [[Iogoslavia]], apareguèt lo problèma dei relacions entre lei nacionalitats diferentas que compausavan lo país. == La revirada de l'òrdre de Versalhas == === La division durabla d'Euròpa === [[File:The_Gap_in_the_Bridge.png|thumb|right|Caricatura illustrant lei divisions entre venceires de la Premiera Guèrra Mondiala.]] Tre lo començament deis [[ans 1920]], lei revendicacions dei país vencuts e leis ambicions decebudas d'[[Itàlia]] permetèron l'emergéncia d'un grop de país, fòrça divèrs e gaire units entre elei, opausats au sistèma de Versalhas. Assaièron d'obtenir satisfaccion mentre que [[França]] e leis autreis Estats continentaus venceires de la guèrra exigiguèron l'aplicacion dau tractat. Aquò permetèt au [[Reiaume Unit]], e tanben ais Estats Units dins certanei domenis, de se pausar coma arbitre dei conflictes e dei rivalitats europèus que minèron rapidament la [[patz]]. ==== Lo maucontentament e leis ambicions italians ==== [[Fichièr:March on Rome 1922 - Mussolini.jpg|thumb|right|Fòrças de Mussolini marchant vèrs Roma en [[1922]].]] Lo maucontentament italian foguèt una fònt de division majora durant leis [[ans 1920]] car regardava un dei venceires principaus de la guèrra. La question dei territòris revendicats en [[1915]] e qu'Itàlia obtenguèt pas totalament en [[1919]] venguèt lo ponch centrau de sa vida [[politica]] nacionala. Aquò afebliguèt fòrtament lo [[govèrn]] [[democracia|democratic]]. Rebutat en [[1922]] per [[Benito Mussolini]], aqueu darrier perdeguèt sa plaça au profiech d'un [[Faissisme|poder autoritari e nacionalista]] que desvolopèt seis ambicions vèrs lei Balcans e l'Euròpa Centrala a partir de [[1925]]. ==== Lei posicions alemanda e francesa ==== La relacion entre França e Alemanha demorèt lo ponch centrau de la diplomacia europèa. D'efiech, [[França]] crenhiá lo redreiçament futur d'Alemanha. De lor caire, leis alemands esitèron entre l'adopcion d'una politica de resisténcia au tractat de Versalhs o d'una politica de bòna volontat. Lei dos país assaièron donc divèrsei politicas durant leis ans 1920. Alemanha decidiguèt premier de resistir a l'aplicacion dau tractat de Versalhas. Pasmens, aquò se turtèt ai posicions francesas que demandavan lo respècte estrocte dei clausas de [[1919]] mentre que certaneis de seis òmes politics imaginavan de desvolopar de projèctes de cooperacion economica amb Alemanha. D'autra part, a l'Èst, França cerquèt d'eliminar leis interès alemands per venir lo partenari principau dei país novèus. Foguèt especialament lo cas amb Polonha, Iogoslavia, Checoslovaquia e Romania. Ansin, [[París]] sostenguèt sistematicament aquelei país dins sei problèmas frontaliers. ==== La posicion anglosaxona ==== Lei divisions europèas e la paur deis ambicions francesas decidiguèron leis estats anglosaxons de demorar neutres e d'arbitrar leis afaires continentaus. D'efiech, après la guèrra, leis [[USA|Estats Units]] adoptèron tornarmai una politica [[isolacionisme|isolacionista]] e refusèron de ratificar lo tractat de Versalhas. Decidiguèron puslèu de se concentrar sus seis interès en [[Asia]] e en [[America Centrala]] o sus lo [[comèrci]] internacionau, magerament en [[Euròpa Centrala]]. Per sa part, lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] assaièt de restablir son economia basada sus lo comèrci internacionau e de luchar còntra la concuréncia novèla deis Estatsunidencs. Ansin, lei dos país s'opausèron ai demandas francesas d'afeblir Alemanha au nivèu territoriau o au nivèu economic. S'opausèron tanben ais ambicions italianas dins lei [[Balcans]]. === La multiplicacion dei conflictes frontaliers === Durant lo començament deis [[ans 1920]], una partida granda dei problèmas frontaliers foguèt reglada per la fòrça [[militar]]a. Aquò foguèt permés per lo sostèn aduch per lei poissanças majoras ais iniciativas de seis aliats e per la feblesa de la SDN. ==== La feblesa de la SDN e lo reglament militar dei conflictes territoriaus ==== La màger part dei problèmas creats per lo tractat de Versalhas evolucionèron. Pasmens, la SDN foguèt sovent incapabla d'assegurar una solucion pacifica e plusors conflictes se debanèron en Euròpa Centrala o dins lei Balcans. Ansin, se la SDN capitèt de traçar pacificament lei frontieras entre [[Àustria]], [[Iogoslavia]] e [[Ongria]], la màger part dei questions frontalieras s'acabèron sensa sa participacion o seis estructuras foguèron utilizadas unicament au profiech d'un dei camps engatjats. Per exemple, foguèt lo cas a prepaus de la vila de Techen en [[1921]] onte [[Chescoslovaquia]] ocupèt una region principalament polonesa amb lo sostèn francés. Aqueu tipe de situacion se debanèt tornarnai en Auta Silèsia onte Polonha obtenguèt la partida pus [[industria]]lazada de la region maugrat la preséncia d'una minoritat alemanda importanta. Dins aqueu cas, la revirada de la SDN foguèt accentuada per sa temptativa mancada d'organizar un referendum sus l'avenir dau territòri<ref>La revirada dau referendum foguèt causada per la preséncia de {{formatnum:200000}} immigrants alemands dins la vila qu'èran estats mandats per lo govèrn alemand. Aquò entraïnèt la remanda dei resultats dau vòte per lei Polonés e una insurreccion reprimida per lei tropas alemandas. França menacèt adonc de mandar de fòrças per sostenir Polonha causant finalament lo partiment de la region entre lei dos Estats.</ref>. Enfin, de conflictes nombrós aguèron luòc durant tot lo periòde sensa que la SDN foguèsse en mesura d'intervenir. Lo pus important foguèt la [[Guèrra d'Independéncia Turca|guèrra entre lei Turcs e lei Grècs]] que s'acabèt per la victòria dei premiers en [[1923]]. Pasmens, la SDN foguèt tanben pas capabla de s'opausar ais autrei conflictes armats implicant lei poissanças europèas coma [[França]] ([[ocupacion de Ruhr]]) o [[Itàlia]] (sus la question de la possession de Fiume). Sei limits apareguèron donc lèu e la Societat demorèt totjorn incapabla de s'ocupar d'un afaire regardant un de sei membres principaus. ==== La question dei frontieras d'Euròpa de l'Èst ==== [[File:Euròpa en 1924.png|thumb|Estats dau « Cordon sanitari » antisovietic (arange) en 1924.]] En fòra dei limits de la Societat dei Nacions a prepaus de la definicion dei frontieras de l'[[Euròpa Occidentala]] e [[Euròpa Centrala|Centrala]], l'autre problèma major de la diplomacia dau començament deis ans 1920 foguèt la definicion dau territòri [[URSS|sovietic]]. Lei Francés prepausèron d'establir un ensemble d'Estats entre l'URSS e lo rèsta d'Euròpa per limitar l'influéncia [[bolchevisme|bolchevica]] sus lo continent. Lo ponch centrau d'aquela estrategia venguèt donc la definicion de la frontiera entre [[Polonha]] e l'[[URSS|Union Sovietica]]. Una guèrra acarnada e [[sang|saunosa]] acomencèt donc a la prima de 1920 quand lei Polonés ataquèron [[Ucraïna]] en direccion de [[Kiev]]. En julhet de [[1920]], la còntra-ofensiva [[URSS|sovietica]] permetèt a l'[[Armada Roja]] d'arribar dins la region de [[Varsòvia]]. Lei soudats polonés, ajudats per França, capitèron de resistir constrenhent lei Sovietics de se retirar en [[Bielorussia]]. Lo tractat de patz foguèt signat en març de [[1921]] mai lo partiment creèt de rancunas tenaças entre lei diferents país de la region e foguèt una causa de l'entraïnament de la Segonda Guèrra Mondiala. === La question dei Reparacions === {{veire|Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala}} En fòra deis aspèctes territoriaus, l'autra dificultat majora deis ans 1920 foguèt la question dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions de guèrras]] degudas per lei país vencuts, especialament Alemanha. ==== La revirada dei negociacions ==== Lo problèma acomencèt en [[1919]] quand leis Estats Units, Reiaume Unit, França e Itàlia capitèron pas de s'acordar sus lor montant, estimat entre 120 e 190 miliards de marcs-aur. De negociacions èran previstas en [[1921]] per reglar la question. En [[1920]], la [[conferéncia de Spa]] decidiguèt l'atribucion dei reparacions entre leis Aliats<ref>França (52%), Reiaume Unit (22%), Itàlia (10%), Belgica (8%) e rèsta deis Aliats (8%).</ref>. En genier de [[1921]], lo montant totau foguèt fixat a 226 miliards, ço qu'Alemanha refusèt. En març de 1921, lei francés, sostenguts per lei britanics, ocupèron divèrsei vilas alemandas per far pression sus son [[govèrn]]. Ansin, après una novèla conferéncia a Londres, leis alemands deguèron aceptar tornarmai de pagar de reparacions de guèrra importantas mai capitèron d'obtenir una reduccion de la soma de 226 a 132 miliards de marcs-aur. En cambi d'aquela reduccion, lo Reiaume Unit èra lèst a garantir lei frontieras francesas còntra lei pretencions alemandas. Pasmens, lo govèrn francés, sota la pression dei [[nacionalisme|nacionalistas]], deguèt refusar entraïnant la revirada dei negociacions regardant lei Reparacions. ==== La rompedura de la solidaritat entre França e Reiaume Unit ==== [[Fichièr:Chas G Dawes-H&E.jpg|thumb|right|Charles Dawes (1865-1951).]] Après la revirada de la conferéncia, lei negociacions contunièron a la [[conferéncia de Gènoa]] en [[1922]] que s'acabèt per una revirada novèla. Aquò afebliguèt la posicion dau Reiaume Unit que deviá restaurar lo comèrci europèu per assegurar son redreiçament economic. De mai, en causa de sei pèrdas durant la guèrra, lo [[país]] èra plus capable de mantenir sa supremacia navala e de restaurar la posicion de sa [[moneda]] (dificultats per restablir l'[[escandau aur]]). Ansin, a partir de 1922, lei britanics se raprochèron deis [[USA|estatsunidencs]], decident d'acomençar de negociacions a prepaus dei deutes de guèrra. Aquò causèt donc la rompedura de la solidaritat entre lo Reiaume Unit e França. Per faciar aquela situacion, [[París]] decidèt de sasir de gatges avans lo començament d'aquelei negociacions. Amb l'ajuda de [[Belgica]] e còntra l'avejaire britanic, sei tropas ocupèron donc la Rur a partir dau 11 de genier de 1923. Creèron una frontiera economica entre aquela region e lo rèsta d'[[Alemanha]]. Après un assai de resisténcia alemand, lei Francés capitèron de recomençar la produccion industriala mentre que l'ocupacion entraïnava de [[Iperinflacion de la Republica de Weimar|dificultats economicas e socialas fòrça importantas]] en [[Alemanha]]<ref>'''[[francés|(fr)]]''' Carl-Ludwig Holtfrerich (trad. Bernard Poloni), ''L'inflation en Allemagne, 1914-1923 : causes et conséquences au regard du contexte international'', Comité pour l'histoire économique et financière de la France, coll. « Histoire économique et financière de la France / Etudes générales », 2008.</ref>. En setembre, lo cancelier novèu ordonèt la fin de la resisténcia. Pensant aver ganhat la question dei Reparacions, lo govèrn francés acceptèt lo començament de negociacions dirigidas per lo banquier estatsunidenc [[Charles Dawes|Dawes]]. == La fin de l'òrdre de Versalhas == === La Destenduda dei relacions europèas === L'annada 1924 marquèt lo començament d'una destenduda dins lei relacions [[diplomacia|diplomaticas]] entre país europèus gràcias au reglament dei questions financieras. De mai, lo periòde foguèt caracterizat per lei premierei discussions regardant la « seguritat collectiva » deis Estats. ==== Lo reglament dei questions financieras e la revirada francesa ==== Lo reglament dei problèmas financiers de la [[Premiera Guèrra Mondiala]] foguèt realizat en [[1924]] per l'imposicion de la mediacion anglosaxona. Afeblida per l'[[especulacion]], França deguèt acceptar lei conclusions de la conferéncia de Londres dirigida per Dawes. Lo montant totau dei [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala|Reparacions]] foguèt mantengut a 132 miliards de marcs-aur mai se donèt la prioritat au redreiçament de l'economia alemanda. La soma pagada per leis alemands foguèt donc demenida durant lei cinc premiereis annadas. Puei, en [[1929]], França obtenguèt d'unificar lei [[calendièr|calendiers]] dau remborsament dei deutes contractats durant la guèrra e dau pagament dei Reparacions per leis alemands. Aquò permetèt d'amaisar lei problèmas economics europèus. ==== Lo Pacte de Locarno ==== {{veire|Pacte de Locarno}} [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 183-R03618, Locarno, Gustav Stresemann, Chamberlain, Briand.jpg|thumb|right|Negociacions de Locarno entre Stresemann, Chamberlain e Briand.]] La conferéncia de Londres e sei resultats entraïnèron un periòde de destenduda que permetèt lo començament dei negociacions regardant lei questions dau desarmament e de la seguritat collectiva qu'èra desirada per lo president estatsunidenc Wilson au moment de la signatura dau tractat de Versalhas. La premiera iniciativa foguèt lo [[Pacte de Locarno]] que garantissiá lei frontieras occidentalas. Alemanha i acceptèt lei frontieras de [[1919]] en cambi de l'evacuacion anticipada dei territòris ocupats en 1918 e d'un sètge permanent au Conseu de la [[Societat dei Nacions|SDN]]. Après aquel acòrd, lei relacions entre França e Alemanha se melhorèron, especialament dins lo domeni economic ([[Cartèl Internacionau de l'Acier]], acòrd comerciau de 1927...). La Destentuda permetèt alora lo foncionament corrècte de la SDN que conoguèt son apogèu a la fin deis ans 1920. Ansin, foguèt capabla d'arbitrar lei conflictes frontaliers d'Euròpa Centrala entre Grècia, Bulgaria, Àustria e Ongria entre 1924 e 1928. Pasmens, a partir de 1929, lo començament de la [[Crisi economica de 1929|crisi economica]] causèt son afebliment rapide e la fin dau sistèma de Versalhas. === La disparicion de l'òrdre de Versalhas === A partir dau començament deis [[ans 1930]], lei dificultats de la crisi economica e leis ambicions dei regimes [[faissisme|faissistas]] alemand e italian entraïnèron la disparicion de l'òrdre de Versalhas e menèron a la Segonda Guèrra Mondiala. ==== Lo rearmament d'Alemanha ==== [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Avion de combat alemand [[Heinkel He 111]] desvolopat durant lo rearmament alemand deis ans 1930.]] A partir dau començament deis ans 1930, Alemanha decidiguèt de rebutar pauc a pauc lei clausas principalas dau tractat. Lo premier ponch foguèt l'anòncia dau refús alemand de respectar lei limitacions d'armament que li èran estadas impausadas. Lo movement s'accelerèt après [[1933]] amb l'arribada dau poder [[Nazisme|nazi]]. Ansin, en [[1935]], [[Adolft Hitler|Hitler]] decidiguèt de rebastir l'armada alemanda amb l'introduccion dau [[conscripcion|servici militar]] e la reformacion de [[Marina militara|fòrças navalas]], [[Aviacion militara|aerianas]] e [[Guèrra blindada|blindadas]]. En junh de 1935, aqueleis evolucions foguèron reconegudas per lo Reiaume Unit que signèt un tractat navau amb leis alemands. De mai, lei francés prenguèron gaire de mesuras per menaçar Alemanha e protestèron solament au nivèu diplomatic après la remilitarizacion de [[Renània]] en [[1936]]. Aquò permetèt donc ais alemands de restaurar lor poissança militara sus lo continent. ==== Leis ambicions italianas e la paralisi de la SDN ==== [[Fichièr:DC-1936-52-d.jpg|thumb|right|Representacion de la victòria italiana durant sa conquista d'Etiopia per un jornau italian.]] En fòra d'Alemanha, lei còps principaus còntra lo sistèma de Versalhas foguèron mandats per lo govèrn italian que desirava contentar seis ambicions d'expansion. En particular, Itàlia precipitèt la fin de la [[Societat dei Nacions|SDN]] en 1935 quand lo país decidiguèt de conquistar [[Etiopia]]. Lei dos Estats èran membres de la SDN que seis estatuts enebissián la guèrra entre membres. Pasmens, maugrat l'agression, la Societat reagiguèt pas. Puei impausèt de sancions gaire geinantas per l'esfòrç de guèrra italian. En 1936, après la victòria italiana, aquelei sancions foguèron rapidament levadas mostrant clarament la paralisi de l'organizacion quand lei poissanças grandas èran implicadas. ==== La destruccion finala dau sistèma de Versalhas ==== [[Fichièr:Cambiaments territòriaus d'Euròpa Centrala de 1935 a 1939.png|thumb|right|Cambiaments territòriaus e revisions dau Tractat de Versalhas en Euròpa Centrala de 1935 a 1939.]] Après sei reviradas de [[1936]], la SDN e lo rèsta de l'òrdre de Versalhas foguèron destruchs per lo [[nacionalisme]] alemand e l'expansionisme [[nazisme|nazi]]. D'efiech, a partir de 1938, lei violacions dau tractat venguèron pus grèvas. Lo premier element foguèt l'annexion d'Àustria per [[Alemanha]] en [[1938]]. Suscitèt ges de reaccion importanta de part deis autrei país europèus. Hitler poguèt donc conclure que l'utilizacion de la fòrça èra una solucion eficaça per satisfaire seis ambicions. En setembre de [[1938]], sensa que la SDN foguèsse consultada, ocupèt donc [[Checoslovaquia]] après leis acòrdis de Munic (negociats amb França, Reiaume Unit e Itàlia). Dins aquò, aquela conquista, non prevista dins leis acòrdis iniciaus, decidiguèt França e lo Reiaume Unit de resistir ais Alemands. Ansin, en [[1939]], aquelei dos país s'opausèron ais ambicions alemandas en [[Polonha]]. En setembre de 1939, comencèt ansin la [[Segonda Guèrra Mondiala]]. == Annèxas == === Liames intèrnes === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> * [[Entre doas guèrras]]. * [[Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Principi dei nacionalitats]]. * [[Reparacions de la Premiera Guèrra Mondiala]]. * [[Segonda Guèrra Mondiala]]. * [[Societat dei Nacions]]. * [[Tractat de Laussana]]. * [[Tractat de Neuilly]]. * [[Tractat de Saint-Germain-en-Laye]]. * [[Tractat de Sèvres]]. * [[Tractat de Trianon]]. </div> === Bibliografia === * '''(en)''' Andelman, David A. (2008), ''A Shattered Peace: Versailles 1919 and the Price We Pay Today'', New York/London: J. Wiley. ISBN 9780471788980. * '''(en)''' Demarco, Neil (1987), ''The World This Century'', London: Collins Educational. ISBN 0003222179. * '''(en)''' Macmillan, Margaret (2001), ''Peacemakers'', London: John Murray. ISBN 0719559391. * '''(en)''' Markwell, Donald (2006), ''John Maynard Keynes and International Relations'', Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198292368. * '''(en)''' Nicolson, Harold (2009) [1933], ''Peacemaking, 1919'', London: Faber and Faber. ISBN 978-0-571-25604-4. [http://www.faber.co.uk/work/peacemaking-1919/9780571256044/]. * '''(en)''' Stevenson, David (1998), ''"France at the Paris Peace Conference: Addressing the Dilemmas of Security",'' In Robert W. D. Boyce. ''French Foreign and Defence Policy, 1918–1940 : The Decline and Fall of a Great Power'', London: Routledge. ISBN 978-0-415-15039-2. * '''(en)''' Wheeler-Bennett, Sir John (1972), ''The Wreck of Reparations, being the political background of the Lausanne Agreement'', 1932. New York: H. Fertig. * '''(en)''' ''The Treaty of Versailles: A Reassessment After 75 Years'', Boemeke, Manfred F., Gerald D. Feldman, and Elisabeth Gläser, editors. Washington, DC: German Historical Institute, 1998. * '''(fr)''' Pierre Renouvin, ''Le traité de Versailles'', Flammarion (réimpr. 1969) * '''(fr)''' Jacques Bainville, ''Les Conséquences politiques de la paix'', Godefroy de Bouillon (réimpr. 1969) (1re éd. 1920) * '''(fr)''' Pierre Miquel, ''La Paix de Versailles et l'opinion publique française'' (Thèse d'État), Flammarion, coll. ''« Nouvelle Bibliothèque scientifique dirigée par Fernand Braudel »'' (réimpr. 1992) (1re éd. 1973), 611 p. (ISBN 978-2082101776) * '''(fr)''' Jean-Jacques Becker, ''Le Traité de Versailles'', Presses Universitaires de France - PUF, coll. « Que sais-je ? », 15 août 2002, 127 p. (ISBN 978-2130529668) * '''(fr)''' Margaret McMillan (trad. André Zavriew), ''Les artisans de la paix : Comment Lloyd George, Clemenceau et Wilson ont redessiné la carte du monde'' [''« Peacemakers, Six months that changed the world. »''], JC Lattès, 20 septembre 2006, 660 p. (ISBN 978-2709628112) * '''(fr)''' Bruno Cabanes, ''« Le vrai échec du traité de Versailles »'', dans L’Histoire, no 343, juin 2009, p.&nbsp;82-87 (ISSN 01822411) === Nòtas e referéncias === <div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> <references/> </div> {{DEFAULTSORT:Versalhas, Tractat de}} [[Categoria:Primièra Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Tractat de 1919]] op8itfeqsipimo8vwq5mec2aljeonzx 0 78029 2339384 2276936 2022-08-28T23:48:54Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Orbanh | nom2 = ''Orban'' | imatge = 211 Orban (81120).jpg | descripcion = | lògo = cap|150px | escut = Blason ville fr Orban (Tarn).svg|60px | escais = | region = {{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small> [[Imatge:Blason Languedoc.svg|20px]] | ist = {{Lengadòc}} | parçan = | departament = {{Tarn}} | arrondiment = [[Arrondiment d'Albi|Albi]] | canton = [[Canton de Rièlmont|Rièlmont]] | insee = 81198 | cp = 81120 | cònsol = | mandat = [[2001]]-[[2008]] | intercom = [[Comunautat de comunas del Centre del Tarn]] | longitud = 2.08416666667 | latitud = 43.8433333333 | alt mej = 220 | alt mini = 188 | alt maxi = 252 | ectaras = 876 | km² = 8.76 | gentilici = |}} '''Orbanh'''{{RepTopMP}} (''Ourban'' en [[grafia mistralenca]]<ref>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref>; ''Orban'' en [[francés]]) es una [[comuna francesa|comuna]] [[Lengadòc|lengadociana]] situada dins lo [[departament francés|departament]] de [[Tarn (departament)|Tarn]] e de la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee=81198 |Títol= Lista dels cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2014]]|Fin= [[2020]] |Identitat= Isabelle Calmet |Partit= sense etiqueta |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març [[2001]] |Fin=2014 |Identitat= Michel Lalbat |Partit= sense etiqueta |Qualitat= asseguraire }} {{Elegit |Debuta= març [[1989]] |Fin=2001 |Identitat= Gilbert Thomas |Partit= sense etiqueta |Qualitat= agricultor }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1989 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee=81198 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841= |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876= |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911= |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962=176 |1968=199 |1975=180 |1982=214 |1990=246 |1999=272 |2004= |2005= |2006= |2007= |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} == Veire tanben == === Articles connèxes === * [[Comunas de Tarn]] === Ligams extèrnes === {{...}} == Nòtas == <references /> {{Portal Lengadòc}} {{Comunas de Tarn}} [[Categoria:Comuna de Lengadòc]] [[Categoria:Comuna de Tarn]] 12glziyxnypn601uic5w7g28qjpsxvm 0 80656 2339382 2195160 2022-08-28T23:09:53Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= Tournous-Devant |nom=Tornós Davant | lògo= | imatge= Tournous-Devant_(Hautes-Pyrénées)_1.jpg | descripcion= Tornós Davant |escut= Blason ville fr Tournous-Devant (65).svg |escais= | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Gasconha}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] (2017 ----->) | canton = Era Vath d'Arròs e eras Baïsas ([[Canton de Galan|Galan]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deth Plan de Lanamesa|CC deth Plan de Lanamesa Nestés-Baronias-Baïsas]] | cp= 65330 |insee= 65449 |cònsol= Francois Dabezies |mandat=[[2020]]-[[2026]] |gentilici= (en [[francés]]) | longitud= 0.4189 | latitud= 43.2489 |alt mini= 280 | alt mej= |alt maxi= 342 |km²= 4.67 |}} '''Tornós Davant''' (''Tournous-Devant'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] situada dens eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65449.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [tour'nouh da'wan] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Tornos'' en 1151, ''de Tornossio'', en latin, en 1383-1384 e 1405, ''Tornos'' ath sègle XV, ''Tournous Devant'' tanlèu 1744, ''Tournoux'' en 1790, ''Tournous Devant'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII). Per certanas fòrmas, saben pas se correspónen a ''Tornós Davant'' o a [[Tornós Darrèr]] : ''Torno'', ''Tornon'', en 1154, 1157, 1183, 1190, 1203, ''Bertran de Torno'' cap a 1170, ''Guillelmus Arnaldi de Tornono'' en 1300<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1263&titre=tournous-devant</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Tornós'' que vien d'eth nom gallic d'òmi ''Turnus'' o deth prelatin ''turno'', « turon », dab eth sufixe ''-osum''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 672, a ''Ternay.2''</ref>. [[Jacques Boisgontier|Boisgontier]] que constata eth oronime prelatin ''turno'' [celtic] correspón pas a arren locaument. Segon [[Miquèu Grosclaude]], era idèa d'un nom gallic qu'ei gratuita e junta mau dab eth sufixe ''-osum''. Certanas fòrmas ancianas que van en eth sens deth sufixe ''-onem'' per [[Tornós Darrèr]], e d'un sufixe ''-osum'' per Tornós Davant. Eras originas serén diferentas ? Eth nom que demòra escur<ref name = glb/>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65449 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Francois Dabezies |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65449 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=304 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=318 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=202 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 155 |1968= 145 |1975= 129 |1982= 140 |1990= 138 |1999= 128 |2005= |2006= |2007= |2008= |2009=113 |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|449}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|449}}/4.67) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] sn7sk26qeopr9iwood2hglkbl6qz2ha 2339387 2339382 2022-08-28T23:52:25Z 77.152.53.218 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= Tournous-Devant |nom=Tornós Davant | lògo= | imatge= Tournous-Devant_(Hautes-Pyrénées)_1.jpg | descripcion= Tornós Davant |escut= Blason ville fr Tournous-Devant (65).svg |escais= | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Gasconha}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] (2017 ----->) | canton = Era Vath d'Arròs e eras Baïsas ([[Canton de Galan|Galan]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deth Plan de Lanamesa|CC deth Plan de Lanamesa Nestés-Baronias-Baïsas]] | cp= 65330 |insee= 65449 |cònsol= Francois Dabezies |mandat=[[2020]]-[[2026]] |gentilici= (en [[francés]]) | longitud= 0.4189 | latitud= 43.2489 |alt mini= 280 | alt mej= |alt maxi= 342 |km²= 4.67 |}} '''Tornós Davant''' (''Tournous-Devant'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] situada dens eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65449.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [tour'nouh da'wan] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Tornos'' en 1151, ''de Tornossio'', en latin, en 1383-1384 e 1405, ''Tornos'' ath sègle XV, ''Tournous Devant'' tanlèu 1744, ''Tournoux'' en 1790, ''Tournous Devant'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII). Per certanas fòrmas, saben pas se correspónen a ''Tornós Davant'' o a [[Tornós Darrèr]] : ''Torno'', ''Tornon'', en 1154, 1157, 1183, 1190, 1203, ''Bertran de Torno'' cap a 1170, ''Guillelmus Arnaldi de Tornono'' en 1300<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1263&titre=tournous-devant</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Tornós'' que vien d'eth nom gallic d'òmi ''Turnus'' o deth prelatin ''turno'', « turon », dab eth sufixe ''-osum''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 672, a ''Ternay.2''</ref>. [[Jacques Boisgontier|Boisgontier]] que constata eth oronime prelatin ''turno'' [celtic] correspón pas a arren locaument. Segon [[Miquèu Grosclaude]], era idèa d'un nom gallic qu'ei gratuita e junta mau dab eth sufixe ''-osum''. Certanas fòrmas ancianas que van en eth sens deth sufixe ''-onem'' per [[Tornós Darrèr]], e d'un sufixe ''-osum'' per Tornós Davant. Eras originas serén diferentas ? Eth nom que demòra escur. ''Davant'' que significa situat ath èst respècte a Tornós Darrèr<ref name = glb/>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65449 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Francois Dabezies |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65449 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=304 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=318 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=202 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 155 |1968= 145 |1975= 129 |1982= 140 |1990= 138 |1999= 128 |2005= |2006= |2007= |2008= |2009=113 |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|449}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|449}}/4.67) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 7fwy03y5hvatrb7x5ri1u5j0iu99x4v 2339396 2339387 2022-08-29T00:03:54Z 77.152.53.218 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta=oc | nom2= Tournous-Devant |nom=Tornós Davant | lògo= | imatge= Tournous-Devant_(Hautes-Pyrénées)_1.jpg | descripcion= Tornós Davant |escut= Blason ville fr Tournous-Devant (65).svg |escais= | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Gasconha}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] (2017 ----->) | canton = Era Vath d'Arròs e eras Baïsas ([[Canton de Galan|Galan]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deth Plan de Lanamesa|CC deth Plan de Lanamesa Nestés-Baronias-Baïsas]] | cp= 65330 |insee= 65449 |cònsol= Francois Dabezies |mandat=[[2020]]-[[2026]] |gentilici= (en [[francés]]) | longitud= 0.4189 | latitud= 43.2489 |alt mini= 280 | alt mej= |alt maxi= 342 |km²= 4.67 |}} '''Tornós Davant''' (''Tournous-Devant'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] situada dens eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65449.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [tour'nouh da'wan] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Tornos'' en 1151, ''de Tornossio'', en latin, en 1383-1384 e 1405, ''Tornos'' ath sègle XV, ''Tournous Devant'' tanlèu 1744, ''Tournoux'' en 1790, ''Tournous Devant'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII). Per certanas fòrmas, saben pas se correspónen a ''Tornós Davant'' o a [[Tornós Darrèr]] : ''Torno'', ''Tornon'', en 1154, 1157, 1183, 1190, 1203, ''Bertran de Torno'' cap a 1170, ''Guillelmus Arnaldi de Tornono'' en 1300<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1263&titre=tournous-devant</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] e Rostaing, ''Tornós'' que vien d'eth nom gallic d'òmi ''Turnus'' o deth prelatin ''turno'', « turon », dab eth sufixe ''-osum''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 672, a ''Ternay.2''</ref>. [[Jacques Boisgontier|Boisgontier]] que constata eth oronime prelatin ''turno'' [celtic] correspón pas a arren locaument. Segon [[Miquèu Grosclaude]], era idèa d'un nom gallic qu'ei gratuita e junta mau dab eth sufixe ''-osum''. Certanas fòrmas ancianas que van en eth sens deth sufixe ''-onem'' per [[Tornós Darrèr]], e d'un sufixe ''-osum'' per Tornós Davant. Eras originas serén diferentas ? Eth nom que demòra escur. ''Davant'' que significa situat ath èst respècte a Tornós Darrèr<ref name = glb/>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65449 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Francois Dabezies |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65449 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=304 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=318 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=202 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 155 |1968= 145 |1975= 129 |1982= 140 |1990= 138 |1999= 128 |2005= |2006= |2007= |2008= |2009=113 |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|449}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|449}}/4.67) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] e3349xq5iok2bs6u0gu40itjcm6pwf4 0 80657 2339386 2191893 2022-08-28T23:51:52Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Tornós Darrèr | nom2 = ''Tournous-Darré'' | imatge = Tournous-Darré_(Hautes-Pyrénées)_1.jpg | descripcion = Vista de Tornós Darrèr. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Tournous-Darre (65).svg | escais = | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Gasconha}} | parçan = [[Astarac]] | arrondiment = [[Arrondiment de Tarba|Tarba]] | canton = Los Costalats ([[Canton de Tria|Tria]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deu País de Tria e deu Manhoac|CC deu País de Tria e deu Manhoac]] | cp = 65220 | insee = 65448 | cònsol = Joël Dazet | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 43.2883 | longitud = 0.3619 | alt mini = 249 | alt mej = | alt maxi = 355 | km² = 5.63 |}} '''Tornós Darrèr''' o '''Tornons Darrèr'''<ref name = glb/> (''Tournous-Darré'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] d'[[Astarac]] situada dens lo [[departament francés|departament]] deus [[Hauts Pirenèus]] e la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== {{...}} [[Imatge:Map commune FR insee code 65448.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [tour'nouh da'rrè] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''G. de Tornos'' en 1255, ''De Tornono'', en latin, en 1383-1384 e 1405 e ath sègle XV, ''Tournon Darré'' en 1737-1760, 1786-1792, ''Tournous-Darré'' en 1763-1784, ''Tournon'' en 1790, ''Tournous darré'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII). Per certanas fòrmas, saben pas se correspónen a ''[[Tornós Davant]]'' o a Tornós Darrèr : ''Torno'', ''Tornon'', en 1154, 1157, 1183, 1190, 1203, ''Bertran de Torno'' cap a 1170, ''Guillelmus Arnaldi de Tornono'' en 1300<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1262&titre=tournous-darre</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Tornons'' que vien d'eth nom gallic d'òmi ''Turnus'' o deth prelatin ''turno'', « turon », dab eth sufixe ''-osum''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 672, a ''Ternay.2''</ref>. [[Jacques Boisgontier|Boisgontier]] que constata eth oronime prelatin ''turno'' [celtic] correspón pas a arren locaument. Segon [[Miquèu Grosclaude]], era idèa d'un nom gallic qu'ei gratuita e junta mau dab eth sufixe ''-osum''. Certanas fòrmas ancianas que van en eth sens deth sufixe ''-onem'' per Tornós Darrèr, e d'un sufixe ''-osum'' per Tornós Davant. Eras originas serén diferentas ? Eth nom que demòra escur. ''Darrèr'' que significa situat ath oèst respècte a [[Tornós Davant]]<ref name = glb/>. Grosclaude qu'escriu '''Tornons Darrèr'''<ref name = glb/>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 65448 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Joël Dazet |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65448 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=231 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=211 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=159 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 103 |1968= 102 |1975= 102 |1982= 102 |1990= 78 |1999= 76 |2005= |2006= |2007= 82 |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|448}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|448}}/5.63) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes == ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna d'Astarac]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 1csvesz0u5fh1f66su4c7dfbzz5g2w8 2339394 2339386 2022-08-29T00:03:20Z 77.152.53.218 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Tornós Darrèr | nom2 = ''Tournous-Darré'' | imatge = Tournous-Darré_(Hautes-Pyrénées)_1.jpg | descripcion = Vista de Tornós Darrèr. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Tournous-Darre (65).svg | escais = | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Gasconha}} | parçan = [[Astarac]] | arrondiment = [[Arrondiment de Tarba|Tarba]] | canton = Los Costalats ([[Canton de Tria|Tria]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deu País de Tria e deu Manhoac|CC deu País de Tria e deu Manhoac]] | cp = 65220 | insee = 65448 | cònsol = Joël Dazet | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 43.2883 | longitud = 0.3619 | alt mini = 249 | alt mej = | alt maxi = 355 | km² = 5.63 |}} '''Tornós Darrèr''' o '''Tornons Darrèr'''<ref name = glb/> (''Tournous-Darré'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] d'[[Astarac]] situada dens lo [[departament francés|departament]] deus [[Hauts Pirenèus]] e la [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== {{...}} [[Imatge:Map commune FR insee code 65448.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [tour'nouh da'rrè] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''G. de Tornos'' en 1255, ''De Tornono'', en latin, en 1383-1384 e 1405 e ath sègle XV, ''Tournon Darré'' en 1737-1760, 1786-1792, ''Tournous-Darré'' en 1763-1784, ''Tournon'' en 1790, ''Tournous darré'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII). Per certanas fòrmas, saben pas se correspónen a [[Tornós Davant]] o a Tornós Darrèr : ''Torno'', ''Tornon'', en 1154, 1157, 1183, 1190, 1203, ''Bertran de Torno'' cap a 1170, ''Guillelmus Arnaldi de Tornono'' en 1300<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1262&titre=tournous-darre</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]] e Rostaing, ''Tornons'' que vien d'eth nom gallic d'òmi ''Turnus'' o deth prelatin ''turno'', « turon », dab eth sufixe ''-osum''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 672, a ''Ternay.2''</ref>. [[Jacques Boisgontier|Boisgontier]] que constata eth oronime prelatin ''turno'' [celtic] correspón pas a arren locaument. Segon [[Miquèu Grosclaude]], era idèa d'un nom gallic qu'ei gratuita e junta mau dab eth sufixe ''-osum''. Certanas fòrmas ancianas que van en eth sens deth sufixe ''-onem'' per Tornós Darrèr, e d'un sufixe ''-osum'' per Tornós Davant. Eras originas serén diferentas ? Eth nom que demòra escur. ''Darrèr'' que significa situat ath oèst respècte a [[Tornós Davant]]<ref name = glb/>. Grosclaude qu'escriu '''Tornons Darrèr'''<ref name = glb/>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 65448 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Joël Dazet |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65448 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=231 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=211 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=159 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 103 |1968= 102 |1975= 102 |1982= 102 |1990= 78 |1999= 76 |2005= |2006= |2007= 82 |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|448}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|448}}/5.63) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes == ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna d'Astarac]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] 4keugv0cmm8xyrk0pd1aqi1pinskcge 0 80682 2339263 2195153 2022-08-28T12:36:04Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Sent Ors | nom2 = ''Sentous'' | imatge = Sentous_(Hautes-Pyrénées)_2.jpg | descripcion = Eth vilatge. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Sentous (65).svg | escais = Los saumatèrs | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Gasconha}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] (2017 ----->) | canton = Era Vath d'Arròs e eras Baïsas ([[Canton de Galan|Galan]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deth Plan de Lanamesa|CC deth Plan de Lanamesa Nestés-Baronias-Baïsas]] | cp = 65330 | insee = 65419 | cònsol = Isabelle Fouquet-Stocklin | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = sentorsòt, sentorsòta | latitud = 43.2658 | longitud = 0.3794 | alt mej = | alt mini = 267 | alt maxi = 422 | km² = 7.3 |}} '''Sent Ors''' (''Sentous'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] situada dens eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. == Geografia == [[Imatge:Map commune FR insee code 65419.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [sénn'tous] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Willelmus Fert de Sentos'' en 1209, ''Bernardus de Abbatia de Sancto Urso'', en latin, en 1211, ''Gillelmus de Sentos'' en 1213, ''de Sancto Urso'', en latin, en 1383-1384, ''de Sancto Ursso'', en latin, en 1405, ''Saint Ours'' en 1746, ''Saint Ours'' en 1773, ''Sentous'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII), ''Sentoux'' en 1790, ''Saint-Ours'' en 1806<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1236&titre=sentous</ref>. Segon R. Aymard, que s'ageish de Sent Ors, probablament eth avesque de Toul<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], eth nom deth vilatge que representa Sent Ors, ''Sanctus Ursus'', qui ei eth patron dera parròpia. Non saben quin Sent Ors, un avesque de [[Ravena]] mòrt cap a 424, un soldat dera legion tebana martirisat ara fin deth sègle III, un abat de [[Tors]], un avesque de [[Tròias]], un avesque de [[Toul]], etc<ref name = glb/>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta |insee= 65419 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] ?|Fin= [[2026]] |Identitat= Isabelle Fouquet-Stocklin |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1983]] |Fin= 2001 ? |Identitat=André Dastugue |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1959]] |Fin= 1983 |Identitat=Joseph Loudet |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1959 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 65419 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=359 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=265 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=178 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 133 |1968= 135 |1975= 132 |1982= 113 |1990= 120 |1999= 105 |2005= |2006= |2007= 81 |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|419}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|419}}/7.3) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] oydagmxngm8ia4qgam4wfw4ofzfk011 0 90476 2339390 2297490 2022-08-28T23:54:49Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=fr | nomcomuna= Orador | nomcomuna2= ''Oradour'' | imatge= Oradourd'A1.JPG | descripcion= | lògo= | escut= | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Cofolents|Cofolents]] | canton= [[Canton d'Aigre|Aigre]] | insee = 16248 | cp = 16140 | cònsol = Yves Clément | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = (en [[francés]]) | longitud= -0.0306 | latitud= 45.9075 | alt mini = 65 | alt mej = | alt maxi = 120 | km² = 14.40 }} '''Orador''' (''Ouradou'' en [[grafia mistralenca]]<ref>https://tdf.locongres.org/files/assets/basic-html/page1655.html</ref>; ''Oradour'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Charanta (departament)|Charanta]] e la [[regions francesas|region]] de [[Novela Aquitània]], <small>ancianament de [[Peitau-Charantas]].</small> ==Geografia== ===Comunas limitròfas=== {{Comunas limitròfas |elision = d |comuna = {{PAGENAME}} |nòrd = |nòrd-est = |est = |sud-est = |sud = |sud-oest = |oest = |nòrd-oest = }} <div style="position: relative; float:left; width:450px;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left||Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.506|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Oradour]]'''Oradour'''}} {{Image label|x=0.786834453372|y=0.610130789482|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|10px|Comuna amb 1109 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Aigre (Charanta)|Aigre]] (3,8km)}}}} {{Image label|x=0.621850718025|y=0.837701752975|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 259 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Mons (Charanta)|Mons]] (4,4km)}}}} {{Image label|x=0.162170605486|y=0.462278950095|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 125 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Barbezières]] (4,6km)}}}} {{Image label|x=0.87194343885|y=0.615691059191|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 553 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Villejésus]] (4,8km)}}}} {{Image label|x=0.257122974301|y=0.20440706543|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 125 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Lupsault]] (5,1km)}}}} {{Image label|x=0.671251206297|y=0.098080083035|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 463 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Fraigne]] (5,6km)}}}} {{Image label|x=0.901921118608|y=0.241814379849|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 155 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ébréon]] (6,0km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per luec: * '''Orador''' - ''Oratorium'' en [[1131]]<ref name=dauzat/>.<br>L'origina dau nom es l'[[occitan ancian|òc ancian]] ''orador'', eissit dau [[latin]] d'egleisa ''oratorium'' que significa "oratòri"<ref name=dauzat>{{Dic-Dauzat-1989|passage=509|consulté le=25 février 2015}}</ref>. ==Istòria== ==Administracion== ===Lista daus maires=== {{ElegitDebuta|insee= 16248 |Títol= Lista daus maires successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= 2014 |Identitat= Yves Clément|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ===Intercomunalitat=== ==Demografia== {{Demografia |insee= 16248 |1793=437 |1800=675 |1806=705 |1821=773 |1831=803 |1836= |1841=861 |1846=863 |1851=853 |1856=784 |1861=749 |1866=780 |1872=736 |1876=718 |1881=722 |1886=641 |1891=602 |1896=624 |1901=593 |1906=593 |1911=557 |1921=518 |1926=483 |1931=462 |1936=425 |1946=404 |1954=392 |1962=348 |1968=296 |1975=259 |1982=250 |1990=225 |1999=200 |2004= |2005= |2006=203 |2007=204 |2008=204 |2009=201 |cassini=25636 |senscomptesdobles=1962}} ==Luecs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ===Liams connexes=== * [[Comunas de Charanta]] ===Liams externes=== ==Nòtas e referéncias== <references group="N"/> {{reflist}} {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 16248 }} [[Categoria:Comuna de Charanta]] 8huzxczub7jipc3ox9fvpeuq97o93kr 0 91731 2339327 2334008 2022-08-28T21:54:56Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=fr | nomcomuna= Beaune | nomcomuna2=Beaune | imatge= Hostel Dieu Beaune.jpg | descripcion= [[Hospices de Beaune]] avec [[tuile vernissée de Bourgogne]] | lògo= | escut= Blason de la ville de Beaune (21).svg | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Beaune|Beaune]] ([[capluòc]]) | canton= [[canton de Beaune-Nòrd|Beaune-Nord]] et [[canton de Beaune-Sud|Beaune-Sud]]<br />([[capluòc]]) | insee = 21054 | cp = 21200 | cònsol = [[Alain Suguenot]] | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = Beaunois (en [[francés]]) | longitud= 4.83972222222 | latitud= 47.025 | alt mini = 193 | alt mej = | alt maxi = 407 | km² = 31.30 }} '''Beaune''' (etimologicament '''Beuna''' en [[occitan]]; veire las Beunas de [[Beuna (Lemosin)|Lemosin]] e d'[[Beuna (Alèir)|Alèir]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Còsta d'Aur]] e la [[regions francesas|region]] de [[Borgonha (region)|Borgonha]]. ==Geografia== ==Toponimia== ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 21054 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= [[Alain Suguenot]]|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 21054 |1793=10114 |1800=8344 |1806=9298 |1821=9947 |1831=9908 |1836=10678 |1841=10585 |1846=11362 |1851=10969 |1856=10453 |1861=10715 |1866=10907 |1872=11176 |1876=11421 |1881=12038 |1886=12146 |1891=12470 |1896=13726 |1901=13887 |1906=13540 |1911=13409 |1921=11661 |1926=11990 |1931=11862 |1936=12161 |1946=11990 |1954=13175 |1962=15367 |1968=16874 |1975=19060 |1982=20207 |1990=21289 |1999=21923 |2004= |2005= |2006=21778 |2007=22 012 |2008=22 218 |2009=22516 |cassini=3277 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 21054 }} [[Categoria:Comuna de Còsta d'Aur]] 45oi6ob6r16d0n9i86axrr05dhpo249 2339328 2339327 2022-08-28T21:57:49Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=fr | nomcomuna= Beaune | nomcomuna2=Beaune | imatge= Hostel Dieu Beaune.jpg | descripcion= [[Hospices de Beaune]] avec [[tuile vernissée de Bourgogne]] | lògo= | escut= Blason de la ville de Beaune (21).svg | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Beaune|Beaune]] ([[capluòc]]) | canton= [[canton de Beaune-Nòrd|Beaune-Nord]] et [[canton de Beaune-Sud|Beaune-Sud]]<br />([[capluòc]]) | insee = 21054 | cp = 21200 | cònsol = [[Alain Suguenot]] | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = Beaunois (en [[francés]]) | longitud= 4.83972222222 | latitud= 47.025 | alt mini = 193 | alt mej = | alt maxi = 407 | km² = 31.30 }} '''Beaune''' (etimologicament '''Beuna''' en [[occitan]]; veire las Beunas de [[Beuna (Lemosin)|Lemosin]] e d'[[Beuna (Alèir)|Alèir]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Còsta d'Aur]] e la [[regions francesas|region]] de [[Borgonha (region)|Borgonha]]. ==Geografia== ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per luec: *'''Beuna''' - Beleno cas[tro] a l'[[epòca merovingiana]]; ''Belna'' en [[832]]; ''Actum est Belno'' en [[1004]]; ''Ecclesia in suburbio Belnocastri.., in honore S. Stephani'' en [[1005]]; ''Ecclesia S. Baudelii, apud Belnense castrum… ; capellas… S. Petri, extra murum, et S. Martini, et it…'' en [[1099]]; ''Sancta Maria de Belniaco castro'' en [[1116]]-[[1122]]; ''Bealna'' en [[1119]]-[[1124]]; ''Berna'' en [[1164]]; ''Belgna'' en [[1168]]; ''Ecclesia S. Baudelii de Belna, ecclesia S. Petri de Belna ; ecclesia S. Nicholai, cum omni campania…'' en [[1174]]-[[1175]]; ''Biasne, Biausne, Beasne'' en [[1249]]; ''Beaune'' en [[1260]]; ''Biaune'' en [[1261]]; ''Domus Dei S. Petri Belnensis'' en [[1270]]; ''Ecclesia Sancti Jacobi de Templo Belnense'' en [[1271]]; ''Beane'' en [[1275]]; ''Bealne'' en [[1282]]; ''Byaune'' en [[1288]]; ''Barne'' en [[1315]]; ''Beaulne'' en [[1328]]; ''Baune'' en [[1518]]<ref name=DicoTopo>https://dicotopo.cths.fr/places/P45875816</ref>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 21054 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= [[Alain Suguenot]]|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 21054 |1793=10114 |1800=8344 |1806=9298 |1821=9947 |1831=9908 |1836=10678 |1841=10585 |1846=11362 |1851=10969 |1856=10453 |1861=10715 |1866=10907 |1872=11176 |1876=11421 |1881=12038 |1886=12146 |1891=12470 |1896=13726 |1901=13887 |1906=13540 |1911=13409 |1921=11661 |1926=11990 |1931=11862 |1936=12161 |1946=11990 |1954=13175 |1962=15367 |1968=16874 |1975=19060 |1982=20207 |1990=21289 |1999=21923 |2004= |2005= |2006=21778 |2007=22 012 |2008=22 218 |2009=22516 |cassini=3277 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 21054 }} [[Categoria:Comuna de Còsta d'Aur]] dimlfdupfh637pcy3rnvh4p67i2g4mc 2339329 2339328 2022-08-28T21:59:38Z BrennodAloisi 37340 BrennodAloisi a desplaçat la pagina [[Beaune]] cap a [[Beuna (Borgonha)]] : Etimologia identica a las Beunas occitanas; "Belna" a l'Edat Mejana. wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=fr | nomcomuna= Beaune | nomcomuna2=Beaune | imatge= Hostel Dieu Beaune.jpg | descripcion= [[Hospices de Beaune]] avec [[tuile vernissée de Bourgogne]] | lògo= | escut= Blason de la ville de Beaune (21).svg | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Beaune|Beaune]] ([[capluòc]]) | canton= [[canton de Beaune-Nòrd|Beaune-Nord]] et [[canton de Beaune-Sud|Beaune-Sud]]<br />([[capluòc]]) | insee = 21054 | cp = 21200 | cònsol = [[Alain Suguenot]] | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = Beaunois (en [[francés]]) | longitud= 4.83972222222 | latitud= 47.025 | alt mini = 193 | alt mej = | alt maxi = 407 | km² = 31.30 }} '''Beaune''' (etimologicament '''Beuna''' en [[occitan]]; veire las Beunas de [[Beuna (Lemosin)|Lemosin]] e d'[[Beuna (Alèir)|Alèir]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Còsta d'Aur]] e la [[regions francesas|region]] de [[Borgonha (region)|Borgonha]]. ==Geografia== ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per luec: *'''Beuna''' - Beleno cas[tro] a l'[[epòca merovingiana]]; ''Belna'' en [[832]]; ''Actum est Belno'' en [[1004]]; ''Ecclesia in suburbio Belnocastri.., in honore S. Stephani'' en [[1005]]; ''Ecclesia S. Baudelii, apud Belnense castrum… ; capellas… S. Petri, extra murum, et S. Martini, et it…'' en [[1099]]; ''Sancta Maria de Belniaco castro'' en [[1116]]-[[1122]]; ''Bealna'' en [[1119]]-[[1124]]; ''Berna'' en [[1164]]; ''Belgna'' en [[1168]]; ''Ecclesia S. Baudelii de Belna, ecclesia S. Petri de Belna ; ecclesia S. Nicholai, cum omni campania…'' en [[1174]]-[[1175]]; ''Biasne, Biausne, Beasne'' en [[1249]]; ''Beaune'' en [[1260]]; ''Biaune'' en [[1261]]; ''Domus Dei S. Petri Belnensis'' en [[1270]]; ''Ecclesia Sancti Jacobi de Templo Belnense'' en [[1271]]; ''Beane'' en [[1275]]; ''Bealne'' en [[1282]]; ''Byaune'' en [[1288]]; ''Barne'' en [[1315]]; ''Beaulne'' en [[1328]]; ''Baune'' en [[1518]]<ref name=DicoTopo>https://dicotopo.cths.fr/places/P45875816</ref>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 21054 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= [[Alain Suguenot]]|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 21054 |1793=10114 |1800=8344 |1806=9298 |1821=9947 |1831=9908 |1836=10678 |1841=10585 |1846=11362 |1851=10969 |1856=10453 |1861=10715 |1866=10907 |1872=11176 |1876=11421 |1881=12038 |1886=12146 |1891=12470 |1896=13726 |1901=13887 |1906=13540 |1911=13409 |1921=11661 |1926=11990 |1931=11862 |1936=12161 |1946=11990 |1954=13175 |1962=15367 |1968=16874 |1975=19060 |1982=20207 |1990=21289 |1999=21923 |2004= |2005= |2006=21778 |2007=22 012 |2008=22 218 |2009=22516 |cassini=3277 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 21054 }} [[Categoria:Comuna de Còsta d'Aur]] dimlfdupfh637pcy3rnvh4p67i2g4mc 2339331 2339329 2022-08-28T22:00:38Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=fr | nomcomuna= Beaune | nomcomuna2=Beaune | imatge= Hostel Dieu Beaune.jpg | descripcion= [[Hospices de Beaune]] avec [[tuile vernissée de Bourgogne]] | lògo= | escut= Blason de la ville de Beaune (21).svg | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Beaune|Beaune]] ([[capluòc]]) | canton= [[canton de Beaune-Nòrd|Beaune-Nord]] et [[canton de Beaune-Sud|Beaune-Sud]]<br />([[capluòc]]) | insee = 21054 | cp = 21200 | cònsol = [[Alain Suguenot]] | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = Beaunois (en [[francés]]) | longitud= 4.83972222222 | latitud= 47.025 | alt mini = 193 | alt mej = | alt maxi = 407 | km² = 31.30 }} '''Beuna''' (nom occitan segon l'etimilogia, veire las Beunas de [[Beuna (Lemosin)|Lemosin]] e d'[[Beuna (Alèir)|Alèir]]; ''Beaune'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Còsta d'Aur]] e la [[regions francesas|region]] de [[Borgonha (region)|Borgonha]]. ==Geografia== ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per luec: *'''Beuna''' - Beleno cas[tro] a l'[[epòca merovingiana]]; ''Belna'' en [[832]]; ''Actum est Belno'' en [[1004]]; ''Ecclesia in suburbio Belnocastri.., in honore S. Stephani'' en [[1005]]; ''Ecclesia S. Baudelii, apud Belnense castrum… ; capellas… S. Petri, extra murum, et S. Martini, et it…'' en [[1099]]; ''Sancta Maria de Belniaco castro'' en [[1116]]-[[1122]]; ''Bealna'' en [[1119]]-[[1124]]; ''Berna'' en [[1164]]; ''Belgna'' en [[1168]]; ''Ecclesia S. Baudelii de Belna, ecclesia S. Petri de Belna ; ecclesia S. Nicholai, cum omni campania…'' en [[1174]]-[[1175]]; ''Biasne, Biausne, Beasne'' en [[1249]]; ''Beaune'' en [[1260]]; ''Biaune'' en [[1261]]; ''Domus Dei S. Petri Belnensis'' en [[1270]]; ''Ecclesia Sancti Jacobi de Templo Belnense'' en [[1271]]; ''Beane'' en [[1275]]; ''Bealne'' en [[1282]]; ''Byaune'' en [[1288]]; ''Barne'' en [[1315]]; ''Beaulne'' en [[1328]]; ''Baune'' en [[1518]]<ref name=DicoTopo>https://dicotopo.cths.fr/places/P45875816</ref>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 21054 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= [[Alain Suguenot]]|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 21054 |1793=10114 |1800=8344 |1806=9298 |1821=9947 |1831=9908 |1836=10678 |1841=10585 |1846=11362 |1851=10969 |1856=10453 |1861=10715 |1866=10907 |1872=11176 |1876=11421 |1881=12038 |1886=12146 |1891=12470 |1896=13726 |1901=13887 |1906=13540 |1911=13409 |1921=11661 |1926=11990 |1931=11862 |1936=12161 |1946=11990 |1954=13175 |1962=15367 |1968=16874 |1975=19060 |1982=20207 |1990=21289 |1999=21923 |2004= |2005= |2006=21778 |2007=22 012 |2008=22 218 |2009=22516 |cassini=3277 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 21054 }} [[Categoria:Comuna de Còsta d'Aur]] 9f5x31rs3zvozn1xovfe3iupbdofrgv 2339332 2339331 2022-08-28T22:01:06Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox Comuna de França | carta=fr | nomcomuna= Beaune | nomcomuna2=Beaune | imatge= Hostel Dieu Beaune.jpg | descripcion= [[Hospices de Beaune]] avec [[tuile vernissée de Bourgogne]] | lògo= | escut= Blason de la ville de Beaune (21).svg | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Beaune|Beaune]] ([[capluòc]]) | canton= [[canton de Beaune-Nòrd|Beaune-Nord]] et [[canton de Beaune-Sud|Beaune-Sud]]<br />([[capluòc]]) | insee = 21054 | cp = 21200 | cònsol = [[Alain Suguenot]] | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = Beaunois (en [[francés]]) | longitud= 4.83972222222 | latitud= 47.025 | alt mini = 193 | alt mej = | alt maxi = 407 | km² = 31.30 }} '''Beuna''' (<small>nom occitan segon l'etimologia, veire las Beunas de [[Beuna (Lemosin)|Lemosin]] e d'[[Beuna (Alèir)|Alèir]]</small>; ''Beaune'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Còsta d'Aur]] e la [[regions francesas|region]] de [[Borgonha (region)|Borgonha]]. ==Geografia== ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per luec: *'''Beuna''' - Beleno cas[tro] a l'[[epòca merovingiana]]; ''Belna'' en [[832]]; ''Actum est Belno'' en [[1004]]; ''Ecclesia in suburbio Belnocastri.., in honore S. Stephani'' en [[1005]]; ''Ecclesia S. Baudelii, apud Belnense castrum… ; capellas… S. Petri, extra murum, et S. Martini, et it…'' en [[1099]]; ''Sancta Maria de Belniaco castro'' en [[1116]]-[[1122]]; ''Bealna'' en [[1119]]-[[1124]]; ''Berna'' en [[1164]]; ''Belgna'' en [[1168]]; ''Ecclesia S. Baudelii de Belna, ecclesia S. Petri de Belna ; ecclesia S. Nicholai, cum omni campania…'' en [[1174]]-[[1175]]; ''Biasne, Biausne, Beasne'' en [[1249]]; ''Beaune'' en [[1260]]; ''Biaune'' en [[1261]]; ''Domus Dei S. Petri Belnensis'' en [[1270]]; ''Ecclesia Sancti Jacobi de Templo Belnense'' en [[1271]]; ''Beane'' en [[1275]]; ''Bealne'' en [[1282]]; ''Byaune'' en [[1288]]; ''Barne'' en [[1315]]; ''Beaulne'' en [[1328]]; ''Baune'' en [[1518]]<ref name=DicoTopo>https://dicotopo.cths.fr/places/P45875816</ref>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 21054 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= [[Alain Suguenot]]|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 21054 |1793=10114 |1800=8344 |1806=9298 |1821=9947 |1831=9908 |1836=10678 |1841=10585 |1846=11362 |1851=10969 |1856=10453 |1861=10715 |1866=10907 |1872=11176 |1876=11421 |1881=12038 |1886=12146 |1891=12470 |1896=13726 |1901=13887 |1906=13540 |1911=13409 |1921=11661 |1926=11990 |1931=11862 |1936=12161 |1946=11990 |1954=13175 |1962=15367 |1968=16874 |1975=19060 |1982=20207 |1990=21289 |1999=21923 |2004= |2005= |2006=21778 |2007=22 012 |2008=22 218 |2009=22516 |cassini=3277 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 21054 }} [[Categoria:Comuna de Còsta d'Aur]] bc0kmbm4lsua2elaq5j6ghsdmvzmf2n 2339335 2339332 2022-08-28T22:02:21Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Omon|Beuna}} {{Infobox Comuna de França | carta=fr | nomcomuna= Beaune | nomcomuna2=Beaune | imatge= Hostel Dieu Beaune.jpg | descripcion= [[Hospices de Beaune]] avec [[tuile vernissée de Bourgogne]] | lògo= | escut= Blason de la ville de Beaune (21).svg | escais= | region ist = | parçan= | arrondiment= [[Arrondiment de Beaune|Beaune]] ([[capluòc]]) | canton= [[canton de Beaune-Nòrd|Beaune-Nord]] et [[canton de Beaune-Sud|Beaune-Sud]]<br />([[capluòc]]) | insee = 21054 | cp = 21200 | cònsol = [[Alain Suguenot]] | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = Beaunois (en [[francés]]) | longitud= 4.83972222222 | latitud= 47.025 | alt mini = 193 | alt mej = | alt maxi = 407 | km² = 31.30 }} '''Beuna''' (<small>nom occitan segon l'etimologia, veire las Beunas de [[Beuna (Lemosin)|Lemosin]] e d'[[Beuna (Alèir)|Alèir]]</small>; ''Beaune'' en [[francés]]) es una [[Comuna francesa|comuna]] [[frança|francesa]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] de [[Còsta d'Aur]] e la [[regions francesas|region]] de [[Borgonha (region)|Borgonha]]. ==Geografia== ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per luec: *'''Beuna''' - Beleno cas[tro] a l'[[epòca merovingiana]]; ''Belna'' en [[832]]; ''Actum est Belno'' en [[1004]]; ''Ecclesia in suburbio Belnocastri.., in honore S. Stephani'' en [[1005]]; ''Ecclesia S. Baudelii, apud Belnense castrum… ; capellas… S. Petri, extra murum, et S. Martini, et it…'' en [[1099]]; ''Sancta Maria de Belniaco castro'' en [[1116]]-[[1122]]; ''Bealna'' en [[1119]]-[[1124]]; ''Berna'' en [[1164]]; ''Belgna'' en [[1168]]; ''Ecclesia S. Baudelii de Belna, ecclesia S. Petri de Belna ; ecclesia S. Nicholai, cum omni campania…'' en [[1174]]-[[1175]]; ''Biasne, Biausne, Beasne'' en [[1249]]; ''Beaune'' en [[1260]]; ''Biaune'' en [[1261]]; ''Domus Dei S. Petri Belnensis'' en [[1270]]; ''Ecclesia Sancti Jacobi de Templo Belnense'' en [[1271]]; ''Beane'' en [[1275]]; ''Bealne'' en [[1282]]; ''Byaune'' en [[1288]]; ''Barne'' en [[1315]]; ''Beaulne'' en [[1328]]; ''Baune'' en [[1518]]<ref name=DicoTopo>https://dicotopo.cths.fr/places/P45875816</ref>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 21054 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= [[Alain Suguenot]]|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 21054 |1793=10114 |1800=8344 |1806=9298 |1821=9947 |1831=9908 |1836=10678 |1841=10585 |1846=11362 |1851=10969 |1856=10453 |1861=10715 |1866=10907 |1872=11176 |1876=11421 |1881=12038 |1886=12146 |1891=12470 |1896=13726 |1901=13887 |1906=13540 |1911=13409 |1921=11661 |1926=11990 |1931=11862 |1936=12161 |1946=11990 |1954=13175 |1962=15367 |1968=16874 |1975=19060 |1982=20207 |1990=21289 |1999=21923 |2004= |2005= |2006=21778 |2007=22 012 |2008=22 218 |2009=22516 |cassini=3277 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Véser tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Comunas}} {{Comunas de| insee = 21054 }} [[Categoria:Comuna de Còsta d'Aur]] rfys8s58whwdvkytjx9lodm7lwmq2sv 0 102684 2339389 2291039 2022-08-28T23:53:36Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Dialècte Auvernhat}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Orador | nom2 = ''Oradour'' | imatge = Oradour 2006.JPG | descripcion = Vista d'Orador (2006) | lògo = | escut = Blason_ville_fr_Oradour_15.svg | escais = | region ist = {{Auvèrnhe}} | parçan = | region = [[Auvèrnhe Ròse Aups]], <small>ancianament d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]</small> | departament = {{Cantal}} | arrondiment = [[Arrondiment de Sant Flor|Sant Flor]] | canton = Saint-Flour-2, <small>ancianament de [[Canton de Pèirafòrt|Pèirafòrt]]</small> | intercom = Sant Flor Comunautat 200 066 660 | divèrs = comuna delegada de la comuna novèla de [[Nòvaglèisa de Truèire]] dempueis 2017 | insee = 15145 | cp = 15260 | cònsol = Thierry Anglade | mandat = [[2014]]-[[2016]] c. delegat [[2017]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 44.92 | longitud = 2.93527777778 | alt mej = | alt mini = 620 | alt maxi = 1 159 | km² = 33.77 |}} '''Orador''' (''Ouradou'' en [[grafia mistralenca]]<ref>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref>; ''Oradour'' en [[francés]]) es una anciana [[Comuna francesa|comuna]] [[Auvèrnhe|auvernhata]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] del [[Cantal (departament)|Cantal]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups]], <small>ancianament d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]</small>. Dempueis lo 1èir de genèir de 2017, es comuna delegada de la comuna novèla de [[Nòvaglèisa de Truèire]] amb [[Serièrs]], [[Nòvaglèisa]] e [[Lavastrie|La Vàstria]]. ==Geografia== ===Perimètre delh territòri=== {{Communes limitrophes | commune = Orador <small>''comuna novèla de [[Nòvaglèisa de Truèire]]''</small> | nord = [[Cuçac (Cantal)|Cuçac]] | nord-est = | est = [[Nòvaglèisa]] <small>''com. nov. de [[Nòvaglèisa de Truèire]]''</small> | sud-est = | sud = [[Espinassa (Cantal)|Espinassa]] | sud-ouest = [[Santa Maria (Cantal)|Senta Mària]] | ouest = [[Gordieja|Gordièja]] | nord-ouest = [[Cesens]] }} ==Toponimia== Las fòrmas ancianas son ''Oratorium'', en 1131, ''Orador'', alh sègle XIV, ''Oratorium Sancte Marie'', en 1445, ''Oradour'', en 1595, ''Auradour'', en 1596, ''Esglise d’Aurodour'', en francés, en 1618, ''Ouradou'', en 1681 <ref>http://archives.cantal.fr/ark:/16075/a011351496860sZhFeQ</ref>. Lo nom ven delh latin (tardiu) ''oratorium'' e a coma equivalent sabent ''oratòri'',<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 509</ref> literalament « luòc de prejaira ». Las atestacions de 1596 e 1618 mòstran una aglutinacion de la preposicion ''a''. La prononciacion es [ura'du] a [[Sant Martin de Vigorós|Sant Martin jos Vigron]] <ref>enquèsta Sivadon, junh 2018</ref>, çò que permet pas de saber se representa ''Orador'' o ''Aurador'' (en auvernhat, ''au-'' pretonic se pronóncia [u-]). La grafia pus economica, ''Orador'', es privilegiada. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee=151457 |Títol= Lista delhs cònsols delegats successius}} {{Elegit |Debuta= [[2017]] |Fin= [[2020]] |Identitat=Thierry Anglade |Partit= divèrs dreita |Qualitat= comerçant }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} {{ElegitDebuta|insee=15145 |Títol= Lista delhs cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= abrial [[2014]] |Fin= 2020 |Identitat= Thierry Anglade |Partit=divèrs dreita |Qualitat= artesan }} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat=Robert Falet|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} * Davant la refòrma cantonala de 2014, aplicada en 2015, la comuna èra delh canton de [[Pèirafòrt]]; es ara delh canton de [[Sant Flor]]-2 ==Demografia== {{Demografia |insee=15145 |1793=900 |1800=1420 |1806=1429 |1821=1391 |1831=1240 |1836=1365 |1841=1220 |1846=1389 |1851=1057 |1856=990 |1861=987 |1866=967 |1872=948 |1876=912 |1881=903 |1886=955 |1891=890 |1896=902 |1901=865 |1906=847 |1911=784 |1921=713 |1926=683 |1931=703 |1936=675 |1946=698 |1954=630 |1962= 548 |1968= 481 |1975= 434 |1982= 342 |1990= 302 |1999= 299 |2004=323 |2006=323 |2007= |2008= |2009=282 |2014=244 |cassini=25637 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats ligadas amb la comuna== ==Veire tanben== ==Ligams extèrnes== ==Nòtas e referéncias== ===Nòtas=== <references group="N"/> ===Referéncias=== {{reflist}} {{Portal Auvèrnhe}} {{Comunas de| insee =15145 }} [[Categoria:Comuna d'Auvèrnhe (Occitània)]] [[Categoria:Comuna de Cantal]] 2nejg8enfdiflkm9eao97qepowrzfoe 0 103880 2339388 2316226 2022-08-28T23:52:26Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Aurador | nom2 = ''Auradou'' | imatge = Auradou_-_Mairie_-1.JPG | descripcion = L'ostal de comuna. | lògo = cap | escut = Blason_ville_fr_Auradou_(Lot-et-Garonne).svg | escais = | region ist = {{Guiana}} [[Agenés]] | parçan | region = [[Novèla Aquitània]] | departament = [[Òut e Garona]] | arrondiment = [[Arrondiment de Vilanuèva d'Òut|Vilanuèva d'Òut]] | canton = Lo País de Sèrras ([[Canton de Pena d'Agenés|Pena d'Agenés]] abans 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas de Fumèl Val d'Òut|CC de Fumèl Val d'Òut]] | insee = 47017 | cp = 47140 | cònsol = Séverine Bouchez Rézé | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 44.335 | longitud = 0.811666666667 | alt mini = 69 | alt mej = 87 | alt maxi = 222 | km² = 11.17 |}} '''Aurador'''<ref name=bf>Bénédicte Boyrie-Fénié, ''Dictionnaire toponymique des communes, Lot-et-Garonne'', ed. CAIRN e Institut Occitan, Pau, 2012, p. 53</ref> (''Óuradou'' en [[grafia mistralenca]]<ref>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref>; ''Auradou'' en [[francés]]) es una [[comuna]] [[Agenés|agenesa]], situada dins lo [[departament]] d'[[Òut e Garona]] e la [[regions francesas|region]] de [[Novèla Aquitània]], <small>ancianament d'[[Aquitània (region)|Aquitània]]</small>. == Geografia == {{...}} Lo borg vièlh, emb la glèisa e qualques ostals, es sus un travèrs. L'ostal de comuna, l'escòla <ref>https://www.annuaire-mairie.fr/education-ecole-elementaire-publique-auradou.html</ref> e las construccions recentas son al borg novèl, dins la comba, a 200 m del vièlh. === Perimètre del territòri === {{Communes limitrophes | commune = Aurador | nord = [[Pena d'Agenés]] | nord-est = | est = [[Maçolés]] | sud-est = [[Frespuèg]] | sud = | sud-ouest = | ouest = [[Autafaja (Agenés)|Autafaja]] | nord-ouest = }} == Toponimia == La prononciacion es [awra'ðu]. Las fòrmas ancianas son : ''Orador (parrochia de ~)'', au sègle XIII, ''Orador (parrochia de ~)'', en 1271, ''Auredor (capella de ~)'', en 1326, ''Aurador (parrochialis B. Martini de ~)'', en 1338, ''Oratorio (ecclesia de ~)'', en 1494, ''Oratorio (de ~)'', en 1520 <ref name=bf/>. Totes los toponimistas coneisson qu'Aurador s'explica per lo resultat del mot latin ''oratorium'', del vèrbe ''orare'', « pregar », donc un edifici que sèrv a pregar. Las diferéncias son mai que mai dins l'explicacion de l'evolucion ''Orador'' (fòrma etimologica) > ''Aurador''. Dauzat e Rostaing i veson l'influéncia d' ''aurum'' <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 17</ref> e Bénédicte Boyrie-Fénié, en donant l'exemple de ''aunor'', crei d'i trobar un fenomèn general d'evolucion de ''o-'' inicial en ''au-'', frequent en lengadocian e encara mai en gascon. [[Ernèst Negre|Negre]], citat per Bénédicte Boyrie-Fénié, sembla fondat d'explicar lo fenomèn per l'aglutinacion de la preposicion ''a'' [e dins lo cas de ''honorem'' > ''onor'' > ''aunor'', l'explicacion es que lo mot èra femenin : ''la aunor'' > ''l'aunor'']. Bénédicte Boyrie-Fénié remarca que dins lo mot ''*orator(i)u'', lo [-j-] foguèt amudit; postula dins aquel cas l'influéncia del sufixe ''-atore'', plan espandit <ref name=bf/>. ===''Grézac''=== I a un ''Grézac'' al nòrd de la comuna sus la RD 103, qu'es probablament ''Saint-Clair de Grézac'', annèxa de ''Sainte-Foy près de Penne'' <ref>https://archive.org/stream/pouillhistoriq00dure#page/268/mode/2up</ref>, glèisa situada un o dos km pus al nòrd, dins la direccion de Pena e dins [[Pena d'Agenés|aquela comuna]]. ''Grézac'' vendriá probablament del nom latin d'òme ''Gratius'' e sufixe ''-acum'' <ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 331, per de luècs semblables</ref>, latinizacion del sufixe gallés ''-ācon''. ''Grézac'' èra donc probablament una anciana granda propietat antica qu'aviá per mèstre ''Gratius'', mès la fòrma occitana seriá normalament ''*Grasac''. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee=47017 |Títol= Lista dels cònsols successius}} {{Elegit |Debuta=28 de mai de [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Séverine Bouchez Rézé |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2014]] |Fin= 2020 |Identitat= Georges Lagrèze |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=23 de març de [[2001]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Josette Durfort-Viel |Partit= divèrs dreta |Qualitat= gerenta de societat }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} * Abans la refòrma cantonala de 2014, aplicada en 2015, la comuna èra del [[canton de Pena d'Agenés]]; es ara del canton del País de Sèrras. == Demografia == {{Demografia |insee=47017 |1793= |1800=614 |1806=657 |1821=602 |1831=598 |1836=610 |1841=641 |1846=602 |1851=502 |1856=480 |1861=480 |1866=481 |1872=421 |1876=410 |1881=358 |1886=387 |1891=375 |1896=352 |1901=363 |1906=349 |1911=332 |1921=287 |1926=293 |1931=321 |1936=321 |1946=304 |1954=287 |1962=238 |1968=227 |1975=220 |1982=256 |1990=311 |1999=258 |2006=342 |2007= |2008=360 |2009= |cassini=1877 |senscomptesdobles= 1962}} * en 1793, la municipalitat èra [[Autafaja (Agenés)|Autafaja]] e Aurador * En {{popfr47|0}} la populacion èra de {{popfr47|017}} abitants e la densitat èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr47|017}}/11.17) round 2}}}} ab/km². == Luècs e monuments == * La glèisa de Sent Martin, estralhada pels protestants, foguèt adobada mai d'un còp, puèi quasi totalament rebastida en 1883 segon los plans de Léopold Payen (1830-1911), arquitècte departamental d'Òut e Garona. Demòra de la glèisa romanica lo portal sud. Encara una restauracion de 2015 escafèt las pinturas que i demoravan (font : panèl d'informacion a la glèisa). == Personalitats ligadas emb la comuna == == Veire tanben == * [[Comunas d'Òut e Garona]] == Ligams extèrnes == ==Nòtas== <references/> {{Portal Guiana}} {{Comunas d'Òlt e Garona}} [[Categoria:Comuna d'Agenés]] [[Categoria:Comuna de Guiana]] [[Categoria:Comuna d'Òlt e Garona]] l2yex1qmo8x37nattvyx2rse9zr730p 0 104399 2339429 2188514 2022-08-29T08:47:31Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Aurinclas | nom2 = ''Orincles'' | imatge = Orincles (Hautes-Pyrénées) 1.jpg | descripcion = Lo borg. | lògo = | escut = Blason ville fr Orincles (65).svg | escais = Eths porcatèrs | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Gasconha}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Tarba|Tarba]] | canton = [[Canton d'Aussun|Aussun]] | intercom = [[Comunautat d'aglomeracion de Tarba-Lorda-Pirenèus|CA de Tarba-Lorda-Pirenèus]] | cp = 65380 | insee = 65339 | cònsol = Serge Duclos | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | latitud = 43.1289 | longitud = 0.0403 | alt mini = 360 | alt mej = | alt maxi = 608 |km² = 5.86 |}} '''Aurinclas''' (''Orincles'' en [[francés]]) qu'ei ua [[Comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]], situada dens eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65339.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [aw'rinclas] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Fortanerio de Orinclis'', en latin, cap a 1180, ''Artalens'' ath sègle XII o XIII, ''Orincles'' en 1313 e 1342, ''De Orinclis'', en latin, en 1313 e 1379, ''Orinclas'' en 1429, ''Orincles'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1161&titre=orincles</ref>. R. Aymard qu'interprèta eth nom com ''auringles'' (ausèth, latin ''Hirundo'')<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], eth nom locau qu'ei ''orongla''; eras variantas ''oringla'' o ''auringla'' que son meilèu bearnesas; de mei, com motivar ua tau origina ? eth nom que demòra escur<ref name = glb/>. Eras oronglas que volen pertot e era suggestion d'Aymard a cap de valor toponimica ! == Istòria == {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65339 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Serge Duclos|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[1995]] |Fin= 2008 |Identitat=Jean-Marc Fontan |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1995 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65339 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=710 |1846=737 |1851=734 |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=642 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=446 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 280 |1968= 282 |1975= 251 |1982= 252 |1990= 236 |1999= 261 |2005= |2006= |2007= 315 |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|339}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|339}}/5.86) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Gasconha]] [[Categoria:Comuna de Bigòrra]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] qnvytk6il5s8tk05pwno67tkq3dpqju 0 104483 2339417 2250747 2022-08-29T06:38:38Z 77.152.53.218 toponimia correccions wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Hins | nom2 = ''Hiis'' | lògo = cap | imatge = Mairie de Hiis.JPG | descripcion = Era maison comuna e era escòla. | escut = Blason ville fr Hiis (65).svg | escais = Eths tèrs. Eths tèrcos |region = {{Occitània (Region)}} |ist = {{Gasconha}} |parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] despuish 2017 | canton = La Hauta Bigòrra ([[Canton de La Lobèra|La Lobèra]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas dera Hauta Bigòrra|CC dera Hauta Bigòrra]] | cp = 65200 | insee = 65221 | cònsol = Yannick Le Cardinal | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | longitud = 0.104166666667 | latitud = 43.1369444444 | alt mini = 409 | alt mej = | alt maxi = 579 | km² = 3.03 |}} '''Hins''' (''Hiis'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] situada en [[departaments franceses|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] dera [[region francesa|region]] administrativa d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65221.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [his].Eras fòrmas ancianas que son ''Arnaldus et Br. de Finis'', en latin en 1095, ''De Fiis'', ''Fiss'' (sègle XII), ''de Fiis'' en 1285, ''De Fis'' en 1313, ''De Finibus'' en latin, en 1342 e 1379, ''Fiis'', ''Fins'' en 1429, ''Hys'', sus era mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII <ref name = Groscl>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1048&titre=hiis </ref>. Eth nom que vien deth latin ''finis'', plurau ''fines'', e eth sens qu'ei de limit, mei que mei enter dus pòbles<ref name = Groscl/>{{,}}<ref name = dauz>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 281, a ''Fains 2''</ref>, benlhèu d'ua part eths Bigerriones, qui donèn eth son nom a [[Bigòrra]] e d'auta part eths Onobrisates (> país deth ''Neurest'') qui avèn [[Ciutat (Occitània)|Ciutat]] per capitau, o en tot cas mei recentament, [[Nebosan]] <ref>Ferdinand Lot, ''L'énigme de Cieutat'', https://www.persee.fr/doc/rea_0035-2004_1950_num_52_3_3434 nota 4 dera purmèra pagina </ref>. Que cau precisar (entà eths que legiràn era ficha deth diccionari) Grosclaude a mau legit eth tèxte sintetic e complèxe de Dauzat. Qu'ei per [[Hinges]] ([[Pas de Calais]]) e non pas per Hins Dauzat evòca eth ablatiu-locatiu ''finibus''<ref name = Groscl/>{{,}}<ref name = dauz/>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65221 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat=Yannick Le Cardinal |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= 2020 |Identitat= Luc Castel |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març [[2001]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Bernard Dhugues|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= abans [[1988]] |Fin= ? |Identitat=Jacques Crampe |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65221 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=344 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=269 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=218 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 140 |1968= 153 |1975= 149 |1982= 144 |1990= 183 |1999= 210 |2005= |2006= |2007= 222 |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|221}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|221}}/3.03) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab la comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Gasconha]] [[Categoria:Comuna de Bigòrra]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] bcdj9lrra7s51qli9l9zdbjav6fsxtx 0 104487 2339397 2195076 2022-08-29T00:17:27Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Ueidèth | nom2 = ''Houeydets'' | imatge = Houeydets_(Hautes-Pyrénées)_1.jpg | descripcion = Eth vilatge. | lògo = cap | escut = Blason de la ville de Houeydets (Hautes-Pyrénées).svg | escais = | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Gasconha}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Banhèras de Bigòrra|Banhèras de Bigòrra]] (2017 ----->) | canton = Era Vath d'Arròs e eras Baïsas ([[Canton de Galan|Galan]] avant 2015) | intercom = [[Comunautat de comunas deth Plan de Lanamesa|CC deth Plan de Lanamesa Nestés-Baronias-Baïsas]] | cp = 65330 | insee = 65224 | cònsol = André Quinon | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | longitud = 0.353333333333 | latitud = 43.1613888889 | alt mini = 414 | alt mej = | alt maxi = 584 | km² = 7.53 |}} '''Ueidèth''' (''Houeydets'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] situada dens eth [[departament francés|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] e era [[region francesa|region]] d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Mieidia-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65224.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [wéy'dèt] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Hoydets'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII), ''Houeydets'' o ''Houydet'' (diccionari de Lejosne)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=1051&titre=houeydets</ref>. Segon R. Aymard, eth nom que vien de ''huelhar'', ''huelhatge''<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], era proposicion d'Aymard que repausa sus ua confusion enter [j] e ''-lh''. Eth ''è'' obèrt dera prononciacion que mia a un sufixe ''-ellum'', mes i a pas d'informacions solidas; eth nom que demòra escur<ref name = glb/> ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee=65224 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2014]] |Fin= [[2026]] |Identitat=André Quinon |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta=març de [[2001]] |Fin= 2014 |Identitat= Jean-Paul Duffourc|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee=65224 |1866=353 |1872= |1876=361 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=390 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 214 |1968= 184 |1975= 191 |1982= 212 |1990= 202 |1999= 183 |2005= |2006=217 |2007=222 |2008=227 |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|224}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|224}}/7.53) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] [[Categoria:Comuna de Gasconha]] lyib9179jg2mxwe9cc003pizk493mno 0 104587 2339427 2188440 2022-08-29T08:21:08Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = Asereish | nom2 = ''Azereix'' | imatge = Mairie d'Azereix (Hautes-Pyrénées, France).JPG | descripcion = La maison comuna. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Azereix (65).svg | escais = Eths nhòis | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Gasconha}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Tarba|Tarba]] | canton = [[Canton d'Aussun|Aussun]] | intercom = [[Comunautat d'aglomeracion de Tarba-Lorda-Pirenèus|CA de Tarba-Lorda-Pirenèus]] | cp = 65380 | insee = 65057 | cònsol = Serge Cieutat | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = | longitud = -0.00638888888889 | latitud = 43.2092 | alt mini = 325 | alt mej = | alt maxi = 463 | km² = 15.2 |}} '''Asereish''' (''Azereix'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] situada dens eth [[departaments franceses|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] dera [[region francesa|region]] administrativa d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== Aute vilatge o quartièr : Sent-Ròc. [[Imatge:Map commune FR insee code 65057.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [azé'réch] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''de Iserasco'', en latin, cap a 1083, en 1095, cap a 1106, ''Raymundus Guilhelmi de Ezeresio'' en latin, cap a 1110, ''D-Azareix'', ''D-Azereix'', ''D-Azerereix'', ''Azereis'', ''Exereix'', ''Ezereix'', ath sègle XII, ''Azereix'', cap a 1200-1230 e en 1285, ''De Azareyshio'', ''apud Azereyshium'', en latin, en 1300, ''De Azerexio'', en latin, en 1313, ''De Azerechio'', en latin, en 1342, ''de Aserexio'', en latin, en 1379, ''Azerex'', ''Aserex'', ''a-Serex'', ''a-Zereyx'', ''a-Zerex'' en 1429, ''Asserex'' en 1541, ''Azereix'' en 1614, ''Azereix'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=913&titre=azereix</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Asereish'' que vien benlhèu deth latin ''acer'', « auseròu », dab eth sufixe ''-etum''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 43, a ''Azerat''</ref>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], era sola causa segura qu'ei eth sufixe ''-eish'', com dens diferents lòcs aus limits de [[Bearn]] e de [[Bigòrra]] : [[Balèish]], [[Tarastèish]], [[Baudreish]], [[Orleish]]. Aqueth sufixe ei pas eth latin ''-etum'' (collectiu vegetau), nimei ''-ellum'' (diminutiu), que sembla d'estar prelatin, aquitan. Se era fòrma d'origina ei ''Azer-'' e non pas ''Ezer-'' o ''Izer-'', qu'an prepausat ''acer'', « auseròu », o eth nom de persona ''Azere''<ref name = glb/>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65057 |Títol= Lista deus cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= [[2020]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Serge Cieutat |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[1977]] |Fin= 2020 |Identitat= Michel Ricaud |Partit=divèrs dreta |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[1965]] |Fin= 1977 |Identitat=Joseph Bayle |Partit=shens |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 1965 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65057 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=1026 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=901 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=773 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 535 |1968= 570 |1975= 672 |1982= 783 |1990= 911 |1999= 906 |2005= |2006= |2007= 977 |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|057}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|057}}/15.2) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== <gallery perrow="2" caption="Edificis" widths="260"> File:Azereix eglise.JPG|Glèisa de Sent Fructuós File:Azereix maison2.JPG|Ostau deu sègle XVIII File:Lavoir d'Azereix (Hautes-Pyrénées, France).JPG|Lavadèr comunau File:Azereix lavoir1.JPG|Lavadèr comunau </gallery> ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Gasconha]] [[Categoria:Comuna de Bigòrra]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] 5pjxk6mao9odtiauy9qj9dclwmexn51 0 104716 2339430 2188255 2022-08-29T09:41:02Z 77.152.53.218 toponimia, etc wikitext text/x-wiki {{omon|Averan}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom2 = ''Averan'' | nom = Averan | imatge = Église Saint-Martin d'Averan (Hautes-Pyrénées, France).JPG | descripcion = La glèisa de Sent Martin d'Averan. | lògo = cap | escut = Blason ville fr Averan (65).svg | escais = eths escobassèrs « los fabricants d'escobas » <ref name = glb/> | region = {{Occitània (Region)}} | ist = {{Gasconha}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Tarba|Tarba]] | canton = [[Canton d'Aussun|Aussun]] | intercom = [[Comunautat d'aglomeracion de Tarba-Lorda-Pirenèus|CA de Tarba-Lorda-Pirenèus]] | cp = 65380 | insee = 65052 | cònsol = Daniel Darré | mandat = [[2020]]-[[2026]] | gentilici = averanés | longitud = 0.0064 | latitud = 43.1383 | alt mini = 390 | alt mej = | alt maxi = 623 | km² = 4.35 |}} '''Averan''' (''Averan'' en [[francés]]) qu'ei ua [[comuna francesa|comuna]] [[Gasconha|gascona]] situada dens eth [[departaments franceses|departament]] deths [[Hauts Pirenèus]] dera [[region francesa|region]] administrativa d'{{Ocreg}}, <small>ancianament de [[Miègjorn-Pirenèus]]</small>. ==Geografia== [[Imatge:Map commune FR insee code 65052.png|vignette|upright=1.8|centre|Comunas a l'entorn.]] ==Toponimia== Era prononciacion qu'ei [awé'ra] (grafia fonetica deths autors). Eras fòrmas ancianas que son : ''Averaa'', cap a 1065, ''De Auerano'', en latin, en 1313, ''De Averono'', en latin, en 1342, ''De Auerano'', en latin, en 1379, ''Aueran'', ''Auera'' en 1429, ''Averan'' (mapa de Cassini, ara fin deth sègle XVIII)<ref name = glb>Michel Grosclaude et Jean-François Le Nail, ''Dictionnaire toponymique des communes des Hautes-Pyrénées intégrant les travaux de Jacques Boisgontier'', Conseil Général des Hautes-Pyrénées, 2000 https://www.archivesenligne65.fr/article.php?laref=908&titre=averan</ref>. Segon [[Albèrt Dauzat|Dauzat]], ''Averan'' que vien deth nom latin d'òmi ''Avarus'', dab eth sufixe ''-anum''<ref>Albert Dauzat, Charles Rostaing, ''Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France'', Librairie Guénégaud, reedicion 1984, p. 41, a ''Avaray''</ref>. Segon [[Ernèst Negre|Negre]], ''Averan'' que vien deth gascon ''averan'' (hrut)<ref name = glb/>. Segon [[Miquèu Grosclaude]], era proposicion de Negre qu'ei a considerar, pr'amor era partida que pòt significar eth ensemble, eth nom que pòt significar « lòc on i a averaèrs »; solament aquò junta pas dab eras fòrmas de 1313, 1342 e 1379 [qui son latinizacions !]. Grosclaude que torna ar ipotèsi de Dauzat, eth nom latin d'òmi ''Avarus'', dab eth sufixe ''-anum'', era proprietat d'Avarus<ref name = glb/>. ==Istòria== ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 65052 |Títol= Lista deths cònsols successius}} {{Elegit |Debuta= març de [[2008]] |Fin= [[2026]] |Identitat= Daniel Darré|Partit= |Qualitat= plombaire}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat=Guy Candebat |Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= |Fin= 2001 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} ==Demografia== {{Demografia |insee= 65052 |1793= |1800= |1806= |1821= |1831= |1836= |1841=146 |1846= |1851= |1856= |1861= |1866= |1872= |1876=149 |1881= |1886= |1891= |1896= |1901= |1906= |1911=111 |1921= |1926= |1931= |1936= |1946= |1954= |1962= 55 |1968= 44 |1975= 50 |1982= 55 |1990= 49 |1999= 65 |2005= |2006= |2007= 68 |2008= |2009= |cassini= |senscomptesdobles=1962}} * En {{popfr65|0}} era populacion qu'èra de {{popfr65|052}} abitants e era densitat qu'èra de {{formatnum:{{#expr:({{popfr65|052}}/4.35) round 2}}}} ab/km². ==Lòcs e monuments== ==Personalitats ligadas dab era comuna== ==Véder tanben== * [[Comunas deths Hauts Pirenèus]] ==Ligams extèrnes== ==Nòtas== <references/> {{Portal Gasconha}} {{Comunas deths Hauts Pirenèus}} [[Categoria:Comuna de Gasconha]] [[Categoria:Comuna de Bigòrra]] [[Categoria:Comuna deths Hauts Pirenèus]] k3r08zzy3rvikn50xpt1gqdto3g2b60 0 108504 2339337 2295878 2022-08-28T22:16:40Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = Lurós de Bauna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de Luros-de-Bauna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''Lurós de Bauna''', nom possible (''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[seglhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] hlpoa00ry9k0m3li9ugco0dg525gnbv 2339338 2339337 2022-08-28T22:17:41Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = Lurós de Bauna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de Luros-de-Bauna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}}, nom possible (''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[seglhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] lruax4g8f4blgfg4uxw2dalwct8pmh2 2339339 2339338 2022-08-28T22:18:41Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = Lurós de Bauna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de Luros-de-Bauna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}} o '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref>., noms possibles (''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[seglhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] b8u91jhl1ubfw3ltt35klg2s4spzupr 2339340 2339339 2022-08-28T22:19:11Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = Lurós de Bauna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de Luros-de-Bauna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}} o '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref>, noms possibles (''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[seglhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] 16phrm6odo1erwcnd7iv2c6ehbcckvb 2339341 2339340 2022-08-28T22:19:56Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = Lurós de Bauna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de Luros-de-Bauna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}}, '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref> o '''L'Oror de Beuna''' (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[seglhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] ebklmj4mg2fob70lo91qog3hnuknwkw 2339342 2339341 2022-08-28T22:21:43Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = Lurós de Bauna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de Luros-de-Bauna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}}, '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref> o '''L'Oror de Beuna''' (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[seglhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] 8rujjy8kot4qcr77ipish019mcg8daa 2339343 2339342 2022-08-28T22:24:47Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = Lurós de Bauna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de Luros-de-Bauna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}}, '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref> o '''L'Oror de Beuna''' (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[sieclhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>; ''Louroux de Beaune'' au [[sieclhe XVIII]] ([[mapa de Cassini|Cassini]])<ref name="MapaCassini">{{Cite web|url=https://www.geoportail.gouv.fr/donnees/carte-de-cassini|títol=Carte de Cassini|editor=Géoportail}}</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] nhwxemvchmbcov53g83qlqj3l2h4f4c 2339344 2339343 2022-08-28T22:27:09Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = Lurós de Bauna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de Luros-de-Bauna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}}, '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref>, '''Loror de Bauna''' o '''L'Oror de Beuna''' (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[sieclhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>; ''Louroux de Beaune'' au [[sieclhe XVIII]] ([[mapa de Cassini|Cassini]])<ref name="MapaCassini">{{Cite web|url=https://www.geoportail.gouv.fr/donnees/carte-de-cassini|títol=Carte de Cassini|editor=Géoportail}}</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] rezwd8s4ylsaycd3x2mrjq03liocupr 2339345 2339344 2022-08-28T22:29:03Z BrennodAloisi 37340 BrennodAloisi a desplaçat la pagina [[Lurós de Bauna]] cap a [[L'Oror de Bauna]] : Trabalh de Sivadon: Lo -x francés es decoratiu; segon l'etimologia es un -r. Trabalh daus Féniés: Pron. "Loros de Bauna".... Donc es mai probablament *L'Oror de Bauna wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = Lurós de Bauna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de Luros-de-Bauna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}}, '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref>, '''Loror de Bauna''' o '''L'Oror de Beuna''' (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[sieclhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>; ''Louroux de Beaune'' au [[sieclhe XVIII]] ([[mapa de Cassini|Cassini]])<ref name="MapaCassini">{{Cite web|url=https://www.geoportail.gouv.fr/donnees/carte-de-cassini|títol=Carte de Cassini|editor=Géoportail}}</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] rezwd8s4ylsaycd3x2mrjq03liocupr 2339347 2339345 2022-08-28T22:30:38Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = Lurós de Bauna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de Luros-de-Bauna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''L'Oror de Bauna''' o '''L'Oror de Beuna''' (toponimes segon la prononciacion e l'etimologia), benlèu '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}} o '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref> (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[sieclhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>; ''Louroux de Beaune'' au [[sieclhe XVIII]] ([[mapa de Cassini|Cassini]])<ref name="MapaCassini">{{Cite web|url=https://www.geoportail.gouv.fr/donnees/carte-de-cassini|títol=Carte de Cassini|editor=Géoportail}}</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] simscaxpnwe3d0142362ln7g20hn1la 2339348 2339347 2022-08-28T22:31:31Z BrennodAloisi 37340 BrennodAloisi a desplaçat la pagina [[L'Oror de Bauna]] cap a [[L'Oror de Beuna]] wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = Lurós de Bauna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de Luros-de-Bauna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''L'Oror de Bauna''' o '''L'Oror de Beuna''' (toponimes segon la prononciacion e l'etimologia), benlèu '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}} o '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref> (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[sieclhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>; ''Louroux de Beaune'' au [[sieclhe XVIII]] ([[mapa de Cassini|Cassini]])<ref name="MapaCassini">{{Cite web|url=https://www.geoportail.gouv.fr/donnees/carte-de-cassini|títol=Carte de Cassini|editor=Géoportail}}</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] simscaxpnwe3d0142362ln7g20hn1la 2339352 2339348 2022-08-28T22:32:01Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = L'Oror de Beuna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de L'Oror de Beuna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''L'Oror de Bauna''' o '''L'Oror de Beuna''' (toponimes segon la prononciacion e l'etimologia), benlèu '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}} o '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref> (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[sieclhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>; ''Louroux de Beaune'' au [[sieclhe XVIII]] ([[mapa de Cassini|Cassini]])<ref name="MapaCassini">{{Cite web|url=https://www.geoportail.gouv.fr/donnees/carte-de-cassini|títol=Carte de Cassini|editor=Géoportail}}</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] 9w45yp6p4chsxom963chvc4bnd4yqxn 2339354 2339352 2022-08-28T22:33:15Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = L'Oror de Beuna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de L'Oror de Beuna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''L'Oror de Beuna''' o '''L'Oror de Bauna''' (toponimes segon l'etimologia puèi la prononciacion), benlèu '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}} o '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref> (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''Lurós de Bauna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[sieclhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>; ''Louroux de Beaune'' au [[sieclhe XVIII]] ([[mapa de Cassini|Cassini]])<ref name="MapaCassini">{{Cite web|url=https://www.geoportail.gouv.fr/donnees/carte-de-cassini|títol=Carte de Cassini|editor=Géoportail}}</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] n8ufsq1h4smni39wy46r6lchd8he5gm 2339356 2339354 2022-08-28T22:33:37Z BrennodAloisi 37340 /* Comunas vesinas */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = L'Oror de Beuna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de L'Oror de Beuna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''L'Oror de Beuna''' o '''L'Oror de Bauna''' (toponimes segon l'etimologia puèi la prononciacion), benlèu '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}} o '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref> (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bauna]] '''L'Oror de Beuna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[sieclhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>; ''Louroux de Beaune'' au [[sieclhe XVIII]] ([[mapa de Cassini|Cassini]])<ref name="MapaCassini">{{Cite web|url=https://www.geoportail.gouv.fr/donnees/carte-de-cassini|títol=Carte de Cassini|editor=Géoportail}}</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] m09r0tr9hcemvm241endt7nrcz4pylz 2339357 2339356 2022-08-28T22:33:57Z BrennodAloisi 37340 /* Comunas vesinas */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = L'Oror de Beuna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de L'Oror de Beuna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''L'Oror de Beuna''' o '''L'Oror de Bauna''' (toponimes segon l'etimologia puèi la prononciacion), benlèu '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}} o '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref> (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|L'Oror de Beuna]] '''L'Oror de Beuna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[sieclhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>; ''Louroux de Beaune'' au [[sieclhe XVIII]] ([[mapa de Cassini|Cassini]])<ref name="MapaCassini">{{Cite web|url=https://www.geoportail.gouv.fr/donnees/carte-de-cassini|títol=Carte de Cassini|editor=Géoportail}}</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] 2uufvkruzhaxhhwmobr5puvb7enwkab 2339376 2339357 2022-08-28T22:58:39Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = L'Oror de Beuna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de L'Oror de Beuna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''L'Oror de Beuna''' o '''L'Oror de Bauna''' (toponimes segon la [[#Toponimia|toponimia]] puèi la prononciacion), benlèu '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}} o '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref> (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|L'Oror de Beuna]] '''L'Oror de Beuna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[sieclhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>; ''Louroux de Beaune'' au [[sieclhe XVIII]] ([[mapa de Cassini|Cassini]])<ref name="MapaCassini">{{Cite web|url=https://www.geoportail.gouv.fr/donnees/carte-de-cassini|títol=Carte de Cassini|editor=Géoportail}}</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] 4vurmbbn3gvyp71bi7hhjv3gzetlt0x 2339377 2339376 2022-08-28T22:59:05Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Confusion|L'Oror de Bobla}} {{Infobox vila occitana |carta = oc | nom = L'Oror de Beuna | nom2 = ''Louroux-de-Beaune'' | imatge = Eglise_de_Louroux-de-Beaune.jpg | descripcion = La glèisa de L'Oror de Beuna. | lògo = | escut = | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] | canton = [[Canton de Montmaraud|Montmaraud]] | sitweb = | cp = 03600 | insee = 03151 | cònsol = Pierre Pralois | mandat = [[2008]]-[[2014]] | gentilici = | latitud = 46.2933333333 | longitud = 2.85555555556 | alt mej = | alt mini = 316 | alt maxi = 501 | km² = 10.66 |}} '''L'Oror de Beuna''' o '''L'Oror de Bauna''' (toponimes segon la [[#Toponimia|toponimia]] puèi la prononciacion), benlèu '''Lurós de Bauna'''{{Bdtopoc}} o '''Loros de Bauna'''<ref>{{Ouvrage|langue=français|auteur1=[[Bénédicte et Jean-Jacques Fénié]]|titre=Toponymie nord-occitane (Périgord, Limousin, Auvergne, Vivarais, Dauphiné)|passage=|lieu=[[Bordeaux]]|éditeur=[[Éditions Sud Ouest]]|collection=Sud-Ouest université|date=2003|pages totales=128|isbn=9782879015071|lire en ligne=|présentation en ligne=http://www.editions-sudouest.com/livres/toponymie-nord-occitane/}}</ref> (noms possibles [[occitan]]s; ''Louroux-de-Beaune'' en [[francés]]), es una [[Comuna francesa|comuna]] [[Occitània|occitana]] de [[Borbonés]], situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe (region)|Auvèrnhe]]. == Geografia == {{...}} === Comunas vesinas === <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|L'Oror de Beuna]] '''L'Oror de Beuna'''}} {{Image label|x=0.375036517614|y=0.580087367574|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 304 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Ids]] <br/>(2,1 km)}}}} {{Image label|x=0.700758446202|y=0.587445683203|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 288 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Beuna (Alèir)|Beuna]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.499145254567|y=0.203972585268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 972 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Besenet]] <br/>(3,8 km)}}}} {{Image label|x=0.327407479441|y=0.263309345861|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 731 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Montvicq]] <br/>(3,9 km)}}}} {{Image label|x=0.855196442666|y=0.344090075405|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 195 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Saint-Bonnet-de-Four]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.15468976827|y=0.670442258668|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 311 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Colombier (Alèir)|Colombier]] <br/>(5,1 km)}}}} {{Image label|x=0.0781282386864|y=0.429894645266|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|8px|Comuna amb 857 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Malicòrna]] <br/>(5,7 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancianas son, per lhuec: *'''L'Oror de Beuna''' - ''Oratorium'' au [[sieclhe XIII]]<ref>https://books.google.com/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519&dq=%22Louroux%22+and+%22Beaune%22+and+%22toponymie%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiG2YjRx-r5AhVLJjQIHZU2CHYQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%22Louroux%22%20and%20%22Beaune%22%20and%20%22toponymie%22&f=false</ref>; ''Louroux de Beaune'' au [[sieclhe XVIII]] ([[mapa de Cassini|Cassini]])<ref name="MapaCassini">{{Cite web|url=https://www.geoportail.gouv.fr/donnees/carte-de-cassini|títol=Carte de Cassini|editor=Géoportail}}</ref>.<br/>L'Oror ven dau latin ''oratorium'', "oratòri, petita chapela" (dau latin ''orare'', "prejar"). La fòrma latina ''Oratorium'' es atestada au {{s-|XIII}}<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. == Istòria == {{...}} == Administracion == {{ElegitDebuta|insee= 03151 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= [[2008]] |Fin= [[2014]] |Identitat= Pierre Pralois|Partit= |Qualitat= }} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03151 |1793=380 |1800=336 |1806=332 |1821=314 |1831=421 |1836=417 |1841=421 |1846=470 |1851=481 |1856=544 |1861=567 |1866=571 |1872=608 |1876=614 |1881=630 |1886=632 |1891=602 |1896=657 |1901=632 |1906=607 |1911=518 |1921=425 |1926=381 |1931=361 |1936=318 |1946=273 |1954=293 |1962=268 |1968=242 |1975=194 |1982=197 |1990=199 |1999=186 |2004= |2005= |2006=184 |2007=184 |2008=183 |2009=183 |cassini=20154 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veire tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal|Borbonés|Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] rpqqm1391mh8rxf5cs5gpq1v5rpggej 0 108505 2339364 2295879 2022-08-28T22:43:05Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = cap | descripcion = | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''', nom possible (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]].<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Bourbonnais (dialectes)|occitan bourbonnais]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (oratòri)<ref>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. Lo nom latin, ''Oratorium super Bubulam'', deven ''L'Horoir de Bouble'' (atestat au {{s-|XIII}}). ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] 3owfpbuexdn15rtekqqdlqd10ds5u23 2339365 2339364 2022-08-28T22:46:16Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = cap | descripcion = | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''', nom possible (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]]<ref name=TdF/>; ''Oratorium super Bubulam'' au [[siechle XV]]<ref>https://books.google.com/books?id=EDFVAAAAMAAJ&q=%22Oratorium+super+Bubulam%22&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgDEAI</ref><ref>https://books.google.com/books?id=6cc3AAAAYAAJ&pg=PA218&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Oratorium%20super%20Bubulam%22&f=false</ref>.<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Bourbonnais (dialectes)|occitan bourbonnais]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (oratòri)<ref name=TdF>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. Lo nom latin, ''Oratorium super Bubulam'', deven ''L'Horoir de Bouble'' (atestat au {{s-|XIII}}){{refnec}}. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] tr8cl7y8z706gxlymtln4tn1uly92eo 2339366 2339365 2022-08-28T22:47:46Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = cap | descripcion = | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''', nom possible (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]]<ref name=TdF/>; ''L'Horoir de Bouble'' en [[1357]]<ref>https://books.google.com/books?id=HeVnAAAAMAAJ&q=%22Horoir+de+Bouble%22&dq=%22Horoir+de+Bouble%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjB-rTXzur5AhWNKkQIHXPUCLMQ6AF6BAgCEAI</ref>; ''Oratorium super Bubulam'' au [[siechle XV]]<ref>https://books.google.com/books?id=EDFVAAAAMAAJ&q=%22Oratorium+super+Bubulam%22&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgDEAI</ref><ref>https://books.google.com/books?id=6cc3AAAAYAAJ&pg=PA218&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Oratorium%20super%20Bubulam%22&f=false</ref>.<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Bourbonnais (dialectes)|occitan bourbonnais]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (oratòri)<ref name=TdF>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] mr3wqvcow277q1h1bjd0zm8of1pkqn5 2339367 2339366 2022-08-28T22:48:09Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = cap | descripcion = | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''', nom possible (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]]<ref name=TdF/>; ''L'Horoir de Bouble'' en [[1357]]<ref>https://books.google.com/books?id=HeVnAAAAMAAJ&q=%22Horoir+de+Bouble%22&dq=%22Horoir+de+Bouble%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjB-rTXzur5AhWNKkQIHXPUCLMQ6AF6BAgCEAI</ref>; ''Oratorium super Bubulam'' au [[sieclhe XV]]<ref>https://books.google.com/books?id=EDFVAAAAMAAJ&q=%22Oratorium+super+Bubulam%22&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgDEAI</ref><ref>https://books.google.com/books?id=6cc3AAAAYAAJ&pg=PA218&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Oratorium%20super%20Bubulam%22&f=false</ref>.<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Bourbonnais (dialectes)|occitan bourbonnais]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (oratòri)<ref name=TdF>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] r1mh5kx2tlkiqocam6fuci1my7w5i9b 2339368 2339367 2022-08-28T22:49:44Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = cap | descripcion = | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''', nom possible (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]]<ref name=Negre/>; ''L'Horoir de Bouble'' en [[1357]]<ref>https://books.google.com/books?id=HeVnAAAAMAAJ&q=%22Horoir+de+Bouble%22&dq=%22Horoir+de+Bouble%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjB-rTXzur5AhWNKkQIHXPUCLMQ6AF6BAgCEAI</ref>; ''Oratorium super Bubulam'' au [[sieclhe XV]]<ref>https://books.google.com/books?id=EDFVAAAAMAAJ&q=%22Oratorium+super+Bubulam%22&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgDEAI</ref><ref>https://books.google.com/books?id=6cc3AAAAYAAJ&pg=PA218&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Oratorium%20super%20Bubulam%22&f=false</ref>.<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Bourbonnais (dialectes)|occitan bourbonnais]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (oratòri)<ref name=Negre>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] ap58mv26d7clvx8ef4dmf431v5hcwui 2339369 2339368 2022-08-28T22:52:37Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = cap | descripcion = | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''', nom possible (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]]<ref name=Negre/>; ''L'Horoir de Bouble'' en [[1357]]<ref>https://books.google.com/books?id=HeVnAAAAMAAJ&q=%22Horoir+de+Bouble%22&dq=%22Horoir+de+Bouble%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjB-rTXzur5AhWNKkQIHXPUCLMQ6AF6BAgCEAI</ref>; ''Oratorium super Bubulam'' au [[sieclhe XV]]<ref>https://books.google.com/books?id=EDFVAAAAMAAJ&q=%22Oratorium+super+Bubulam%22&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgDEAI</ref><ref>https://books.google.com/books?id=6cc3AAAAYAAJ&pg=PA218&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Oratorium%20super%20Bubulam%22&f=false</ref>.<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Borbonés (dialècte)|occitan borbonés]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (oratòri)<ref name=Negre>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] 9y8ff83dvk81s8907rtbon1qiwf93vj 2339370 2339369 2022-08-28T22:53:30Z BrennodAloisi 37340 /* Toponimia */ wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = cap | descripcion = | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''', nom possible (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]]<ref name=Negre/>; ''L'Horoir de Bouble'' en [[1357]]<ref>https://books.google.com/books?id=HeVnAAAAMAAJ&q=%22Horoir+de+Bouble%22&dq=%22Horoir+de+Bouble%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjB-rTXzur5AhWNKkQIHXPUCLMQ6AF6BAgCEAI</ref>; ''Oratorium super Bubulam'' au [[sieclhe XV]]<ref>https://books.google.com/books?id=EDFVAAAAMAAJ&q=%22Oratorium+super+Bubulam%22&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgDEAI</ref><ref>https://books.google.com/books?id=6cc3AAAAYAAJ&pg=PA218&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Oratorium%20super%20Bubulam%22&f=false</ref>.<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Borbonés (dialècte)|occitan borbonés]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (orador / oratòri)<ref name=Negre>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] t0nsj63fzjwqy2iamhbku9tz89jdabn 2339371 2339370 2022-08-28T22:54:23Z BrennodAloisi 37340 BrennodAloisi a desplaçat la pagina [[Lurós de Bobla]] cap a [[L'Oror de Bobla]] : Occitanizacion melhora segon l'etimologia. wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = cap | descripcion = | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''', nom possible (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]]<ref name=Negre/>; ''L'Horoir de Bouble'' en [[1357]]<ref>https://books.google.com/books?id=HeVnAAAAMAAJ&q=%22Horoir+de+Bouble%22&dq=%22Horoir+de+Bouble%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjB-rTXzur5AhWNKkQIHXPUCLMQ6AF6BAgCEAI</ref>; ''Oratorium super Bubulam'' au [[sieclhe XV]]<ref>https://books.google.com/books?id=EDFVAAAAMAAJ&q=%22Oratorium+super+Bubulam%22&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgDEAI</ref><ref>https://books.google.com/books?id=6cc3AAAAYAAJ&pg=PA218&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Oratorium%20super%20Bubulam%22&f=false</ref>.<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Borbonés (dialècte)|occitan borbonés]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (orador / oratòri)<ref name=Negre>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] t0nsj63fzjwqy2iamhbku9tz89jdabn 2339373 2339371 2022-08-28T22:55:05Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = cap | descripcion = | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''' (nom segon l'etimologia) o benlèu '''Lurós de Bobla''' (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]]<ref name=Negre/>; ''L'Horoir de Bouble'' en [[1357]]<ref>https://books.google.com/books?id=HeVnAAAAMAAJ&q=%22Horoir+de+Bouble%22&dq=%22Horoir+de+Bouble%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjB-rTXzur5AhWNKkQIHXPUCLMQ6AF6BAgCEAI</ref>; ''Oratorium super Bubulam'' au [[sieclhe XV]]<ref>https://books.google.com/books?id=EDFVAAAAMAAJ&q=%22Oratorium+super+Bubulam%22&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgDEAI</ref><ref>https://books.google.com/books?id=6cc3AAAAYAAJ&pg=PA218&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Oratorium%20super%20Bubulam%22&f=false</ref>.<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Borbonés (dialècte)|occitan borbonés]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (orador / oratòri)<ref name=Negre>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] 69v4rvd9ygagpamymlzcyn4rifiw5zt 2339375 2339373 2022-08-28T22:58:05Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = cap | descripcion = | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''' (nom segon la [[#Toponimia|toponimia]]) o benlèu '''Lurós de Bobla'''{{Bdtopoc}} (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]]<ref name=Negre/>; ''L'Horoir de Bouble'' en [[1357]]<ref>https://books.google.com/books?id=HeVnAAAAMAAJ&q=%22Horoir+de+Bouble%22&dq=%22Horoir+de+Bouble%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjB-rTXzur5AhWNKkQIHXPUCLMQ6AF6BAgCEAI</ref>; ''Oratorium super Bubulam'' au [[sieclhe XV]]<ref>https://books.google.com/books?id=EDFVAAAAMAAJ&q=%22Oratorium+super+Bubulam%22&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgDEAI</ref><ref>https://books.google.com/books?id=6cc3AAAAYAAJ&pg=PA218&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Oratorium%20super%20Bubulam%22&f=false</ref>.<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Borbonés (dialècte)|occitan borbonés]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (orador / oratòri)<ref name=Negre>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] clry8tf1fj4f8yqcojtucocelxokg2c 2339378 2339375 2022-08-28T22:59:17Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Confusion|L'Oror de Beuna}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = cap | descripcion = | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''' (nom segon la [[#Toponimia|toponimia]]) o benlèu '''Lurós de Bobla'''{{Bdtopoc}} (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]]<ref name=Negre/>; ''L'Horoir de Bouble'' en [[1357]]<ref>https://books.google.com/books?id=HeVnAAAAMAAJ&q=%22Horoir+de+Bouble%22&dq=%22Horoir+de+Bouble%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjB-rTXzur5AhWNKkQIHXPUCLMQ6AF6BAgCEAI</ref>; ''Oratorium super Bubulam'' au [[sieclhe XV]]<ref>https://books.google.com/books?id=EDFVAAAAMAAJ&q=%22Oratorium+super+Bubulam%22&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgDEAI</ref><ref>https://books.google.com/books?id=6cc3AAAAYAAJ&pg=PA218&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Oratorium%20super%20Bubulam%22&f=false</ref>.<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Borbonés (dialècte)|occitan borbonés]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (orador / oratòri)<ref name=Negre>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] e1gbnboyzj1e6mw89chpt4m4c57moce 2339381 2339378 2022-08-28T23:00:30Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Confusion|L'Oror de Beuna}} {{Infobox vila occitana | carta = oc | nom = L'Oror de Bobla | nom2 = ''Louroux-de-Bouble'' | lògo = | imatge = Louroux-de-Bouble église 2019-08-22.JPG | descripcion = La glèisa de Sant Laurent (nom supausat) | escut = Blason_ville_fr_Louroux-de-Bouble(Allier).svg | escais = | region ist = {{Borbonés}} | parçan = | arrondiment = [[Arrondiment de Vicheir|Vicheir]] (de [[Arrondiment de Montluçon|Montluçon]] davant 2017) | canton = [[canton de Gatnat|Gatnac]] (d'[[Canton d'Ebruelh|Ebruelh]] davant 2015) | sitweb = | cp = 03330 | insee = 03152 | cònsol = Gérard Boissonnet | mandat = [[2014]]-[[2020]] | gentilici = | latitud = 46.2266666667 | longitud = 2.97861111111 | alt mej = | alt mini = 357 | alt maxi = 550 | km² = 16.87 |}} '''L'Oror de Bobla''' (nom segon la [[#Toponimia|toponimia]]) o benlèu '''Lurós de Bobla'''{{Bdtopoc}} (''Louroux-de-Bouble'' en [[francés]]), es una [[comuna]] del [[Borbonés]] [[Occitània|occitan]] situada dins lo [[departaments franceses|departament]] d'[[Alèir (departament)|Alèir]] e la [[regions francesas|region]] d'[[Auvèrnhe Ròse Aups|Auvèrnhe-Ròse-Aups]], <small>ancianament de [[Ròse-Aups]]</small>. ==Geografia== {{...}} ===Comunas vesinas=== <div style="position: relative; float:left; 450px; line-height:80%; width:35em;"> [[Fichièr:Blank map.svg|400px|left|Distanças e posicion relativa]] {{Image label|x=0.490|y=0.495|scale=400|text=[[Fichièr:Map pointer black.svg|20px|Lurós de Bobla]] '''Lurós de Bobla'''}} {{Image label|x=0.660607937935|y=0.553525036268|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 126 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Cotansoza]] <br/>(2,6 km)}}}} {{Image label|x=0.514831467488|y=0.229131640107|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 157 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Vernusse]] <br/>(4,7 km)}}}} {{Image label|x=0.770739597297|y=0.389421294264|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 134 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Chirac de la Glèisa]] <br/>(4,8 km)}}}} {{Image label|x=0.313056456238|y=0.779797103982|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 387 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Échassières]] <br/>(5,8 km)}}}} {{Image label|x=0.515921125192|y=0.0925102297134|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 204 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Blomart]] <br/>(7,0 km)}}}} {{Image label|x=0.475787641834|y=0.944782527251|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 122 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[Nades]] <br/>(7,5 km)}}}} {{Image label|x=0.61770322634|y=0.954787976877|scale=400|text=[[Fichièr:Small-city-symbol.svg|6px|Comuna amb 368 abitants (2000)]]{{mida|80%|[[La Gleisola]] <br/>(7,8 km)}}}} </div>{{clear|left}} ==Toponimia== Las atestacions ancians son, per lhuec: *'''L'Oror de Bobla''' - ''Loroir'' au [[sieclhe XIII]]; ''Oratorium'' en [[1327]]<ref name=Negre/>; ''L'Horoir de Bouble'' en [[1357]]<ref>https://books.google.com/books?id=HeVnAAAAMAAJ&q=%22Horoir+de+Bouble%22&dq=%22Horoir+de+Bouble%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjB-rTXzur5AhWNKkQIHXPUCLMQ6AF6BAgCEAI</ref>; ''Oratorium super Bubulam'' au [[sieclhe XV]]<ref>https://books.google.com/books?id=EDFVAAAAMAAJ&q=%22Oratorium+super+Bubulam%22&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgDEAI</ref><ref>https://books.google.com/books?id=6cc3AAAAYAAJ&pg=PA218&dq=%22Oratorium+super+Bubulam%22&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiB48ubzur5AhX8LEQIHX32BPsQ6AF6BAgCEAI#v=onepage&q=%22Oratorium%20super%20Bubulam%22&f=false</ref>.<br/>Lo nom ''Louroux'' es la francizacion de l'ancian [[Borbonés (dialècte)|occitan borbonés]] ''Oror'' que ven dau [[latin]] ''Oratorium'' (orador / oratòri)<ref name=Negre>{{Ouvrage|prénom1=Ernest|nom1=Nègre|lien auteur1=Ernest Nègre|titre=Toponymie générale de la France|volume=3|titre volume=Formations dialectales (suite) et françaises|lieu=Genève|éditeur=[[Librairie Droz]]|année=1998|pages totales=480|passage=1519|isbn=978-2-600-02884-4|lire en ligne=https://books.google.fr/books?id=AdAYRLukKUcC&pg=PA1519}}.</ref>. ==Istòria== {{...}} ==Administracion== {{ElegitDebuta|insee= 03152 |Títol= Lista daus cònses successius}} {{Elegit |Debuta= març [[2008]] |Fin= [[2020]] |Identitat= Gérard Boissonnet|Partit= divèrs esquèrra |Qualitat= retirat}} {{Elegit |Debuta= març de [[2001]] |Fin= 2008 |Identitat= |Partit= |Qualitat= }} {{ElegitDonadas}} {{ElegitFin}} == Demografia == {{Demografia |insee= 03152 |1793=532 |1800=560 |1806=537 |1821=733 |1831=685 |1836=706 |1841=728 |1846=680 |1851=639 |1856=589 |1861=573 |1866=566 |1872=663 |1876=740 |1881=802 |1886=792 |1891=746 |1896=760 |1901=728 |1906=728 |1911=743 |1921=587 |1926=643 |1931=641 |1936=622 |1946=577 |1954=571 |1962=528 |1968=403 |1975=339 |1982=303 |1990=268 |1999=283 |2004= |2005= |2006=290 |2007=291 |2008=293 |2009=286 |cassini=20155 |senscomptesdobles=1962}} ==Luòcs e monuments== ==Personalitats liadas a la comuna== ==Veir tanben== ==Liams extèrnes== ==Nòtas== {{reflist}} {{Portal Borbonés}} {{Portal Occitània}} {{Comunas d'Alèir}} [[Categoria:Comuna d'Alèir]] [[Categoria:Comuna de Borbonés occitanofòna]] 25xgb6hwmqpu01vvldrvu8rjt05nvbr 10 131232 2339353 2306349 2022-08-28T22:32:32Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Metapaleta de navigacion | modèl = Comunas occitanas d'Alèir<!-- de modificar pas --> | tematica = geografia | carta = oc | estiltítol = {{Geografia|coloroc}} | títol = [[imatge:Flag of Occitania (with star).svg|30px]] {{títolcolor|oc|Comunas d'Alèir|Comunas}} occitanas d’{{títolcolor|oc|Alèir}}</br><small>(comunas actualas, <u>comunas que caupon de comunas delegadas</u>, ''ancianas comunas'', ''<u>ancianas comunas vengudas comunas delegadas</u>'') <small/> | lista1 = {{ortografia}} [[Abrèt]]{{·}} [[Archinhac (Borbonés)|Archinhac]]{{·}} [[Arfuelha]]{{·}} [[Arfuelha e Sant Prich]]{{·}} [[Arona (Borbonés)|Arona]]{{·}} [[Auda]]{{·}} [[Autariba (Alèir)|Autariba]]{{·}} [[Aut Boschatge]]{{·}} [[Baiet]]{{·}} [[Balanava]]{{·}} [[Barberier]]{{·}} [[Begas]]{{·}} [[Besenet]]{{·}} [[Beuna (Alèir)| Beuna]]{{·}} [[Bijanuelha]]{{·}} [[Bilhasés]]{{·}} [[Bilhi]]{{·}} [[Biozat]]{{·}} [[Blomart]]{{·}} [[Bocèc]]{{·}} [[Bòst (Alèir)|Bòst]]{{·}} [[Bransat]]{{·}} [[Lo Breton]]{{·}} [[Lo Bruelh]]{{·}} [[Brot e Le Vernet]]{{·}} [[Brujat]]{{·}}[[Busset]]{{·}} [[La Cela (Alèir)|La Cela]]{{·}}[[Sessiat]]{{·}} [[La Chabana]]{{·}} [[Chalmelh (Alèir)|Chalmelh]]{{·}} [[Chamberac]]{{·}}[[Chamblet]]{{·}} [[Chantela]]{{·}} [[La Chapelauda|La Chapela Auda]]{{·}} [[La Chapela (Alèir)|La Chapela]]{{·}} [[Chapas]]{{·}}[[Charuelh e Sintrac]]{{·}} [[Charmas (Alèir)|Charmes]]{{·}} [[Charós]]{{·}} [[Chastèlmontanha]]{{·}}[[Chavanon]]{{·}} [[Chazemais]]{{·}} [[Chasèla]]{{·}} [[Chirac de la Glèisa]]{{·}} [[Chalvinhet]]{{·}} [[Conhat e Liona]]{{·}} [[Colombier (Alèir)|Colombier]]{{·}} [[Comentriac]]{{·}} [[Còse]]{{·}} [[Corsai]]{{·}}[[Costansosa]]{{·}}[[Creschic]]{{·}} [[Croset Nòu]]{{·}} [[Croset Vièlh]]{{·}} [[Cucet]]{{·}}[[Denuelha de Chantela]]{{·}} [[Denuelha de las Minas]]{{·}} [[Desertinas (Alèir)|Desertinas]]{{·}} [[Doas Chasas]]{{·}} [[Domairac (Borbonés)|Domairac]]{{·}} [[Dolhet]]{{·}} [[Dreturier]]{{·}} [[Durdat e La Requilha]]{{·}} [[Eschaseiras]]{{·}} [[Escuròlas]]{{·}} [[Espinassa e Vozela]]{{·}}[[Ebruelh]]{{·}} [[Estivarelhas]]{{·}} [[Estroçat]]{{·}} [[Ferrièras (Alèir)|Ferrièras]]{{·}} [[Fleuriel]]{{·}} [[Forilhas]]{{·}} [[Gatnac]]{{·}} [[Guilherm]]{{·}} [[Eiriçon (Alèir)|Eiriçon]]{{·}} [[Uriac]]{{·}} [[Ids]]{{·}}[[Jenzat]]{{·}} [[La Felina]]{{·}} [[La Gleisola]]{{·}} [[Lamaids]]{{·}} [[Lanjac dau Chamin]]{{·}} [[Isserpent]]{{·}} [[Laprunha]]{{·}} [[La Vau de Senta Anna]]{{·}} [[L'Avena]]{{·}} [[Linharolas]]{{·}} [[Lorigas]]{{·}} [[Lochac e Montfand]]{{·}} [[L'Oror de Beuna]]{{·}} [[Lurós de Bobla]]{{·}} [[Magnet (Alèir)|Magnet]]{{·}} [[Malicòrna]]{{·}} [[Marcenac (Alèir)|Marcenac]]{{·}} [[Marcilhac (Alèir)|Marsilhac]]{{·}} [[Mariòl]]{{·}} [[Lo Maiet d'Escòla]]{{·}} [[Lo Maiet de Montanha]]{{·}} [[Mazerier]]{{·}} [[Mazeirac]]{{·}}[[Melhars (Alèir)|Melhars]]{{·}} [[Mesples]]{{·}} [[Mòlas]]{{·}} [[Monestier (Alèir)|Monestier]]{{·}} [[Montagut de Blen]]{{·}} [[Monteignet-sur-l'Andelot|Montanhet de l'Andelòt]]{{·}} [[Lo Montet]]{{·}} [[Montluçon]]{{·}} [[Montmaraut]]{{·}} [[Monttòrt]]{{·}} [[Montvic]]{{·}} [[Murat (Alèir)|Murat]]{{·}} [[Nades]]{{·}} [[Nassinhac]]{{·}} [[Navas (Alèir)|Navas]]{{·}} [[Nerís]]{{·}} [[Niseròlas]]{{·}} [[Pareit de Bralhas]]{{·}} [[Périgny (Alèir)|Parinhie]]{{·}} [[La Marchia]]{{·}} [[Paisat]]{{·}} [[Premilhac]]{{·}} [[Quinçainas]]{{·}} [[Runhèi]]{{·}} [[Ròcles]]{{·}} [[Rongèiras]]{{·}} [[Ronnet]]{{·}} [[Sant Àngel (Alèir)|Sant Àngel]]{{·}} [[Sant Bonet de Forn]]{{·}} [[Sant Bonet de Ròchafòrt]]{{·}} [[Sant Caprai (Alèir)|Sant Caprai]]{{·}} [[Sant Cristòu (Borbonés)|Sant Cristòu]]{{·}} [[Sant Clemenç (Alèir)|Sant Clemenç]]{{·}} [[Sant Desirat (Borbonés)|Sant Desirat]]{{·}} [[Sant Desdèir de la Seuva]]{{·}} [[Sant Alòi d'Alèir]]{{·}} [[Santa-Terença]]{{·}} [[Sent Estève de Vic]]{{·}} [[Sant Ferriòl (Borbonés)|Sant Ferriòl]]{{·}} [[Sant Feliç (Alèir)|Sant Feliç]]{{·}} [[Sant Genèst (Alèir)|Sant Genèst]]{{·}} [[Sant Geran del Puèi]]{{·}} [[Sant German de las Salas]]{{·}} [[Sent German daus Fossats]]{{·}} [[Sant Marcel de Marcilhac]]{{·}} [[Sant Marcel de Murat]]{{·}} [[Saint-Martinien|Sant Martinian]]{{·}} [[Saint-Nicolas-des-Biefs|Sent Nicolau dels Beaus]]{{·}} [[Sent Palai (Alèir)|Sent Palai]]{{·}} [[Saint-Pont|''Sant Pont'']]{{·}} [[Saint-Priest-d'Andelot|''Sent Priest d'Andelòt'']]{{·}} [[Saint-Priest-en-Murat|''Sent Priest de Murat'']]{{·}} [[Saint-Prix (Alèir)|''Sent Priest'']]{{·}} [[Saint-Rémy-en-Rollat|''Sent Remesi de Rollat'']]{{·}} [[Saint-Sauvier|''Sent Salvadòr'']]{{·}} [[Saint-Sornin (Alèir)|''Sant Sornin'']]{{·}}[[Santa-Terença]]{{·}} [[Sant Tiorre]]{{·}} [[Sant Victor (Alèir)|Sant Victor]]{{·}} [[Sanssat|''Sançat'']]{{·}} [[Saulcet|''Saucet'']]{{·}} [[Saulzet|''Sauset'']]{{·}} [[Sauvagny|''Sauvanh'']]{{·}} [[Sazeret|Saderet]]{{·}} [[Serbanas]]{{·}} [[Servilly|''Servilhac'']]{{·}} [[Seuillet|''Suelhac'']]{{·}}[[Suçat]]{{·}} [[Target (Alèir)|Target]]{{·}} [[Taxat-Senat|''Taçat e Senac'']]{{·}} [[Telhet e Argentier]]{{·}} [[Terjat|''Terjac'']]{{·}} [[Lo Telh (Alèir)|Lo Telh]]{{·}} [[Tortezais|''Tortesés'']]{{·}} [[Treban]]{{·}} [[Treignat|''Trainac'']]{{·}} [[Tronget|''Tronjac'']]{{·}} [[Ussel (Alèir)|''Uxel/Ussèu (d'Alèir)'']]{{·}} [[Vaissa]]{{·}} [[Valinhac]]{{·}} [[Valon-en-Sully|Valon de Sulli]]{{·}} [[Varenas (Alèir)|Varenas d'Alèir]] {{·}} [[Vaus (Alèir)|Vaus]]{{·}} [[Veauce|''Vendat/Vauça'']]{{·}} [[Venas|''Venàs/Venasc'']]{{·}} [[Vendat|''Vendac'']]{{·}} [[Vernai]]{{·}} [[Le Vernet (Alèir)|Le Vernet]]{{·}} [[Vernuelh en Borbonés]]{{·}} [[Vernusa]]{{·}} [[Vic (Alèir)|Vic]]{{·}} '''[[Vichèi]]'''{{·}}[[Vilabrèt]]{{·}} [[Vilafrancha (d'Alèir)|Vilafrancha d'Alèir]]{{·}} [[Vipleis]]{{·}} [[Voçac|''Voçac'']] }}<noinclude>[[Categoria:Modèl de navigacion de comunas de França|Alèir]][[Categoria:Comuna d'Alèir|*]]</noinclude> gak6kri2166j5sfyrd5k35jxytx5p0e 2339361 2339353 2022-08-28T22:35:29Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Metapaleta de navigacion | modèl = Comunas occitanas d'Alèir<!-- de modificar pas --> | tematica = geografia | carta = oc | estiltítol = {{Geografia|coloroc}} | títol = [[imatge:Flag of Occitania (with star).svg|30px]] {{títolcolor|oc|Comunas d'Alèir|Comunas}} occitanas d’{{títolcolor|oc|Alèir}}</br><small>(comunas actualas, <u>comunas que caupon de comunas delegadas</u>, ''ancianas comunas'', ''<u>ancianas comunas vengudas comunas delegadas</u>'') <small/> | lista1 = {{ortografia}} [[Abrèt]]{{·}} [[Archinhac (Borbonés)|Archinhac]]{{·}} [[Arfuelha]]{{·}} [[Arfuelha e Sant Prich]]{{·}} [[Arona (Borbonés)|Arona]]{{·}} [[Auda]]{{·}} [[Autariba (Alèir)|Autariba]]{{·}} [[Aut Boschatge]]{{·}} [[Baiet]]{{·}} [[Balanava]]{{·}} [[Barberier]]{{·}} [[Begas]]{{·}} [[Besenet]]{{·}} [[Beuna (Borbonés)|Beuna]]{{·}} [[Bijanuelha]]{{·}} [[Bilhasés]]{{·}} [[Bilhi]]{{·}} [[Biozat]]{{·}} [[Blomart]]{{·}} [[Bocèc]]{{·}} [[Bòst (Alèir)|Bòst]]{{·}} [[Bransat]]{{·}} [[Lo Breton]]{{·}} [[Lo Bruelh]]{{·}} [[Brot e Le Vernet]]{{·}} [[Brujat]]{{·}}[[Busset]]{{·}} [[La Cela (Alèir)|La Cela]]{{·}}[[Sessiat]]{{·}} [[La Chabana]]{{·}} [[Chalmelh (Alèir)|Chalmelh]]{{·}} [[Chamberac]]{{·}}[[Chamblet]]{{·}} [[Chantela]]{{·}} [[La Chapelauda|La Chapela Auda]]{{·}} [[La Chapela (Alèir)|La Chapela]]{{·}} [[Chapas]]{{·}}[[Charuelh e Sintrac]]{{·}} [[Charmas (Alèir)|Charmes]]{{·}} [[Charós]]{{·}} [[Chastèlmontanha]]{{·}}[[Chavanon]]{{·}} [[Chazemais]]{{·}} [[Chasèla]]{{·}} [[Chirac de la Glèisa]]{{·}} [[Chalvinhet]]{{·}} [[Conhat e Liona]]{{·}} [[Colombier (Alèir)|Colombier]]{{·}} [[Comentriac]]{{·}} [[Còse]]{{·}} [[Corsai]]{{·}}[[Costansosa]]{{·}}[[Creschic]]{{·}} [[Croset Nòu]]{{·}} [[Croset Vièlh]]{{·}} [[Cucet]]{{·}}[[Denuelha de Chantela]]{{·}} [[Denuelha de las Minas]]{{·}} [[Desertinas (Alèir)|Desertinas]]{{·}} [[Doas Chasas]]{{·}} [[Domairac (Borbonés)|Domairac]]{{·}} [[Dolhet]]{{·}} [[Dreturier]]{{·}} [[Durdat e La Requilha]]{{·}} [[Eschaseiras]]{{·}} [[Escuròlas]]{{·}} [[Espinassa e Vozela]]{{·}}[[Ebruelh]]{{·}} [[Estivarelhas]]{{·}} [[Estroçat]]{{·}} [[Ferrièras (Alèir)|Ferrièras]]{{·}} [[Fleuriel]]{{·}} [[Forilhas]]{{·}} [[Gatnac]]{{·}} [[Guilherm]]{{·}} [[Eiriçon (Alèir)|Eiriçon]]{{·}} [[Uriac]]{{·}} [[Ids]]{{·}}[[Jenzat]]{{·}} [[La Felina]]{{·}} [[La Gleisola]]{{·}} [[Lamaids]]{{·}} [[Lanjac dau Chamin]]{{·}} [[Isserpent]]{{·}} [[Laprunha]]{{·}} [[La Vau de Senta Anna]]{{·}} [[L'Avena]]{{·}} [[Linharolas]]{{·}} [[Lorigas]]{{·}} [[Lochac e Montfand]]{{·}} [[L'Oror de Beuna]]{{·}} [[Lurós de Bobla]]{{·}} [[Magnet (Alèir)|Magnet]]{{·}} [[Malicòrna]]{{·}} [[Marcenac (Alèir)|Marcenac]]{{·}} [[Marcilhac (Alèir)|Marsilhac]]{{·}} [[Mariòl]]{{·}} [[Lo Maiet d'Escòla]]{{·}} [[Lo Maiet de Montanha]]{{·}} [[Mazerier]]{{·}} [[Mazeirac]]{{·}}[[Melhars (Alèir)|Melhars]]{{·}} [[Mesples]]{{·}} [[Mòlas]]{{·}} [[Monestier (Alèir)|Monestier]]{{·}} [[Montagut de Blen]]{{·}} [[Monteignet-sur-l'Andelot|Montanhet de l'Andelòt]]{{·}} [[Lo Montet]]{{·}} [[Montluçon]]{{·}} [[Montmaraut]]{{·}} [[Monttòrt]]{{·}} [[Montvic]]{{·}} [[Murat (Alèir)|Murat]]{{·}} [[Nades]]{{·}} [[Nassinhac]]{{·}} [[Navas (Alèir)|Navas]]{{·}} [[Nerís]]{{·}} [[Niseròlas]]{{·}} [[Pareit de Bralhas]]{{·}} [[Périgny (Alèir)|Parinhie]]{{·}} [[La Marchia]]{{·}} [[Paisat]]{{·}} [[Premilhac]]{{·}} [[Quinçainas]]{{·}} [[Runhèi]]{{·}} [[Ròcles]]{{·}} [[Rongèiras]]{{·}} [[Ronnet]]{{·}} [[Sant Àngel (Alèir)|Sant Àngel]]{{·}} [[Sant Bonet de Forn]]{{·}} [[Sant Bonet de Ròchafòrt]]{{·}} [[Sant Caprai (Alèir)|Sant Caprai]]{{·}} [[Sant Cristòu (Borbonés)|Sant Cristòu]]{{·}} [[Sant Clemenç (Alèir)|Sant Clemenç]]{{·}} [[Sant Desirat (Borbonés)|Sant Desirat]]{{·}} [[Sant Desdèir de la Seuva]]{{·}} [[Sant Alòi d'Alèir]]{{·}} [[Santa-Terença]]{{·}} [[Sent Estève de Vic]]{{·}} [[Sant Ferriòl (Borbonés)|Sant Ferriòl]]{{·}} [[Sant Feliç (Alèir)|Sant Feliç]]{{·}} [[Sant Genèst (Alèir)|Sant Genèst]]{{·}} [[Sant Geran del Puèi]]{{·}} [[Sant German de las Salas]]{{·}} [[Sent German daus Fossats]]{{·}} [[Sant Marcel de Marcilhac]]{{·}} [[Sant Marcel de Murat]]{{·}} [[Saint-Martinien|Sant Martinian]]{{·}} [[Saint-Nicolas-des-Biefs|Sent Nicolau dels Beaus]]{{·}} [[Sent Palai (Alèir)|Sent Palai]]{{·}} [[Saint-Pont|''Sant Pont'']]{{·}} [[Saint-Priest-d'Andelot|''Sent Priest d'Andelòt'']]{{·}} [[Saint-Priest-en-Murat|''Sent Priest de Murat'']]{{·}} [[Saint-Prix (Alèir)|''Sent Priest'']]{{·}} [[Saint-Rémy-en-Rollat|''Sent Remesi de Rollat'']]{{·}} [[Saint-Sauvier|''Sent Salvadòr'']]{{·}} [[Saint-Sornin (Alèir)|''Sant Sornin'']]{{·}}[[Santa-Terença]]{{·}} [[Sant Tiorre]]{{·}} [[Sant Victor (Alèir)|Sant Victor]]{{·}} [[Sanssat|''Sançat'']]{{·}} [[Saulcet|''Saucet'']]{{·}} [[Saulzet|''Sauset'']]{{·}} [[Sauvagny|''Sauvanh'']]{{·}} [[Sazeret|Saderet]]{{·}} [[Serbanas]]{{·}} [[Servilly|''Servilhac'']]{{·}} [[Seuillet|''Suelhac'']]{{·}}[[Suçat]]{{·}} [[Target (Alèir)|Target]]{{·}} [[Taxat-Senat|''Taçat e Senac'']]{{·}} [[Telhet e Argentier]]{{·}} [[Terjat|''Terjac'']]{{·}} [[Lo Telh (Alèir)|Lo Telh]]{{·}} [[Tortezais|''Tortesés'']]{{·}} [[Treban]]{{·}} [[Treignat|''Trainac'']]{{·}} [[Tronget|''Tronjac'']]{{·}} [[Ussel (Alèir)|''Uxel/Ussèu (d'Alèir)'']]{{·}} [[Vaissa]]{{·}} [[Valinhac]]{{·}} [[Valon-en-Sully|Valon de Sulli]]{{·}} [[Varenas (Alèir)|Varenas d'Alèir]] {{·}} [[Vaus (Alèir)|Vaus]]{{·}} [[Veauce|''Vendat/Vauça'']]{{·}} [[Venas|''Venàs/Venasc'']]{{·}} [[Vendat|''Vendac'']]{{·}} [[Vernai]]{{·}} [[Le Vernet (Alèir)|Le Vernet]]{{·}} [[Vernuelh en Borbonés]]{{·}} [[Vernusa]]{{·}} [[Vic (Alèir)|Vic]]{{·}} '''[[Vichèi]]'''{{·}}[[Vilabrèt]]{{·}} [[Vilafrancha (d'Alèir)|Vilafrancha d'Alèir]]{{·}} [[Vipleis]]{{·}} [[Voçac|''Voçac'']] }}<noinclude>[[Categoria:Modèl de navigacion de comunas de França|Alèir]][[Categoria:Comuna d'Alèir|*]]</noinclude> ltmukqfoca3eriepthv6on5zxfxxix8 2339362 2339361 2022-08-28T22:35:56Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Metapaleta de navigacion | modèl = Comunas occitanas d'Alèir<!-- de modificar pas --> | tematica = geografia | carta = oc | estiltítol = {{Geografia|coloroc}} | títol = [[imatge:Flag of Occitania (with star).svg|30px]] {{títolcolor|oc|Comunas d'Alèir|Comunas}} occitanas d’{{títolcolor|oc|Alèir}}</br><small>(comunas actualas, <u>comunas que caupon de comunas delegadas</u>, ''ancianas comunas'', ''<u>ancianas comunas vengudas comunas delegadas</u>'') <small/> | lista1 = {{ortografia}} [[Abrèt]]{{·}} [[Archinhac (Borbonés)|Archinhac]]{{·}} [[Arfuelha]]{{·}} [[Arfuelha e Sant Prich]]{{·}} [[Arona (Borbonés)|Arona]]{{·}} [[Auda]]{{·}} [[Autariba (Alèir)|Autariba]]{{·}} [[Aut Boschatge]]{{·}} [[Baiet]]{{·}} [[Balanava]]{{·}} [[Barberier]]{{·}} [[Begas]]{{·}} [[Besenet]]{{·}} [[Beuna (Borbonés)|Beuna]]{{·}} [[Bijanuelha]]{{·}} [[Bilhasés]]{{·}} [[Bilhi]]{{·}} [[Biozat]]{{·}} [[Blomart]]{{·}} [[Bocèc]]{{·}} [[Bòst (Alèir)|Bòst]]{{·}} [[Bransat]]{{·}} [[Lo Breton]]{{·}} [[Lo Bruelh]]{{·}} [[Brot e Le Vernet]]{{·}} [[Brujat]]{{·}}[[Busset]]{{·}} [[La Cela (Alèir)|La Cela]]{{·}}[[Sessiat]]{{·}} [[La Chabana]]{{·}} [[Chalmelh (Alèir)|Chalmelh]]{{·}} [[Chamberac]]{{·}}[[Chamblet]]{{·}} [[Chantela]]{{·}} [[La Chapelauda|La Chapela Auda]]{{·}} [[La Chapela (Alèir)|La Chapela]]{{·}} [[Chapas]]{{·}}[[Charuelh e Sintrac]]{{·}} [[Charmas (Alèir)|Charmes]]{{·}} [[Charós]]{{·}} [[Chastèlmontanha]]{{·}}[[Chavanon]]{{·}} [[Chazemais]]{{·}} [[Chasèla]]{{·}} [[Chirac de la Glèisa]]{{·}} [[Chalvinhet]]{{·}} [[Conhat e Liona]]{{·}} [[Colombier (Alèir)|Colombier]]{{·}} [[Comentriac]]{{·}} [[Còse]]{{·}} [[Corsai]]{{·}}[[Costansosa]]{{·}}[[Creschic]]{{·}} [[Croset Nòu]]{{·}} [[Croset Vièlh]]{{·}} [[Cucet]]{{·}}[[Denuelha de Chantela]]{{·}} [[Denuelha de las Minas]]{{·}} [[Desertinas (Alèir)|Desertinas]]{{·}} [[Doas Chasas]]{{·}} [[Domairac (Borbonés)|Domairac]]{{·}} [[Dolhet]]{{·}} [[Dreturier]]{{·}} [[Durdat e La Requilha]]{{·}} [[Eschaseiras]]{{·}} [[Escuròlas]]{{·}} [[Espinassa e Vozela]]{{·}}[[Ebruelh]]{{·}} [[Estivarelhas]]{{·}} [[Estroçat]]{{·}} [[Ferrièras (Alèir)|Ferrièras]]{{·}} [[Fleuriel]]{{·}} [[Forilhas]]{{·}} [[Gatnac]]{{·}} [[Guilherm]]{{·}} [[Eiriçon (Alèir)|Eiriçon]]{{·}} [[Uriac]]{{·}} [[Ids]]{{·}}[[Jenzat]]{{·}} [[La Felina]]{{·}} [[La Gleisola]]{{·}} [[Lamaids]]{{·}} [[Lanjac dau Chamin]]{{·}} [[Isserpent]]{{·}} [[Laprunha]]{{·}} [[La Vau de Senta Anna]]{{·}} [[L'Avena]]{{·}} [[Linharolas]]{{·}} [[Lorigas]]{{·}} [[Lochac e Montfand]]{{·}} [[Lurós de Bobla]]{{·}} [[Magnet (Alèir)|Magnet]]{{·}} [[Malicòrna]]{{·}} [[Marcenac (Alèir)|Marcenac]]{{·}} [[Marcilhac (Alèir)|Marsilhac]]{{·}} [[Mariòl]]{{·}} [[Lo Maiet d'Escòla]]{{·}} [[Lo Maiet de Montanha]]{{·}} [[Mazerier]]{{·}} [[Mazeirac]]{{·}}[[Melhars (Alèir)|Melhars]]{{·}} [[Mesples]]{{·}} [[Mòlas]]{{·}} [[Monestier (Alèir)|Monestier]]{{·}} [[Montagut de Blen]]{{·}} [[Monteignet-sur-l'Andelot|Montanhet de l'Andelòt]]{{·}} [[Lo Montet]]{{·}} [[Montluçon]]{{·}} [[Montmaraut]]{{·}} [[Monttòrt]]{{·}} [[Montvic]]{{·}} [[Murat (Alèir)|Murat]]{{·}} [[Nades]]{{·}} [[Nassinhac]]{{·}} [[Navas (Alèir)|Navas]]{{·}} [[Nerís]]{{·}} [[Niseròlas]]{{·}} [[L'Oror de Beuna]]{{·}} [[Pareit de Bralhas]]{{·}} [[Périgny (Alèir)|Parinhie]]{{·}} [[La Marchia]]{{·}} [[Paisat]]{{·}} [[Premilhac]]{{·}} [[Quinçainas]]{{·}} [[Runhèi]]{{·}} [[Ròcles]]{{·}} [[Rongèiras]]{{·}} [[Ronnet]]{{·}} [[Sant Àngel (Alèir)|Sant Àngel]]{{·}} [[Sant Bonet de Forn]]{{·}} [[Sant Bonet de Ròchafòrt]]{{·}} [[Sant Caprai (Alèir)|Sant Caprai]]{{·}} [[Sant Cristòu (Borbonés)|Sant Cristòu]]{{·}} [[Sant Clemenç (Alèir)|Sant Clemenç]]{{·}} [[Sant Desirat (Borbonés)|Sant Desirat]]{{·}} [[Sant Desdèir de la Seuva]]{{·}} [[Sant Alòi d'Alèir]]{{·}} [[Santa-Terença]]{{·}} [[Sent Estève de Vic]]{{·}} [[Sant Ferriòl (Borbonés)|Sant Ferriòl]]{{·}} [[Sant Feliç (Alèir)|Sant Feliç]]{{·}} [[Sant Genèst (Alèir)|Sant Genèst]]{{·}} [[Sant Geran del Puèi]]{{·}} [[Sant German de las Salas]]{{·}} [[Sent German daus Fossats]]{{·}} [[Sant Marcel de Marcilhac]]{{·}} [[Sant Marcel de Murat]]{{·}} [[Saint-Martinien|Sant Martinian]]{{·}} [[Saint-Nicolas-des-Biefs|Sent Nicolau dels Beaus]]{{·}} [[Sent Palai (Alèir)|Sent Palai]]{{·}} [[Saint-Pont|''Sant Pont'']]{{·}} [[Saint-Priest-d'Andelot|''Sent Priest d'Andelòt'']]{{·}} [[Saint-Priest-en-Murat|''Sent Priest de Murat'']]{{·}} [[Saint-Prix (Alèir)|''Sent Priest'']]{{·}} [[Saint-Rémy-en-Rollat|''Sent Remesi de Rollat'']]{{·}} [[Saint-Sauvier|''Sent Salvadòr'']]{{·}} [[Saint-Sornin (Alèir)|''Sant Sornin'']]{{·}}[[Santa-Terença]]{{·}} [[Sant Tiorre]]{{·}} [[Sant Victor (Alèir)|Sant Victor]]{{·}} [[Sanssat|''Sançat'']]{{·}} [[Saulcet|''Saucet'']]{{·}} [[Saulzet|''Sauset'']]{{·}} [[Sauvagny|''Sauvanh'']]{{·}} [[Sazeret|Saderet]]{{·}} [[Serbanas]]{{·}} [[Servilly|''Servilhac'']]{{·}} [[Seuillet|''Suelhac'']]{{·}}[[Suçat]]{{·}} [[Target (Alèir)|Target]]{{·}} [[Taxat-Senat|''Taçat e Senac'']]{{·}} [[Telhet e Argentier]]{{·}} [[Terjat|''Terjac'']]{{·}} [[Lo Telh (Alèir)|Lo Telh]]{{·}} [[Tortezais|''Tortesés'']]{{·}} [[Treban]]{{·}} [[Treignat|''Trainac'']]{{·}} [[Tronget|''Tronjac'']]{{·}} [[Ussel (Alèir)|''Uxel/Ussèu (d'Alèir)'']]{{·}} [[Vaissa]]{{·}} [[Valinhac]]{{·}} [[Valon-en-Sully|Valon de Sulli]]{{·}} [[Varenas (Alèir)|Varenas d'Alèir]] {{·}} [[Vaus (Alèir)|Vaus]]{{·}} [[Veauce|''Vendat/Vauça'']]{{·}} [[Venas|''Venàs/Venasc'']]{{·}} [[Vendat|''Vendac'']]{{·}} [[Vernai]]{{·}} [[Le Vernet (Alèir)|Le Vernet]]{{·}} [[Vernuelh en Borbonés]]{{·}} [[Vernusa]]{{·}} [[Vic (Alèir)|Vic]]{{·}} '''[[Vichèi]]'''{{·}}[[Vilabrèt]]{{·}} [[Vilafrancha (d'Alèir)|Vilafrancha d'Alèir]]{{·}} [[Vipleis]]{{·}} [[Voçac|''Voçac'']] }}<noinclude>[[Categoria:Modèl de navigacion de comunas de França|Alèir]][[Categoria:Comuna d'Alèir|*]]</noinclude> 7egtljtsroqtz8sufbkite1byj6hbbt 2339374 2339362 2022-08-28T22:55:45Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Metapaleta de navigacion | modèl = Comunas occitanas d'Alèir<!-- de modificar pas --> | tematica = geografia | carta = oc | estiltítol = {{Geografia|coloroc}} | títol = [[imatge:Flag of Occitania (with star).svg|30px]] {{títolcolor|oc|Comunas d'Alèir|Comunas}} occitanas d’{{títolcolor|oc|Alèir}}</br><small>(comunas actualas, <u>comunas que caupon de comunas delegadas</u>, ''ancianas comunas'', ''<u>ancianas comunas vengudas comunas delegadas</u>'') <small/> | lista1 = {{ortografia}} [[Abrèt]]{{·}} [[Archinhac (Borbonés)|Archinhac]]{{·}} [[Arfuelha]]{{·}} [[Arfuelha e Sant Prich]]{{·}} [[Arona (Borbonés)|Arona]]{{·}} [[Auda]]{{·}} [[Autariba (Alèir)|Autariba]]{{·}} [[Aut Boschatge]]{{·}} [[Baiet]]{{·}} [[Balanava]]{{·}} [[Barberier]]{{·}} [[Begas]]{{·}} [[Besenet]]{{·}} [[Beuna (Borbonés)|Beuna]]{{·}} [[Bijanuelha]]{{·}} [[Bilhasés]]{{·}} [[Bilhi]]{{·}} [[Biozat]]{{·}} [[Blomart]]{{·}} [[Bocèc]]{{·}} [[Bòst (Alèir)|Bòst]]{{·}} [[Bransat]]{{·}} [[Lo Breton]]{{·}} [[Lo Bruelh]]{{·}} [[Brot e Le Vernet]]{{·}} [[Brujat]]{{·}}[[Busset]]{{·}} [[La Cela (Alèir)|La Cela]]{{·}}[[Sessiat]]{{·}} [[La Chabana]]{{·}} [[Chalmelh (Alèir)|Chalmelh]]{{·}} [[Chamberac]]{{·}}[[Chamblet]]{{·}} [[Chantela]]{{·}} [[La Chapelauda|La Chapela Auda]]{{·}} [[La Chapela (Alèir)|La Chapela]]{{·}} [[Chapas]]{{·}}[[Charuelh e Sintrac]]{{·}} [[Charmas (Alèir)|Charmes]]{{·}} [[Charós]]{{·}} [[Chastèlmontanha]]{{·}}[[Chavanon]]{{·}} [[Chazemais]]{{·}} [[Chasèla]]{{·}} [[Chirac de la Glèisa]]{{·}} [[Chalvinhet]]{{·}} [[Conhat e Liona]]{{·}} [[Colombier (Alèir)|Colombier]]{{·}} [[Comentriac]]{{·}} [[Còse]]{{·}} [[Corsai]]{{·}}[[Costansosa]]{{·}}[[Creschic]]{{·}} [[Croset Nòu]]{{·}} [[Croset Vièlh]]{{·}} [[Cucet]]{{·}}[[Denuelha de Chantela]]{{·}} [[Denuelha de las Minas]]{{·}} [[Desertinas (Alèir)|Desertinas]]{{·}} [[Doas Chasas]]{{·}} [[Domairac (Borbonés)|Domairac]]{{·}} [[Dolhet]]{{·}} [[Dreturier]]{{·}} [[Durdat e La Requilha]]{{·}} [[Eschaseiras]]{{·}} [[Escuròlas]]{{·}} [[Espinassa e Vozela]]{{·}}[[Ebruelh]]{{·}} [[Estivarelhas]]{{·}} [[Estroçat]]{{·}} [[Ferrièras (Alèir)|Ferrièras]]{{·}} [[Fleuriel]]{{·}} [[Forilhas]]{{·}} [[Gatnac]]{{·}} [[Guilherm]]{{·}} [[Eiriçon (Alèir)|Eiriçon]]{{·}} [[Uriac]]{{·}} [[Ids]]{{·}}[[Jenzat]]{{·}} [[La Felina]]{{·}} [[La Gleisola]]{{·}} [[Lamaids]]{{·}} [[Lanjac dau Chamin]]{{·}} [[Isserpent]]{{·}} [[Laprunha]]{{·}} [[La Vau de Senta Anna]]{{·}} [[L'Avena]]{{·}} [[Linharolas]]{{·}} [[Lorigas]]{{·}} [[Lochac e Montfand]]{{·}} [[Magnet (Alèir)|Magnet]]{{·}} [[Malicòrna]]{{·}} [[Marcenac (Alèir)|Marcenac]]{{·}} [[Marcilhac (Alèir)|Marsilhac]]{{·}} [[Mariòl]]{{·}} [[Lo Maiet d'Escòla]]{{·}} [[Lo Maiet de Montanha]]{{·}} [[Mazerier]]{{·}} [[Mazeirac]]{{·}}[[Melhars (Alèir)|Melhars]]{{·}} [[Mesples]]{{·}} [[Mòlas]]{{·}} [[Monestier (Alèir)|Monestier]]{{·}} [[Montagut de Blen]]{{·}} [[Monteignet-sur-l'Andelot|Montanhet de l'Andelòt]]{{·}} [[Lo Montet]]{{·}} [[Montluçon]]{{·}} [[Montmaraut]]{{·}} [[Monttòrt]]{{·}} [[Montvic]]{{·}} [[Murat (Alèir)|Murat]]{{·}} [[Nades]]{{·}} [[Nassinhac]]{{·}} [[Navas (Alèir)|Navas]]{{·}} [[Nerís]]{{·}} [[Niseròlas]]{{·}} [[L'Oror de Beuna]]{{·}} [[L'Oror de Bobla]]{{·}} [[Pareit de Bralhas]]{{·}} [[Périgny (Alèir)|Parinhie]]{{·}} [[La Marchia]]{{·}} [[Paisat]]{{·}} [[Premilhac]]{{·}} [[Quinçainas]]{{·}} [[Runhèi]]{{·}} [[Ròcles]]{{·}} [[Rongèiras]]{{·}} [[Ronnet]]{{·}} [[Sant Àngel (Alèir)|Sant Àngel]]{{·}} [[Sant Bonet de Forn]]{{·}} [[Sant Bonet de Ròchafòrt]]{{·}} [[Sant Caprai (Alèir)|Sant Caprai]]{{·}} [[Sant Cristòu (Borbonés)|Sant Cristòu]]{{·}} [[Sant Clemenç (Alèir)|Sant Clemenç]]{{·}} [[Sant Desirat (Borbonés)|Sant Desirat]]{{·}} [[Sant Desdèir de la Seuva]]{{·}} [[Sant Alòi d'Alèir]]{{·}} [[Santa-Terença]]{{·}} [[Sent Estève de Vic]]{{·}} [[Sant Ferriòl (Borbonés)|Sant Ferriòl]]{{·}} [[Sant Feliç (Alèir)|Sant Feliç]]{{·}} [[Sant Genèst (Alèir)|Sant Genèst]]{{·}} [[Sant Geran del Puèi]]{{·}} [[Sant German de las Salas]]{{·}} [[Sent German daus Fossats]]{{·}} [[Sant Marcel de Marcilhac]]{{·}} [[Sant Marcel de Murat]]{{·}} [[Saint-Martinien|Sant Martinian]]{{·}} [[Saint-Nicolas-des-Biefs|Sent Nicolau dels Beaus]]{{·}} [[Sent Palai (Alèir)|Sent Palai]]{{·}} [[Saint-Pont|''Sant Pont'']]{{·}} [[Saint-Priest-d'Andelot|''Sent Priest d'Andelòt'']]{{·}} [[Saint-Priest-en-Murat|''Sent Priest de Murat'']]{{·}} [[Saint-Prix (Alèir)|''Sent Priest'']]{{·}} [[Saint-Rémy-en-Rollat|''Sent Remesi de Rollat'']]{{·}} [[Saint-Sauvier|''Sent Salvadòr'']]{{·}} [[Saint-Sornin (Alèir)|''Sant Sornin'']]{{·}}[[Santa-Terença]]{{·}} [[Sant Tiorre]]{{·}} [[Sant Victor (Alèir)|Sant Victor]]{{·}} [[Sanssat|''Sançat'']]{{·}} [[Saulcet|''Saucet'']]{{·}} [[Saulzet|''Sauset'']]{{·}} [[Sauvagny|''Sauvanh'']]{{·}} [[Sazeret|Saderet]]{{·}} [[Serbanas]]{{·}} [[Servilly|''Servilhac'']]{{·}} [[Seuillet|''Suelhac'']]{{·}}[[Suçat]]{{·}} [[Target (Alèir)|Target]]{{·}} [[Taxat-Senat|''Taçat e Senac'']]{{·}} [[Telhet e Argentier]]{{·}} [[Terjat|''Terjac'']]{{·}} [[Lo Telh (Alèir)|Lo Telh]]{{·}} [[Tortezais|''Tortesés'']]{{·}} [[Treban]]{{·}} [[Treignat|''Trainac'']]{{·}} [[Tronget|''Tronjac'']]{{·}} [[Ussel (Alèir)|''Uxel/Ussèu (d'Alèir)'']]{{·}} [[Vaissa]]{{·}} [[Valinhac]]{{·}} [[Valon-en-Sully|Valon de Sulli]]{{·}} [[Varenas (Alèir)|Varenas d'Alèir]] {{·}} [[Vaus (Alèir)|Vaus]]{{·}} [[Veauce|''Vendat/Vauça'']]{{·}} [[Venas|''Venàs/Venasc'']]{{·}} [[Vendat|''Vendac'']]{{·}} [[Vernai]]{{·}} [[Le Vernet (Alèir)|Le Vernet]]{{·}} [[Vernuelh en Borbonés]]{{·}} [[Vernusa]]{{·}} [[Vic (Alèir)|Vic]]{{·}} '''[[Vichèi]]'''{{·}}[[Vilabrèt]]{{·}} [[Vilafrancha (d'Alèir)|Vilafrancha d'Alèir]]{{·}} [[Vipleis]]{{·}} [[Voçac|''Voçac'']] }}<noinclude>[[Categoria:Modèl de navigacion de comunas de França|Alèir]][[Categoria:Comuna d'Alèir|*]]</noinclude> algt93u0dtzh4oxboi7ibct8okiffbm 0 157748 2339405 2314646 2022-08-29T04:37:11Z Jfblanc 104 Jfblanc a desplaçat la pagina [[Occitània (revista)]] cap a [[Occitània (revista, 1905)]] wikitext text/x-wiki '''''Occitània''''' foguèt una [[revista]] catalanooccitana, creada en genièr de [[1905]] per l'escrivan catalan Josep Aladern e l'occitan [[Prospèr Estieu|Prospèr Estieu.]] Perpetua una longa tradicion de relacions entre d'occitans e de catalans (originada per [[Victor Balaguer i Cirera|Víctor Balaguer]] e [[Frederic Mistral]]), voliá crear de ligams entre escrivans [[Occitània|occitans]] e [[Catalonha (comunautat autonòma)|catalans]] aviá coma sostítol: "revista literària e sociala de las tèrras de Lenga d'òc". La revista, que sortissiá cada mes, passèt pas jamai d'aver un tiratge superior a una cinquantena d'exemplaris. S'arrestèt al cap de dètz numèros (en octòbre de [[1905]]). I collaborèron pel costat catalan l'escrivan Angel Guimerà, l'alguerés Joan Pais, Eugeni d'Aurs, lo malhorquin Miquel Còsta e Llobera e lo valencian [[Teodor Llorente]] e pels occitans [[Antonin Perbòsc]] e Loís Funèu entre d'autres. == Ligams extèrnes == * [http://www.bnc.cat/digital/arca/index.php?fname=titols/occitania.htm Version numerizada disponibla sul portal de l’ARCA (Archiu de Revistas Catalanas Ancianas).] [[Categoria:Literatura occitana]] 3ea66vemqy9f1hpmo89mocdnceqi9oq 2339411 2339405 2022-08-29T04:56:40Z Jfblanc 104 wikitext text/x-wiki {{Confusion|Occitània (revista, 1887-1889)}} '''''Occitània''''' foguèt una [[revista]] catalanooccitana, creada en genièr de [[1905]] per l'escrivan catalan Josep Aladern e l'occitan [[Prospèr Estieu|Prospèr Estieu.]] Perpetua una longa tradicion de relacions entre d'occitans e de catalans (originada per [[Victor Balaguer i Cirera|Víctor Balaguer]] e [[Frederic Mistral]]), voliá crear de ligams entre escrivans [[Occitània|occitans]] e [[Catalonha (comunautat autonòma)|catalans]] aviá coma sostítol: "revista literària e sociala de las tèrras de Lenga d'òc". La revista, que sortissiá cada mes, passèt pas jamai d'aver un tiratge superior a una cinquantena d'exemplaris. S'arrestèt al cap de dètz numèros (en octòbre de [[1905]]). I collaborèron pel costat catalan l'escrivan Angel Guimerà, l'alguerés Joan Pais, Eugeni d'Aurs, lo malhorquin Miquel Còsta e Llobera e lo valencian [[Teodor Llorente]] e pels occitans [[Antonin Perbòsc]] e Loís Funèu entre d'autres. == Ligams extèrnes == * [http://www.bnc.cat/digital/arca/index.php?fname=titols/occitania.htm Version numerizada disponibla sul portal de l’ARCA (Archiu de Revistas Catalanas Ancianas).] [[Categoria:Literatura occitana]] lsxqj2o0tz0dds34niml31qm63vc3w4 0 158516 2339403 2293108 2022-08-29T01:08:50Z Kwamikagami 7816 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Anarchist_Feminism_flag_3.2_ratio.svg|thumb]] [[Fichièr:Anarcha-feminism symbol.svg|thumb]] L''''anarcofeminisme''' o '''feminisme libertari''', que combina [[feminisme]] e [[anarquisme]], considèra la dominacion dels òmes sus las femnas coma una de las primièras manifestacions de la ierarquia dins las nòstras societats. Lo combat contra lo [[patriarcat]] es donc pels anarcofministas partida de la [[lucha de las classas]] e de la lucha contra l'[[Estat]], coma o formulèt Susan Brown : « ''Perque l'anarquisme es una filosofia politica oposada a tota relacion de poder, es intrinsecament feminista.'' »<ref>Susan Brown, ''The Politics of Individualism: Liberalism, Liberal Feminism and Anarchism'', Montreal, Black Rose Books, 1993, p.208.</ref>. L'anarcofeminisme pòt pareisser jos forma individuala, coma als [[Estats Units d'America]], alara qu'en [[Euròpa]] es mai sovent practicat de biais collectiu<ref>Judy Greenway, ''Feminism: Anarchist''</ref>. == Istòria == [[Fichièr:8La_Voz_de_la_Mujer.jpg|thumb|Cobèrta del jornal vèrs 1895.]] [[Fichièr:Virginia_Bolten.jpg|thumb|Virginia Bolten (1870-1960).]] [[Fichièr:L'Idée_libre_avril_1926.jpg|right|thumb|''L’Idée libre'' d'abril de 1926.]] Editat en Argentina de 1896 à 1897 (nòu numeros), ''La Voz de la Mujer'' (''La Votz de la Femna'') es la primièra publicacion anarcofeminista del mond<ref>Libcom, ''No God, no boss, no husband : The world’s first anarcha-feminist group'', [http://libcom.org/history/no-god-no-boss-no-husband-world%E2%80%99s-first-anarcha-feminist-group texte intégral en anglais], ''Ni dieu, ni maître, ni mari : La Voz de la Mujer - Argentine 1896-97'', [http://ablogm.com/cats/2012/06/15/ni-dieu-ni-maitre-ni-mari-la-voz-de-la-mujer-argentine-1896-1897/ texte intégral en français], 3 janvier 2012.</ref>. En epigrafa: <span class="citation" contenteditable="false">« Ni dios, ni patron, ni marido »</span> (« Ni dieu, ni patron, ni marit »). La figura màger n'es Virginia Bolten, feminista revolucionària e comunista libertària. Es pas lo primièr jornal feminin en America latina, mas es lo primièr jornal feminista e revolucionari eissit de la classa obrièra<ref>Joël Delhom, ''La voix solitaire de la femme anarchiste argentine à la fin du XIXe siècle'', colloque international ''Les représentations des relations amoureuses et des sexualités dans les Amériques'', HCTI, Université de Bretagne-Sud, avril 2011, [http://www.academia.edu/8077710/La_voix_solitaire_de_la_femme_anarchiste_argentine texte intégral].</ref>. L'anarcofminisme s'inspira d'[[Escrivan|escrivanas]] de la fin del sègle XIX coma Emma Goldman, Lucy Parsons e Voltairine de Cleyre. L'[[ideologia]] es pel primièr còp realizada, en 1936-1939, pendent la [[revolucion sociala espanhòla de 1936]], per l'organisacion [[Feminisme|feminina]] libertària<ref>Mary Nash, ''Femmes Libres : Espagne, 1936-1939'', La pensée sauvage, 1977, [https://books.google.be/books?id=TKYZAQAAIAAJ&q=%22f%C3%A9minine+libertaire%22 lire en ligne].</ref> ''Mujeres Libres'' (''Femnas Liuras''). Los anarcofeministas critican de teoricians anarquistas tradicionals, coma [[Pierre-Joseph Proudhon]] o Mikhaïl Bakunin, per aver minorat lo problèma del patriarcat, vengut una simpla consequéncia del capitalisme, o per l'aver sostengut. Proudhon, per exemple, considerava la familha coma una societat al plen, ont las femnas avián la responsabilitat de complir lo ròtle tradicional. Daniel Guérin (comunista libertari e fondator, amb entre autras Christine Delphy e Françoise d'Eaubonne, del Front omosexual d'accion revolucionari) ne fa una critica acèrba dins son texte ''Proudhon, un rebutat sexual''<ref>Daniel Guérin, ''Proudhon, un refoulé sexuel'', in ''Essai sur la révolution sexuelle après Reich et Kinsey'', Paris, Belfond, 1963, [https://infokiosques.net/imprimersans2.php?id_article=354 texte intégral].</ref>. Aquela subordinacion de la lucha feminista a aquela de las clas­sas caracteriza fòrça mouvements revolu­cionaris e militants. Pendent las decenniás 1960 e 1970, fòrça feministas los daisssèron a causa d'aquò per formar de pichons collectius autonòmas o se ligar amb las organizacions feministas fòrça mens contestatàrias de l’òrdre social mas non mixtas. === Los ans 1960 e 1970 === Las feministas libertàrias americanas, las « anarcofeministas » çò se dison, provòcan de grands debats al subjècte del poder alara que lo movement feminista es en plan vam dins los ans 1960 e 1970. Critican las feministas liberalas e sociodemocratas (o socialistas), que defendon l’accession de las femnas al poder e qu'inscrivon lor action dins un movement dirigit per un elèit<span></span>: « Ni un Estat dels trabalhadors ni un sistèma matriarcal acabarà amb l’opression per totes e totas. L’objectiu, donc, es pas de "prene lo poder", coma los socialistas exòrtan d'o far, mas plan d’abolir lo poder. »<ref name="Boivin">Louise Boivin, ''Les anarcha-féministes'', in Relations, ''Actualité de l’[[Anarquisme|anarchisme]]'', n°682, février 2003, <small>[http://www.cjf.qc.ca/fr/relations/article.php?ida=1740&title=les-anarcha-feministes texte intégral]</small>.</ref> === Ans 2000 === L'anarcofeminisme contunha jos de formas novèla coma lo collectiu bolivien [[Mujeres Creando]], lo collectiu [[Ainsi Squattent-Elles !]] al Quebèc o l'esquat espanhòl [[Eskalera Karakola]]. == Tèmas == Un dels aspèctes màgers de l'anarcofeminisme es son oposicion a las concepcions tradicionalas de la familha, de l'educacion e del ròtle dels sèxes<ref name="ReferenceA">Emma Goldman, ''Marriage and Love''</ref>, oposicion realizada per exemple dins sa critica de l'institucion du maridatge<ref name="ReferenceA">Emma Goldman, ''Marriage and Love''</ref>. De Cleyre afirma que lo maridatge frena l'evolucion individuala<ref>Voltairine de Cleyre, ''They Who Marry Do Ill'' (1907)</ref>, alara que Goldman escriu<span></span>: « ''Lo maridatge es d'en primièr un arantjament economic [...] la femna lo paga de son nom, de sa vida privada, de son estima de se e quitament de sa vida.''<ref name="ReferenceA">Emma Goldman, ''Marriage and Love''</ref> » L'anarcofeminisme defend donc una familha e d'estructuras educativas non ierarquicas, coma las Escòlas modèrnas, basadas sus las idèas de [[Francesc Ferrer|Francisco Ferrer]]<ref>Paul Avrich, ''The Modern School Movement: Anarchism and Education in the United States''</ref>. A l'ora d'ara, l'anarcofeminisme a una fòrta influéncia sue l'[[ecofeminisme]] : « ''Los ecofeministas devon remarcar que levat los anarcofeministas, pas cap de movement feminista se preoccupèt de la division natura/cultura.'' »<ref>Nacy Tuana & Rosemarie Tong, ''Feminism and Philosophy'', Westview Press (1995)</ref> Las amassadas anarcofeministas modèrnas mai importantas son Mujeres Creando en Bolívia, Radical Cheerleaders als EUA, et la conferéncia annadièra La Rivolta! a Boston. L'[[anarcoprimitivisme]] es un autre biais d'anarquisme qu'implica una ideologia feminista. Inspiradas de las òbras d'antropologistas coma Jared Diamond<ref>Jared Diamond, [https://web.archive.org/web/20080408200821/http://www.environnement.ens.fr/perso/claessen/agriculture/mistake_jared_diamond.pdf ''The Worst Mistake In The History Of The Human Race'']</ref> e Eleanor Leacock, que descrivon dins de societats passadas una relacion egalitària entre òmes e femnas, los anarcoprimitivistas sostenon que l'agricultura faguèt naícer en mai de la distinccion de las classas lo patriarcat e lo sexisme<ref>John Zerzan, [http://www.insurgentdesire.org.uk/patriarchy.htm ''Patriarchy, Civilization, and the Origins of Gender'']</ref>. == Premsa == [[Fichièr:Feminist_graffiti_france.jpg|right|thumb|Graffiti, Paris, 2012.]] Segon l'istoriana Marianne Enckell<ref>Marianne Enckell, ''Y en a pas une sur cent'', Réfractions, n°24, printemps 2010, [http://refractions.plusloin.org/IMG/pdf/2404.pdf texte intégral].</ref>, aquel corrent s'exprimiguèt mejans los jornals<span></span>: * ''La Voz de la Mujer'', (Buenos Aires, 1896-1897) de Virginia Bolten ; * ''L’Exploitée'' (Lausanne, 1907-1908) de Margarethe Faas-Hardegger ; * ''Tian Yi Bao'' (''Justícia naturala'', Toquio, en chinés, 1907) de He Zhen e de son companh; * ''The Woman Rebel'' (Nòva York, 1914) de Margaret Sanger ; * ''Seiko'' (''Bas-Blau'', Japon, vèrs 1920) de Noe Ito ; * ''Mujeres Libres'', (''Femnas Liuras'', Espanha 1936-1939). == Retrachs == === Emma Goldman === [[Fichièr:Emma_Goldman_seated.jpg|thumb|Emma Goldman vèrs 1911.]] Infirmièra de formacion, Emma Goldman (1869-1940) s'engatjèt tota sa vida en favor de la contracepcion, de l’amor liure, del drech a la liura maternitat, de l’[[omosexualitat]] o de l’egalitat economica entre òmes e femnas<ref name="Vanina">Vanina, ''Libération sexuelle et émancipation sociale'', Courant alternatif, n°5, 2000, [http://1libertaire.free.fr/EmmaGoldmannOCL.html texte intégral].</ref>. Quitament s'es ostila la [[feminisme]] de las sufragetas e al seus objectius al subjècte de drech de vòte de las femnas, combatèt apacionadament per la libertat de las femnas, e es fins ara reconeguda coma l'inspiratritz de l'anarcofeminisme, que s'opausa al [[patriarcat]] essent una dominacion de combatre tot coma l'Estat o lo [[capitalisme]]<ref>Marshall, <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;409.</ref>. Es una davancièra de l'educacion de las femnas a la contracepcion, que definís coma una « estapa de la lucha sociala ». Coma fòrça feministas de l'epòca, vei l'[[avortament]] coma una consequéncia tragica de la misèra sociala e la contracepcion coma una alternatia emancipatritz. Es tanben una feverosa militanta de l'amor liure e una oposanta radicale al maridatge. En 1896, dins ''L’anarquisme e la question sexuala'', tracta de la question de la [[prostitucion]] atal<span></span>: « Totas las unions artificialas que ne sont pas consacradas per l’amor tòcan la prostitucion, que sián sanccionadas o non per la Glèisa e la societat. De tals unions pòdon aver sonqu’una influéncia degradanta a l'encòp sus la morala e la santat de la societat »<ref>Emma Goldman, ''L’anarchisme et la question sexuelle'', The Alarm, 27 septembre 1896, [http://www.non-fides.fr/?L-anarchisme-et-la-question texte intégral].</ref>. Jutja las primièras feministas borgesas bridadas per las fòrças socialas del puritanisme e del capitalisme. Escriu: « Çò que nos cal, es nos desengatjar de las vilhas tradicions, dels abituds desuètas, puèi anar en d'avant. Lo movement feminista complièt sonque lo primièr cap alà. Cal esperar que prendrà pro de fòrça per ne far un de mai. Lo drech de vòte, a las capacitats civicas egalas pòdon constituir de bonas revendicacions, mas l’emancipacion vertadièra començarà pas a l’urna nimai la barra. Comença dins l’arma de la femna. [...] par sa regeneracion interiora [...] lo drech mai vital es aquel d’amar e d'èsser amada. Se l’emancipacion feminina parciala deu se transformar en una emancipacion complèta e vertadièra de la femna, es a condition qu’apanhe amb la nocion ridicula qu’èsser amada, èsser amanta e maire, es sinonime d’èsser esclava o subordonada. Cal que se desfaga de l’absurda nocion del dualisme dels sèxes, autrament dich que l’òme e la femna representon dos monds antagonistas. »<ref>Emma Goldmann, « La tragédie de l’émancipation féminine », revue Agone, n°28, 2003, [http://revueagone.revues.org/427 lire en ligne].</ref> En 1897, escriu: « Cridi l'independéncia de la femna, son drech a ganhar sa vida; de viure d'esparela; d'amar qui vòl e tant de personas que vòl. Cridi la libertat per ambedos sèxes, libertat d'accion, libertat d'amar e libertat de far nàisser »<ref>Quoted in Wexler, ''Intimate'', <abbr class="abbr" title="page(s)">p.</abbr>&nbsp;94.</ref>. A un jornalista que li demanda « Pòt una persona n'amar mai d'una autra al meteis temps ? », Respond<span></span>: « Vesi pas perque non - se trapan las meteissa qualitats qu’aman dins mai d'una personas. Que poiriá los empachar d’amar las meteissas causas dins totas ? [...] Se daissam d’amar l’òme o la femna e que trobam qualqu’un d’autre, coma l’ai dich abans, ne parlam e cambiam tranquillament nòstre biais de vida. Los afars privats de la familha an pas besonh d’èsser expausadas dins los tribunals e venon pas publics. Pas degun pòt contrarotlar los sentiments, es perque deuriá pas i aver de gelosiá. »<ref>Emma Goldman, ''L’anarchie apporte à la femme plus qu’à n’importe qui d’autre, elle lui apporte tout ce qu’elle n’a pas : la liberté et l’égalité'', interview publiée dans le Sunday Magazine Post Dispatch de Saint Louis, 24 octobre 1897, [https://web.archive.org/web/20160313132546/http://robin-woodard.eu/spip.php?article11 en français], [http://sunsite.berkeley.edu/Goldman/Samples/whatis.html en anglais].</ref> Dins son ensag sus l'escòla modèrna, tanben tractèt de las questions de l'educacion sexuala. S'auça contra lo fach que « Los educators coneisson tanben de resultats sinistres e demoniacs de l'ignorança en matèria sexuala. Pasmens, an pas pro de compreneson nimai d'umanitat per tencar las barrièras que lo puritanisme bastuguèt a l'entorn del sèxe. Se pendent l'enfança aprendriam als òmes e las femnas una bèla camaraderiá, aquò neutralizariá la condicion ipersexualizada dels uns e dels autres e ajudariá l'emancipacion de las femnas plan mai que totas las leis sus lor estatut e lor drech de vòte »<ref>[http://www.theanarchistlibrary.org/HTML/Emma_Goldman__The_Social_Importance_of_the_Modern_School.html]Emma Goldman<span>. </span></ref>. === Madeleine Vernet === [[Fichièr:Vernet_Madeleine_(libertaire).jpg|thumb|Madeleine Vernet.]] Al meteis epòca, en França, Madeleine Vernet (1878-1949) pausa las meteissa questions<span></span>: « Quand defendètz amb tant d’ardor los drechs politics de la femna, es que vesètz per aquela la liberacion de son esclavatge sexual, me permeti de vos pausar una question<span></span>: « Quand la femna será elector e eligible, serà resolgut lo problèma de la prostitucion? » E compreni plan, de segur, la prostitucion jos totas sas formas. [...] En carta o sens carta, somesas o insomesas, conegudas o desconegudas, fòrça son las femnas que devon, per viure, aver recors a la prostitucion. Dempuèi la mondena que de retorn de fortuna faguèron descaser dins lo miègmond, fins l’obrièra que subís las exigéncia d’un patron o d’un contramèstre per aparar l’emplec qu'assegura lo pan als pichons; depuèi la joventa rica que se vend al maridatge per rescatar una fauta fins a la paura gojata qu'aquela meteissa deca menarà al riu (per emplegar la l'expression comuna), fòrça, plan fòrça son las formas de prostitucion. »<ref>Madeleine Vernet, ''Une question à Mme Madeleine Pelletier'', Le Libertaire, 28 juillet 1908, [http://www.marievictoirelouis.net/document.php?id=123&auteurid=122 texte intégral].</ref> === Nelly Roussel === [[Fichièr:NellyRoussel.jpg|thumb|Nelly Roussel en 1911.]] E Nelly Roussel (1878-1922) escriu<span></span>: « Pas degun es mai que ièu - benlèu o sabètz - partisan de l’union liura. Mas « union liura » es pas malaurosament sinonime d'« union illegala ». L’union vertadierament liura - basada sonque sus l’amor e n’avent pas mai d’autre rason d’èsser que el, - l’union ideala que sonham e que trabalham de totas nòstra fòrça de far un jorn realizable, aquela quita union existís pas, pòt pas existir ara per la femna, - o al mens per gaireben totas las femnas. Car, o sabètz tan coma ièu, i a gaire de mestièr ont pòsca, quitament quant lo trabalh es mai acarnit, subvenir completament al seus besonhs e aqueles dels seus enfants. E çò que fa son esclavatge, son benlèu mens las cadenas legalas, l’injuriós article del Còdi li prescrivant l’obesisença, que la necessitat ont se trapa, nòu còp sus detz, de recorrir a un òme que l’ajuda a viure e que sovent abusa de sa situacion per l’umiliar e la far serviciala. Maridatge regular, union illegitima, o « galanteriá »... al fons, es totjorn la meteissa causa per la femna, totjorn la meteissa situacion, tan perilhosa qu’umilianta<span></span>: liurar son còs a l’òme en cambi du pan quotidian. Se l’amor ripar dins lo fogal, es per escasença e per excepcion. E alara, es per aquò que ne volèm pas pus ! »<ref>Nelly Roussel, ''Féminisme'', Le Libertaire, 13 février 1904, [http://www.marievictoirelouis.net/document.php?id=148&auteurid=147 texte intégral].</ref> === Mujeres Libres === [[Fichièr:Mujeres_Libres_9.gif|thumb|''Mujeres Libres'', 1938.]] En abril 1936, Lucia Sanchez Saornil, Mercedes Comaposada e Amparo Poch y Gascón fondan Mujeres Libres (''Femnas Liuras''), la primièra organizacion feminista autonòma proletariana en Espanha. Sa tòca es d'acabar amb lo « triple esclavatge de las femnas<span></span>: l’ignorança, lo capital e los òmes ». Se unas de las fondatriças exerça de professions liberalas, la granda majoritat dels seus membres (près de 20 000 en julhet de 1937) son eissidas de las classas obrièras. Las femnas de Mujeres Libres tòcan a l'encòp de passar los obstacles de l’ignorança e de l’inexperiéncia que las empachan de participar coma egalas a la lucha per une societat melhora, e a combatre la dominacion dels òmes quitament al sen del movement libertari<ref>Martha A. Ackelsberg, ''« Séparées et égales » ? ''</ref>. L'organizacion lucha sus dos fronts<span></span>: per la [[Feminisme|liberacion de las femnas]] e per la revolucion sociala. Dins l'Espanha revolucionària dels ans 1936-1937, las Mujeres Libres s'opausan al sexisme de lors camaradas militants e volon s'emancipar de l'estatut marginal que lor es reservat al sen d'un movement libertari que pretend abolir la dominacion e la ierarquia. Per ela, l'emancipacion de las femnas es inseparable de l'emancipacion sociala. Se pels anarquistas, los mejans realizats dins la lucha revolucionària inspiran la societat futura, afirmisson que l'egalitat de las femnas seguirà pas ''automaticament'' la revolucion sociala se se reliza pas en practica sul còp. Mujeres Libres prepara las femnas e de ròtles de menairas dins lo movement anarquista, organizan d'ecòlas, de grops de paraula reservats a las femnas, tot aquò per que las femnas pòsca aquerir l'estima de se e la fisança dins lors capacitats. Mujeres Libres publica un jornal eponime ont es abordat l'education sexuala, definit segon los tèrmes de l'epòca, coma « la coneissença del foncionament fisiologic de nòstre organisme, mai especialament l'aspècte eugenic e sexologic ». A Barcelona, l'associacion es a l'origina de la creacion de la ''Casa de la dona treballadora'' e de la campanha en favor de la reinsercion de las [[Prostitucion|prostituidas]] dins los ''Liberatorios de prostitucion''. La prostitucion es fermament combatuda. La tòca es pas de l'amenatjar mas de l'eradicar, fasent las femnas economicament independentas e realizant una prigonda revolucion sociala e morala. Mai se desòlan de veire fòrça de lors camaradas òmes frequentar los ostals de passa<ref name="Salles">Jean-Paul Salles, ''Mujeres Libres, des femmes libertaires en lutte. ''</ref>. ==== Amparo Poch y Gascón ==== [[Fichièr:Amparo_Poch_y_Gascon.jpg|thumb|Amparo Poch y Gascón]] Amparo Poch y Gascón, doctòra en medecina e propagandista de la libertat sexuala es una de las tres fondatriças de las Mujeres Libres. Dins ''La Vida sexual de la femna'' (1932), incita les femnas a s'espandir per l'amor liure e la practica de la bisexualitat. Es responsable, en 1936, dels ''Liberatorios de prostitución'', ostals destinats a las prostituidas, ont pòdon recebre de sonhs de santat, de psicoterapia e una formacion professionala per lor permetre d'aquerir una independéncia economica per de mojans socialament acceptables. En decembre de 1937, es reponsable d'un luòc d'escambi e d'educacion per las femnas nomenat ''Casal de la Dona Treballadora''<ref>L'Éphéméride anarchiste : [http://www.ephemanar.net/octobre15.html Amparo Poch y Gascon].</ref>. ==== Lucía Sánchez Saornil ==== [[Fichièr:Lucía_Sánchez_Saornil.jpg|thumb|Lucía Sánchez Saornil.]] Lucía Sánchez Saornil es una de las tres fondatriças de las Mujeres Libres. Es obertament lesbienna<ref>Helena Andrés Granel, ''Mujeres Libres (1936-1939) : Una lectura feminista'', Seminario Interdisciplinar de Estudios de la Mujer, Universidad de Zaragoza, 2006, [https://web.archive.org/web/20120402065947/http://wzar.unizar.es/siem/articulos/Premios/MujeresLibres.pdf page 24].</ref>. Dempuèi joventa, escriu de poesia e es associada al movement literari dels ultraïstas. Ja en 1919, publiquèt dins fòrça jornals coma ''Los Quijotes'', ''Tableros'', ''Plural'', ''Manantial'' e ''La Gaceta Literaria''. Mercé son pseudonime masculin, pòt explorar de tematicas lesbienas<ref>Juan Fernandez, [http://elpais.com/diario/2007/12/06/paisvasco/1196973608_850215.html ''Tener referentes serios de lesbianas elimina estereotipos'', El Pais], 6 décembre 2007.</ref> a una epòca ont l'omosexualitat es criminalizada, subjècta a la censura e a la repression. Prigondament decebuda pels prejutjats chauvinistas dels [[Segonda Republica Espanhòla|republicans]], se liga amb doas camaradas, Mercedes Comaposada e Amparo Poch y Gascón per formar Mujeres Libres en abril de 1936. Rebuta lo vejaire, dominant pels anarquistas, que l'egalitat dels sèxes vendrà naturalament d'una societat sens classas. == Epòca contemporanèa == En 2008, lo ''Secretariat [[Patriarcat|Antipatriarcat]]'' de l'organizacion Alternativa libertària precisa: « Coma [[Feminisme|feministas]], libertàrias e anticapitalistas, revendicam una revolucion sexuala que confondan pas liberalisme e amor liure. Donc pòt pas i aver de vertadièra revolucion sexuala sens tornar suls apòrts economics d’expleitacion. Aquela revolucion supausa tanben tornar sus totas las formas de ierarquia per que sián possibles de relacions entre individús liberats dels rapòrts de dominacion. Fin finala, supausa una educacion libertària a una sexualitat que permeta d’acceptar una pluralitat de formas de relacions amorosas e sexualas desliuradas del machisme. »<ref>Secrétariat Antipatriarcat, ''Pour une révolution sexuelle, féministe, libertaire et anticapitaliste'', Alternative libertaire, 2008, [http://www.alternativelibertaire.org/?Pour-une-revolution-sexuelle lire en ligne].</ref> == Notas e referéncia == <references /> == Vejatz tanben == === Bibliografia === [[Fichièr:He_Zhen.png|right|thumb|He Zhen (sens data).]] * Guillaume Goutte, ''Lucia Sanchez Saornil, poétesse, anarchiste et féministe'', Paris, Editions du Monde libertaire, mars 2011. * Martha A. Ackelsberg, ''La vie sera mille fois plus belle : les Mujeres Libres, les anarchistes espagnols et l'émancipation des femmes'', traduit de l'anglais par Marianne Enckell et Alain Thévenet, Atelier de création libertaire, 2010<ref>[[Bibliotèca Nacionala de França|BNF]] : [http://catalogue.bnf.fr/servlet/biblio?ID=42178906&idNoeud=1.2.1&SN1=0&SN2=0&host=catalogue notice].</ref>{{Modèl:,}}<ref>[[SUDOC|Sudoc]] : [http://www.sudoc.abes.fr/DB=2.1/SRCH?IKT=12&TRM=143894234 notice].</ref>{{Modèl:,}}<ref>WorldCat : [http://www.worldcat.org/title/vie-sera-mille-fois-plus-belle-les-mujeres-libres-les-anarchistes-espagnols-et-lemancipation-des-femmes/oclc/690359216&referer=brief_results notice].</ref>. * Anne Steiner, ''Les militantes anarchistes individualistes : des femmes libres à la Belle Époque'', Amnis, 8/2008, [http://amnis.revues.org/1057 texte intégral]. * Collectif, ''Femmes et anarchistes - Voltairine de Cleyre et Emma Goldman'', [http://www.lespressesdureel.com/PDF/2434.pdf préface d' Émilie Notéris], BlackJack éditions, mars 2014, {{Modèl:ISBN|978-2-91806-334-6}}, <small>[http://www.lespressesdureel.com/ouvrage.php?id=2434 notice éditeur]</small>. * Francis Dupuis-Déri, ''Hommes anarchistes face au féminisme. Pistes de réflexion au sujet de la politique, de l’amour et de la sexualité'', Réfractions, n°24, printemps 2010, [http://refractions.plusloin.org/IMG/pdf/2412_1_.pdf texte intégral]. * ''Le féminisme libertaire ou l’anarcha-féminisme'', Conférence d’Hélène Hernandez et Élisabeth Claude, 19 novembre 2010, Université populaire de Troyes, <small>[http://www.auboisementcorrect.com/IMG/pdf/4_pages.pdf lire en ligne]</small>. * Louise Boivin, ''[http://www.cjf.qc.ca/fr/relations/article.php?ida=1740&title=les-anarcha-feministes Les anarcha-féministes]'', in Relations, ''Actualité de l’[[Anarquisme|anarchisme]]'', n°682, février 2003, <small>[http://www.cjf.qc.ca/fr/relations/article.php?ida=1740&title=les-anarcha-feministes texte intégral]</small>. * Gabriella Fiore, ''L’anarcha-féminisme'', Possibles, 17 juillet 2014, <small>[http://redtac.org/possibles/2014/07/17/lanarcha-feminisme/ texte intégral]</small>. * Jean Marestan, Madeleine Pelletier, ''Féminisme'', Encyclopédie anarchiste, initiée par Sébastien Faure, 1925-1934, <small>[https://web.archive.org/web/20150924000604/http://www.encyclopedie-anarchiste.org/articles/f/feminisme.html texte intégral]</small>. * Agathe, ''Les femmes dans le mouvement révolutionnaire'', La Lanterne noire, n°10, mars 1978, <small>[http://ucl-saguenay.blogspot.fr/2012/02/nous-republions-ce-texte-originalement.html texte intégral]</small>. * Marianne Enckell, ''Y en a pas une sur cent'', Réfractions, n°24, printemps 2010, <small>[http://refractions.plusloin.org/spip.php?article531 texte intégral]</small>. * Beverley Skeggs, ''Des femmes respectables - Classe et genre en milieu populaire'', Agone, 2015, 422 p. * Martine Monacceli (dir.), ''Ces hommes qui épousèrent la cause des femmes : Dix pionniers britanniques'', Éditions de l'Atelier, 2010, {{Modèl:ISBN|2708241052}}, <small>[https://web.archive.org/web/20131228044347/http://www.recherches-britanniques.com/fileadmin/user_upload/Articles/v1n1/CR_LEDUC_1_1_2011RB.pdf compte-rendu de Guyonne Leduc, Université de Lille 3]</small>. * Micheline de Sève, ''Pour un féminisme libertaire'', Boréal Express, 1985, 154 p. * Nicole Laurin-Frenette, ''Féminisme et anarchisme : quelques éléments théoriques et historiques pour une analyse de la relation entre le Mouvement des femmes et l’État'', in ''Femmes : pouvoir, politique, bureaucratie'', Lyon, Atelier de création libertaire, 1984. * Commission Femmes de la Fédération anarchiste, ''L’anarcha-féminisme'', Réfractions, n°24, printemps 2010, [http://refractions.plusloin.org/IMG/pdf/2405.pdf pp.41-50]. * Julie Abbou, ''L’Antisexisme linguistique dans les brochures libertaires : Pratiques d’écriture et métadiscours'', Thèse, Laboratoire Parole et Langage, Université de Provence, 2011, <small>[https://tel.archives-ouvertes.fr/tel-00643802/document vol. 1] - [https://tel.archives-ouvertes.fr/tel-00643802/file/ABBOU_These_Annexes.pdf vol. 2]</small>. * Secrétariat Antipatriarcat, ''Pour une révolution sexuelle, féministe, libertaire et anticapitaliste'', Alternative libertaire, 7 mars 2008, <small>[http://www.alternativelibertaire.org/?Pour-une-revolution-sexuelle lire en ligne]</small>. * Nicole Beaurain, Christiane Passevant, ''Femmes et anarchistes : De Mujeres libres aux anarchaféministes'', L'Homme et la société, n°123-124, 1997, ''Actualité de l'anarchisme'', [http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/homso_0018-4306_1997_num_123_1_2880 page 76]. * {{Modèl:En}} He Zhen, « Women's Liberation », 1907, ''in'' Robert Graham, « Anarchism : A Documentary History of Libertarian Ideas - Volume I - From Anarchy to Anarchism (300 CE to 1939) », Montréal/New-York/London, Black Rose Book, 2005, [https://libcom.org/files/Graham%20R%20%28Ed.%29%20-%20Anarchism%20-%20A%20Documentary%20History%20of%20Libertarian%20Ideas%20Volume%20One%20-%20From%20Anarchy%20to%20Anarchism%20%28300%20CE%20to%201939%29.pdf pp.336-341]. === Articles connèxes === * Feminisme radical - Feminisme prosèxe - Libertari - Ecofeminisme - Libertat sexuala e anarquisme * Filosofia politica d'Emma Goldman * Ainsi Squattent-Elles ! - Mujeres Creando - Mujeres Libres - [[Teresa Claramunt]] - La Alzada * Lucía Sánchez Saornil - Mika Etchebéhère - Lola Iturbe - Teresa Wilms Montt - Moses Harman * ''Libertarias'' (film) === Liens extèrnes === * A l’eissida de son <abbr class="abbr" title="Septième">VIIⁿ</abbr><abbr class="abbr" title="Septième"></abbr> congrès, Alternativa libertària adoptèt una [http://alternativelibertaire.org/spip.php?article378 mocion] precisant las basas e las perspectivas d’una reflexion e d’una lucha politica contra lo sexisme e lo patriarcat. * [http://endehors.net/news/pour-contribuer-a-un-debat-sur-l-anarcha-feminisme Article sur l'anarcofeminisme] * [https://web.archive.org/web/20160303193228/http://www.c-g-a.org/content/la-lutte-antipatriarcale Mocion antipatriarcala] adoptada per la Coordinacion dels Grops Anarquistas, l'11 de novembre de 2011. * {{Modèl:Es}} [http://laalzada.wordpress.com/ La Alzada, Acción Feminista Libertaria] (Chili), <small>[http://www.laalzada.org/sitio/?page_id=22 site oficial]</small>. <references /> [[Categoria:Anarquisme]] tto5q9bxrx7ouedrcimmvit0husgbdf 0 164150 2339395 2201916 2022-08-29T00:03:43Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Infobox Escrivan | carta = | nom = Oraci | imatge = imatge:Quintus_Horatius_Flaccus.jpg | talha imatge = | legenda = Retrach imaginari d'Oraci per [[Anton von Werner]]. | nom de naissença = Quintus Horatius Flaccus | nom aliàs = | data de naissença =[[8 de decembre]] de [[-65]] | luòc de naissença =[[Venosa]], [[Itàlia]] | data de decès =[[27 de novembre]] de [[-8]] | luòc de decès = [[Roma]] | activitat = [[poèta]], [[istorian]] | lenga = [[Latin]] | genre = [[epistòla]], [[epòda]], [[òda]], [[satira]] | movement = | distincions = <!-- Listar las donadas de las seccions çaiaprèp entre las balisas <div></div> E levetz pas las balisas <!- -> que quand las seccions son completadas --> <!-- | òbra = <div> * </div> --> <!-- | complement = <div> * </div> --> }} '''Oraci''' (''Ouràci'' en [[grafia mistralenca]]<ref>https://tdf.locongres.org/files/assets/common/page-substrates/page1655.jpg</ref>; en [[latin]] ''Quintus Horatius Flaccus'') es un [[poèta]] latin nascut a [[Venosa]] dins lo sud de l'[[Itàlia romana]], lo [[8 de decembre]] de [[-64|64 AbC]] e mòrt a [[Roma antica|Roma]] lo [[27 de novembre]] de [[-8|8 AbC]]. == Biografia == La vida d'Oraci nos es subretot coneguda per la siuena òbra, ric en informacions e considerada coma una font fisabla<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=7}}</ref>. D'informacions suplementàrias se trapan dins la biografia ''De viris illustribus'' (''Dels òmes illustres'') de Suetoni. === Familha e enfança === Oraci es eissit d'una familha modèsta. Son paire venguèt esclau dins d'escasenças mal conegudas, benlèu coma prisonièr de guèrra pendent la [[Guèrra Sociala|Guèrra sociala]] en [[-89|89 AbC.]]<ref>{{harvsp|Levi 1997|p=9}}</ref>, puèi afranquit. Le nom de ''Horacius ''èra benlèu, coma èra d'usatge, aquel de son ancian mèstre<span></span>: doas familhas romanas portavan aquel nom, coma un amic de [[Ciceron]] que possedava de camps près de [[Brindisi|Brundisi]], es a dire près de la vila de naissença du poèta; es impossible de saber de qui lo paire èra l'esclau. Tanben auriá podut èsser un esclau public de la vila de Venosa<ref>{{harvsp|Perret 1959|p=8}}</ref>. Un cop afranquit, exercís lo mestièr de ''coactor, ''es a dire de caissièr de vendas a l'enquant, puèi aquel de ''praeco'' (enquentaire). Possedís de tèrras, confiscadas après la mòrt de [[Juli Cesar]]<ref>{{harvsp|Levi 1997|p=11}}</ref>, e es pas pauvre, que pòt enviar son filh passar l'estiu dins la frescor del Mont Vultur<ref>{{harvsp|Davis 2010|p=9}}</ref>. Se sap pas res de la maire del poèta, tanpauc se menciona ni fraire ni sòrre<ref>{{harvsp|Davis 2010|p=12}}</ref>. Lo nom complet du poèta, ''Quintus Horatius Flaccus'', mòstra qu'èra de la Tribú Horatia<ref>{{harvsp|Levi 1997|p=10}}</ref>. Es atestat que per l'inscripcion mandada a l'escasença dels jòcs seculars organizats per [[August]] en [[-17|17 AbC.]]: ''CARMEN COMPOSVIT Q. HORATIVS FLACCVS''<ref>{{CIL|06|32323|R=}}, conservada al Musèa dels Tèrmes de Dioclecian</ref>; s'agís del ''Cant secular''. Oraci naís a Venosa, a las frontièras de l'Apúlia e de la Lucània, lo [[8 de decembre]] de [[-65|65 AbC]] vèrs tres oras del matin<ref group="n">L'an e lo mes son donats pel quita Oraci (''Òdas'', III, 21, 1), e tanben l'ora (''Òdas'', II, 17, 17) e lo jorn per Sueton (''Dels òmes illustres'' XXVIII, « Vida d'Oraci »)</ref>. Quand lo jove Oraci fa sos set o detz ans, son paire s'installa a [[Roma antica|Roma]]; se sap pas s'bandona los afar per viure de las rendas de sas tèrras<ref>{{harvsp|Levi 1997|p=16}}</ref> o se contunh sa carrièra<ref name="harvsp|Perret 1959|p=13">{{harvsp|Perret 1959|p=13}}</ref>. Utiliza son temps e una bona partida de son argent a l'educacion de son filh e loi fai seguir las leissons du gramatician Lucius Orbilius Pupillus, qu'ensenha Enni, [[Livius Andronicus|Livi Andronic]] e plan segur [[Omèr]]. Oraci testimònia d'aquel periòde e de sa gratitud per son paire dins las. === En Grècia === A vint ans d'edat Oraci s'ana per [[Atenas]], per i persegir l'estudi del [[grèc]] e descobrir la [[filosofia]]. Son paire sembla èsser mòrt abans aquela partença<ref>{{harvsp|Levi 1997|p=20}}</ref> e es a aquel moment que comença a escriure<ref group="n">L'anecdòta de la satira I, 7, en preséncia de Brut, foguèt de segur escricha abans la batalha de Filipes en 42 AbC</ref>, amb al mens unes verses en grèc<ref>{{harvsp|Levi 1997|p=19}}</ref>. Estudís a l'Acadèmia près d'Aristos d'Ascalon<ref>{{harvsp|Perret 1959|p=22}}</ref>. Oraci es encara en Grècia pendent l'assassinat de [[Juli Cesar]] en [[-44|44 AbC]]<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=8}}</ref>. Pauc après, Brutus e Cassius arridon a Atenas e enròtlan de joves aristocratas dins lor armada; Oraci obten lo grade de tribun militar en [[-42|42 AbC]]<ref>{{harvsp|Levi 1997|p=26}}</ref>, çò que lo fa dintrar dins l'òrdre dels cavalièrs e li assegura de privilègis a vida<ref>{{harvsp|Davis 2010|p=17}}</ref>. Pendent la primièra batalha de Filipes (premièra setmana d'octobre de [[-42|42 AbC]]), las tropas de Brutus prenon lo camp d'[[August|Octavi]], que de pauc se'n escapa. Mas pendent lo segond combat, lo [[22 d'octobre]], Octavi et Marc Antòni son venceires. Brutus se suicidís, Oraci fugís. [[Fichièr:Vergil_Horaz_Varius_Maecenas.jpg|esquèrra|vinheta|Virgili (esquèrra) declamant sos verses dabans Oraci (centre), Vari (fond) e Mecènas (drecha) per Charles François Jalabert.]] === Retorn a Roma === Quand una [[amnistia]] es consedida al vencuts, Oraci torna en Itàlia (fin [[-42]] o començament de [[-41]]<ref>{{harvsp|Perret 1959|p=31}}</ref>); sas tèrra li foguèron sasidas<ref>''Epistòlas'' II, 2, vers 49-53</ref>, e pretend èsser vengut paure<ref>''Epistòlas'', II, 2, 54</ref>. Pasmens possedís encara pro d'argent per crompar, vèrs [[-40|40 AbC]], la carga de ''scriba quaestorius, ''es a dire del secretari al tresaur<ref>{{harvsp|Levi 1997|p=32}}</ref><span></span>: de segur jamai daissèt sa carga, quitament se podèt, mai tard, ne far mai leugièras sas obligacions<ref>{{harvsp|Perret 1959|p=32}}</ref>. Lèu, venguèt amic amb [[Virgili]]. Entre [[-40]] e [[-38]], Virgil et Luci Vari Ruf lo prese tan à Mecènas, confident d'[[August]], protector de las arts e letras, poèta entre temps. Mecènas lo prend jos sa proteccion nòu meses mai tard<ref>''Satiras'', I, 6, 54</ref>, l'introduguèt dins les cercles politics e literaris de Pollion e Messala<ref>{{harvsp|Perret 1959|p=35}}</ref>, e li ofrís una vilá en Sabina<ref group="a">''Satiras'', II, 6, 1-5</ref>. Las primièras satiras son compausadas a son retorn a Roma<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=9}}</ref> e lo primier libre de las ''Satiras'' sembla èsser poblicat vèrs [[-35]] o [[-34]]<ref name="harvsp|Harrison 2007|p=10">{{harvsp|Harrison 2007|p=10}}</ref>. Contunha a s'auçar socialament dins l'òrdre equèstre<span></span>: après aver èsser  fach ''eques equo publico'' (cavalièr que lo caval es pagat pels fons publics) per Brutus en Grècia, puèi combrar la carga de ''scriba questorius'' a son retorn a Roma, ven ''iudex selectus'' (jutge de patz) entre [[-35]] e [[-30]]<ref>{{harvsp|Davis 2010|p=18}}</ref>. La vilá ofèrta per Mecènas dona a Oraci una retirada al camp apreciabla e de rendas importantas<ref name="harvsp|Harrison 2007|p=11">{{harvsp|Harrison 2007|p=11}}</ref>. Ven plan aisit financièrament e proclama que poiriá, se volgava, se far elegir questor e venir alara [[Senat roman|senator]]<ref>''Satiras'', I, 6</ref>. Es dons definitivament ligat al regim. === Client de Mecènas === Mecènas es lo dedicatari de las ''Satiras'', dels ''Epòdas'' e de las ''Òdas'' e una veraia amistat ligava ambedos òmes. === L'òme madur === Es possible qu'Oraci siá estat present a la [[batalha d'Actium]] en [[-31|31 AbC]] e es pauc après (vèrs [[-30|30 AbC]]) que son publicadas las ''Epòdas'', poèmas dins a dralha de l'iambograf grèc Arquilòc<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=12}}</ref>. Seguís a una data desconeguda lo segond libre de las ''Satiras''. La patz tornada amb August, es un periòde de produccion intens que se dubrís. Fins a [[-27|27 AbC]], se consacra a de poèmas politics e confirma atal son aprochament amb lo poder augustèu<ref name="harvsp|Harrison 2007|p=13">{{harvsp|Harrison 2007|p=13}}</ref><span></span>: celebracion de la mòrt de [[Cleopatra VII|Cleopatra]], jòia de la desfacha dels partisans d'Antòni, elògi de la reparacion dels temples per August en [[-28]]<ref group="a">Dins las ''Òdas'', respectivament I, 37 ; III, 4 ; III, 6</ref>. Fins a [[-24|24 AbC]], celèbra las victòrias d'August fòra d'Itàlia. Aquelas pèças, mescladas a de poèmas lirics, forman los tres primièrs livbes de las ''Òdas'', segurament pareguts vèrs [[-23|23 AbC]]<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=14}}</ref>. Lo succès es tebés<ref group="a">''Epistòlas'', I, 19, 35</ref> e Oraci ensag enseguida un genre novèl, e publica son primièr libre de las ''Epistòlas'' en [[-21|21 AbC]]<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=15}}</ref>. August, tornat a Roma en [[-19|19 AbC]], ofrís a Oraci d'èsser son secretari, pòste que lo poèta refusa<ref group="a">Sueton, « Vida d'Oraci », 18-25</ref>. En [[-17|17 AbC]], lo prince li confia l'onor de compausar lo ''Cant secular'' (''Carmen Saeculare'') qu'interpretan solemnalament, a l'escasença dels Jòcs seculars, ds còrs mixtes d'enfants causits d'entre l'elèit de la noblesa romana. Es benlèu tanben August que li comanda de poèmas per las victòrias de [[Tibèri]] e Drus<ref group="a">Respectivament ''Òdas'', IV, 4 e 14</ref>; aqueles poèmas son recampats amb d'autres dins un quatren libre d’''Òdas'' que paréis entre [[-13]] e [[-8]]<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=17}}</ref>. Seguisson encara las doas letras del segond libre de las ''Epistòlas'' e l’''Art poetic'', dificils de datar<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=19}}</ref>. Morrís subte en [[-8|8 AbC]], sonque unes après Mecènas que, sus son lièch de mòrt, l'auriá encara recomandat a August<ref group="a">Sueton, « Vida d'Oraci », 17</ref>. Es dintrat al cimentèri de l'Esquilin<ref>{{harvsp|Levi 1997|p=34}}</ref>, près de la tomba de Mecènas. == L'òbra d'Oraci == Malgrat sa granda dificultat, l'òbra d'Oraci aguèt una influéncia non negligible sus la literatura latina; es admirat, citat e utilizat per fòrça autors, coma [[Jeròni d'Estridon]]<ref>A. V. Nazzaro, « Girolamo » dans ''Enciclopedia oraziana'' III, col. 29-31.</ref>, [[Sidòni d'Apolinari]]<ref>G. Mazzoli, « Sidonio, Orazio e la ''lex saturae'' », dans L. Cristante (ed.</ref> o [[Prudénci]]<ref>M. Lühken, ''Christianorum Maro et Flaccus : zur Vergil- und Horazrezeption des Prudentius'', 2002.</ref>, a vegadas amb malentenduts o contresens, coma ne mòstra per exemple lo desviament de la famosa devisa ''Carpe diem'', o de la tanben celèbre formula ''Aurea mediocritas'' (« just al mitan coma l'aur »), tiradas respectivament de las ''Òdes'', I, 11 e II, 10. === ''Satiras'' === [[File:Horatii Flacci Sermonum.tif|thumb|''Saturae'', 1577]] Las ''Satiras'', conegudas dins los manuscrits jol nom de ''Sermones'' (convèrsas) son de poèmas de longor variablas en examètres dactilics, amassats en dos libres: lo primièr, de detz poèmas, foguèt publicat vèrs [[-35]], lo segond, de uèit pèças, vers [[-29|29 AbC]]. S'inspirant de son predecessor Lucili (sègle II AbC), Oraci renòva pasmens lo genre ne limitant l'extension, en s'interdisent la satira politica, e evitant de tombar dins la cruditat e la vulgaritat. Per fòrça retrachs de personatges plen de vices ([[avarícia]], glotoniá, rafinament extrèma e ridicul dins la [[gastronomia]], libido incontrolada), Oraci bastís una morala de la moderacion e desvolopa ja un tèma del just mitan que celèbra mai tard dins las ''Òdas'' e loas ''Epistòlas''. Dempuèi las ''Satiras'', lo poèta es un personatge important de son òbra: lo recuèlh, ma que de donar d'elements biografics importants, ofrís un retrach d'Oraci tebés, de segur ridiculizat per son esclatge o per una prostituida, mas globalament « endeçat de mancas mediocrament gravas e de pichon nombre » <ref group="a">''Satiras'', I, 6, 67</ref> <ref>{{harvsp|Perret 1959|p=75}}</ref>. Los poèmas, composats sus un periòde d'al mens detz ans, testimònian de a dintrada d'Oraci dins lo cercle de Mecènas e permeton de sasir l'estatut social novèl qu'atal aqueriguèt<ref>{{harvsp|Perret 1959|p=74}}</ref>. === ''Epòdas'' === [[Fichièr:Casa_di_Orazio_Flacco.jpg|drecha|vinheta|200x200px|Interior de l'ostal d'Oraci (Venosa)]] Imitadas d'Arquilòc e de Callimac de Cirèna, las ''Epòdas'' son lo segon recuèlh d'Oraci. Publicats vèrs [[-30|30 AbC]] jol títol d'''Iambi'' (''Iambes'') amassan dètz e set pèças escrichas en distics, levat la darrièra, e utilisant l'iambe<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=94}}</ref>. Genre del blaime, l'iambe permet a Oraci d'atacar sos enemics sus de subjèctes variats: d'enemics personals, coma un poèta malvolent, las femnas en general, qu'ataca la lubricitat, e las mascas subretot, que lo personatge recurrent de Canídia<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=98}}</ref>. Lo recuèlh se plaça atal dins l'actualitat de las guèrras civilas e altèrna entre las pèças mai ancianas, que testimònian d'una vision plan escura d'aquelas guèrras interminablas, e aquelas, mai recentas, que celèbran la [[Batalha d'Actium|victòria d'Actium]]. L'omenatge a Octavi i demora discrèt, mas Oraci se mòstra coma membre verai del cercle de Mecènas<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=97}}</ref>. Lo ton i es aquel de l'invectiva; l'estil es aspre e dificil; l'erotisme mai crud pòt i costejar los accents mai patriotics. === ''Òdas'' === Las ''Òdas'' foguèron publicadas en [[-23]] o [[-22]] pels tres primièrs libres e en [[-12]] o [[-7]] pel quatren. Aqueles quatre libres qu'Oraci comparava fièrament a las [[piramidas d'Egipte]], contenon respectivament 38, 20, 30 e 15 pèças, o al total 3 038 verses, que sièis son de segur apocrifs (IV, 6, 21-24 e IV, 8, 15-16). A lor torn saluat<ref>Jacques Perret, article « Horace », in ''op. cit.'' </ref>, dins las ''Òdas'', l'explech metric (amb realizacion de quatre tipes d'estrofas diferentas, sièis varietats de distics e tres espècias de verses emplegats sols), l'equilibri dins una armoniosa arquitectura que se desplega segon de proporcions numericas tan complèxas qu'impeccablas, la circulacion, las interconnexions, los malhums, las correspondéncias, las combinasons e las simetrias diferentas, que l'ensemble constituís una imensa e ultrasensibla cambra de resson. Quand a l'incresiblas virtuositat verbala que tira de la causida e de la plaça de cada mot lo maxim d'energia possibla, impressionava [[Friedrich Nietzsche]] al gra mai naut per çò que novenava sa « noblesa ». Mas ont Oraci se subrepassa, ont merita melhor lo « laurièr delfic » (''Òdas'', III, 30), es dins la mestresa dels contengut. En aparéncia, pas res mai d'eteroclit que las ''Òdas'', ont semblan interferir de biais aleatòri l'esfèra privada e la publica, las amors e la politica, lo mond grèc e lo mond latin, la mitologias e l'actualitat mai recenta, l'[[epicurisme]] menat fins al sibaritisme, e un [[estoïcisme]] agut fins l'ascetisme e à un renonçament gaireben monacal quitament abans son existéncia. === ''Epistòlas'' === [[Fichièr:Statua_di_Orazio.jpg|drecha|vinheta|227x227px|L'estatua d'Oraci (Venosa)]] Los ''Epistòlas'' (''Epistulae'') foguèron publicadas en [[-19]] o [[-18]], puslèu qu'en [[-20]], data tradicionalament admesa, e benlèu après [[-13]] pel segond recuèlh. Lo primièr recuèlh compta 20 pèças (o 1 006 verses, que set benlèu apocrifs dins la primièra pèça), lo segond pas que 2, mas fòrça longas (270 e 216 verses). S'i apond ''l'Epistòla als Piçards'', mai coneguda jol nom d'''Art poetic'' (476 verses). Son escrichas en examètres, coma las ''Satiras'', e, coma elas, son de « convèrsas » d'allura pro liura. Mas las ''Epistòlas'' essent de letras fictivas, s'adreçan a de personas plan precisas, e le ton i es mens viu, l'estil mai destibat. La primièra espistòla del segond recuèlh s'adreça tanben dirèctament a [[August]]<span></span>: o cossí tirar la coa del leon sens se far mòrdre. Flor es lo destinatari de la segonda, ont Oraci pausèt coma son testament espirital e la quintesséncia de sa saviesa. == Conviccions == === Religion === Oraci se considerava jos la proteccion de [[Mercuri (mitologia)|Mercuri]]<span></span>: es el que lo fa desaparéisser del camp de batalha de Filipes al biais d'un eròi [[Iliada|omeric]]. === Filosofia === Oraci proclama tot lo long de son òbra son independéncia al vejaire de las escòlas filosoficas: « pas cap astrenta m'astrenhiá de jutjar sus las paraulas d'un mèstre « aucune astreinte ne m'a contraint de jurer sur les paroles d'un maître<ref group="a">''Epistòlas'', I, 1, 14</ref> ». === Oraci e la politica augustèa === Se se trapa del costat que « cal pas », aqueles dels Republicans de Brutus, a la batalha de Filipes ([[-42|42 AbC]]), Oraci, fasent son intrada dins lo cercle de Mecènas (entre [[-40]] e [[-38]]), rejonh lo camp lèu venceire d'[[August]]. Tot lo long de sa carrièra, dona a l'emperaire una plaça totjorn mai importanta dins sas òbras<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=77}}</ref>. Lo primièr recuèlh publicat, lo primièr libre de las ''Satiras'', l'ignora gaireben totalament<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=81}}</ref>. Dins las ''Epòdas'' mai ancianas (VII e XVI), Oraci deplora las guèrras civilas que degalhan de contunh Roma e accusaa la « colèra de destin que percaç « courroux du destin qui poursuit<ref group="a">''Épodes'', VII, 17</ref> » los Romans; sens prene partit, evita tanben de mencionar los responsables d'aqueles malastre. Al subjècte dels mai recents poèmas del recuèlh, adreçats a Mecènas, Oraci i celèbra la victòria d'[[Batalha d'Actium|Actium]], mas ne menciona lo futur emperaire que de biais oblic<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=80}}</ref>. Cal esperar lo segons libre de las ''Satiras'' per qu'Oraci consacre un poèma a August; dins la primièra pèça, evòca los dangièrs que mena lo poèta a investir lo camp politic, mas acaba consacrant l'emperaire coma jutge « just e fòrt »<ref group="a">''Satiras'', II, 1, 16</ref> de sa produccion<ref name="harvsp|Harrison 2007|p=82">{{harvsp|Harrison 2007|p=82}}</ref>. Los tres primièrs libres de las ''Òdas'' recampant de poèmas de caractèr subretot privat, mas la politica « s'introduch de l'exterior dins l'espaci liric calm e retirat d'Oraci « s'introduit de l'extérieur dans l'espace lyrique calme et retiré d'Horace ». August es, coma dins las ''Epòdas'', d'en primièr un òme d'accion<span></span>: venceire de [[Cleopatra VII|Cleopatre]]<ref group="a">''Òdas'', I, 37</ref>, contunhèt la conquista de l'[[Ispània]]<ref group="a">''Òdas'', III, 14</ref>. Mas Oraci li balha tanben pauc a pauc una estatura d'òme d'Estat<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=83}}</ref>, « paire de las ciutats « père de cités<ref group="a">''Òdas'', III, 24, 27</ref> » e òste dels dieus<ref group="a">''Òdas'', III, 3</ref>. La proximitat desls dos òmes se manifèsta a l'escasença dels Jòcs seculars de [[-17|17 AbC]]<span></span>: August comanda lo ''Cant secular'' a Oraci, que pren alara la foncion de poèta oficial<ref name="harvsp|Harrison 2007|p=86">{{harvsp|Harrison 2007|p=86}}</ref>. I celèbra la novèla legislacion sul maridatge<ref group="a">''Chant séculaire'', 17-20</ref> e la patz augustèa. Lo quatren libre de las ''Òdas'', que paréis en [[-13|13 AbC]], multiplica las referéncias a August, destinatari de mai d'un poèmas. L'elogi es sens retenguda:  « cantarai, aüros, lo retorn de Cesar « je chanterai, heureux, le retour de César<ref group="a">''Òdas'', IV, 2, 47-48</ref> ». Lo darrièr testimòni de la relacion entre los dos òmas aparéis dins la primièra epistòlas del segond libre, que discuta de la plaça del poèta dins la societat<span></span>: Oraci i lausa un emperaire aparaire de las arts, fondator de la Bibliotèca palatina e sosten de [[Virgili]]<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=88}}</ref>. Pasmens, declina l'invitacion a escriure la gèst d'August<ref group="a">''Epistòlas'', II, 1, 251</ref> e proclama tanben son independéncia<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=87}}</ref>. == Lo trabalh del poèta == === Modèls e gosts === Sembla que se poiriá ligar a Oraci al grop dels poètas novèls coma Catul, qu'admira Mecènas, es lo mai grand representant; la question es disputada, e Oraci sempre marquèt son independéncia al vejaire de las escòlas e dels cercles. De punts comuns amb aquel alexandrinisme roman son pasmens de notar<span></span>: lo gost de las òbras cortas e ciseladas, longament trabalhadas, destinadas a un public trait. Aquela caracteristica liga Oraci a l'aticisme e l'opausa a l'asianisme del vièlh Varron o de [[Ciceron]]<ref>{{harvsp|Perret 1959|p=54}}</ref>. === Representacion del poèta === La primièra persona es primordial dins l'òbra d'Oraci; totes los genres que causiguèt daissa la plaça de causida al « ièu » poetic<span></span>: l'iambe es le genre de l'invectiva personala; la [[satira]] se noirís d'elements autobiografics; la letra met en scèna son autor<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=22}}</ref>. Lo poèta nos dona d'indicacions sus son fisic<span></span>: pichon<ref group="a">''Epistòlas'', I, 20, 24</ref>, gròs<ref group="a">''Epistòlas'', I, 4, 15</ref>, sa cabeladura blanquida abans ora<ref group="a">''Epistòlas'', I, 7, 26</ref>. tanben se dich iretge<ref group="a">''Epistòlas'', I, 20, 25</ref> e galant, avent agut de relacions amb « mila joventas e mila jovents »<ref group="a">''Satiras'', II, 3, 325</ref>. Oraci es un personatge religiós. Enfant, es apararat dels dieus: alara que dormissiá pel bòsc, d'aucèls venguèron lo cobrir de fuèlhas per lo traire a las « vipèras e als ors sinistres » <ref group="a">''Òdas'', III, 4, 17-18</ref>. I a d'anecdòtas contan los miracles a que se deu la vida<span></span>: un lop encontrat pel bòsc, un arbre ques casèt just a costat d'el, la batalha de Filipes e la tempèsta del cap Palinura capa a la batalha de Naulòc<ref group="a">''Òdas'', I, 22, 9-16 et III, 4, 26-28</ref>. D"empuèi las primièras òbra, Oraci se pench amb autoderision: pigre e malaut en viatge dins las ''Satiras'', pigre e impotant dins las ''Epòdas'', l'autocelebracion del poèta s"acompanha tanben de detalhs trivials find a dins los tres primièrs libres de las ''Òdas''<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=29}}</ref>. Aquò impacha pas lo poèta de proclamar son [[immortalitat]]<span></span>: « Acabèri un monument mai duradís que lo bronze, mai naut que la decrepitud de las reialas Piramidas »<ref group="a">''Òdas'', III, 30, 1-2</ref>. Mai d'un còp, Oraci fa sos adieus a la poesia. Los tres primièrs libres de las ''Òdas'' se concluson sul « laurièr delfic »<ref group="a">''Òdas'', III, 30, 15-16</ref> que corona una carrièra acabada, mas lo primièr poèma del libre IV mòstra [[Vènus (mitologia)|Vènus]] forçant lo poèta a cantar l'amor tornarmai. Las ''Epistòlas'' son encara l'occasion de proclamar son renonciament a la poèsia en favor de la filosofia; es pas totjorn aisit de trencar se Oraci renoncia sonque a la poèsias lirica per se consacrar al genre ''sermo'', o se se pretend amb umor renonciar als verses vers tot en escrivent<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=33}}</ref>. CAquela afirmacion torna dins l’''Art poetic''<span></span>: « Ensenharai, sens escriure pas res, ièu »<ref group="a">''Art poetic'', 306</ref>. === Un bon poèta qu'es aquò? === Dempuèi las ''Satiras'', Oraci castiga los poètas marrits capables d'alinhar dos cents verses dins un matin, prèsts a tot per trapar un librari e plaire a la [[plèba]]<ref>{{harvsp|Perret 1959|p=49}}</ref>. El a « lima » los sieus verses, los trabalha longament, e produch pauc. Escriu pas que pels sieus amics e conselha al poètas<span></span>: « te metas pas en pena d'èsser admirat per la fola, te satisfai  d'un pichon nombre de legidors »<ref>''Satiras'', I, 10, 73-74</ref>. == Posteritat == === Dins l'Antiquitat === L'òbra d'Oraci, e subretot los sos recuèlhs de las ''Òdas'' e lo primièr libre de las ''Epistòlas'', exercís una influéncia immediata suls poètas contemporanèus<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=277}}</ref>. Après d'èl, fòrça poètas se proclaman « prèire de la Musas »<ref group="a">''Òdas'', III, 1, 3</ref>; lo tresen libre de las ''Elegias'' de Properci, que paréis un o dos ans après los tres primièrs libres de las ''Òdas'', testimòniz, tot coma las ''Metamorfòsis'' d'[[Ovidi]]<ref group="a">Ovidi, ''Metamorfòsis'', XV, 871-878</ref>, de la revendicacion a l'[[Immortalitat]] del poèta ja avançada per Oraci<ref group="a">''Òdas'', III, 30</ref>. [[Quintilian]] analisi l'influéncia d'Oraci segon los genres<ref group="a"> Quintilian, X, 1, 93</ref>. Se los ''Epòdas'' pareisson èsser lo darrièr obratge del genre<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=278}}</ref>, Es evident qu'Oraci participèt al novelum de la [[satira]] e de la celebritat de son creator Lucili<span></span>: son influéncia sus Persi es determinanta<ref group="n">Foguèt comptat fins a 80 allusions a Oraci dins los 134 verses de la primièra satira.</ref> e Juvenal lo menciona sovent<ref name="harvsp|Harrison 2007|p=279">{{harvsp|Harrison 2007|p=279}}</ref>. Las ''Òdes'', elas, son un ensemble liric coma pas cap autre autor latin antic latin posterior ne compausèt; pasmens, demoran l'òbra mai celèbra e comentada del poèta. Lor recepcion es de segur tibesa, mas lor qualitat suggerís a [[August]] de commandar a lor autor lo ''Cant secular'', fasent tanben d'Oraci lo primièr poèta liric de Roma<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=280}}</ref>. La virtuositat e la varietat metrica del recuèlh son celebradas<ref group="a">Per exemple per Plini lo Jove, III, ''Letras'' 1, 7</ref> e imitadas per Estaci<ref group="a">Estaci, ''Silves'', IV, 5 et 7</ref> e [[Senèca lo Jove|Senèca]]<ref group="a">Seneca, ''Agamemnon'' e ''Edip''</ref>. Al [[Sègle IV]], Oraci inspira Prudenci, que torna interpretar los tèmas oracians dins un sens [[Cristianisme|crestian]], e es lo modèl màger principal de las partidas versificadas de la ''Consolacion de la filosofia'' de [[Boeci]] (vèrs [[524]])<ref name="harvsp|Harrison 2007|p=283">{{harvsp|Harrison 2007|p=283}}</ref>. Oraci ven lèu l'objècte d'estudis<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=281}}</ref>. Sa virtuositat metrica ocupas una partida important del tractat de versificacion ''De metris'' de Cesi Bas (mitan del sègle I). Los comentaris de l'òbra, coma aquel de Porfirion (sègle II o III) es un recuèlh d'estudis variats atribuits per un manuscrit a Elèni Acron, o Pseudo-Acron, regularament copiats, e sovent quitament amb los poèmas, mòstran una activitat academica importanta e de contunh consacrada al poèta<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=282}}</ref> === A l'Edat Mejana: l’aetas Horatiana === Lo cristianisme se mesfisa dels poètas [[Paganisme|pagans]] que la moralitat es plan luènh d'aquò qu'ensenha la [[teologia]]; sant Jeròni avertís lo crestian: « Quin rapòrt pòt existir entre la lutz e las tenèbras, entre Jèsus-Crist e Belial? Cossí acordar Oraci amb los Psalmas [...]? ».<ref group="a">[[Jeròni d'Estridon|Sant Jeròni]], ''[[Letras (saint Jérôme)|Lettres]]'', XXII, 29}}</ref>. Pasmens, Oraci demora un dels poètas romans mai legit de l'Edat Mejana<ref name="harvsp|Harrison 2007|p=293">{{harvsp|Harrison 2007|p=293}}</ref>. Es encara present e a vegada citat al començament de l'Edat Mejana, per Draconci e Avit de Viena per exemple. Coma totes los autors calssics, es obliat a partir de la mitat del [[sègle VI]]<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=285}}</ref>. Al [[sègle VIII]], es encara conegut, mas inderèctament, per [[Alcuin de York|Alcuin]], que pren lo sieus ''cognomen, Flaccus'' e [[Paul Diacre]]. Sembla que la nòva descobèrta d'Oraci se faguèt a la mitat del [[sègle IX]]<span></span>: se conéis sièis manuscrits d'aquel sègle, e dos cementairis de Porfirion<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=286}}</ref>. Lo poèta es de nèu citat, per exemple, per  Eiric d'Aussèrra, çò que mòstra una coneissença dirècta de l'òbra<ref>{{harvsp|Harrison 2007|p=287}}</ref>. === Citacions celèbras === Fòrça citacions d'Oraci venguèron celèbras e sembla que lor poder d'evocation participa a la cebritat du poèta, e quitament dempuèi l'Antiquitat. * « [[Carpe diem]] » (« Culhís lo jorn », ''Òdas'' I, 11, 8) * « [[Dulce et decorum est pro patria mori]]. » (« Es doç e gloriós de morir per sa patria. », ''Ódas'', III, 2, 13) * « [[In medias res]] » (« Al mitan de las causas », ''Art poetic'', 148)<span></span>: procediment literari que plaça lo legidor al començament de l'obratge en plena accion * « [[Nunc est bibendum]] » (« Ara cal beure », ''Òdas'' I, 37, 1) * « [[Sapere aude]] ! » (« Ausa de saber ! », ''Epistòla'' I, 2, 40) == Nòtas e referéncias == === Nòtas === <references group="n"/> === Referéncias ancianas === {{Colomnas|nombre=3|<references group="a"/>}} === Referéncias modèrnas === {{Colomnas|nombre=3|<references/>}} == Bibliografia == === Òbras === * <br> === Obratges generals === * Jean Bayet, ''Littérature latine'', Armand Colin, Paris, 1996 * M. C. Howatson, ''Dictionnaire de l'Antiquité. Mythologie, littérature, civilisation'', coll. "Bouquins", Robert Laffont, 1993, {{ISBN|978-2221068007}} * Hubert Zehnacker et Jean-Claude Fredouille, ''Littérature latine'', PUF, Paris, 1993 === Estudis === * {{Cite book|lang=en}} * Victor Giraud, ''Les idées morales d'Horace'', Paris, 1907 * Pierre Grimal, ''Horace'', Seuil, Paris, 1967 * {{Cite book|lang=en}} * {{Cite book|lang=en}} * Jean Marmier, ''Horace en France au dix-septième siècle'', Paris, PUF, 1962. * Jean Marmier, ''La survie d'Horace à l'époque romantique'', Paris, Klincksieck, 1965. * {{Cite book}} * ([[Anglés|en]]) Frank Stack, ''Pope and Horace: Studies in Imitation'', Cambridge University Press, 1985, 316 p. {{ISBN|0521266955}} === Articles === * {{Revista|id=Dauvois 2012|nom1=Dauvois}} * Raymond Lebègue, « Horace en France à la Renaissance », ''Humanisme et Renaissance'', 1936, p.&nbsp;. * {{Revista|id=Merle 1999|nom1=Merle}} [[Categoria:Escrivan roman]] [[Categoria:Naissença en -64]] [[Categoria:Decès en -8]] dvb0pa16g1jkqnuabchgh6244bjau5q 0 165938 2339262 2061243 2022-08-28T12:35:44Z Kwamikagami 7816 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Womanpower_logo.jpg|vinheta|Lo violet es estat istoricament una color associada amb lo [[feminisme]].]] '''''Purplewashing''''' ('''ruscat violet''' o '''ruscat d'image violet''') es un prèst (de l'anglés ''purple'', morat, e ''whitewash'', blanquejar o encobrir) per se far referéncia, en lo contèxt [[Feminisme|feminista]], a la varietat d'estrategias politicas e de márquetin dirigidas a la promocion d'institucions, païses, personas, [[Ben (economia)|produchs]] o entrepresas en apelant a lo sieu compromís amb l'[[egalitat de genre]].<ref>{{en}} [https://electronicintifada.net/blogs/sarah-irving/australian-labor-party-spins-israels-occupation-feminist Australian Labor Party spins Israel’s occupation as feminist.] The Electronic Intifada. 25 novembre 2014.</ref><ref name="burka">{{es}} [http://www.pikaramagazine.com/2014/12/velo-integral-el-feminismo-como-exclusion/ Burkas en el ojo ajeno: el feminismo como exclusión.] Pikara Magazine. 4 desembre 2014.</ref><ref name="pornoburka">{{es}} [http://www.elconfidencial.com/cultura/2016-04-03/del-pornoburka-al-purplewashing-los-trucos-mas-sucios-contra-el-feminismo_1170764/ Del pornoburka al purplewashing, los trucos más sucios contra el feminismo.] El Confidencial. 3 abril 2016.</ref><ref name="acordarse">{{es}} [http://www.eldiario.es/zonacritica/burkini-barbijaputa-purple_washing_6_553004709.html 'Purplewashing' o acordarse del feminismo cuando interesa.] Eldiario.es. 29 agost 2016.</ref> L'expression es mai que mai utilizada per se far referéncia al ruscat d'image dels [[Occident|païses occidentales]] que, sens aver atengut una [[Egalitat sociala|egalitat]] reala entre òmes e femnas, desencusan aquel deficit que las femnas d'autres païses o culturas an encara piègers condicions de vida, en se fasent referéncia freqüentment als de [[Mond islamic|majoritat musulmana]].<ref name="burka"/><ref name="pornoburka"/><ref name="acordarse"/> S'utiliza abitualament aquel tèrme per denonciar l'usatge sectari que se fa del feminisme per emparar de discorses o de politicas xenofòbas e de promocion de la islamofòbia.<ref name="acordarse"/> De mai, s'utiliza tanben per soslinhar lo compausant paradoxalament sexista qu'an fòrça d'aquelas accions en s'aplicant unicament en femnas, coma la proïbicion de vestir de determinadas pèças de ròba o la negacion de cèrts servicis.<ref name="burka"/><ref name="pornoburka"/> Per fòrça activistas feministas, davant la instrumentalització dels dreches de las femnas, l'unica responsa possibla e alliberadora per totas las minoritats es la [[solidaritat]] interseccional entre los desparièrs grops oprimits, coma son las femnas e las migrants.<ref name="pornoburka"/> == Veire tanben == * ''[[Pinkwashing]]'' * [[Omonacionalisme]] * ''[[Greenwashing]]'' * ''[[Redwashing]]'' == Referéncias == {{referéncias}} [[Categoria:Feminisme]] kh51exu0tzidtap73gv5bawximw2zc0 0 169003 2339350 2253110 2022-08-28T22:31:39Z Xqbot 4312 Robòt : repara una dobla redireccion cap a [[L'Oror de Beuna]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[L'Oror de Beuna]] dcz1qkfqvkm9flm8nyqdpcwck0nmw5w 0 169004 2339379 2253112 2022-08-28T22:59:51Z Xqbot 4312 Robòt : repara una dobla redireccion cap a [[L'Oror de Bobla]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[L'Oror de Bobla]] j1kk7g2f8nrhz3hb138rbpazdt8yyvx 0 171363 2339363 2127378 2022-08-28T22:37:18Z Xqbot 4312 Robòt : repara una dobla redireccion cap a [[Beuna (Borbonés)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Beuna (Borbonés)]] 2yuqdyuseq956rhrul8rwe2jludqfi9 3 174131 2339264 2338292 2022-08-28T14:25:38Z Bernieyrou 44598 /* Revista "Occitania" creada en 1905? */ seccion novèla wikitext text/x-wiki ([[Discussion_Utilizaire:Jfblanc/Archius|Archius]] [[Discussion_Utilizaire:Jfblanc/Archius2|Archius 2]] [[Discussion_Utilizaire:Jfblanc/Archius 3|Archius 3]] [[Discussion_Utilizaire:Jfblanc/Archius 4|Archius 4]] [[Discussion_Utilizaire:Jfblanc/Archius 5|Archius 5]] [[Discussion_Utilizaire:Jfblanc/Archius 6|Archius 6]] [[Discussion_Utilizaire:Jfblanc/Archius 7|Archius 7]] [[Discussion_Utilizaire:Jfblanc/Archius 8|Archius 8]] [[Discussion_Utilizaire:Jfblanc/Archius 9|Archius 9]]) A vos... À vous... Up to you.. Prosím... == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/03|Tech News: 2020-03]] == <section begin="technews-2020-W03"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/03|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can no longer read Wikimedia wikis if your browser use very old [[:w:en:Transport Layer Security|TLS]]. This is because it is a security problem for everyone. It can lead to [[:w:en:Downgrade attack|downgrade attacks]]. Since 9 December you just see a warning. Soon the browser will not connect to the wikis at all. Most are users on Android systems older than 4.4. You can read the [[:wikitech:HTTPS/Browser Recommendations|browser recommendations]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T238038] * [[Special:LinkSearch|Special:LinkSearch]] has been moved from the "{{int:specialpages-group-redirects}}" section on [[Special:SpecialPages|Special:SpecialPages]] to the "{{int:specialpages-group-pages}}" section. [https://phabricator.wikimedia.org/T242146] '''Changes later this week''' *[[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Wikis can protect pages so that only some users can edit them. The standard protection levels are {{int:protect-level-autoconfirmed}} and {{int:Protect-level-sysop}}. If your wiki use more protection levels the technical name might be renamed for standardisation. This doesn't affect what users see. [https://phabricator.wikimedia.org/T230103] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.15|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 14 January. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 15 January. It will be on all wikis from 16 January ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[:wikitech:Nova Resource:Catgraph/Deepcat|Deepcat]] and [[:wikitech:Nova Resource:Catgraph|Catgraph]] will stop working. This will happen at the end of January. This is because you can now use the normal search function instead. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-January/092936.html] * You can use <code><nowiki><ref follow="…"></nowiki></code> to merge footnotes that follow each other. It is meant to be used for digitised books on Wikisource. If the order of the footnotes is wrong no error was shown but the bad <nowiki><ref></nowiki> was shown outside the <nowiki><references /></nowiki> list. This will change and you will see an error message instead. [https://phabricator.wikimedia.org/T240858] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/03|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W03"/> [[Utilizaire:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discussion Utilizaire:MediaWiki message delivery|d]]) 13 genièr de 2020 a 18.39 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19702771 --> == Comptes dobles == Adiu, Joan Francés e bona annada. Ai vist qu'as utilizat un sistème automatic que calcula la populacion e la densitat gràcias a una comunicacion ambe l'INSEE. Aquò's fòrt plan quand es configurat coma cal. Solament ací la populacion donada es la ambe comptes dobles. Ex : quand l'escolan Eutrope Broustejoutes, de Luberçac, comuna de Sent Sarnin, es intèrne al licèu de Marmanda, es comptat dos còps : a Sent Sarnin e a Marmanda. A Marmanda es comptat a part. En bona demografia, l'usatge es de notar la populacion municipala sense comptes dobles, en tirant la populacion comptada a part, donc a Marmanda sense l'escolan Broustejoutes. Veiràs per exemple que sus la Wp francesa, qu'a las donadas a jorn, Artigueloutan a 1090 abitants en 2017 e li'n donas 1119 : los 29 son la populacion comptada a part, que cal pas botar, segon los usatges. Sai pas se pòdes corregir lo daquòs... Amistats.[[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 18 genièr de 2020 a 01.58 (UTC) :Adiu. Se dises que dins los autres estats d'Occitània botan la populacion totala (ambe'ls comptats a part), probable qu'o sabes (es pas dins mas coneissenças). Çaquela vesi sus Viquipèdia una precision : « Les dades del 1717 al 1981 són de la població de fet, que inclou els presents i els transeünts, segons el cens de població. Les dades a partir de 1990 són de la població de dret, segons el padró continu municipal. » <ref>https://ca.wikipedia.org/wiki/Viquip%C3%A8dia:Dades_demogr%C3%A0fiques_dels_municipis_catalans</ref>. Los ''transeünts'' me semblan ben correspondre als comptats a part. E populació de dret seriá coma population municipale ? Mès benlèu qu'i compreni pas ren. Ai emplegat la nocion de comptes dobles perqué es pus evocatritz per las personas que pòdon legir nòstra correspondéncia. Demai, foguèt ma formacion, ieu que soi plan vièlh. Per la meteissa rason pedagogica, ai donat un exemple concret... e risolièr. Ai fait una passejada dins las autras Wp e m'a semblat qu'utilizavan la populacion municipala (benlèu perqué avián copiat sus la Wp francesa, mès cresi que non, sembla automatic). Me sembla tanben que la populacion s'ajusta automaticament e qu'es pas necessari de la copiar a la man, veni de far l'experiéncia. Escota, pel canton de Pau Davant, faràs coma voldràs. E pels autres, se vòls. Me sembla pas una bona idèa, personalament, de far pas coma las autras Wp. Amistats. ::Ai assajat sul canton de Vilamblard e la comuna de Belesmas, 274 ab en 2017. Lo sistèma me bota 279. Ai cercat perqué : èra la populacion de 2015 ! Ai assajat sus una autra comuna : parièr ! Perqué ? sai pas. Conclusion ? pel moment, arrèsti. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 18 genièr de 2020 a 17.49 (UTC) :::D'un costat, quitament se i a de retards, es un sistèma qu'es en comunion mistica ambe l'INSEE (coma los apòstols lo jorn de Pentacosta ambe'l Sant Esperit), e donc que s'actualiza automaticament. I vau soscar. Cossí que siá, utilizarai sonque la populacion municipala. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 24 genièr de 2020 a 04.01 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/04|Tech News: 2020-04]] == <section begin="technews-2020-W04"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/04|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 21 January. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 22 January. It will be on all wikis from 23 January ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * There is a [[:m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|new suggestion]] for what to show when someone edits without registering an account. This is to give unregistered editors better privacy and make some anti-vandalism work go faster. You can [[:m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|give feedback]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] [[:mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot|Pywikibot]] is a Python [[:w:en:Library (computing)|library]] to automate work on wikis. It will no longer support [[:w:en:Python (programming language)|Python 2]]. Use the <code>python2</code> tag if you need to continue running Python 2 scripts. The Pywikibot team strongly recommends to migrate to Python 3. You can [[:phab:T242120|get help]] to do so. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/pywikibot/2020-January/009976.html] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The weekly MediaWiki branch cut will soon become automated. The timing for this cut may change. You can discuss [[phab:T242446|in Phabricator]] if this affects you. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-January/092939.html] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] You can [[mw:Special:MyLanguage/Technical Community Newsletter/2020/January|read about]] coming technical events and mentoring interns. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/04|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W04"/> 20 genièr de 2020 a 19.41 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19702771 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/05|Tech News: 2020-05]] == <section begin="technews-2020-W05"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/05|Translations]] are available. '''Problems''' * Some mobile diffs have problems. A couple of buttons are not shown. Structured data diffs on Commons are confusing. The developers are working on fixing it. [https://phabricator.wikimedia.org/T242310][https://phabricator.wikimedia.org/T243235] * Administrators on wikis that use [[mw:Special:MyLanguage/Structured Discussions|Structured Discussions]] can't move discussion pages. This is a bug. The developers are working on fixing it. [https://phabricator.wikimedia.org/T231783] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. '''Future changes''' * There is JavaScript code on Special:Undelete for administrators that makes it possible to automatically select multiple checkboxes by holding the "Shift" key and clicking. This code is also loaded by accident on other special pages and on articles. This makes pages slower to load. This will be fixed. If you know of other special pages where this is useful please tell the developers at [[phab:T232688]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/05|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W05"/> 27 genièr de 2020 a 18.53 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19702771 --> == Books & Bytes – Issue 37 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 37, November – December 2019 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * [[m:1lib1ref|#1Lib1Ref]] * Wikimedia and Libraries User Group <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/November-December 2019|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>On behalf of The Wikipedia Library team --[[Utilizaire:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discussion Utilizaire:MediaWiki message delivery|d]]) 1 febrièr de 2020 a 07.10 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:UY Scuti@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=19690504 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/06|Tech News: 2020-06]] == <section begin="technews-2020-W06"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/06|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 4 February. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 5 February. It will be on all wikis from 6 February ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/06|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W06"/> 3 febrièr de 2020 a 20.04 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19771607 --> == Incrustacion == Adiu, Joan-Francés. Sus las infobóstias vesi tot còp lo mot ''Eraudica'' (sic, per ''Eraldica'', mot sabent creat al sègle XIXen) que s'apond, que i aja un blason o pas. Sai pas se qualqu'un a faita una conariá... Amicalament. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 10 febrièr de 2020 a 08.14 (UTC) :A ! Cresi qu'ai trobat. Cal pas escriure ''cap'' sus la partida ''escut'' quand n'i a pas. Quand n'i a un, sai pas çò que caldriá far per evitar aquela pollucion. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 10 febrièr de 2020 a 08.33 (UTC) ::Tè, per exemple [[Landeroat]], compara la version actuala ambe la version del 3 de febrièr (cas d'una comuna sense blason). O [[Pelagrua]], cas d'una comuna ambe blason.[[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 10 febrièr de 2020 a 09.50 (UTC) :::È ben fas un brave trabalh per las populacions. Joan Baptista èra lo Precursor del Crist, tu ès lo Precursor del Sant Esperit... de l'INSEE puslèu. Li permetes de davalar sus las paginas. Per çò qu'es d'« Eraudica » (en maissant occitan), sembla qu'a pas cambiat ren. Ai ensajat de suprimir la linha... totjorn ren. Compreni pas. Amistats. Joan Pèire Sivadon. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 11 febrièr de 2020 a 20.34 (UTC) ::::As trobada una solucion eleganta. Mès, en gaitant l'istoric, ai vist que n'i aviá una de mai simpla : suprimir la legenda de l'escut, ajustada inutilament en 2015. L'ai suprimida (mès càmbia pas res, me sembla). Digas-me çò que ne pensas s'es pas d'acòrdi. Amistats.[[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 13 febrièr de 2020 a 02.30 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/07|Tech News: 2020-07]] == <section begin="technews-2020-W07"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/07|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a new version of the [[:c:Special:MyLanguage/Commons:Mobile app|Wikimedia Commons app]] for Android. It should fix the failed uploads problem. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-February/093042.html] '''Problems''' * There was a problem with the new MediaWiki version last week. It deleted some messages by accident. The new version was late because it was stopped to fix things. [https://phabricator.wikimedia.org/T233866] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The [[mw:Special:MyLanguage/API:Main page|MediaWiki action API]] is used by various tools like bots and gadgets. Some error codes will change. Some parameter values that do not follow the standard will no longer work. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-February/093048.html] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 11 February. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 12 February. It will be on all wikis from 13 February ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/07|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W07"/> 10 febrièr de 2020 a 19.11 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19771607 --> == Fòrmas mixtas o estranhas == Adiu, Joan Francés. Avèm un òme que dona de noms novèls e estranhs a de comunas auvernhassas o borbonesas ([[Linharolas]] ? per Linharòlas o Linhairòlas benlèu, de *linariola ?). Aquels noms semblan de còps en grafia bonaudiana o mixta ([[Eschaseiras]], [[Vernusa]], ambe [z] ? [[Gotira]] per Goteira(s) probable, ambe barradura costumièra de la tonica, que s'escriu pas) o eventualament realistas ([[Serbanas]], coneissi pas l'etimologia, benlèu gallés *sili-bana, mès lo sens es malaisit ?) o... sai pas ! Coneissi pas tròp mal los parlars e la toponimia del Cantal, un pauc mens los de Léger Naut, mès pus au nòrd manqui de coneissenças precisas. Me gardi de tota suposicion mès me pensi que val mai survelhar sas iniciativas e revertar çò qu'es pas fontat sus de fonts seriosas o que sembla opausat a las règlas de la fonetica istorica. Ai dejà començat per [[Tièrn]] (la tombada de ''g'' intervocalic es regulara : ''Tihernum'' en 1373, ''Tiernium'' en 1392 segon los Féniés). Amistats.[[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 14 febrièr de 2020 a 18.48 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/08|Tech News: 2020-08]] == <section begin="technews-2020-W08"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/08|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Pages on Wikidata and Commons now load faster. You can read more about [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Performance Team/Page load performance|page load performance]]. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikidata/2020-February/013827.html][https://www.mediawiki.org/wiki/ResourceLoader/Developing_with_ResourceLoader] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.20|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 18 February. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 19 February. It will be on all wikis from 20 February ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/08|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W08"/> 17 febrièr de 2020 a 16.17 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19816102 --> == Modèl "Data" amb errors... == Bonjorn, Joan Francés. '''{{en}}''': I saw you were able to fix some of the errors with the demography model. I noticed that [[Modèl:Data]] has script errors and is edit-protected, so only an admin can work on it. Currently it doesn't show its [https://oc.wikipedia.org/wiki/Mod%C3%A8l:Data/Documentacion description page]] and on said page, you can see that certain dates are not working. If you have time, please give it a look-over. '''{{oc}}''': Ai vist que poiriatz corregir cèrtas d'errors del modèl demografic. Ai remarcat que [[Modèl:Data]] conten d'errors de script e es protegit contra las modificacions, doncas sol un administrador i pòt trabalhar. Actualament, aficha pas sa [https://oc.wikipedia.org/wiki/Mod%C3%A8l:Data/Documentacion pagina de descripcion] e sus aquela pagina, podètz veire que cèrtas datas foncionan pas. S'avètz lo temps, volgatz getar un còp d'uèlh. Grand mercés. -[[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 24 febrièr de 2020 a 18.14 (UTC) (P.s. Sorry for the English; I'm not confident enough in my Occitan to phrase questions quickly about code/site-related things.) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/09|Tech News: 2020-09]] == <section begin="technews-2020-W09"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/09|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 25 February. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 26 February. It will be on all wikis from 27 February ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * There will be a [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying|reply button]] after each post on a talk page if you want one. This will soon be a beta feature on the Arabic, French, Dutch and Hungarian Wikipedias. You will have to turn it on if you want to use it. It will come to more wikis later. You can [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Talk:Cats test the reply button]. It was briefly shown earlier than planned by mistake on the four first wikis last week. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/09|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W09"/> 24 febrièr de 2020 a 21.00 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19839979 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/10|Tech News: 2020-10]] == <section begin="technews-2020-W10"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/10|Translations]] are available. '''Problems''' * Readers who were not logged in briefly saw the interface in a language decided by their browser. It should normally be in the language of the wiki. This happened for a short period of time last week. This was because of a bug. [https://phabricator.wikimedia.org/T246071] '''Changes later this week''' * If you forget your password you can ask for a new one to be sent to your email address. You need to know your email address or your username. You will now be able to choose that you need to enter both your email address and your username. This will be a preference. This is to get fewer password reset emails someone else asked for. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Community_Tech/Password_Reset_Update] * When you asked for a new password you could see if the username didn't exist on [[Special:PasswordReset|Special:PasswordReset]]. Now the page will show the username you entered and tell you an email has been sent if the username exists. This is for better security. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Community_Tech/Password_Reset_Update] * On [[Special:WhatLinksHere|Special:WhatLinksHere]] you can see what other pages link to a page. You can see if the link is from a redirect. You can now see which section the redirect links to. [https://phabricator.wikimedia.org/T103281] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2020-03-03|{{PAGELANGUAGE}}}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2020-03-04|{{PAGELANGUAGE}}}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2020-03-05|{{PAGELANGUAGE}}}} ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The developers are working on a [[:m:WMDE Technical Wishes/Edit Conflicts#Edit conflicts on talk pages|new interface]] to solve edit conflicts on talk pages. You can [[mw:Help talk:Two Column Edit Conflict View|give feedback]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T230231] * There is a [[:m:Abuse filter manager/vote|vote]] on the creation of a new user group called [[:m:Abuse filter manager|abuse filter manager]]. The vote runs from March 1 to March 31 on Meta. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] <code>wgMFSpecialCaseMainPage</code> was used for the mobile site. It was deprecated in 2017. It will stop working in April. Wikis should see if they use it. If they do they should fix it. You can [[phab:T246401|read more and ask for help]]. This affects 183 wikis. There is a [[phab:T246401|list]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Mobile_Gateway/Mobile_homepage_formatting#MFSpecialCaseMainPage] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/10|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W10"/> 3 març de 2020 a 00.36 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19861934 --> == Lemosin == Adieu, Joan Francés. Ès prudent e as plan rason. Mès aqueste còp me soi ajudat del diccionari francés-occitan de Lavalada. Escriu ''egleisa''. Pel catalan ''església'' es una fòrma mièja-sabenta, mès l'occitan ''glèisa'' me sembla tanben mièg-sabent (''-cl-'' intervocalic a l'origina > ''lh'' normalament) coma plan de mots del domeni religiós. En catalan i a agut en mai una influéncia dels mots nombroses que començan per ''es-'', doncas una analogia e en lengadocian, gascon, etc, una aferèsi. L'etime es ''ecclesia''. Tant que i sèm, s'as léser poiriás gaitar a las explicacions que doni a BrennodAloisi sus sa [[https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Discussion_Utilizaire:BrennodAloisi&action=edit&section=28|sa pagina de discussion]]. M'interrogava sus ma grafia de Mòrtamar (Lavalada : Mòrta Mar) e sus La Ròcha Focaud. Ai dit çò qu'aviás comprés, mès... o sabi pas tot, mai que mai sus de decisions del CLO o autres. A ! tanben [[Sent Jòrgi e Negremont]]. As cambiat en ajustant un ''e'', mès coma Sent Jòrgi e Negremont semblan ben lo meteis lòc e non pas dos vilatges, l'anciana grafia sense ''e'' es probablament milhora. Ai verificat sus la mapa de Cassini, la lista actuala dels ''lieux-dits'' : cap Nigremont en defòra del borg de ''St-Georges-Nigremont''. Ai pas volgut tornar nomenar còp-sec en Sent Jòrgi Negremont. Ai çaquelà modificat ''Borgon Nuòu'' en [[Borgonuòu]], una error de Lavalada a l'origina, malgrat lo nom francés ''Bourganeuf'' qu'auriá poscut lo metre sus las bonas pesadas. Fasiá tròp de temps que me fasiá aisse ! Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 5 març de 2020 a 12.21 (UTC) :Es un famós resultat, Joan Francés. Ès un excellent informatician. Ara, serà pas mai la pena que boti la populacion actuala dins lo paragrafe de demografia. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 5 març de 2020 a 17.01 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/11|Tech News: 2020-11]] == <section begin="technews-2020-W11"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/11|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a new search word called <code>articletopic</code>. You can use it to search for articles on a specific topic. It is available on the Arabic, Czech, English and Vietnamese Wikipedias. It will come to more Wikipedias soon. [https://phabricator.wikimedia.org/T240559][https://www.mediawiki.org/wiki/ORES/Articletopic][https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Search/articletopic] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.23|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 10 March. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 11 March. It will be on all wikis from 12 March ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * There is a plan for [[mw:Special:MyLanguage/New requirements for user signatures|new requirements for user signatures]]. You can [[mw:Talk:New requirements for user signatures|give feedback]]. * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps|Wikipedia Android app]] will do [[:mw:Wikimedia Apps/Team/Android/AppEditorTasks#Push Notifications for editors|push notifications]] if users want them. This could help you see for example when someone wrote on your talk page or your edit was reverted. This will come later this year. [https://phabricator.wikimedia.org/T146032] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/11|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W11"/> 9 març de 2020 a 17.15 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19881728 --> == Comuna francesa == Adiu, Joan Francés. I a un tipe, que per de rasons non enciclopedicas, fotèt un rambalh tarrible en volent suprimir l'article [[Comuna francesa]] sus un article que, en realitat, parlava pas que d'aquela nocion administrativa. Remplacèt l'article per un autre al nom de [[comuna]] que donc tractava pas de la nocion generala de comuna. En mai d'aquò, los ligams ambe'ls autres articles son sovent cap a de nocions diferentas. Per ajustar al rambalh e amagar sa manipulacion, lo meteis contributor i apondèt artificialament lo contengut de l'article [[Municipi]] (illustrat per una mapa de la Val d'Aran) nocion generala qu'a per contengut semantic la nocion d'unitat administrativa de basa (encara que los ligams ambe'ls autres Wps sián del tipe Town Hall = ostal de comuna e que per exemple Town Hall mene a l'article occitan [[Ostal de comuna]]...). Ai començat a botar un pauc d'òrdre, primièrament en tirant l'apondi artificial Municipi, segondament en revertant aqueste matin las redireccions entre [[Comuna]] e [[Comuna francesa]] al benefici del primièr, çò que me permetèt de restablir l'article [[Comuna francesa]]. Lo resultat es pas complet, perqué, un, l'article [[Comuna]] existís encara en concurréncia ambe [[Comuna francesa]], dos, que segon las introduccions, quand un article parla de "es una comuna" o "es una comuna francesa|comuna", aquò mena quora a un article, quora a l'autre e, tres, que lo rambalh dels ligams ambe'ls articles dins d'autras lengas es pas brica resolgut, mès enfin la situacion es un pauc melhorada. Me pensi que caldriá suprimir l'article [[Comuna]] (trabalh d'un administrator), quitament se dins un primièr temps aquò nos farà un pauc de roge dins las introduccions de las comunas occitanas e per çò qu'es del rambalh dels ligams ambe'ls articles de las autras Wp, es pas de ma competéncia malurosament. Ai fait çò qu'ai poscut e se va pas o se cal completar lo trabalh (causa pas especialment urgenta)... personalament pòdi pas. Fòra de la question, me mainèri fa 15 jorns que dins la Wp.Torn de França ciclista, après divèrsas manòbras que vòli pas qualificar, volián suprimir l'article [[Michel de Lorgeril]] (a l'avantatge probable de... o vòli pas dire). En urgéncia per salvar l'article, ne copièri una version anteriora, comencèri a la traduire e i vòli ajustar çò qu'ai trobat sus un libre de l'interessat. Pr'amor de mon nivèl scientific, ensagi çaquelà de copiar pas tròp de causas que soi pas capable de comprene e de mestrejar. L'article serà donc un pauc mens maissant e en tot cas pus equilibrat que son equivalent francés catastrofic, mès ''A vaincre sans péril on triomphe sans gloire'' ! Fin finala l'article francés, vengut completament caricatural, es pas estat suprimit, mès se podiá pas preveire. Supausi que i aura d'agressions contra l'article occitan. Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 14 març de 2020 a 12.19 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/12|Tech News: 2020-12]] == <section begin="technews-2020-W12"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/12|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] There is a new [[:mw:Special:MyLanguage/API:Main page|API]] module for changing the content model of existing pages. Use <code>action=changecontentmodel</code> to specify the new model. You can read the [[:mw:Special:MyLanguage/API:ChangeContentModel|documentation on mediawiki.org]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T107174] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.24|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 17 March. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 18 March. It will be on all wikis from 19 March ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * If you edit a page at the same time as someone else you can get an edit conflict. There is [[:m:WMDE Technical Wishes/Edit Conflicts#Solution: Two Column Edit Conflict View|a new two-column interface]] to make it easier to solve this. It will soon be active by default on the German, Arabic, and Farsi Wikipedias. It will be on by default on more wikis within the next months. You will be able to opt out of the new interface. [https://phabricator.wikimedia.org/T139601][https://phabricator.wikimedia.org/T244863] * You can see [[:mw:Talk pages project/Updates#12 March 2020|a proposed design]] for replying to comments in an easier way. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/12|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W12"/> 16 març de 2020 a 21.16 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19899641 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/13|Tech News: 2020-13]] == <section begin="technews-2020-W13"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/13|Translations]] are available. '''Problems''' * Some development will be slower than planned. This is because of the [[:w:2019–20 coronavirus pandemic|current pandemic]]. You can see [[:wikitech:Deployments/Covid-19|the new deployment guidelines]]. This is to avoid risks when some persons could be unavailable. * There was a problem when adding interwiki links. The tool you use to add interwiki links could suggest the wrong project to link to. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T247712][https://phabricator.wikimedia.org/T247562] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.25|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 24 March. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 25 March. It will be on all wikis from 26 March ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * There is [[mw:Growth|a project]] to make editing easier for newcomers. The developers are trying to understand what initiatives different Wikipedias have to welcome newcomers. They also want to know which templates are often used for maintenance activities. You can help this project by [[mw:Growth/March 2020 inventory|checking if your wiki's pages are listed on Wikidata]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/13|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W13"/> 23 març de 2020 a 17.07 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19921983 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/14|Tech News: 2020-14]] == <section begin="technews-2020-W14"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/14|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The beta version of the [[:mw:Wikimedia Apps|Wikipedia app]] for Android can now help users [[:mw:Wikimedia Apps/Team/Android/AppEditorTasks#Suggested Edits 4.0 - Tag Commons images to improve search|add tags]] on Commons. These tags are called [[c:Commons:Depicts|depicts]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T239690] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.26|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 31 March. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 1 April. It will be on all wikis from 2 April ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The video player will change to be simpler and more modern. The current beta feature will become the video player for everyone. The old player will be removed. [https://phabricator.wikimedia.org/T248418] * There is a project to make templates easier to use. The next few weeks the developers will present ideas on the [[:m:WMDE Technical Wishes/Templates|project page]]. You can watch that page if you are interested in giving feedback. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-March/093240.html] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/14|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W14"/> 30 març de 2020 a 17.25 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19921983 --> == Èiras e Montcube == Adiu, Joan Francés e mercés. Jamai auriái poscut imaginar una tala localizacion ambe lo borg d'Èiras e lo lòc supausat de Montcube al limit de las doás comunas e la comuna d'Èiras puslèu al sud de la de Montcube. Tecnicament sauriái pas far de mapas coma aquò, ai doás mans esquèrras. En tot cas ara, pòdi cercar als Archius sense i anar. Per un autre article que creèri, [[Esperons]], ai verificat sul site dels Archius departamentals, es plan ont aviái pensat qu'èra. J-P Sivadon. Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 3 abril de 2020 a 21.37 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/15|Tech News: 2020-15]] == <section begin="technews-2020-W15"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/15|Translations]] are available. '''Problems''' * There was a problem with user pages not being shown properly on desktop. This was because of a bug. It will soon be fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T248141] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.27|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 7 April. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 8 April. It will be on all wikis from 9 April ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * MediaWiki will use a newer version of [[:w:en:Unicode|Unicode]]. Some characters that did not have an upper case equivalent before do now. Titles beginning with one of these characters will be moved. A list of these titles can be seen [[phab:P10817|on Phabricator]]. The titles will be renamed by the user <code>Maintenance script</code>. This will start on 13 April 2020. You can rename them before this if you wish and the new title can be different from the one the script would rename it to. [https://phabricator.wikimedia.org/T219279] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/15|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W15"/> 6 abril de 2020 a 19.02 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19961134 --> ==Estats e territòris d'Índia== Adieu Joan Francés. Per informacion los territòris de l'Union indiana [[Dadra e Nagar Haveli]] e [[Daman e Diu]] an fusionat lo 26 de genièr de 2020 per formar lo territòri novèl de [[Dadra e Nagar Haveli e Daman e Diu]]. En mai d'aquò la meteissa reforma a transformat l'estat de [[Jammu e Cashmir (Estat)|Jammu e Cashmir]] en dos novèls territòris de l'Union que son [[Jammu e Cashmir (territòri de l'Union)|Jammu e Cashmir]] e [[Ladakh]]. Per resumir i a ben a l'ora d'ara en Índia '''28 Estats''' e '''8 territòris de l'Union''' (en comptant lo Territòri de la Capitala Nacionala de Delhi). Ai pas encara trapat de mapa a jorn sus Wikipèdia es per aquò qu'aviá provisariament daissat l'anciana mapa. Amicalament.[[Utilizaire:Jiròni|Jiròni]] ([[Discussion Utilizaire:Jiròni|d]]) 7 abril de 2020 a 11.05 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/16|Tech News: 2020-16]] == <section begin="technews-2020-W16"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/16|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can now use the <code>[[:mw:Help:CirrusSearch#Articletopic|articletopic]]</code> search word on all Wikipedias. It searches articles by topic. [https://phabricator.wikimedia.org/T240559] * You can see wiki tools in the new [https://tools.wmflabs.org/tools-gallery/ Tools Gallery]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Technical_Community_Newsletter/2020/April] * You can see edits from the [[:wikitech:Help:Cloud Services Introduction|Wikimedia Cloud Services]] in a new [https://wmcs-edits.wmflabs.org/#wmcs-edits dashboard]. * When you use filters on a history page you sometimes don't see any edits. There is a text explaining this now. Before it was just empty. [https://phabricator.wikimedia.org/T227578] * There is a new [https://techblog.wikimedia.org/ Wikimedia Technical Blog]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_technical_blog_editorial_guidelines] '''Problems''' * There was a problem with the Wikidata database last week. Some wikis went down for twenty minutes. Wikidata and other projects showed error messages. Interwiki links were not shown, some tools did not work and other problems. Some of this was fixed quickly. The developers are working on fixing the rest. [https://www.wikidata.org/w/index.php?title=Wikidata:Project_chat&oldid=1153486952#Update_about_the_database_breakage][https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/20200407-Wikidata%27s_wb_items_per_site_table_dropped][https://phabricator.wikimedia.org/T249565] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.28|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from April 14. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from April 15. It will be on all wikis from April 16 ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * Some graphs have not worked on mobile. This will soon be fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T133085] * The article tab on talk pages of redirects links to the target of the redirect. It could link to the redirect page itself instead. You can [[phab:T5324|leave feedback on this]]. * For pages using [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight|syntax highlighting]], the use of the deprecated <code><nowiki><source></nowiki></code> tag, as well as the use of the deprecated <code>enclose</code> parameter, will add tracking categories. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/16|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W16"/> 13 abril de 2020 a 15.30 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=19979861 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/17|Tech News: 2020-17]] == <section begin="technews-2020-W17"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/17|Translations]] are available. '''Tech News''' * The next issue of Tech News will be sent out on 4 May 2020. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The [[m:Small wiki toolkits|small wiki toolkits]] is to help smaller wikis that need technical skills. They can learn and share technical skills. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-April/093296.html] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Over-qualified CSS selectors in Wikimedia skins have been removed. <code>div#content</code> is now <code>.mw-body</code>. <code>div.portal</code> is now <code>.portal</code>. <code>div#footer</code> is now <code>#footer</code>. This is so the skins can use [[:w:en:HTML5|HTML5]] elements. If your gadgets or user styles used them you will have to update them. [https://phabricator.wikimedia.org/T248137] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. '''Future changes''' * Some things on the wikis might look weird or not work in [[:w:en:Internet Explorer 8|Internet Explorer 8]] in the future. Internet Explorer 8 was replaced in 2011. [https://phabricator.wikimedia.org/T248061] * The font in the diffs will change. [https://phabricator.wikimedia.org/T250393] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.30|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 28 April next week. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 29 April next week. It will be on all wikis from 30 April next week ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/17|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W17"/> 20 abril de 2020 a 18.45 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20001319 --> == Issue 38, January – April 2020 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 38, January – April 2020 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New partnership * Global roundup <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/January-April 2020|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>On behalf of The Wikipedia Library team --29 abril de 2020 a 15.58 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:UY Scuti@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=20011306 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/19|Tech News: 2020-19]] == <section begin="technews-2020-W19"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/19|Translations]] are available. '''Problems''' * [[phab:T251153|Some wikis]] will be on read-only for a few minutes on 5 May. This will happen around [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20200505T05 05:00 UTC]. This is for database maintenance. [https://phabricator.wikimedia.org/T251153] * [[phab:T251157|Some wikis]] will be on read-only for a few minutes on 7 May. This will also affect [[mw:Special:MyLanguage/Extension:CentralAuth|CentralAuth]]. This can for example affect global renames, password changes, changing or confirming your email address and logging in to new wikis. This will happen around [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20200507T05 05:00 UTC]. This is for database maintenance. [https://phabricator.wikimedia.org/T251157] '''Changes later this week''' * You can get a notification when someone links to a page you created. You can soon turn these notifications off for individual pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T46787] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.31|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 5 May. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 6 May. It will be on all wikis from 7 May ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/19|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W19"/> 4 mai de 2020 a 16.59 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20041695 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/20|Tech News: 2020-20]] == <section begin="technews-2020-W20"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/20|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Everyone can now import photos from [[w:en:Flickr|Flickr]] to Commons with the [[c:Special:UploadWizard|UploadWizard]]. Before this only autopatrollers on Commons could import photos from Flickr. [https://phabricator.wikimedia.org/T90004] '''Problems''' * [[phab:T251502|Commons]] will be on read-only for a few minutes on 12 May. This will happen around [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20200512T05 05:00 UTC]. This is for database maintenance. [https://phabricator.wikimedia.org/T251502] * [[phab:T251984|Several wikis including Wikidata]] will be on read-only for a few minutes on 19 May. This will happen around [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20200519T05 05:00 UTC]. English Wikipedia will be on read-only for a few minutes on 21 May [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20200521T05 05:00 UTC]. This is for database maintenance. [https://phabricator.wikimedia.org/T251984][https://phabricator.wikimedia.org/T251985] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.32|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 12 May. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 13 May. It will be on all wikis from 14 May ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] JavaScript scripts and gadgets can no longer check multiple keys at once via <code>mw.config.exists()</code> or <code>mw.user.tokens.exists()</code>. You can use <code>exists()</code> or <code>get()</code> to check one at a time instead. [https://phabricator.wikimedia.org/T251855] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/20|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W20"/> 11 mai de 2020 a 20.41 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20078388 --> == REQUEST TRANSLATION iSABELLE DE CHARRIÈRE == HELLO Joan Francés Blanc, Could you write/translate the article of Isabelle de Charrière for the OC wiki? Or find someone else to do that? That would be appreciated. [[Utilizaire:Boss-well63|Boss-well63]] ([[Discussion Utilizaire:Boss-well63|d]]) 12 mai de 2020 a 11.57 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/21|Tech News: 2020-21]] == <section begin="technews-2020-W21"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/21|Translations]] are available. '''Recent changes''' * If you forget your password you can ask for a new one to be sent to your email address. You need to know your email address or your username. You can choose that you need to enter both your email address and your username. This is a preference. This is to get fewer password reset emails someone else asked for. This is now available on all Wikimedia wikis. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Community_Tech/Password_Reset_Update#May_11,_2020][https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikimedia-l/2020-May/094804.html] '''Problems''' * There is a bug that creates problems for iPhone users with [[:w:en:IOS 13|iOS 13]] and [[w:en:Safari (web browser)|Safari]]. If you use an iPhone to read or edit Wikipedia and see bugs on the mobile site you can [[mw:Skin talk:Minerva Neue|report them]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T252223] * [[phab:T251984|Several wikis including Wikidata]] will be on read-only for a few minutes on 19 May. This will happen around [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20200519T05 05:00 UTC]. English Wikipedia will be on read-only for a few minutes on 21 May [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20200521T05 05:00 UTC]. This is for database maintenance. [https://phabricator.wikimedia.org/T251984][https://phabricator.wikimedia.org/T251985] '''Changes later this week''' * The [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps|Wikipedia app]] for Android can let users [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/AppEditorTasks#Suggested Edits 4.0 - Tag Commons images to improve search (to be released May 2020)|add]] [[c:Special:MyLanguage/Commons:Depicts|depicts]] on Commons. The beta version used [[:c:Special:MyLanguage/Commons:Structured data/Computer-aided tagging|computer-aided tagging]]. This was removed to get more specific depicts. [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Apps/Team/Android/AppEditorTasks#Suggested_Edits_4.0_-_Tag_Commons_images_to_improve_search_(to_be_released_May_2020)] * There is no new MediaWiki version this week. '''Future changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|Graphs]] will be [[:w:en:Rendering (computer graphics)|rendered]] in the reader's browser. This will use [[w:en:JavaScript|Javascript]]. Graphs will hopefully work better for everyone who uses Javascript. It will not work for users who don't use Javascript. This will not affect diagrams in image files. [https://phabricator.wikimedia.org/T236892] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Some CSS for the skins has been simplified. This affects <code>div#p-personal</code>, <code>div#p-navigation</code>, <code>div#p-interaction</code>, <code>div#p-tb</code>, <code>div#p-lang</code>, <code>div#p-namespaces</code>, <code>div#p-variants</code> and <code>div#footer</code>. They will have to remove <code>div</code>. You will have to update your gadgets, scripts or user styles. This is so we can use [[:w:en:HTML5|HTML5]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T252467] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Some CSS for [[mw:Skin:Vector|the Vector skin]] has been changed. This affects <code>#p-variants</code>, <code>#p-namespaces</code>, <code>#p-personal</code>, <code>#p-views</code> and <code>#p-cactions</code>. They can no longer use <code>> ul</code>. You might need to update your gadgets, scripts or user styles. [[phab:T252447|See how]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/21|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W21"/> 18 mai de 2020 a 17.18 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20097745 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/22|Tech News: 2020-22]] == <section begin="technews-2020-W22"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/22|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * The visual editor will now work in the [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Modern|Modern skin]]. The changes that needed to happen for this to work could cause problems for some scripts or gadgets. [https://phabricator.wikimedia.org/T177243] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.34|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from May 26. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from May 27. It will be on all wikis from May 28 ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/22|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W22"/> 25 mai de 2020 a 14.18 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20097745 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/23|Tech News: 2020-23]] == <section begin="technews-2020-W23"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/23|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a new beta version of the [[:c:Commons:Mobile app|Wikimedia Commons app]] for Android. It has a new zoom function when you look at images. It can also suggest places when you upload geotagged photos. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-May/093431.html] '''Problems''' * There was a problem with the Commons database on 27 May. Commons could not be edited for eight minutes. Because of this problem the database was moved. This caused another short read-only time on 29 May. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/20200528-s4_(commonswiki)_on_read-only_for_8_minutes][https://phabricator.wikimedia.org/T253808][https://phabricator.wikimedia.org/T253825] * The [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Vector|Vector skin]] had a problem where you couldn't add links to the article in other languages. You couldn't see the section if there were no links to other languages already. It also removed [[mw:Special:MyLanguage/Content translation|content translation]] links and links to language settings. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T252800] '''Changes later this week''' * You can get a notification when someone links to a page you created. You can turn these notifications off for individual pages. You can soon turn them off also in the notifications you get. [https://phabricator.wikimedia.org/T46787] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.35|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 2 June. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 3 June. It will be on all wikis from 4 June ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/23|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W23"/> 1 de junh de de 2020 a 22.31 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20097745 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/24|Tech News: 2020-24]] == <section begin="technews-2020-W24"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/24|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Some articles have tables that can be sorted in different ways. For example a list of countries can be sorted alphabetically but you can click on the size column to sort them by size. If you clicked on the column a second time it would sort the countries from the bottom to the top instead. A third click will now take you back to the original sorting. [https://phabricator.wikimedia.org/T226697] * [[mw:Special:MyLanguage/Help:Lint_errors/self-closed-tag|Self-closed tags]] now work as in the [[:w:en:HTML5|HTML5]] specifications. This means you should stop using some of them. <code><nowiki><b/></nowiki></code> is an example of a self-closed tag that won't work. <code>area, base, br, col, embed, hr, img, input, keygen, link, meta, param, source, track, wbr</code> can be self-closed. Pages with tags that should not be self-closed have been listed in [[:wikidata:Q25885956|a tracking category]] since 2016. They will be listed in [[Special:LintErrors/self-closed-tag]]. This doesn't affect <code><nowiki><references /></nowiki></code> or <code><nowiki><ref /></nowiki></code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T134423] * There is a banner called <code>WikidataPageBanner</code>. It is for example used by the Wikivoyages, Wikimedia Russia and the Catalan, Basque, Galician and Turkish Wikipedias. It will now been seen by mobile visitors too. Before this it was only seen on desktop. The wikis should update instructions on <code>MediaWiki:Sitenotice</code> so that editors know to test and style for mobile too. [https://phabricator.wikimedia.org/T254534][https://phabricator.wikimedia.org/T254295] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] You can now edit [[m:Special:MyLanguage/MassMessage|MassMessage]] descriptions through the [[:w:en:Application programming interface|API]]. This is useful for tools and gadgets. [https://phabricator.wikimedia.org/T226929] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.36|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 9 June. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 10 June. It will be on all wikis from 11 June ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * A temporary fix helped wikis make their main pages more mobile friendly. This was in 2012. It has not been recommended since 2017. It will not work after 13 July. Wikis should use [[mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateStyles|TemplateStyles]] instead. 118 wikis need to fix this. You can [[phab:T254287|read more and see if your wiki is affected]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T254287] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/24|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W24"/> 8 de junh de de 2020 a 21.12 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20156268 --> == Books & Bytes – Issue 39, May – June 2020 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 39, May – June 2020 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * Library Card Platform * New partnerships ** ProQuest ** Springer Nature ** BioOne ** CEEOL ** IWA Publishing ** ICE Publishing * Bytes in brief <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/May-June 2020|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>On behalf of The Wikipedia Library team --[[Utilizaire:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discussion Utilizaire:MediaWiki message delivery|d]]) 11 de junh de de 2020 a 06.13 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:UY Scuti@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=20153715 --> == Request translation Isabelle de Charrière == Hello Jfblanc Could you write / translate the article of Isabelle de Charrière (Q123386) for the Occitan Wikipedia? That would be appreciated. [[Utilizaire:Boss-well63|Boss-well63]] ([[Discussion Utilizaire:Boss-well63|d]]) 15 de junh de de 2020 a 00.50 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/25|Tech News: 2020-25]] == <section begin="technews-2020-W25"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/25|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] [[m:Toolforge|Toolforge]] hosts several tools created by the Wikimedia community like edit counters or enhanced editors. It is changing the domain from '''tools.wmflabs.org''' to '''toolforge.org'''. The routing scheme is moving from '''tools.wmflabs.org/toolname''' to '''toolname.toolforge.org'''. You can [[:wikitech:News/Toolforge.org|read the details]]. Tools that use OAuth will have to be updated to keep working. You can [[:wikitech:Help:Cloud_ Services Introduction|ask for help]]. '''Problems''' * There is a Wikidata item link in the sidebar on many pages. This disappeared for a couple of days for users who have the [[mw:Special:MyLanguage/Skin:MonoBook|Monobook]] skin. This was because of a bug. It has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T254485] * Editing, logging in and logging out didn't work properly for a short period of time last week. It was soon fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T255179] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.37|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 16 June. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 17 June. It will be on all wikis from 18 June ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] [[:mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot|Pywikibot]] is a Python [[:w:en:Library (computing)|library]] to automate work on wikis. It will not support [[:w:en:Python (programming language)|Python 2]] after the new version in July. Support for Python 3.4 and MediaWiki below 1.19 will also be dropped. You should migrate to Python 3. You can [[:phab:T242120|ask for help]]. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/pywikibot-announce/2020-June/000015.html] * The selectors <code>.menu</code> and <code>.vectorMenu</code> will no longer work in the [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Vector|Vector]] skin. This can affect gadgets and user scripts. <code>.menu</code> should be replaced by <code>ul</code>. <code>.vectorMenu</code> should be replaced by <code>.vector-menu</code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T254797] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/25|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W25"/> 15 de junh de de 2020 a 21.38 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20175857 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/26|Tech News: 2020-26]] == <section begin="technews-2020-W26"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/26|Translations]] are available. '''Problems''' * There are some [[mw:Special:MyLanguage/Growth|new tools]] to make it easier for newcomers to start editing. They are available on [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/growthexperiments.dblist some wikis]. These wikis had a problem with the visual editor for a short period of time last week. This was because of a bug in the new tools. It was soon fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T255607] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Some user scripts and gadgets stopped working because of a change to [[:w:en:CSS|CSS]] selectors. <code>.vectorTabs</code> should be replaced with <code>.vector-menu-tabs</code> to fix this. [https://phabricator.wikimedia.org/T255718] '''Changes later this week''' * The developers are working on a [[:m:WMDE Technical Wishes/Edit Conflicts#Edit conflicts on talk pages|new interface]] to solve edit conflicts on talk pages. This will be released on 24 June. You can [[mw:mw:Help talk:Paragraph-based Edit Conflict Interface|give feedback]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T230231] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.38|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 23 June. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 24 June. It will be on all wikis from 25 June ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * A temporary fix helped wikis make their main pages more mobile friendly. This was in 2012. It has not been recommended since 2017. It will not work after 13 July. Wikis should use [[mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateStyles|TemplateStyles]] instead. 91 wikis still need to fix this. You can [[phab:T254287|read more and see if your wiki is affected]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T254287] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/26|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W26"/> 22 de junh de de 2020 a 18.48 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20204327 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/27|Tech News: 2020-27]] == <section begin="technews-2020-W27"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/27|Translations]] are available. '''Problems''' * Everyone was logged out. This was because a few users saw the wikis as if they were logged in to someone else's account. The problem should be fixed now. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-June/093543.html] * Some readers didn't see new edits to pages. If the page had been recently changed they saw an older version of the page instead. This only affected readers who were logged out. It lasted for ten days. It has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T256444] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.39|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 30 June. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 1 July. It will be on all wikis from 1 July ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|]] The [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Modern|Modern]] and [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Monobook|Monobook]] skins use the ID <code>searchGoButton</code> for the go button. This is <code>searchButton</code> for [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Vector|Vector]]. To have the same ID for all skins it will change to <code>searchButton</code> in Monobook and Modern too. This will affect gadgets and user scripts. It will happen on 23 July. They should be updated to use <code>searchButton</code>. You can [[phab:T255953|read more and see a list of affected scripts]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/27|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W27"/> 29 de junh de de 2020 a 16.30 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20228122 --> == Duplicacion de las paginas d'administrator == Bonjorn Joan Francés, Existís una duplicacion entre las paginas [[Wikipèdia:Demanda d'intervencion sus un messatge sistèma]] e [[Wikipèdia:Demanda d'intervencion sus un messatge del sistèma]]. Podètz lo corregir? [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 7 julhet de 2020 a 01.06 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/28|Tech News: 2020-28]] == <section begin="technews-2020-W28"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/28|Translations]] are available. '''Problems''' * The [[mw:Special:MyLanguageExtension:Score|Score]] extension has been disabled for now. This is because of a security issue. It will work again as soon as the security issue has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T257066] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.40|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 7 July. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 8 July. It will be on all wikis from 9 July ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * Abstract Wikipedia is a new Wikimedia project. It will collect language-independent information that can be easily read in different languages. It builds on Wikidata. The name is preliminary. You can [[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|read more]]. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-July/093571.html] * The [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|iOS Wikipedia app]] developers are thinking about new experimental tools. If you use an iPhone you can help them by [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS/2020 survey|answering the survey]]. * Some [[mw:New requirements for user signatures#Outcome|rules for user signatures]] will soon be enforced. [[Special:LintErrors|Lint errors]] and invalid HTML will no longer be allowed in user signatures. Nested substitution will not be allowed. A link to your user page, user talk page or user contributions will be required. You can [https://signatures.toolforge.org/check check if your signature works with the new rules]. This is because the signatures can cause problems for tools or other text on the page. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/28|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W28"/> 6 julhet de 2020 a 20.18 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20228122 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/29|Tech News: 2020-29]] == <section begin="technews-2020-W29"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/29|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Users can [[mw:Extension:Thanks|thank]] others for their edits. [[mw:Extension:CheckUser|Checkusers]] can now see user data related to that action. This can help identify [[m:Special:MyLanguage/Sock puppetry|sock puppets]] who harass others using thanks. [https://phabricator.wikimedia.org/T252226] '''Problems''' * Everyone was logged out a couple of weeks ago to fix a security problem. The problem was not entirely fixed. Because of this everyone was logged out once again last week. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-June/093543.html][https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-ambassadors/2020-July/002327.html] '''Changes later this week''' * Wikis that are not for one specific language can [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Translate|translate]] pages. Sometimes parts of translations are outdated or missing. Outdated translations are marked with a <span style="background-color:#fdd">pink background</span>. Missing translations will also be marked in the future. This markup can sometimes break things. It can soon be disabled by using <code><translate nowrap></translate></code> on the source page. [https://phabricator.wikimedia.org/T256625] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.35/wmf.41|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 14 July. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 15 July. It will be on all wikis from 16 July ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Wikimedia code review plans to use [[:w:en:GitLab|GitLab]]. It would be hosted on Wikimedia servers. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-July/093577.html][https://www.mediawiki.org/wiki/Technical_Community_Newsletter/2020/July][https://www.mediawiki.org/wiki/Topic:Vpbt50rwxgb2r6qn][https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-July/093607.html] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/29|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W29"/> 13 julhet de 2020 a 16.30 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20278128 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/30|Tech News: 2020-30]] == <section begin="technews-2020-W30"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/30|Translations]] are available. '''Recent changes''' * A temporary fix helped wikis make their main pages more mobile friendly. This was in 2012. It has not been recommended since 2017. The mobile main page special casing stopped working 14 July. 60 wikis now have main pages that don't work well on mobile. You can see which ones, how to fix it and how to get help [[phab:T254287|in Phabricator]]. This is the same problem that was reported in Tech News [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/24|2020/24]] and [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/26|2020/26]]. '''Problems''' * There is a problem with the interlanguage links. The interlanguage links are the links that help you find a specific page in a different language. The sorting is broken. The developers are working on a solution. [https://phabricator.wikimedia.org/T257625] * Some users keep getting the notifications for the same event. Some of these are old events. [https://phabricator.wikimedia.org/T257714] * Some users have trouble logging in. This is probably a [[:w:en:HTTP cookie|browser cookie]] problem. The developers are working on understanding the problem. If you have trouble logging in you can see the details [[phab:T258121|on Phabricator]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T258121] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.1|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 21 July. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 22 July. It will be on all wikis from 23 July ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * There is a <code>{{int:printableversion}}</code> link. This will disappear. That is because web browsers today can create a printable version or show how it will look in print anyway. [https://phabricator.wikimedia.org/T167956] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/30|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W30"/> 20 julhet de 2020 a 19.12 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20278128 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/31|Tech News: 2020-31]] == <section begin="technews-2020-W31"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/31|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The [[m:Small wiki toolkits/Starter kit|Starter kit]] is now available for wiki communities. This page lists technical resources, tools, and recommendations. These are essential to operate a wiki project. This is mostly useful for smaller wikis where the community has limited experience with this. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-July/093633.html] * The first features of the [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements|Desktop Improvements]] project are available for logged-in users on all wikis. In order to use them, uncheck ''{{int:prefs-vector-enable-vector-1-label}}'' in your [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|local]] or [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|global]] preferences in section ''{{int:prefs-skin-prefs}}''. More improvements are planned. [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|Feedback is welcome]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] On multiple wikis, a UTCLiveClock gadget is available. For wikis that import the gadget [[:mw:MediaWiki:Gadget-UTCLiveClock.js|directly from mediawiki.org]], end users can now [[mw:MediaWiki_talk:Gadget-UTCLiveClock.js#Time_zones|choose a different timezone to show instead of UTC]]. '''Problems''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The deployment train for MediaWiki has been blocked this week. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-July/093640.html][https://phabricator.wikimedia.org/T257969] * Translation Notification Bot was sending the same message multiple times to every translator. This has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T144780] * Some users were receiving the same notification multiple times. This has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T257766] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.2|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from July 28. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from July 29. It will be on all wikis from JUly 30 ([[mw:MediaWiki 1.35/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/31|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W31"/> 27 julhet de 2020 a 13.52 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20315044 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/32|Tech News: 2020-32]] == <section begin="technews-2020-W32"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/32|Translations]] are available. '''Problems''' * All queries to the [[mw:Wikidata Query Service|Wikidata Query Service]] failed between 17:50 and 17:59 UTC on Thursday 23 July. Some queries failed during a longer period. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/20200723-wdqs-outage] * Interlanguage links were ordered incorrectly for the past few weeks. This problem was also mentioned in [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/30|Tech News two weeks ago]]. The problem is now fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T257625] * There is a problem with the [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|global preferences]] for the "{{int:prefs-vector-enable-vector-1-label}}" option. Developers are working on fixing it. [https://phabricator.wikimedia.org/T258493] * A bug in the Wikibase extension had disabled the "move" and "create" types of protection in the main (Gallery) namespace on Wikimedia Commons. New protections could not be added, and existing protections were not enforced, allowing some page moves and page creations that should not have been possible. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T258323] '''Changes later this week''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS Player|video player]] will change to be simpler and more modern. This week, the current beta feature will become the video player for everyone on most non-Wikipedia wikis. The old player will be removed. [https://phabricator.wikimedia.org/T248418] * Users' <code>global.js</code> and <code>global.css</code> pages will now also be loaded on the mobile site. You can read [[mw:Help:Extension:GlobalCssJs#Per-skin_customization|documentation]] for how to avoid applying styles to the mobile skin. [https://phabricator.wikimedia.org/T138727] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Skin:MonoBook|MonoBook]] skin, the <code>searchGoButton</code> identifier is now <code>searchButton</code>. This may affect CSS and JS gadgets. Migration instructions can be found in [[phab:T255953|T255953]]. This was previously mentioned in [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/27|issue 27]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Bot operators can use Pywikibot to regularly archive discussions. The behavior when the bot uses <code>counter</code> to prevent large archives was changed. [https://phabricator.wikimedia.org/T215247] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.3|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from August 4. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from August 5. It will be on all wikis from August 6 ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/32|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W32"/> 3 agost de 2020 a 15.43 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20336308 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/33|Tech News: 2020-33]] == <section begin="technews-2020-W33"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/33|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[m:WMDE_Technical_Wishes/Move_files_to_Commons|FileImporter and FileExporter]] became standard features on all Wikis during the first week of August. They help you transfer files from local wikis to Wikimedia Commons with the original file information and history intact. [https://phabricator.wikimedia.org/T140462] '''Problems''' * The mobile skin displays a message at the bottom of the page about who edited last. This message showed raw wikitext. This has now been fixed. Some messages in [[mw:Structured Discussions|Structured Discussions]] and [[mw:Content translation|content translation]] may still appear as raw wikitext. Developers are working on it. [https://phabricator.wikimedia.org/T259565] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.4|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from August 11. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from August 12. It will be on all wikis from August 13 ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * All wikis will be read-only for a few minutes on September 1. This is planned between 13:30 and 15:30 UTC. More information will be published in Tech News and will also be posted on individual wikis in the coming weeks. [https://phabricator.wikimedia.org/T243314][https://phabricator.wikimedia.org/T244808] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/33|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W33"/> 10 agost de 2020 a 16.06 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tech_News_target_list_4&oldid=20353609 --> == Universal Code of Conduct == Hi Jfblanc I was asked by Wikimedia Foundation to promote this call for participation on the planned Universal Code of Conduct. Best regards --[[Utilizaire:Holder|Holder]] ([[Discussion Utilizaire:Holder|d]]) 13 agost de 2020 a 04.00 (UTC) ''Pendant plus de 19 ans, les Wikimédiens et Wikimédiennes ont travaillé ensemble pour bâtir la plus vaste ressource de connaissance libre de l’humanité. Durant cette période, nous somme passés d’un petit groupe de contributeurs à une communauté de rédacteurs, de développeurs, d’affiliés, de lecteurs, de donateurs et de partenaires. ''Cependant, nous réalisons que rester fidèle à notre objectif, celui qui est exprimé dans notre vision d’«imaginer une monde dans lequel chaque être humain peut librement partager et contribuer à la somme de tous les savoirs», nous avons encore beaucoup de travail à faire. ''Par moments, nos contributeurs et contributrices, de même que nos projets eux-mêmes, ont souffert d’un manque de normes qui non seulement nous unissent entre nous mais qui permettent de créer collaborativement un environnement où la connaissance libre peut être partagée sans crainte. Afin de nous rapprocher de cet objectif, nous devons nous assurer que toutes les personnes qui souhaitent contribuer de manière constructive sur nos plateformes se sentent à l'aise et encouragées à nous rejoindre. Nous avons besoin de normes qui peuvent aider à créer un environnement constructif et inclusif qui encourage le partage des connaissances libres. ''Au fil du temps, plusieurs échanges ont souligné la nécessité d’avoir un ensemble règles de conduite s’appliquant de manière universelle aux différentes communautés, et enfin, le Conseil de la Fondation Wikimedia a rendu publique une déclaration, promulguant de nouvelles normes pour lutter contre le harcèlement et promouvoir l'inclusivité au sein des projets.[https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/May_2020_-_Board_of_Trustees_on_Healthy_Community_Culture,_Inclusivity,_and_Safe_Spaces] Le Code universel de conduite constituera un minimum de règles s’appliquant à tous les projet Wikimédia, et à nous tous, salarié(e)s et bénévoles, aux quatre coins du monde, et aura un impact sur notre travail et nos groupes, nos membres et nos projets. Il est important que nous participions tous et exprimions nos idées sur ce Code, sa nature, ce que qu’il devrait prendre en compte ou non; comment il pourrait faire croître, freiner ou aider nos groupes. ''C’est le moment d’en parler. Votre communauté fait partie du mouvement Wikimédia et votre voix compte. Pour qu’elle soit entendue, vous êtes invités à en savoir un peu plus sur le Code de conduite universel [https://meta.wikimedia.org/wiki/Universal_Code_of_Conduct] et à exprimer par écrit vos idées et réactions sur la page de discussion [https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Universal_Code_of_Conduct]. Pour plus de flexibilité et pour encourager la participation dans le plus de langues possible, vous êtes chaleureusement invités à traduire la page principale du code de conduite universel dans votre langue respective [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Universal+Code+of+Conduct&language=en&action=page&filter=]. Vous et votre communauté pourrez choisir d’exprimer vos opinions dans la langue de votre projet. Par ailleurs, dans le cas où la page sur metawiki ne serait pas encore traduite dans la langue de votre projet, veuillez noter que vous êtes encouragés à répondre dans la langue de votre choix même s’il s’agit d’un fil de discussion initié en anglais sur le code de conduite universel. == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/34|Tech News: 2020-34]] == <section begin="technews-2020-W34"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/34|Translations]] are available. '''Recent changes''' * If you revert an edit using the undo link your edit is marked with an <code>undo</code> tag. This will now only happen if you don't change anything in the edit window before publishing the undo. This is to keep users from marking edits as undos when they actually do something else. [https://phabricator.wikimedia.org/T259014] * The new [[mw:Special:MyLanguage/OOUI|OOUI version]] will not work with [[:w:en:Internet Explorer 8|Internet Explorer 8]]. This means the wikis will look strange and not work well in Internet Explorer 8. This was reported in [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/17|Tech/News/2020/17]]. This is because keeping the wikis working with very old browsers creates other problems. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-August/093718.html] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.5|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 18 August. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 19 August. It will be on all wikis from 20 August ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * All wikis will be read-only for a few minutes on September 1. This is planned between 13:30 and 15:30 UTC. More information will be published in Tech News and will also be posted on individual wikis next week. This is a reminder. You can help by [[m:Tech/Server switch 2020|translating the announcement message]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T243314][https://phabricator.wikimedia.org/T244808] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/34|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W34"/> 17 agost de 2020 a 20.41 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20366028 --> ==Vau/val d'Erau== Adieu Joan Francés. As desplaçat [[Comunautat de comunas de la Vau d'Erau]] cap a [[Comunautat de comunas de la Val d'Erau]], mas la zona se trapa dins lo parlar montpelhierenc (lo país de Max Roqueta) que vocaliza la l finala. Aviái causit exprès la forma locala. [[Utilizaire:Jiròni|Jiròni]] ([[Discussion Utilizaire:Jiròni|d]]) 21 agost de 2020 a 11.43 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/35|Tech News: 2020-35]] == <section begin="technews-2020-W35"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/35|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.6|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 25 August. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 26 August. It will be on all wikis from 27 August ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/35|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W35"/> 24 agost de 2020 a 17.59 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20389773 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/36|Tech News: 2020-36]] == <section begin="technews-2020-W36"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/36|Translations]] are available. '''Problems''' * This is a reminder. All wikis will be read-only for a few minutes on September 1. This is planned between 14:00 and 15:00 UTC. Please check on the details on [[m:Tech/Server switch 2020|the announcement message]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T243314][https://phabricator.wikimedia.org/T244808] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/36|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W36"/> 31 agost de 2020 a 20.12 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20411995 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/37|Tech News: 2020-37]] == <section begin="technews-2020-W37"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/37|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * Normally pages can be moved to a title that has no existing page yet or to a page that has only one revision, which is a redirect to the page to be moved. A new user right allows editors to move pages over one-revision pages that redirect to anywhere. [https://phabricator.wikimedia.org/T239277] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.8|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 8 September. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 9 September. It will be on all wikis from 10 September ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] All MediaWiki [[:w:en:API|API]] modules will now use <code>watchlist</code> instead of <code>watch</code>. This was inconsistent before. [https://phabricator.wikimedia.org/T247915] '''Future changes''' * The [[mw:Wikimedia Apps/Team/Android|Wikipedia Android app]] team might work on patrolling tools in the future. You can let them know what tools would be useful for you or for less experienced patrollers. See the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Patrolling conversation|page on mediawiki.org]]. * [[m:Special:MyLanguage/OTRS|OTRS]] will be updated to a new version. This will probably take around two days. OTRS agents will not have access to the system during these days. Emails that come in during the update will be delivered when the update is done. The plan is to start around 08:00 UTC on 14 September. This could change. [https://phabricator.wikimedia.org/T187984] * The Wikipedia Android app will send [[:mw:Wikimedia Apps/Team/Android/AppEditorTasks#Push Notifications for editors|push notifications]] if users want them. This could help you see for example when someone wrote on your talk page or your edit was reverted. This will need [[:w:en:Google Play Services|Google Play Services]] to work. It will also be possible to get the app without Google Play Services but push notifications will not work. Google Play Services is also used to make the app work for [[:w:en:Android KitKat|Android 4.4]] users. [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Apps/Team/Android#Updates][https://phabricator.wikimedia.org/T146032] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Wikimedia code review could move to [[:w:en:GitLab|GitLab]]. It would be hosted on Wikimedia servers. You can take part in the [[mw:GitLab consultation|consultation]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Dropdown menus in [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Vector|the Vector skin]] use a <code>.menu</code> class. This will not work in the future. Scripts can use <code>nav ul</code> instead. <code>.vectorTabs</code> and <code>.vectorMenu</code> will also not work. Some scripts need to be updated. You can [[phab:T262092|read more in Phabricator]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/37|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W37"/> 7 setembre de 2020 a 16.00 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20427670 --> == Books & Bytes – Issue 40 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 40, July – August 2020 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New partnerships ** Al Manhal ** Ancestry ** RILM * #1Lib1Ref May 2020 report * AfLIA hires a Wikipedian-in-Residence <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/July-August_2020|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --10 setembre de 2020 a 10.15 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=20423025 --> == Books & Bytes – Issue 40 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 40, July – August 2020 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New partnerships ** Al Manhal ** Ancestry ** RILM * #1Lib1Ref May 2020 report * AfLIA hires a Wikipedian-in-Residence <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/July-August_2020|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --10 setembre de 2020 a 14.27 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=20423025 --> == Castèths Andòrta == Mercés Joan Francés. Es coma una comuna independenta, càmbia pas ren. Si, cal ajustar una s. Ai corregit la superficia per Castèths qu'èra pas justa e per evitar las ambiguïtats, ai precisat qu'es adara que la comuna es delegada e non pas a l'epòca de validitat del canton. Ai fait çò meteis per Castilhon de Castèths dins lo canton d'Auròs. Mès aquò vòl dire qu'en defòra de l'infobox, se pòt actualizar (normalament !) la populacion e la densitat de la comuna delegada dins l'article. Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 10 setembre de 2020 a 15.14 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/38|Tech News: 2020-38]] == <section begin="technews-2020-W38"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/38|Translations]] are available. '''Problems''' * The [[mw:Wikimedia Apps|Wikipedia apps]] briefly showed pages without [[w:en:CSS|CSS]] last week. This meant they looked wrong. It was quickly fixed but cached pages without CSS were shown for a few hours. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/20200909-mobileapps_config_change][https://phabricator.wikimedia.org/T262437] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.9|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 15 September. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 16 September. It will be on all wikis from 17 September ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/38|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W38"/> 14 setembre de 2020 a 16.19 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20446737 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/39|Tech News: 2020-39]] == <section begin="technews-2020-W39"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/39|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a new tag for reverted edits. For example you can see it in the recent changes feed or in the article history. It is added to edits when they have been undone, rollbacked or manually reverted to an older version of the page. [https://phabricator.wikimedia.org/T254074][https://phabricator.wikimedia.org/T164307] '''Changes later this week''' * The number of times you can do something in a period of time on wiki is limited. This could be the number of edits per minute or the number of users you email in a day. Some users are not affected by all limits because of their user rights. They could soon see the limit even if it does not affect them. [https://phabricator.wikimedia.org/T258888] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.10|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 22 September. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 23 September. It will be on all wikis from 24 September ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/39|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W39"/> 21 setembre de 2020 a 21.28 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20461072 --> == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Utilizaire:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Discussion Utilizaire:MediaWiki message delivery|d]]) 25 setembre de 2020 a 18.53 (UTC) <!-- Message mandat per User:Samuel (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/40|Tech News: 2020-40]] == <section begin="technews-2020-W40"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/40|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Admins can now see links to diffs of deleted revisions on [[Special:AbuseLog|Special:AbuseLog]]. This uses the interface of [[Special:Undelete|Special:Undelete]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T261630] * Editors are automatically added to some user groups. For example editors are added to [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Autoconfirmed users|autoconfirmed users]] when they have edited enough times and long enough. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|Abuse filters]] can hinder users from automatically getting user rights for a period of time. They can also remove rights user have. Wikis can now ask to change how long this period of time is for their wiki [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/edit/form/1/?projectPHIDs=Wikimedia-Site-requests in Phabricator]. It is currently five days. [https://phabricator.wikimedia.org/T231756] '''Problems''' * [[m:Tech/News/2019/34|Last year]] some abuse filters stopped working because of a new change. If they tried to use variables that were unavailable for that action they would fail. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T230256] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.11|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 29 September. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 30 September. It will be on all wikis from 1 October ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * You can't see the language links to other language versions from the talk page or history page. They are also not shown when you edit an article. This could change. It is not decided if for example the history page should link to another history page or to the article. You can take part in the [[phab:T262472|discussion in Phabricator]]. * The link colours could change. This is to make the difference between links and other text more clear. You can [[phab:T213778|read more in Phabricator]]. * In your preferences you can choose to get different notifications on the web or by email. You will see <code>Apps</code> as one of the alternatives later this week. This is because the [[mw:Wikimedia Apps|Android and iOS Wikipedia apps]] will use push notifications for those who want them. You can see the [https://test.wikipedia.org/wiki/Special:Preferences#mw-prefsection-echo preferences] on the test wiki. The goal is to have push notifications on Android in October and on iOS in early 2021. [https://phabricator.wikimedia.org/T262936] * You can soon put pages on your watchlist for a limited time. This could be useful if you want to watch something for a shorter time but don't want it on your watchlist forever. It now works on [[mw:MediaWiki|mediawiki.org]] and will come to more wikis later. You can [[m:Special:MyLanguage/Community Tech/Watchlist Expiry|read more]] and [[m:Community Tech/Watchlist Expiry/Release Schedule|see when it will come to other wikis]]. * You can see what Wikimedians think are the [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|best new technical tools this year]]. You can also nominate them. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/40|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W40"/> 28 setembre de 2020 a 21.24 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20483264 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/41|Tech News: 2020-41]] == <section begin="technews-2020-W41"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/41|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a [https://consultation-stats.toolforge.org/ new tool] where you can see which home wiki users have in discussions on Meta. This can help show which communities are not part of the discussion on wikis where we make decisions that affect many other wikis. * You can now thank users for file uploads or for changing the language of a page. [https://phabricator.wikimedia.org/T254992] '''Problems''' * There were many errors with the new MediaWiki version last week. The new version was rolled back. Updates that should have happened last week are late. [https://phabricator.wikimedia.org/T263177] * Everyone was logged out. This was because a user reported being logged in to someone else's account. The problem should be fixed now. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-October/093922.html] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Many pages have [[:w:en:JavaScript|JavaScript]] errors. You can [https://techblog.wikimedia.org/2020/09/28/diving-into-wikipedias-ocean-of-errors/ read more] and now [[:w:en:User:Jdlrobson/User scripts with client errors|see a list of user scripts with errors]]. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.12|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 6 October. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 7 October. It will be on all wikis from 8 October ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). * Letters immediately after a link are shown as part of the link. For example the entire word in <code><nowiki>[[Child]]ren</nowiki></code> is linked. On Arabic wikis this works at both the start and end of a word. Previously on Arabic wikis numbers and other non-letter Unicode characters were shown as part of the link at the start of a word but not at the end. Now only Latin and Arabic letters will extend links on Arabic wikis. [https://phabricator.wikimedia.org/T263266] '''Future changes''' * You will be able to read but not to edit the wikis for up to an hour on [https://zonestamp.toolforge.org/1603807200 27 October around 14:00 (UTC)]. It will probably be shorter than an hour. [https://phabricator.wikimedia.org/T264364] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/41|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W41"/> 5 octobre de 2020 a 16.25 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20515061 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/42|Tech News: 2020-42]] == <section begin="technews-2020-W42"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/42|Translations]] are available. '''Problems''' * Because of the problems with the MediaWiki version two weeks ago last week's updates are also late. [https://phabricator.wikimedia.org/T263177][https://phabricator.wikimedia.org/T263178][https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-October/093944.html] '''Changes later this week''' * [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Live preview|Live previews]] didn't show the templates used in the preview if you just edited a section. This has now been fixed. You can also test [[w:en:CSS|CSS]] and [[w:en:JavaScript|JavaScript]] pages even if you have the live preview enabled. Previously this didn't work well. [https://phabricator.wikimedia.org/T102286][https://phabricator.wikimedia.org/T186390] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.13|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from 13 October. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from 14 October. It will be on all wikis from 15 October ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] A new stable version of [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot|Pywikibot]] is coming soon. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/pywikibot/2020-October/010056.html] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/42|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W42"/> 12 octobre de 2020 a 15.25 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20528295 --> == Rejoignez d’autres membres de la communauté Occitane == <br/>Bonjour à toutes et à tous. Pour celles et ceux qui n’ont encore jamais entendu parlé de moi, c’est normal. De fait , je viens tout récemment d’intégrer wiki media France en tant que volontaire, très heureux de pouvoir venir en aide aux projets en rapport avec la diversité linguistique. <br/>Naturellement, accroître la visibilité de l’Occitan et le nombre de contributions qui sont faits dans cette langue sur les outils développés par wiki media est l’une de nos priorités. Nous espérons ainsi soutenir et accompagner toute personne qui donne de son temps pour contribuer d’une façon ou d’une autre sur ces outils. <br/>Dans cette optique là, une première mise en contact entre vous et moi nous serait pas de refus. Si vous êtes d’accord sur le principe d’une rencontre, alors je pense qu’elle nous sera primordiale pour engager notre collaboration sur la voie que vous souhaitez lui voir prendre. Ce serai l’occasion pour moi de prendre connaissance des besoins de la communauté Occitane dans les projets de conservation de la langue et plus généralement d’énoncer quelques directives qui nous seront utiles pour la suite. Aussi, nous pourrons voir quels sont les projets qui restent à discuter avant d’être lancés, comme la mise en place de pages d’aides en Occitan sur Wikipedia et Lingua libre. <br/>A cet effet, voici un lien vers un sondage où vous pourrez y faire figurer vos préférences en termes de disponibilités. [https://framadate.org/3lrrBNpbUBqLSzve] <br/>Merci d’avance pour votre réponse, <br/>Mercé ! <br/> Bien cordialement, <br/> Nicolas Lopez de Silanes <br/> Chargé de projet diversité lingustique, Wikimédia France == Clarifications réunion communauté Occitane == <br/>Bonjour Joan, <br/>Vous avez soulevé des questions importantes et pour cela je vous remercie de votre réponse. <br/>Tout d'abord en ce qui concerne le format, l'idée est d'avoir une réunion avec tous les utilisateurs de la communauté Occitane sur wikipédia et le wikitionnaire. Que cette dernière soit visio ou pas, cela dépendra du logiciel et c'est une question que je verrai plus tard. La réunion aurait pour objectif principal de faire connaissance et d'établir une feuille de route ou du moins une ébauche des projets à venir. Ainsi, dans les réunions qui suivront, nous pourrons discuter plen en détail de ces projets et leur logistiques. <br/>Pour ce qui est des horaires, j'ai modifié le sondage afin que ce ne soit plus trois heures qui soient affichés mais deux. Il s'agit d'une plage horaire pour donner plus de choix aux répondants, donc la réunion ne devra pas obligatoirement durer deux heures. Vous serez libre d'arriver et quitter la réunion à votre convenance selon vos disponibilités durant ces deux heures. <br/>En ce qui concerne la barrière de la langue Francaise pour certains, il faut encore que je vois dans quelle(s) langue(s) se déroulerait la réunion, à savoir si en Francais uniquement ou bien en Anglais ou alors un mix des deux. Cela dépandra de la langue que les répondants maitrisent le mieux. Dans tous les cas, comme l'a suggeré Brennod ALoisi, il y'aura une trace écrite de la réunion en Francais et en Anglais pour que l'on soit tous sur la même page. <br/>En espérant avoir rendu plus clair mes propos, n'hésitez pas à ma faire part d'autres doutes qui vous traversent l'éesprit. <br/>Bien à vous, <br/>Nicolas Looez de Silanes, chargé des projets diversité linguistique, Wikimédia France == Sent Crabasi e Sent Çabrian == Adiu, Joan Francés. En 2018, m'èri mainat que l'article sus Sent Crabasi (46250 Saint-Caprais (Lot) en francés) èra en realitat lo de Sent Çabrian (46262 Saint-Cyprien (Lot) en francés). Auèi, me soi pensat que l'article sus Sent Crabasi foguèt pas jamai creat. En 2018, aviái donat a l'article que portava lo nom de Sent Crabasi un títol que correspondiá a son contengut : Sent Çabrian. L'article es corrèctament ligat als articles internacionals. Malurosament - e aquí soi imperdonable, ambe tota mon experiéncia - m'èri pas avisat que l'article que correspond a St Caprais (Lot) existís, ambe un títol fals çaquelà, Sent Cabrasi (Carcin), Cabr- e pas Crab-. Aviái cercat sus nòstra Wp Sent Crabasi o Sent Crabasi (Carcin) e aviái pas trobat res. Cal dire que la lista de las comunas en devath de cada article conteniá qu'un nom. Conclusion, creacion d'un article Sent Crabasi (Carcin) que veni de tornar nomenar Article a suprimir e de voidar de son contengut. Se pòdes suprimir Article a suprimir... Mercés. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 13 octobre de 2020 a 13.28 (UTC) :Mercés, Joan Francés. Demòra un article orfanèl, [[Article a suprimir]]. Benlèu lo pòdi utilizar per ne far quicòm mai. Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 14 octobre de 2020 a 00.10 (UTC) ::Fin finala, as plan fait de lo suprimir. Agèssi creat quicòm sus aquela basa, se qualqu'un mai aviá renomenat [[Sent Cabrasi]] en Sent Crabasi (Carcin), auriá espotit mon trabalh. Amistats.[[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 15 octobre de 2020 a 17.23 (UTC) == Supression infobox == Adiu Joan Francés. Compreni perqué as suprimida l'infobox de [[Sent Pantaleon (Carcin)]]. Vertat es que i a un problèma a totas las infobox : la densitat de populacion demòra çò qu'èra en 2013. Siquenon, a una valor informativa vertadièra. En esperant, l'ai restablida. M'explicaràs, probable. Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 17 octobre de 2020 a 10.32 (UTC) : A! d'acòrdi. Per las ancianas comunas, delegadas o pas, i a un autre problèma. Quand la comuna anciana es pas caplòc de la comuna novèla, l'automatisme te plaça "vila occitana" e non pas "vilatge occitan", quina que siá la populacion (aquò, ba sabiái, mès aviái oblidat). Quand es caplòc, garda "vilatge occitan", mès plaça la populacion pus recenta de la comuna novèla, ambe la densitat de la comuna anciana en 2013. I a pas qu'una solucion, es de restablir l'infobox Comuna de França e alavetz la populacion e la densitat de 2013 demòran ad vitam eternam... Solament, me cal restablir normalament en introduccion la mencion de comuna occitana, que l'infobox "vila occitana" fasiá inutila. Francament, ai pas lo coratge de tornar sus totas mas ancianas modificacions, subretot qu'aquel daquòs de fusion de las comunas te dona tres còps mai de trabalh (e que n'ai un sadol). Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 17 octobre de 2020 a 13.29 (UTC) ::(Infobox seguida). Ara qu'ai la referéncia, ensajarai per veire s'aquela infobox es capabla de recebre totas las informacions que metèm normalament. Lo coneissiái pas. E mercés per ton ajuda tecnica.[[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 18 octobre de 2020 a 18.06 (UTC) :::Adiu Joan Francés. Ai ensajat. Pòdes gaitar a [[Lo Sigolés]] (comuna delegada caplòc) e a [[Flaujac (Perigòrd)]] (comuna delegada pas caplòc). Es un sistèma puslèu plegadís : ai poscut botar la populacion e la densitat ambe l'automatisme que sabes, ai ensajat ambe un gentilici fictiu... marcha. Manca la region istorica e lo parçan, la region oficiala tanben, l'intercomunalitat, totas causas que seràn dins l'article, mai que mai dins l'intro. Benlèu qu'en creant 7 nivèls d'administracion : division1... division 7, òm poiriá apondre la region administrativa e la comcom. Provisòriament, ai daissat la vièlha infobox sens l'actualizar. Me diràs se lo resultat es positiu e alavetz la tirarai. Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 19 octobre de 2020 a 18.00 (UTC) ::::Tè, Joan Francés, pòdes gaitar a [[Senta Eulària d'Aimet]] e tanben sus ma pagina d'utilizaire. Ai modificat lo modèl Vila per tal d'i poder botar la region e l'intercom dins las comunas delegadas. E en mai, ai ajustat la region istorica, benlèu mal plaçada, mès aquò rai. Manca pas que lo cònsol delegat, mès per una fusion d'abans 2020, a partir de 2020 lo coneissèm pas en general. Amistats. Joan Pèire Sivadon. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 21 octobre de 2020 a 23.10 (UTC) Adiu Joan Francés. Dins l'exemple donat, la region istorica i èra, mès a la fin. Aviái páur de ba trebolar tot... cal dire que tot aquò es un trabalh menimós e penós. Veni de far una novèla version, al còp sus ma pagina d'utilizaire e sus [[Sent Júlia d'Aimet]] (comune delegada). Ai ara la region istorica en prumièr, seguida del parçan (aquò fa dejà 9 divisions). Per l'ancian canton, l'anciana region, semblariá que i agèsse una règla sus Wp que cal metre dins l'infobox pas que las causas actualas (n'i a un que me suprimèt sovent l'anciana region, donc...). Boti l'ancian canton (se s'escai, perqué de còps a pas cambiat) sus la meteissa linha. Sai pas çò qu'es |imatgeloc= . L'ai gardat. Amistats. Joan Pèire Sivadon. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 22 octobre de 2020 a 09.18 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/43|Tech News: 2020-43]] == <section begin="technews-2020-W43"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/43|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.14|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2020-10-20|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2020-10-21|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2020-10-22|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * You will be able to read but not to edit the wikis for up to an hour on [https://zonestamp.toolforge.org/1603807200 {{#time:j xg|2020-10-27|en}} around 14:00 (UTC)]. It will probably be shorter than an hour. [https://phabricator.wikimedia.org/T264364] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, the <code dir=ltr>rmspecials()</code> function will be updated soon so that it does not remove the "space" character. Wikis are advised to wrap all the uses of <code dir=ltr>rmspecials()</code> with <code dir=ltr>rmwhitespace()</code> wherever necessary to keep filters' behavior unchanged. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter]] to locate its usage. [https://phabricator.wikimedia.org/T263024] * Some gadgets and user-scripts use the HTML div with the ID <code dir=ltr style="white-space:nowrap;">#jump-to-nav</code>. This div will be removed soon. Maintainers should replace these uses with either <code dir=ltr>#siteSub</code> or <code dir=ltr style="white-space:nowrap;">#mw-content-text</code>. A list of affected scripts is at the top of [[phab:T265373]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/43|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W43"/> 19 octobre de 2020 a 16.32 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20550811 --> == Accompagnement wikimédia France == Bonjour Joan, <br/>Je vous écris cette fois pour vous demander si il serait possible de nous entretnir vous et moi seuls sur comment orienter nos efforts pour accompagner la communauté Occitane sur Wikipédia et Wikimédia et quelles sont les propositions les plus adaptés pour cela. De cette manière je pourrais m'en faire une idée quand bien même une réunion avec les contributeurs en Occitan devrait suivre. Aussi, si cette dernière n'a pas lieu d'être pour des raisons de logistique, au moins j'aurais eu un échange avec vous. <br/>Bien à vous, <br/>Nicolas Lopez de Silanes, chargé des projets diversité linguistique, Wikimédia France --[[Utilizaire:Nicolas Lopez de Silanes WMFr|Nicolas Lopez de Silanes WMFr]] ([[Discussion Utilizaire:Nicolas Lopez de Silanes WMFr|d]]) 20 octobre de 2020 a 10.02 (UTC) == Équipe du Haut-Karabagh de football (version Française) == Bonjour, j'aurai besoin de votre aide s'il vous plait pour écrire une nouvelle partie de quelques lignes dans l'historique sur l'article de l'[https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89quipe_du_Haut-Karabagh_de_football] Équipe du Haut-Karabagh de football sur la [https://fr.wikipedia.org/wiki/Guerre_de_2020_au_Haut-Karabagh] Guerre de 2020 au Haut-Karabagh en utilisant ses 10 sources afin de rendre un peu plus admissible l'article de "Équipe du Haut-Karabagh de football". Malheureusement, je ne sais pas comment traité le sujet que je trouve intéressant. Cordialement. *<ref>[https://www.deutschlandfunk.de/konflikt-zwischen-armenien-und-aserbaidschan-fussball-fuer.1346.de.html?dram:article_id=485971 Football pour les militaires] ([[Deutschlandfunk]])</ref> *<ref>[https://www.neues-deutschland.de/artikel/1143534.bergkarabach-salutieren-im-stadion.html Saluant dans le stade] ([[Neues Deutschland]])</ref> *<ref>[http://www.conifa.org/en/2020/10/14/conifa-calls-for-peace-in-nagorno-karabakh/ La ConIFA appelle à la paix au Haut-Karabakh] ([[ConIFA]])</ref> *<ref>[https://www.sofoot.com/haut-karabagh-un-conflit-qui-s-intensifie-489449.html Haut-Karabagh un conflit qui s'intensifie] ([[So Foot]])</ref> *<ref>[https://www.ouest-france.fr/sport/football/football-un-joueur-armenien-appele-au-front-au-karabakh-au-lieu-de-rejoindre-son-club-en-grece-6994366 Un joueur arménien appelle au front au Karabakh au lieu de rejoindre son club en Grèce] ([[Ouest-France]])</ref> *<ref>[https://www.francefootball.fr/news/L-armenien-varazdat-haroyan-retenu-pour-la-guerre/1177753 L'Arménien Varazdat Haroyan retenu pour la guerre] ([[France Football]])</ref> *<ref>[https://www.lematin.ch/story/mkhitaryan-appelle-a-laide-dans-le-conflit-armenie-azerbaidjan-435595258625 Mkhitaryan appelle à l’aide dans le conflit Arménie-Azerbaïdjan] ([[Le Matin (Suisse)]])</ref> *<ref>[https://rmcsport.bfmtv.com/football/conflit-azerbaidjan-armenie-mkhitaryan-reclame-l-aide-de-la-communaute-internationale-1984614.html Conflit Azerbaïdjan-Arménie Mkhitaryan réclame l'aide de la communauté internationale] ([[BFM TV]])</ref> *<ref>[https://www.middleeasteye.net/news/armenia-azerbaijan-mesut-ozil-mkhitaryan-karabakh Ozil v Mkhitaryan: des footballeurs entrent dans le conflit Arménie-Azerbaïdjan] ({{Lien|langue=en|fr=Middle East Eye}})</ref> *<ref>[https://www.lapresse.ca/debats/opinions/2020-10-22/conflit-au-haut-karabakh/la-paix-par-l-autodetermination.php La paix par l’autodétermination] ([[La Presse (Montréal)]])</ref> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/44|Tech News: 2020-44]] == <section begin="technews-2020-W44"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/44|Translations]] are available. '''Problems''' * You will be able to read but not to edit the wikis for up to an hour on [https://zonestamp.toolforge.org/1603807200 October 27 around 14:00 (UTC)]. It will probably be shorter than an hour. [https://phabricator.wikimedia.org/T264364] * Last week, links to "diffs" from mobile watchlists and recentchanges were linking to page-revisions instead of diffs. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T265654] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. '''Future changes''' * Since the introduction of the [[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface administrators]] user group in 2018, administrators couldn’t view the deleted history of CSS/JS pages. Now they can. [https://phabricator.wikimedia.org/T202989] * There was a problem with the [[Special:Tags|Change Tags]]. The software would apply the "{{int:Tag-mw-reverted}}" tag to any page actions such as page-protection changes if they came directly after a reverted edit. This has now been fixed for new edits. [https://phabricator.wikimedia.org/T265312] * The [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying|Reply tool]] will be offered as an opt-in [[mw:Special:MyLanguage/Beta Feature|Beta Feature]] on most Wikipedias in November. Another announcement will be made once the date is finalized. [https://phabricator.wikimedia.org/T266303] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/44|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W44"/> 26 octobre de 2020 a 17.39 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20574890 --> == Junh == A [https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Bren&action=history l'istoric de Bren], es corregit! Mercés ^^ == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/45|Tech News: 2020-45]] == <section begin="technews-2020-W45"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/45|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can no longer read Wikimedia wikis if your browser uses very old [[:w:en:Transport Layer Security|TLS]]. This is because it is a security problem for everyone. It could lead to [[:w:en:Downgrade attack|downgrade attacks]]. Since October 29, 2020, users who use old TLS versions will not be able to connect to Wikimedia projects. A list of [[:wikitech:HTTPS/Browser Recommendations|browser recommendations]] is available. All modern operating systems and browsers are always able to reach Wikimedia projects. [https://phabricator.wikimedia.org/T258405] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] There is a new automatic [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tracking categories|tracking category]] available: [[:{{ns:14}}:{{MediaWiki:nonnumeric-formatnum}}|Pages with non-numeric formatnum arguments]]. It collects pages which use the <code><nowiki>{{formatnum}}</nowiki></code> parser function with invalid (non-numeric) input, ''e.g.'' <code><nowiki>{{formatnum:TECHNEWS}}</nowiki></code>. Note that <code><nowiki>{{formatnum:123,456}}</nowiki></code> is also invalid input: as described in the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words#formatnum|documentation]], the argument should be <u>unformatted</u> so that it can be reliably and correctly localised. The tracking category will help identify problematic usage and double-formatting. The new tracking category's name can be [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translate&showMessage=nonnumeric-formatnum&group=core&optional=1&action=translate translated at translatewiki]. [https://phabricator.wikimedia.org/T237467] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from November 3. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from November 4. It will be on all wikis from November 5 ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). * Administrators and stewards will be able to use a special page (Special:CreateLocalAccount) to force local account creation for a global account. This is useful when account creation is blocked for that user (by a block or a filter). [https://phabricator.wikimedia.org/T259721] * The [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying|Reply tool]] will be offered as an opt-in [[mw:Special:MyLanguage/Beta Feature|Beta Feature]] on most Wikipedias on November 4. This change excludes the English, Russian, and German-language Wikipedias, plus a few smaller Wikipedias with special circumstances. You can read [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|the help page]] and [[mw:Help:DiscussionTools/Why can't I reply to this comment?|the troubleshooting guide]] for more information. [https://phabricator.wikimedia.org/T266303] '''Future changes''' * A discussion has been restarted about using a Unicode minus sign (− U+2212) in the output of <code><nowiki>{{formatnum}}</nowiki></code> when it is given a negative argument. [https://phabricator.wikimedia.org/T10327] * In the future [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|IP addresses of unregistered users will not be shown for everyone]]. They will get an alias instead. There will be a new user right or an opt-in function for more vandal fighters to see the IPs of unregistered users. There would be some criteria for who gets the user right or opt-in. There will also be other new tools to help handle vandalism. This is early in the process and the developers are still collecting information from the communities before they suggest solutions. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/45|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W45"/> 2 novembre de 2020 a 16.10 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20604769 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/46|Tech News: 2020-46]] == <section begin="technews-2020-W46"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/46|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. '''Future changes''' * You can see [[m:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews|reference previews]]. This shows a preview of the footnote when you hover over it. This has been a [[mw:Beta Features|beta feature]]. It will move out of beta and be enabled by default. There will be an option not to use it. The developers are looking for small or medium-sized wikis to be the first ones. You can [[m:User talk:Michael Schönitzer (WMDE)|let them know]] if your wiki is interested. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-ambassadors/2020-November/002373.html] * From November 16 the categories will not be sorted in order for a short time. This is because the developers are upgrading to a new version of the [[:w:en:International Components for Unicode|internationalisation library]]. They will use a script to fix the existing categories. This can take a few hours or a few days depending on how big the wiki is. You can [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Technical Operations/ICU announcement|read more]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T264991][https://phabricator.wikimedia.org/T267145] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/46|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W46"/> 9 novembre de 2020 a 15.50 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20634159 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/47|Tech News: 2020-47]] == <section begin="technews-2020-W47"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/47|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Listings on category pages are sorted on each wiki for that language using a [[:w:en:International Components for Unicode|library]]. For a brief period on 16 November, changes to categories will not be sorted correctly for most languages. This is because the developers are upgrading to a new version of the library. They will then use a script to fix the existing categories. This will take a few hours or a few days depending on how big the wiki is. You can [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Technical Operations/ICU announcement|read more]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T264991][https://phabricator.wikimedia.org/T267145] '''Changes later this week''' * If you merged two pages in a [[mw:Special:MyLanguage/Help:Namespaces|namespace]] where pages can't redirect this used to break the merge history. This will now be fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T93469] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.18|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2020-11-17|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2020-11-18|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2020-11-19|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Community Wishlist Survey]] is now open for proposals. The survey decides what the [[m:Community Tech|Community Tech team]] will work on. You can post proposals from 16 to 30 November. You can vote on proposals from 8 December to 21 December. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/47|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W47"/> 16 novembre de 2020 a 15.37 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20669023 --> == Books & Bytes – Issue 41 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 41, September – October 2020 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New partnership: Taxmann * WikiCite * 1Lib1Ref 2021 <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/September-October_2020|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --18 novembre de 2020 a 10.48 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=20663494 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/48|Tech News: 2020-48]] == <section begin="technews-2020-W48"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/48|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Timestamps in [[Special:Log|Special:Log]] are now links. They go to Special:Log for only that entry. This is how timestamps work on for example the history page. [https://phabricator.wikimedia.org/T207562] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week. '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The Wikimedia [[wikitech:Portal:Cloud VPS|Cloud VPS]] hosts technical projects for the Wikimedia movement. Developers need to [[wikitech:News/Cloud VPS 2020 Purge|claim projects]] they use. This is because old and unused projects are removed once a year. Unclaimed projects can be shut down from 1 December. Unclaimed projects can be deleted from 1 January. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-November/094054.html] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/48|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W48"/> 23 novembre de 2020 a 17.19 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20698111 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/49|Tech News: 2020-49]] == <section begin="technews-2020-W49"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/49|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.20|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2020-12-01|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2020-12-02|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2020-12-03|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|iOS Wikipedia app]] will show readers more of the article history. They can see new updates and easier see how the article has changed over time. This is an experiment. It will first be shown only to some iOS app users as a [[:w:en:A/B testing|test]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T241253][https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Apps/Team/iOS/Breaking_Down_the_Wall] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] The [[wikitech:Wiki replicas|Wiki Replicas]] can be used for [[:w:en:SQL|SQL]] queries. You can use [https://quarry.wmflabs.org/ Quarry], [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/PAWS PAWS] or other ways to do this. To make the Wiki Replicas stable there will be two changes. Cross-database <code>JOINS</code> will no longer work. You can also only query a database if you connect to it directly. This will happen in February 2021. If you think this affects you and you need help you can [[phab:T268498|post on Phabricator]] or on [[wikitech:Talk:News/Wiki Replicas 2020 Redesign|Wikitech]]. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/News/Wiki_Replicas_2020_Redesign] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/49|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W49"/> 30 novembre de 2020 a 17.45 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20728523 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/50|Tech News: 2020-50]] == <section begin="technews-2020-W50"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/50|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can now put pages on your watchlist for a limited period of time. Some wikis already had this function. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Community_Tech/Watchlist_Expiry][https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Watchlist_expiry] '''Changes later this week''' * Information from Wikidata that is used on a wiki page can be shown in recent changes and watchlists on a Wikimedia wiki. To see this you need to turn on showing Wikidata edits in your watchlist in the preferences. Changes to the Wikidata description in the language of a Wikimedia wiki will then be shown in recent changes and watchlists. This will not show edits to languages that are not relevant to your wiki. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikidata/2020-November/014402.html][https://phabricator.wikimedia.org/T191831] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.21|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2020-12-08|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2020-12-09|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2020-12-10|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * You can vote on proposals in the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Community Wishlist Survey]] between 8 December and 21 December. The survey decides what the [[m:Community Tech|Community Tech team]] will work on. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/50|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W50"/> 7 decembre de 2020 a 16.15 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20754641 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/51|Tech News: 2020-51]] == <section begin="technews-2020-W51"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/51|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a [[mw:Wikipedia for KaiOS|Wikipedia app]] for [[:w:en:KaiOS|KaiOS]] phones. It was released in India in September. It can now be downloaded in other countries too. [https://diff.wikimedia.org/2020/12/10/growing-wikipedias-reach-with-an-app-for-kaios-feature-phones/] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2020-12-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2020-12-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2020-12-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/51|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W51"/> 14 decembre de 2020 a 21.34 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20803489 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/52|Tech News: 2020-52]] == <section begin="technews-2020-W52"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/52|Translations]] are available. '''Tech News''' * Because of the [[w:en:Christmas and holiday season|holidays]] the next issue of Tech News will be sent out on 11 January 2021. '''Recent changes''' * The <code><nowiki>{{citation needed}}</nowiki></code> template shows when a statement in a Wikipedia article needs a source. If you click on it when you edit with the visual editor there is a popup that explains this. Now it can also show the reason and when it was added. [https://phabricator.wikimedia.org/T270107] '''Changes later this week''' * There is no new MediaWiki version this week or next week. '''Future changes''' * You can [[m:WMDE Technical Wishes/Geoinformation/Ideas|propose and discuss]] what technical improvements should be done for geographic information. This could be coordinates, maps or other related things. * Some wikis use [[mw:Writing systems/LanguageConverter|LanguageConverter]] to switch between writing systems or variants of a language. This can only be done for the entire page. There will be a <code><nowiki><langconvert></nowiki></code> tag that can convert a piece of text on a page. [https://phabricator.wikimedia.org/T263082] * Oversighters and stewards can hide entries in [[Special:AbuseLog|Special:AbuseLog]]. They can soon hide multiple entries at once using checkboxes. This works like hiding normal edits. It will happen in early January. [https://phabricator.wikimedia.org/T260904] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2020/52|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2020-W52"/> 21 decembre de 2020 a 20.54 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20833836 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/02|Tech News: 2021-02]] == <section begin="technews-2021-W02"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/02|Translations]] are available. '''Recent changes''' * You can choose to be reminded when you have not added an edit summary. This can be done in your preferences. This could conflict with the [[:w:en:CAPTCHA|CAPTCHA]]. This has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T12729] * You can link to specific log entries. You can get these links for example by clicking the timestamps in the log. Until now, such links to private log entries showed no entry even if you had permission to view private log entries. The links now show the entry. [https://phabricator.wikimedia.org/T269761] * Admins can use the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|abuse filter tool]] to automatically prevent bad edits. Three changes happened last week: ** The filter editing interface now shows syntax errors while you type. This is similar to JavaScript pages. It also shows a warning for regular expressions that match the empty string. New warnings will be added later. [https://phabricator.wikimedia.org/T187686] ** [[m:Special:MyLanguage/Meta:Oversighters|Oversighters]] can now hide multiple filter log entries at once using checkboxes on [[Special:AbuseLog]]. This is how the usual revision deletion works. [https://phabricator.wikimedia.org/T260904] ** When a filter matches too many actions after it has been changed it is "throttled". The most powerful actions are disabled. This is to avoid many editors getting blocked when an administrator made a mistake. The administrator will now get a notification about this "throttle". * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] There is a new tool to [https://skins.wmflabs.org/?#/add build new skins]. You can also [https://skins.wmflabs.org/?#/ see] existing [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Skins|skins]]. You can [[mw:User talk:Jdlrobson|give feedback]]. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2020-December/094130.html] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Bots using the API no longer watch pages automatically based on account preferences. Setting the <code>watchlist</code> to <code>watch</code> will still work. This is to reduce the size of the watchlist data in the database. [https://phabricator.wikimedia.org/T258108] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Scribunto|Scribunto's]] [[:mw:Extension:Scribunto/Lua reference manual#File metadata|file metadata]] now includes length. [https://phabricator.wikimedia.org/T209679] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] [[:w:en:CSS|CSS]] and [[:w:en:JavaScript|JavaScript]] code pages now have link anchors to [https://patchdemo.wmflabs.org/wikis/40e4795d4448b55a6d8c46ff414bcf78/w/index.php/MediaWiki:En.js#L-125 line numbers]. You can use wikilinks like [[:w:en:MediaWiki:Common.js#L-50]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T29531] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] There was a [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.25|new version]] of MediaWiki last week. You can read [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.25/Changelog|a detailed log]] of all 763 changes. Most of them are very small and will not affect you. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.26|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2021-01-12|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2021-01-13|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2021-01-14|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/02|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2021-W02"/> 11 genièr de 2021 a 15.42 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20950047 --> == '''Conserver''' == Bonjour Jfblanc, pourriez-vous aider à mettre une conservation "ici" [[https://commons.wikimedia.org/wiki/Commons:Deletion_requests/Files_uploaded_by_Durante_Inferno]] s'il vous plait. Comme ça, les articles ConIFA/Europeada seront enfin terminé grâce aux logos qu'il faut à tout pris conserver. Cordialement.<span class="autosigned" style="font-size:85%;">—&nbsp;Preceding [[Wikipedia:Signatures|unsigned]] comment added by [[User:Durante Inferno|Durante Inferno]] ([[User talk:Durante Inferno#top|talk]] • [[Special:Contributions/Durante Inferno|contribs]]) 23:37, 11 Janvier 2021 (UTC)</span> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/03|Tech News: 2021-03]] == <section begin="technews-2021-W03"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/03|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.27|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2021-01-19|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2021-01-20|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2021-01-21|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Growth|Growth team]] plans to add features to [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Personalized first day/Newcomer tasks/Experiment analysis, November 2020|get more visitors to edit]] to more Wikipedias. You can help [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translate&group=ext-growthexperiments&language=&filter=&action=translate translating the interface]. * You will be able to read but not to edit Wikimedia Commons for a short time on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210126T07 {{#time:j xg|2021-01-26|en}} at 07:00 (UTC)]. [https://phabricator.wikimedia.org/T271791] * [[m:Special:MyLanguage/MassMessage|MassMessage]] posts could be automatically timestamped in the future. This is because MassMessage senders can now send pages using MassMessage. Pages are more difficult to sign. If there are times when a MassMessage post should not be timestamped you can [[phab:T270435|let the developers know]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/03|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2021-W03"/> 18 genièr de 2021 a 16.10 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=20974628 --> == Books & Bytes - Issue 42 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 42, November – December 2020 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New EBSCO collections now available * 1Lib1Ref 2021 underway * Library Card input requested * Libraries love Wikimedia, too! <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/November-December 2020|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --25 genièr de 2021 a 14.01 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=20987978 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/04|Tech News: 2021-04]] == <section begin="technews-2021-W04"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/04|Translations]] are available. '''Problems''' * You will be able to read but not to edit Wikimedia Commons for a short time on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210126T07 {{#time:j xg|2021-01-26|en}} at 07:00 (UTC)]. You will not be able to read or edit [[:wikitech:Main Page|Wikitech]] for a short time on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210128T09 {{#time:j xg|2021-01-28|en}} at 09:00 (UTC)]. [https://phabricator.wikimedia.org/T271791][https://phabricator.wikimedia.org/T272388] '''Changes later this week''' * [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|Bracket matching]] will be added to the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] syntax highlighter on the first wikis. The first wikis are German and Catalan Wikipedia and maybe other Wikimedia wikis. This will happen on 27 January. [https://phabricator.wikimedia.org/T270238] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.28|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2021-01-26|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2021-01-27|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2021-01-28|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/04|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2021-W04"/> 25 genièr de 2021 a 18.31 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21007423 --> == Var == Adiu, Joan Francés e mercés per aquela excellente referéncia. Coma as vist, me soi servit d'un libre de 1798, que me sembla correspondre (caldriá verificar canton per canton...), mès que fasiá pas lo compte de las comunas dins cada canton. Et en cercant sul site, i a d'autras informacions. Lei Soliers : i aviá 4 comunas d'aquel nom : Soliers Vila, Soliers Pònt, Soliers Tocàs e Soliers Farleta, vengut La Farleta. Cada comuna individuala pòrta pas l'article Lei, de segur, es en parlant de l'ensemble que s'utiliza. Serai lèu arribat a la fin del departament e de segur, i a de causas que m'an embarrassat. Per exemple, lo TDF escriu ''Prouvènço'' e lo diccionari del CREO ''Provença''. Aquela diferéncia entre e barrat e è dobèrt es pas una simpla diferéncia de grafia. Alavetz ? diferéncia entre Provença rodanenca e Provença interiora ? Purisme abusiu del diccionari del CREO ? Non sai. Ès abonat a País Gascons ? I a un article meu que conten la prumièra explicacion del nom de doás comunas : Baureg (*belo-redion) e Gardegan (la de Bénédicte Boyrie-Fénié per Baurech es erronèa : donariá *Bauretge). I a una explicacion concurrenta per Sistelhs, la grafia Talança e non pas *Talença, etc. Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 27 genièr de 2021 a 11.58 (UTC) :Mercés. Òc-ben, 'fectivament, una règla un pauc c.lha, una règla per co... badinar los gascons, lengadocians, auvernhasses, etc, trebolar los reflèxes dels qu'aprenon lo provençal, per far créisser lo nombre dels dislexics qu'es encara tròp mendre. Me demandi se vau corregir tot çò qu'ai escrit... Caldriá, mès me fa aisse. Amistat.[[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 27 genièr de 2021 a 15.48 (UTC) == Evenòs es un nom plan polit == En començant per una evocacion de la maire de tots los umans e en s'acabant per una finala d'aparéncia gascona, ''Evenòs'' es un nom plan polit, plen d'una leugieretat que fa pensar a l'aire mediterranèu a la prima. Malurosament, es un nom qu'existís pas e, çò pièger, qu'a jamai existit ! Lo nom del vilatge que dona son nom a la comuna es donc ''Évenos'' en francés, mès localament Nèbra o Èbra, lo primièr pus contemporanèu. Aquels dos darrèrs noms son sovent utilizats per designar la comuna e lo gentilici francés es ''Ébrosiens''. A primièra vista, Evenòs, causit coma títol a l'article de nòstra Wikipèdia, sembla un nom diferent de Nèbra o Èbra, mès es pas dificil tanpauc de provar qu'es en realitat lo meteis nom. Lo nom que lo TDF dona es Èbro (TDF, vol. 1, p. 835). Dauzat pena un pauc a donar una etimologia, per el aparentada ambe la d'[[Evaus]], mès fornís la fòrma ''Evena'' de 1141, que cal legir de segur Èvena o Évena per comprene la seguida. Es donc un proparoxitòn e lo provençal, situat près de l'italian, gardèt aquela classa de mots un pauc pus longtemps que lo lengadocian o lo gascon. Lo nom èra demorat çò qu'èra cap als sègles XIV o XV e la prononciacion venguèt ''Èveno'' o ''Éveno''. Un escriba de la dinastia angevina causiguèt d'escriure, probable, ''Eveno'' (auriá remplaçat la finala per ''-e'' se s'agissiá d'un paroxitòn), un autre ajustèt una ''-s'' finala analogica per far pas tant patoès; aquí Évenos salvat per l'eternitat, mès probable que jamai foguèt pas prononciat atal. Es pas aquò l'essencial, qu'es lo passatge de proparoxitòn a paroxitòn. Se Helena donèt Elna (66), Èvena o Évena podián pas donar ''Èvna'' o ''Évna'' : la seguida ''v + n'' es estrangièra a la lenga e de prononciacion malaisida. Dins aquel cas, una rotacizacion de ''n'' pòsttonica, pincada après l'accent tonic, règla la question (cf. lo sufixe ''-ànicum'' que menèt a ''-argue''). Lo nom auriá poscut se mudar simplament en *Èvra, mès la fragilitat de la posicion après l'accent tonic, la prononciacion encara pus aisida menèron a Èbra. Dins « vau a-n-Èbra », una consonanta permet d'evitar l'iatus, aquela consonanta s'aglutinèt e aquí Nèbra, vengut probablament majoritari entre lo sègle XIX (Mistral) e los sègles XX e XXI, mès lo gentilici francés se mudèt pas en ''*Nebrosiens''. Aquí l'explica personala, mès me doni pas lo dret de l'impausar a l'enciclopedia. Nèbra o Èbra (lo segond ambe la caucion de Mistral), cresi qu'aquò's la sola causida. Mès... Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 29 genièr de 2021 a 14.03 (UTC) :Problèma reglat. Ai presa la responsabilitat. Se i a de criticas... veirem. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 8 febrièr de 2021 a 19.39 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/05|Tech News: 2021-05]] == <section begin="technews-2021-W05"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/05|Translations]] are available. '''Problems''' * [[:w:en:IPv6|IPv6 addresses]] were written in lowercase letters in diffs. This caused dead links since [[Special:Contributions|Special:Contributions]] only accepted uppercase letters for the IPs. This has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T272225] '''Changes later this week''' * You can soon use Wikidata to link to pages on the multilingual Wikisource. [https://phabricator.wikimedia.org/T138332] * Often editors use a "non-breaking space" to make a gap between two items when reading but still show them together. This can be used to avoid a line break. You will now be able to add new ones via the special character tool in the 2010, 2017, and visual editors. The character will be shown in the visual editor as a space with a grey background. [https://phabricator.wikimedia.org/T70429][https://phabricator.wikimedia.org/T96666] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=| Advanced item]] Wikis use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|abuse filters]] to stop bad edits being made. Filter maintainers can now use syntax like <code>1.2.3.4 - 1.2.3.55</code> as well as the <code>1.2.3.4/27</code> syntax for IP ranges. [https://phabricator.wikimedia.org/T218074] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.29|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2021-02-02|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2021-02-03|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2021-02-04|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * [[mw:Skin:Minerva Neue|Minerva]] is the skin Wikimedia wikis use for mobile traffic. When a page is protected and you can't edit it you can normally read the source wikicode. This doesn't work on Minerva on mobile devices. This is being fixed. Some text might overlap. This is because your community needs to update [[MediaWiki:Protectedpagetext|MediaWiki:Protectedpagetext]] to work on mobile. You can [[phab:T208827|read more]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Recommendations_for_mobile_friendly_articles_on_Wikimedia_wikis#Inline_styles_should_not_use_properties_that_impact_sizing_and_positioning][https://www.mediawiki.org/wiki/Recommendations_for_mobile_friendly_articles_on_Wikimedia_wikis#Avoid_tables_for_anything_except_data] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] [[:wikitech:Portal:Cloud VPS|Cloud VPS]] and [[:wikitech:Portal:Toolforge|Toolforge]] will change the IP address they use to contact the wikis. The new IP address will be <code>185.15.56.1</code>. This will happen on February 8. You can [[:wikitech:News/CloudVPS NAT wikis|read more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/05|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2021-W05"/> 1 febrièr de 2021 a 22.39 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21033195 --> ==Nòtas== <references /> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/06|Tech News: 2021-06]] == <section begin="technews-2021-W06"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/06|Translations]] are available. '''Recent changes''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps|Wikipedia app]] for Android now has watchlists and talk pages in the app. [https://play.google.com/store/apps/details?id=org.wikipedia] '''Changes later this week''' * You can see edits to chosen pages on [[Special:Watchlist|Special:Watchlist]]. You can add pages to your watchlist on every wiki you like. The [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:GlobalWatchlist|GlobalWatchlist]] extension will come to Meta on 11 February. There you can see entries on watched pages on different wikis on the same page. The new watchlist will be found on [[m:Special:GlobalWatchlist|Special:GlobalWatchlist]] on Meta. You can choose which wikis to watch and other preferences on [[m:Special:GlobalWatchlistSettings|Special:GlobalWatchlistSettings]] on Meta. You can watch up to five wikis. [https://phabricator.wikimedia.org/T260862] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.30|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2021-02-09|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2021-02-10|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2021-02-11|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * When admins [[mw:Special:MyLanguage/Help:Protecting and unprotecting pages|protect]] pages the form will use the [[mw:UX standardization|OOUI look]]. [[Special:Import|Special:Import]] will also get the new look. This will make them easier to use on mobile phones. [https://phabricator.wikimedia.org/T235424][https://phabricator.wikimedia.org/T108792] * Some services will not work for a short period of time from 07:00 UTC on 17 February. There might be problems with new [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia URL Shortener|short links]], new translations, new notifications, adding new items to your [[mw:Reading/Reading Lists|reading lists]] or recording [[:w:en:Email#Tracking of sent mail|email bounces]]. This is because of database maintenance. [https://phabricator.wikimedia.org/T273758] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] [[m:Tech/News/2021/05|Last week]] Tech News reported that the IP address [[:wikitech:Portal:Cloud VPS|Cloud VPS]] and [[:wikitech:Portal:Toolforge|Toolforge]] use to contact the wikis will change on 8 February. This is delayed. It will happen later instead. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/News/CloudVPS_NAT_wikis] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/06|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2021-W06"/> 8 febrièr de 2021 a 17.42 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21082948 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/07|Tech News: 2021-07]] == <section begin="technews-2021-W07"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/07|Translations]] are available. '''Problems''' * There were problems with recent versions of MediaWiki. Because the updates caused problems the developers rolled back to an earlier version. Some updates and new functions will come later than planned. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2021-February/094255.html][https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikitech-l/2021-February/094271.html] * Some services will not work for a short period of time from 07:00 UTC on 17 February. There might be problems with new [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia URL Shortener|short links]], new translations, new notifications, adding new items to your [[mw:Reading/Reading Lists|reading lists]] or recording [[:w:en:Email#Tracking of sent mail|email bounces]]. This is because of database maintenance. [https://phabricator.wikimedia.org/T273758] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.31|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2021-02-16|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2021-02-17|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2021-02-18|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/07|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2021-W07"/> 15 febrièr de 2021 a 17.56 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21105437 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/08|Tech News: 2021-08]] == <div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/08|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * L’éditeur visuel utilisera dorénavant [[:c:Commons:Structured data/Media search|MediaSearch]] pour rechercher des images. Vous pouvez chercher des images sur Commons dans l’éditeur visuel lorsque vous souhaitez ajouter une illustration. Ce changement devrait permettre aux contributeurs de trouver de meilleures images. [https://phabricator.wikimedia.org/T259896] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] La [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight|coloration syntaxique]] fonctionne désormais avec d’autres langages : [[:w:en:Futhark (programming language)|Futhark]] (en anglais), [[:w:fr:Graphviz|Graphviz]]/[[:w:fr:DOT (langage)|DOT]], CDDL et AMDGPU. [https://phabricator.wikimedia.org/T274741] '''Problèmes''' * Modifier une [[mw:Special:MyLanguage/Extension:EasyTimeline|frise chronologique]] pouvait faire disparaitre tout son contenu, en raison d’un bogue qui a été corrigé. Il se peut que vous deviez modifier à nouveau la frise chronologique pour qu’elle s’affiche correctement. [https://phabricator.wikimedia.org/T274822] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.32|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-02-23|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-02-24|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-02-25|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Il existe un [[:m:Wikimedia Rust developers user group|groupe d’utilisateurs]] de développeurs et d’utilisateurs qui ont envie de travailler sur les wikis Wikimedia avec le [[w:fr:Rust (langage)|langage de programmation Rust]]. Vous pouvez participer à ce groupe ou en parler aux autres qui veulent améliorer votre wiki. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/08|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div> ---- 23 febrièr de 2021 a 00.18 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21134058 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/09|Tech News: 2021-09]] == <div class="plainlinks"> Celles-ci sont les dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|nouvelles de technologie]]''' de la communauté technique de Wikimedia. Veuillez informer les autres utilisateurs de ces changements. Tous les changements ne vous toucheront pas. Des [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/09|traductions]] sont disponibles. '''Modifications récentes''' * Les wikis utilisant les [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature summary|outils de l'équipe de croissance]] peuvent désormais afficher le nom du mentor d'un nouveau venu n'importe où [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Mentorship/Integrating_mentorship|par un mot magique]]. Cela peut être utilisé pour les messages de bienvenue ou les userboxes. * Une nouvelle version de l'outil [[c:Special:MyLanguage/Commons:VideoCutTool|VideoCutTool]] est maintenant disponible. Il permet le recadrage, le rognage, la désactivation audio et la rotation du contenu vidéo. Il est créé dans le cadre des programmes de sensibilisation des développeurs. '''Problèmes''' * Un problème est survenu avec la [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Job queue|queue de travaux]]. Cela signifiait que certaines fonctions ne sauvegardaient pas les modifications et que les messages en masse étaient retardés. Cela n'a pas affecté les modifications du wiki. [https://phabricator.wikimedia.org/T275437] * Certains éditeurs peuvent ne pas être connectés automatiquement à leurs comptes dans les dernières versions de Firefox et Safari. [https://phabricator.wikimedia.org/T226797] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.33|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-03-02|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-03-03|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-03-04|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/09|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div> ---- 1 març de 2021 a 19.08 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21161722 --> == Intervencions d'un inconscient == Adiu Joan Francés. Avèm reagit collectivament a las modificacions de Jejesga, mès aqueste cambiava pas qu'un ç en s. Cresi qu'avèm pièger ara e malurosament ven de l'IEO. Lo nommat Geoccitania implanta pertot la "referéncia" de son organisme e de còps se permet de tornar nomenar de noms de comunas. Aquò rai, pòt tombar just per azard, mès lo "trabalh" de topoc a tres defauts redibitòris: primièrament, son pas anats verificar sus plaça coma se deu, segondament, coneisson pas res a la gramatica istorica, tresenament, van contre de trabalhs publicats redigits per d'autors serioses. E n'ajustarai un quatren, es que sabon pas que sabon pas (e fan pas res per saber quicòm). Vòli pas reprochar a digun çò que sap pas (personalament, ambe tot çò que sabi pas, quitament dins aquel domeni, se poiriá escriure un gròs libre), çò que repròchi es la pigresa e la pretencion. Qualques exemples. [[Le Freney-d'Oisans]], ''in Fraxeneto'' al sègle XI, un equivalent dels Fraissenet, Fraissinet, contractat en francés et benlèu en occitan. Ne faguèron un Lo Frenac (sufixe celtic ''-acon'' !) e agèron pas vergonha de cambiar lo títol. [[Villard-Reculas]]: i a una fòrma anciana en -ati e se la latinizacion es plan faita, lo nom s'acaba per -s o puslèu per -ç. Ne faguèron Lo Vilar Reculat. Perqué ? perqué i a un -t- dins la fòrma anciana. Confondon sovent lo latin et l'occitan, o cal dire. Alaug (Allauch en francés), fòrma anciana Alaudi, pr'amor del d ne faguèron un Alaud, etc. Un exemple dins un autre genre : [[Sèrras Castèth]], grafia de Grosclaude, es per els un Sèrras deth Castèth. L'article contractat es imaginari e se n'i aviá un, seriá pas deth, mès deu. Te sovenes qu'Olivier Véran voliá vaccinar 70 milions de franceses, mès ambe lo metòde topoc, soi capable de crear lo nom de 70 milions de comunas occitanas. Pel moment, escrivi un {{refins}} a caduna de lors preconizacions, quand i a una referéncia scientifica, la meti a la plaça de lor estront, quand tòrnan nommar una comuna, ambe tot çò que sabi de lor incompeténcia, de lor nullitat absoluda, considèri que soi en dret de tornar botar l'ancian nom. Sovent, son de comunas nòrd-occitanas e sabèm pas lo nom autentic; gardar lo nom francés es un biais de reconéisser que sabèm pas lo nom, puslèu que d'enganar lo monde en daissant un nom imaginari. Wikipèdia es una enciclopèdia, pas un obrador literari. Se son pas contents, ai una pagina de discussion. Amistats. Joan Pèire Sivadon. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 7 març de 2021 a 13.14 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/10|Tech News: 2021-10]] == <section begin="technews-2021-W10"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/10|Translations]] are available. '''Recent changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Content translation/Section translation|Section translation]] now works on Bengali Wikipedia. It helps mobile editors translate sections of articles. It will come to more wikis later. The first focus is active wikis with a smaller number of articles. You can [https://sx.wmflabs.org/index.php/Main_Page test it] and [[mw:Talk:Content translation/Section translation|leave feedback]]. * [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:FlaggedRevs|Flagged revisions]] now give admins the review right. [https://phabricator.wikimedia.org/T275293] * When someone links to a Wikipedia article on Twitter this will now show a preview of the article. [https://phabricator.wikimedia.org/T276185] '''Problems''' * Many graphs have [[:w:en:JavaScript|JavaScript]] errors. Graph editors can check their graphs in their browser's developer console after editing. [https://phabricator.wikimedia.org/T275833] '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.34|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2021-03-09|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2021-03-10|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2021-03-11|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). * The [[mw:Talk pages project/New discussion|New Discussion]] tool will soon be a new [[mw:Special:MyLanguage/Extension:DiscussionTools|discussion tools]] beta feature for on most Wikipedias. The goal is to make it easier to start new discussions. [https://phabricator.wikimedia.org/T275257] '''Future changes''' * There will be a number of changes to make it easier to work with templates. Some will come to the first wikis in March. Other changes will come to the first wikis in June. This is both for those who use templates and those who create or maintain them. You can [[:m:WMDE Technical Wishes/Templates|read more]]. * [[m:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews|Reference Previews]] will become a default feature on some wikis on 17 March. They will share a setting with [[mw:Page Previews|Page Previews]]. If you prefer the Reference Tooltips or Navigation-Popups gadget you can keep using them. If so Reference Previews won't be shown. [https://phabricator.wikimedia.org/T271206][https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:WMDE_Technical_Wishes/ReferencePreviews] * New JavaScript-based functions will not work in [[:w:en:Internet Explorer 11|Internet Explorer 11]]. This is because Internet Explorer is an old browser that doesn't work with how JavaScript is written today. Everything that works in Internet Explorer 11 today will continue working in Internet Explorer for now. You can [[mw:Compatibility/IE11|read more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/10|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2021-W10"/> 8 març de 2021 a 17.51 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21175593 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/11|Tech News: 2021-11]] == <section begin="technews-2021-W11"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/11|Translations]] are available. '''Recent changes''' * Wikis that are part of the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|desktop improvements]] project can now use a new [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Search|search function]]. The desktop improvements and the new search will come to more wikis later. You can also [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements#Deployment plan and timeline|test it early]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Editors who put up banners or change site-wide [[:w:en:JavaScript|JavaScript]] code should use the [https://grafana.wikimedia.org/d/000000566/overview?viewPanel=16&orgId=1 client error graph] to see that their changes has not caused problems. You can [https://diff.wikimedia.org/2021/03/08/sailing-steady%e2%80%8a-%e2%80%8ahow-you-can-help-keep-wikimedia-sites-error-free read more]. [https://phabricator.wikimedia.org/T276296] '''Problems''' * Due to [[phab:T276968|database issues]] the [https://meta.wikimedia.beta.wmflabs.org Wikimedia Beta Cluster] was read-only for over a day. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.34|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2021-03-16|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2021-03-17|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2021-03-18|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * You can add a [[:w:en:Newline|newline]] or [[:w:en:Carriage return|carriage return]] character to a custom signature if you use a template. There is a proposal to not allow them in the future. This is because they can cause formatting problems. [https://www.mediawiki.org/wiki/New_requirements_for_user_signatures#Additional_proposal_(2021)][https://phabricator.wikimedia.org/T272322] * You will be able to read but not edit [[phab:T276899|12 wikis]] for a short period of time on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210323T06 {{#time:j xg|2021-03-23|en}} at 06:00 (UTC)]. This could take 30 minutes but will probably be much faster. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] You can use [https://quarry.wmflabs.org/ Quarry] for [[:w:en:SQL|SQL]] queries to the [[wikitech:Wiki replicas|Wiki Replicas]]. Cross-database <code>JOINS</code> will no longer work from 23 March. There will be a new field to specify the database to connect to. If you think this affects you and you need help you can [[phab:T268498|post on Phabricator]] or on [[wikitech:Talk:News/Wiki Replicas 2020 Redesign|Wikitech]]. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/PAWS PAWS] and other ways to do [[:w:en:SQL|SQL]] queries to the Wiki Replicas will be affected later. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/News/Wiki_Replicas_2020_Redesign] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/11|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2021-W11"/> 15 març de 2021 a 23.23 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21226057 --> == À propos == Chère Joan Francés, Peut-être trouverez-vous un peu d'intérêt (et du temps) à traduire [[:fr:Alexandre Tarassov|cet article]] en occitan? == Comunas gasconas e pas biarnesas del 64 == Adiu Joan Francés. T'escrivi perqué ès pus ancian que ieu dins Wikipèdia. A temps passat se decidiguèt de separar las comunas dels Pirenèus Atlantics en Comunas deus Pirenèus Atlantics en Bascoat e Comunas deus Pirenèus Atlantics en Bearn. Lo Bascoat es definit siá per la comunautat d'aglomeracion, siá per las tres províncias de Labord, Baisha Navarra e Sola. Sai pas per quina rason faguèron atal, perqué en realitat i a de comunas gasconas (de còps mixtas recentament, coma BAB, o benlèu pus ancianament) que vestiguèron de l'infobox verda o que classèron en Bascoat. De còps l'infobox es occitana, d'autres còps es basca (ex : [[Gestars]]). Me sembla pas una bona idèia d'abandonar nòstres compatriòtas, mès vòli pas anar contra de decisions collectivas. Prepausi 3 categorias :1) Bascoat, 2) Bearn, 3) autas comunas gasconas e prepausi tanben de botar sistematicament l'infobox occitana per las comunas gasconas (aquel punt es sense problèmas perqué las que son vestidas de verd son paucas). Qué ne pensas ? Doble d'aquel messatge mandat a Jiròni. Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 20 març de 2021 a 01.19 (UTC) == Books & Bytes – Issue 42 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 42, January – February 2021 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New partnerships: PNAS, De Gruyter, Nomos * 1Lib1Ref * Library Card <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/January-February_2021|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --22 març de 2021 a 11.28 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=21245174 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/12|Tech News: 2021-12]] == <section begin="technews-2021-W12"/><div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/12|Translations]] are available. '''Recent changes''' * There is a [[mw:Wikipedia for KaiOS|Wikipedia app]] for [[:w:en:KaiOS|KaiOS]] phones. They don't have a touch screen so readers navigate with the phone keys. There is now a [https://wikimedia.github.io/wikipedia-kaios/sim.html simulator] so you can see what it looks like. * The [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Replying|reply tool]] and [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/New discussion|new discussion tool]] are now available as the "{{int:discussiontools-preference-label}}" [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta feature]] in almost all wikis except German Wikipedia. '''Problems''' * You will be able to read but not edit [[phab:T276899|twelve wikis]] for a short period of time on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210323T06 {{#time:j xg|2021-03-23|{{PAGELANGUAGE}}}} at 06:00 (UTC)]. This can also affect password changes, logging in to new wikis, global renames and changing or confirming emails. This could take 30 minutes but will probably be much faster. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.36|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2021-03-23|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2021-03-24|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2021-03-25|en}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendar]]). * [[:w:en:Syntax highlighting|Syntax highlighting]] colours will change to be easier to read. This will soon come to the [[phab:T276346|first wikis]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Improved_Color_Scheme_of_Syntax_Highlighting] '''Future changes''' * [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|Flagged revisions]] will no longer have multiple tags like "tone" or "depth". It will also only have one tier. This was changed because very few wikis used these features and they make the tool difficult to maintain. [https://phabricator.wikimedia.org/T185664][https://phabricator.wikimedia.org/T277883] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Advanced item]] Gadgets and user scripts can access variables about the current page in JavaScript. In 2015 this was moved from <code dir=ltr>wg*</code> to <code dir=ltr>mw.config</code>. <code dir=ltr>wg*</code> will soon no longer work. [https://phabricator.wikimedia.org/T72470] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]] • [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/12|Translate]] • [[m:Tech|Get help]] • [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]] • [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div></div> <section end="technews-2021-W12"/> 22 març de 2021 a 16.53 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21244806 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/13|Tech News: 2021-13]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/13|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Certains très vieux [[:w:fr:navigateur web|fr:navigateur web]] [[:mw:Special:MyLanguage/Compatibility|ne fonctionnent pas]] bien avec les wikis Wikimedia. Du vieux code pour les navigateurs qui étaient pris en charge va être retiré. Cela peut poser souci dans ces navigateurs. [https://phabricator.wikimedia.org/T277803] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Les [[:m:IRC/Channels#Raw_feeds|flux IRC des changements récents]] ont été déplacés vers un nouveau serveur. Assurez-vous que tous les outils se reconnectent automatiquement à <code>irc.wikimedia.org</code> et pas à un serveur spécifique. Les utilisateurs devraient aussi envisager de passer à [[:wikitech:Event Platform/EventStreams|EventStreams]] qui est plus moderne. [https://phabricator.wikimedia.org/T224579] '''Problèmes''' * Lorsque vous déplacez une page que beaucoup de contributeurs ont dans leur liste de suivi, l’historique peut être divisée. Parfois, il devient également impossible de déplacer la page à nouveau pendant un moment. Cela vient d’un problème dans la [[w:fr:Ordonnancement de travaux informatiques|file d’attente des travaux]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T278350] * Certaines pages traductibles sur Meta ne pouvaient pas être modifiées. Cela était dû à un bogue dans l’outil de traduction. La nouvelle version de MediaWiki a été retardée à cause de problèmes tels que celui-ci. [https://phabricator.wikimedia.org/T278429][https://phabricator.wikimedia.org/T274940] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.37|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-03-30|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-03-31|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-04-01|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/13|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 29 març de 2021 a 17.31 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21267131 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/14|Tech News: 2021-14]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/14|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Les rédacteurs peuvent réduire une partie d'un article afin que vous deviez cliquer dessus pour la voir. Lorsque vous cliquez sur un lien vers une section à l'intérieur d'un contenu réduit, celui-ci se développe pour afficher la section. Le navigateur fera défiler l'article jusqu'à la section. Auparavant, ces liens ne fonctionnaient pas si vous ne développiez pas d'abord manuellement le contenu. [https://phabricator.wikimedia.org/T276741] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] L’[[w:fr:API|API]] de [[mw:Special:MyLanguage/Citoid|Citoid]] utilisera, par exemple, <code>2010-12-XX</code> à la place de <code>2010-12</code> pour les dates avec un mois mais pas de jour. Le but est d’éviter que <code>2010-12</code>, qui désigne <code>Décembre 2010</code>, soit confondu avec <code>2010-2012</code>. Ce format est dit « de niveau 1 », par rapport au « niveau 0 », dans [https://www.loc.gov/standards/datetime/ la norme sur le format étendu des dates et heures]. [https://phabricator.wikimedia.org/T132308] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.36/wmf.38|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-04-06|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-04-07|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-04-08|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.36/Roadmap|calendrier]]). '''Changements à venir''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] [[:wikitech:PAWS|PAWS]] peut maintenant se connecter aux nouvelles [[:wikitech:Wiki Replicas|répliques de wiki]]. Les requêtes <code>JOINS</code> entre bases de données ne fonctionneront plus à partir du 28 avril. [[:wikitech:News/Wiki Replicas 2020 Redesign#How should I connect to databases in PAWS?|Une nouvelle façon de connecter les base de données]] existe. Jusqu’au 28 avril, les deux manières de lier les bases de données fonctionneront. Si vous pensez que cela vous affecte et que vous avez besoin d’aide, publiez [[phab:T268498|sur Phabricator]] ou sur [[wikitech:Talk:News/Wiki Replicas 2020 Redesign|Wikitech]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/14|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 5 abril de 2021 a 19.41 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21287348 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/16|Tech News: 2021-16]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/16|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Les courriels adressés aux wikis de Wikimedia sont traités par des groupes de contributeurs de Wikimedia. Ces équipes de réponse bénévoles utilisent désormais le logiciel [https://github.com/znuny/Znuny Znuny] au lieu d’[[m:Special:MyLanguage/OTRS|OTRS]]. Les fonctions et l’interface restent les mêmes. Les administrateurs bénévoles donneront bientôt plus de détails sur les prochaines étapes. [https://phabricator.wikimedia.org/T279303][https://phabricator.wikimedia.org/T275294] * Si vous utilisez la [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|coloration syntaxique]], vous pouvez voir les numéros de ligne dans les éditeurs de wikicode 2010 et 2017 lorsque vous modifiez des modèles. Cela permet de voir plus facilement les sauts de ligne et de mentionner des lignes spécifiques. Les numéros de ligne seront bientôt disponibles dans tous les espaces de noms. [https://phabricator.wikimedia.org/T267911][https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Line_Numbering][https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:WMDE_Technical_Wishes/Line_Numbering] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] En raison d’un changement technique, il pourrait y avoir des problèmes avec les gadgets et scripts qui ont une zone de résumé des modifications [https://phab.wmfusercontent.org/file/data/llvdqqnb5zpsfzylbqcg/PHID-FILE-25vs4qowibmtysl7cbml/Screen_Shot_2021-04-06_at_2.34.04_PM.png similaire à celle-ci]. Si des bizarreries apparaissent, ces scripts doivent utiliser <code>mw.loader.using('mediawiki.action.edit.styles')</code> pour retrouver leur aspect antérieur. [https://phabricator.wikimedia.org/T278898] * La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.1|dernière version]] de MediaWiki est arrivée sur les wikis Wikimedia la semaine dernière (il n’y a pas eu d’édition des Actualités techniques la semaine dernière). '''Changements à venir cette semaine''' * Il n’y aura pas de nouvelle version de MediaWiki cette semaine. '''Futurs changements''' * Le nom technique du groupe utilisateur <code>oversight</code> va être renommé en <code>suppress</code>, pour des [[phab:T109327|raisons techniques]]. Cela ne changera pas la manière dont ces contributeurs sont appelés sur votre wiki. Cela devrait arriver dans deux semaines. Vous pouvez ajouter un commentaire [[phab:T112147|sur Phabricator]] si vous avez des objections. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/16|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 19 abril de 2021 a 16.49 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21356080 --> == Pourriez-vous aider s'il vous plait. == Bonsoir Mr Jfblanc, je souhaite que vous puissiez aider à conserver cette article l''''Équipe du Comté de Nice de football''' https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89quipe_du_Comt%C3%A9_de_Nice_de_football en Français. Débat d'admissibilité: https://fr.wikipedia.org/wiki/Discussion:%C3%89quipe_du_Comt%C3%A9_de_Nice_de_football/Suppression s'il vous plait, comme par le passé avec la sélection d'Occitanie féminine de football. Cordialement. == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/17|Tech News: 2021-17]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/17|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Certains paramètres de modèles prennent habituellement des valeurs spécifiques. Il est possible de suggérer des valeurs aux contributeurs dans les [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TemplateData|TemplateData]]. Vous pourrez bientôt les voir sous forme de liste déroulante dans l’éditeur visuel. Ceci a pour but d'aider les utilisateurs de modèles à trouver les bonnes valeurs plus rapidement. [https://phabricator.wikimedia.org/T273857][https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/WMDE_Technical_Wishes/Suggested_values_for_template_parameters][https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:WMDE_Technical_Wishes/Suggested_values_for_template_parameters] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.3|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-04-27|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-04-28|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-04-29|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/17|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 26 abril de 2021 a 21.25 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21391118 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/18|Tech News: 2021-18]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/18|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * [[w:en:Wikipedia:Twinkle|Twinkle]] est un gadget sur Wikipédia en anglais qui aide à la maintenance et au patrouillage. Il peut [[m:Grants:Project/Rapid/SD0001/Twinkle localisation/Report|maintenant être utilisé sur d’autres wikis]]. Vous pouvez installer Twinkle sur votre wiki en utilisant le dépôt Github [https://github.com/wikimedia-gadgets/twinkle-starter twinkle-starter]. '''Problèmes''' * L’[[mw:Special:MyLanguage/Content translation|outil de traduction de contenu]] a cessé de fonctionner pour de nombreux articles pendant un moment en raison d’un bogue. [https://phabricator.wikimedia.org/T281346] * Certaines choses ne fonctionneront plus pendant environ 1 minute le 5 mai [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210505T0600 vers 6 h (UTC)]. Cela va notamment concerner l’outil de traduction de contenu et les notifications. Cela est dû à une mise à jour nécessaire pour éviter des plantages. [https://phabricator.wikimedia.org/T281212] '''Changements à venir cette semaine''' * La [[mw:Special:MyLanguage/Help:Reference Previews|Prévisualisation des références]] va devenir une fonctionnalité par défaut le 5 mai sur de nombreux wikis. Cela a été repoussé en raison de certains changements. Vous pouvez l’utilisez sans utiliser la [[mw:Special:MyLanguage/Page Previews|Prévisualisation des pages]] si vous le souhaitez. Il était initialement prévu que l’activation de ces fonctionnalités irait de paire. [https://phabricator.wikimedia.org/T271206][https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:WMDE_Technical_Wishes/ReferencePreviews] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.4|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-05-04|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-05-05|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-05-06|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''Changements à venir''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Les classes [[:w:fr:Feuilles de style en cascade|CSS]] <code dir=ltr>.error</code>, <code dir=ltr>.warning</code> et <code dir=ltr>.success</code> ne fonctionnent pas pour les lecteurs sur mobile si elles ne sont pas spécifiquement définies sur votre wiki. À partir de juin, elles ne fonctionneront plus pour les lecteurs sur ordinateur non plus. Cela peut impacter des gadgets et modèles. En remplacement, il est possible de définir ces classes dans [[MediaWiki:Common.css]] ou dans les styles de modèle. [https://phabricator.wikimedia.org/T280766] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/18|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 3 mai de 2021 a 15.43 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21418010 --> == Books & Bytes – Issue 43 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 43, March – April 2021 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New Library Card designs * 1Lib1Ref May <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/March-April_2021|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --10 mai de 2021 a 11.12 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=21403620 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/19|Tech News: 2021-19]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/19|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.5|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-05-11|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-05-12|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-05-13|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' * Vous pouvez voir sur quoi les participants prévoient de travailler lors du [[mw:Wikimedia Hackathon 2021|hackathon Wikimédia]] en ligne qui se tiendra les 22 et 23 mai. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/19|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 10 mai de 2021 a 15.10 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21428676 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/20|Tech News: 2021-20]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/20|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Une nouvelle barre d’outils est disponible dans [[mw:Talk pages project/Replying|l’outil Répondre]]. Elle fonctionne dans le mode source en wikicode. Vous pouvez l’activer dans [[Special:Preferences#mw-htmlform-discussion|vos préférences]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T276608] [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Replying#13_May_2021] [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/New_discussion#13_May_2021] * Les [https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo listes de diffusion] de Wikimedia vont être migrées vers la nouvelle version [[:w:fr:GNU Mailman|Mailman 3]]. L’encodage des caractères pour fonctionner va changer de d’<code>[[:w:fr:UTF-8|UTF-8]]</code> vers <code>utf8mb3</code>. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/IEYQ2HS3LZF2P3DAYMNZYQDGHWPVMTPY/][https://phabricator.wikimedia.org/T282621] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Une [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/14|édition précédente]] des ''Actualités techniques'' disait que l’[[:w:fr:Application Programming Interface|API]] de [[mw:Special:MyLanguage/Citoid|Citoid]] gèrerait les dates mentionnant un mois mais pas de jour d’une nouvelle façon ; mais ce changement a pour le moment été annulé. Nous devons d’abord discuter davantage de la façon dont cela risque d’affecter les différents wikis. [https://phabricator.wikimedia.org/T132308] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] <code>MediaWiki:Pageimages-blacklist</code> va être renommé en <code>MediaWiki:Pageimages-denylist</code>. La liste peut être copiée vers le nouveau nom. Cela se passera le 19 mai pour certains wikis et le 20 mai pour d’autres wikis. La plupart des wikis ne l’utilisent pas. Ce message liste les images qui ne devraient jamais afficher de vignettes sur les articles. [https://phabricator.wikimedia.org/T282626] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.6|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-05-18|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-05-19|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-05-20|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/20|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 17 mai de 2021 a 13.50 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21464279 --> == Casso (Agenés) == Adiu. Ai vist ton article sus ''Casso (Agenés)''. Coma lo nom atestat en latin mena a ''Casson'', creses que i a agut un reculament d'accent desempuèi ? Solide, sèm pas dins la lo sud-oèst gascon ambe las apocòpas del tipe ''casso'', ''hreisho'' (i a benlèu 80 km). Amistats. [[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 21 mai de 2021 a 05.15 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/21|Tech News: 2021-21]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimedia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/21|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Le mouvement Wikimedia utilisait [[:m:Special:MyLanguage/IRC|IRC]] sur un réseau appelé [[:w:fr:Freenode|Freenode]]. Il y a eu des changements sur qui a le contrôle du réseau. Les [[m:Special:MyLanguage/IRC/Group_Contacts/fr|contacts de groupe IRC]] Wikimedia ont [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikimedia_Forum&type=revision&diff=21476411&oldid=21475994 décidé] de migrer vers le nouveau réseau [[:w:en:Libera Chat|Libera Chat]]. Ce n'est pas une décision formelle pour le mouvement de déplacer tous les canaux mais la plupart des canaux IRC de Wikimedia vont probablement quitter Freenode. Il y a un [[:m:IRC/Migrating_to_Libera_Chat|guide de migration]] et des [[m:Wikimedia Forum#Freenode (IRC)|discussions en cours]] sur Wikimedia à ce sujet. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.7|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-05-25|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-05-26|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-05-27|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/21|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 24 mai de 2021 a 17.07 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21477606 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/22|Tech News: 2021-22]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/22|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Problèmes''' * Un problème a eu lieu avec l’habillage Vector, dans la taille du texte des catégories et des informations sous le titre de la page. Cela a été corrigé mardi dernier. [https://phabricator.wikimedia.org/T283206] '''Changements à venir cette semaine''' * Il n’y aura pas de nouvelle version de MediaWiki cette semaine. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/22|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 31 mai de 2021 a 17.06 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21516076 --> == Petite aide s'il vous plait. == Bonjour Mr Jfblanc, je souhaite que vous puissiez aider à conserver cette article l''''Équipe du Haut-Karabagh de football''' https://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89quipe_du_Haut-Karabagh_de_football ,comme vous avez déjà pu le faire avant pour la sélection du Comté de Nice ou de l'Occitanie féminine. Discussion:Équipe du Haut-Karabagh de football: https://fr.wikipedia.org/wiki/Discussion:%C3%89quipe_du_Haut-Karabagh_de_football/Suppression . Cordialement. == Categorias == Salut Joan Francés, je suis un contributeur de la vec. wiki. On est en train de re-organizer le categorie principales sur notre wiki et on a donne un coup d'oil à la votre pour s'inspirer. J'ai noté que vous utilisez J'ai noté que [Categoria:Espaci Wikipèdia], comme la wiki française, mais que [Categoria:Mantenença Wikipèdia] n'est pas categorisé la bas. Est-il un refuse ou il y a quelque raison pratique? Il m'aiderait beaucoup d'avoir ta opinion. Mercès. PS. Malhéureusement je ne parle pas occitain :( --[[Utilizaire:Ciaurlec|Ciaurlec]] ([[Discussion Utilizaire:Ciaurlec|d]]) 5 junh de 2021 a 19.52 (UTC) :Adieu JFB, anca mi te poso capir se ti scrivi in ósitan, diria cuazi mèjo de el franseze, donca ti pol scriver co ti préferisi. Pecà che no sia bon mi de parlarlo. Grasie par ła risposta, e del consejo. Da cheło che sémo drio discòrer, el ze fasiłe che ła vostra oc.wiki ła sarà el modèl par tute łe cuestion de manutension: penso donca che ghe sarà maniera de sentirse ancora. Mercés. --[[Utilizaire:Ciaurlec|Ciaurlec]] ([[Discussion Utilizaire:Ciaurlec|d]]) 6 junh de 2021 a 11.47 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/23|Tech News: 2021-23]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/23|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.9|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-06-08|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-06-09|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-06-10|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' * Le mouvement Wikimedia utilise [[:mw:Special:MyLanguage/Phabricator|Phabricator]] pour des tâches techniques. C'est là que nous recueillons les suggestions techniques, les bogues et sur quoi travaillent les développeurs. L'entreprise derrière Phabricator va cesser de travailler dessus. Cela ne changera rien pour le mouvement Wikimedia pour le moment, mais pourrait entraîner des changements dans le futur. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/message/YAXOD46INJLAODYYIJUVQWOZFIV54VUI/][https://admin.phacility.com/phame/post/view/11/phacility_is_winding_down_operations/][https://phabricator.wikimedia.org/T283980] * Pour certaines langues, la recherche sur Wikipédia donnera bientôt davantage de résultats, notamment pour les cas où l’utilisateur effectuant la recherche n’a pas saisi correctement les [[:w:fr:diacritiques|fr:diacritiques]] quand elles ne sont pas considérées comme nécessaires dans sa langue. Par exemple, rechercher ''Bedusz'' ne trouve pas ''Będusz'' sur la Wikipédia en allemand. Le caractère <code>ę</code> n’est pas utilisé en allemand, donc beaucoup d’utilisateurs écrivent <code>e</code> à la place. Cela fonctionnera mieux à l’avenir dans certaines langues. [https://phabricator.wikimedia.org/T219550] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Les [[:w:en:Cross-site request forgery|paramètres des jetons CSRF]] dans [[:mw:Special:MyLanguage/API:Main page|l’API action]] ont changé en 2014. Les anciens paramètres d’avant 2014 vont bientôt cesser de fonctionner. Cela peut affecter les robots, gadgets et scripts utilisateur qui les utilisent encore. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/IMP43BNCI32C524O5YCUWMQYP4WVBQ2B/][https://phabricator.wikimedia.org/T280806] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/23|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 7 junh de 2021 a 20.03 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21551759 --> == Perturbator == Adiu, Joan Francés. Pòdi pas mai trabalhar o tant val dire res. La persona que sabes arrèsta mon ordinator a tot moments. Amistats.[[Utilizaire:Sivadon 1949|Sivadon 1949]] ([[Discussion Utilizaire:Sivadon 1949|d]]) 12 junh de 2021 a 06.57 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/24|Tech News: 2021-24]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/24|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Les utilisateurs non connectés utilisant l’interface web mobile peuvent choisir d’utiliser le [[:mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Advanced mobile contributions|mode mobile avancé]]. Ils voient dorénavant les catégories d’une manière similaire aux utilisateurs sur ordinateur. Par conséquent, certaines gadgets conçus pour ordinateur pourraient maintenant fonctionner sur mobile aussi. Si votre wiki est doté de tels gadgets, vous pouvez décider de les activer maintenant sur le site mobile aussi. Certains gadgets doivent peut-être être corrigés pour fonctionner correctement sur mobile. [https://phabricator.wikimedia.org/T284763] * Les liens interlangues de Wikidata fonctionnent désormais sur [[:oldwikisource:Main Page|l’édition multilingue de Wikisource]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T275958] '''Changements à venir cette semaine''' * Il n’y aura pas de nouvelle version de MediaWiki cette semaine. '''Futurs changements''' * À l’avenir, nous ne pourrons plus afficher publiquement l’IP des contributeurs non enregistrés, pour des raisons légales. Une première version du texte présentant comment [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#Updates|l’affichage des IP à ceux qui ont besoin de les voir devrait fonctionner]] est disponible. * La Wikipédia en allemand, Wikivoyage en anglais et 29 wikis plus petits ne pourront pas être modifiés pendant quelques minutes le 22 juin, normalement entre 5 h et 5 h 30. [https://phabricator.wikimedia.org/T284530] * Toutes les wikis seront en lecture-seule le 28 juin. Davantage d’informations seront publiées dans les Actualités techniques et également sur chaque wiki dans les prochaines semaines. [https://phabricator.wikimedia.org/T281515][https://phabricator.wikimedia.org/T281209] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/24|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 14 junh de 2021 a 20.26 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21587625 --> == Question de wiki sus l'occitan ancian del nòrd-oèst d'Aquitània == Bonjorn, '''{{oc}}''': Ai recentament creat un article sul dialècte de l'occitan ancian parlat en Peitau, entitolat [[occitan peitavin]]. Pasmens, en apondent una comparason de mots dialectals (oc-ptv, oc-stg, ptv, stg, lemosin anc., lemosin mod., lengadocian), ai trobat que los tres son pro pròches per èsser considerats essencialament coma lo meteis dialècte: un "lemosin ancian". Tròbi pas cap de pròva indicant se las zònas frontalièras que son passadas al peitavin-santongés a la Renaissença (veire [http://dante.univ-tlse2.fr/4047/7/dussouchaud_olivier_M22017pdf.pdf aquela mapa, pagina 14]) son passadas del ''-it'' al ''-ch'' (dre(i)t->drech, fait->fach) mentre qu'estançonan encara de lenga occitana, dont l'abséncia seriá una mai petita ruptura dialectala amb Lemosin, mas pas mai que lo marchés modèrne. Aqueles concèptes deurián fusionats en un sol article, entitolat "lemosin ancian"? '''{{en}}''': I recently created an article about the Old Occitan dialect spoken in Poitou, titled [[occitan peitavin]]. However, in adding a comparison of dialectal words, I've found that the three are close enough to be considered essentially the same: un lemosin ancian. I can't find any evidence as to whether or not the border areas which switched to peitavin-santongés during the renaissance switched from -it to -ch while they were still Occitan-speaking, a lack of which would be a smaller dialectal break from Limousin, but no more than modern Marchois. Should these concepts be merged into just one article, titled "lemosin ancian"? Coralament, [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 17 junh de 2021 a 08.14 (UTC) :'''{{oc}}''': Ara, me fasètz pensar cossí formular quicòm sus l'occitan en Santonge! Jaufre Rudèl es decisivament occitan en ''-cha'', mas lo [https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k15864t/f508.item.zoom Turpin sentongés] es en ''-ca''. Devi m'abstenir de far un article "sentongés occitan" o de metre "sentongés" coma dialècte/exemple distint dins la comparason actuala? (ie inclure "-cha" coma Rudèl dins "peitavin" e "-ca" coma lo Turpin dins un exemple de colomna "gascon sentongés"?)<br>'''{{en}}''': Now you make me wonder how to word something about Occitan in Saintonge! Jaufre Rudèl is definitely occitan en ''-cha'', but the [https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k15864t/f508.item.zoom Turpin sentongés] is in ''-ca''. Should I refrain from making an article "occitan sentongés" or putting "sentongés" as a distinct dialect/example in the present comparison? (ie include "-cha" like Rudèl in "peitavin" and "-ca" like the Turpin in an example column "gascon sentongés"?)<br>Mercés, [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 17 junh de 2021 a 08.44 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/25|Tech News: 2021-25]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/25|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Le nom du groupe <code>otrs-member</code> est maintenant <code>vrt-permissions</code>. Ce changement peut affecter les filtres antiabus. [https://phabricator.wikimedia.org/T280615] '''Problèmes''' * Vous pourrez lire, mais pas modifier Wikipédia en allemand, Wikivoyage en anglais et 29 petits wikis pendant quelques minutes le 22 juin, entre [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210623T0500 5 h et 5 h 30 UTC]. [https://phabricator.wikimedia.org/T284530] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.11|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-06-22|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-06-23|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-06-24|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/25|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 21 junh de 2021 a 15.49 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21593987 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/26|Tech News: 2021-26]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/26|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Les wikis dotés des [[mw:Special:MyLanguage/Growth|fonctionnalités de Croissance]] peuvent dorénavant [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configurer celles-ci directement sur leur wiki]], à l’aide de la page spéciale <code>Special:EditGrowthConfig</code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T285423] * Wikisource est doté d’un nouvel [[m:Special:MyLanguage/Community Tech/OCR Improvements|outil de ROC]]. Si vous voulez voir le bouton « extraire le texte » sur Wikisource, vous pouvez ajouter <code>.ext-wikisource-ExtractTextWidget { display: none; }</code> à votre [[Special:MyPage/common.css|page common.css]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T285311] '''Problèmes''' *Vous pourrez lire, mais pas modifier les wikis Wikimedia pendant quelques minutes le 29 juin à partir de [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210629T1400 14 h UTC]. [https://phabricator.wikimedia.org/T281515][https://phabricator.wikimedia.org/T281209] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.12|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-06-29|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-06-30|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-07-01|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' * Le <code>Seuil pour le formatage des liens d’ébauche</code>, la <code>Taille de la vignette</code> et <code>Numéroter automatiquement les titres de section</code> peuvent être définis dans les préférences. La maintenance de ces paramètres est couteuse, et peu d’utilisateurs les utilisent. Les développeurs prévoient de les retirer, ce qui rendra le chargement des pages plus rapide. Vous pouvez [[mw:Special:MyLanguage/User:SKim (WMF)/Performance Dependent User Preferences|en savoir plus et donner votre avis]]. * Une barre d’outils va être ajoutée au mode source wikicode de [[mw:Talk pages project/Replying|l’outil Répondre]]. Cela rendra plus facile l’insertion de lien vers des pages et la notification d’autres utilisateurs. [https://phabricator.wikimedia.org/T276609][https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Replying#Status_updates] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/26|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 28 junh de 2021 a 16.32 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21653312 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/27|Tech News: 2021-27]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/27|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Actualités techniques''' * Le prochain numéro des ''Actualités techniques'' sera envoyé le 19 juillet. '''Changements récents''' * [[:wikidata:Q4063270|AutoWikiBrowser]] est un outil pour faire des tâches répétitives plus facilement. Il utilise maintenant [[:w:fr:JSON|JSON]]. <code>Wikipedia:AutoWikiBrowser/CheckPage</code> has été déplacé vers <code>Wikipedia:AutoWikiBrowser/CheckPageJSON</code> et <code>Wikipedia:AutoWikiBrowser/Config</code>. <code>Wikipedia:AutoWikiBrowser/CheckPage/Version</code> a été déplacé vers <code>Wikipedia:AutoWikiBrowser/CheckPage/VersionJSON</code>. L’outil sera configuré sur le wiki afin que vous n’ayez pas à attendre la parution d’une nouvelle version pour que des modèles ou expressions régulières soient corrigés, par exemple. [https://phabricator.wikimedia.org/T241196] '''Problèmes''' * [[m:Special:MyLanguage/InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] aide à conserver les sources en ligne sur certains wikis en les ajoutant à la [[:w:fr:Wayback Machine|Wayback Machine]] puis en insérant un lien vers l’archive créé. Cela permet que la source ne disparaisse pas si la page web liée venait à être supprimée. Actuellement, ce robot insère un lien vers une mauvaise date d’archive quand il déplace une page depuis <code>archive.is</code> vers <code>web.archive.org</code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T283432] '''Changements à venir cette semaine''' * L’outil pour [[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|trouver, ajouter et supprimer des modèles]] va être mis à jour, afin de rendre plus facile la recherche de modèle et leur utilisation. Les premiers wikis seront mis à jour le 7 juillet, les autres wikis auront cette mise à jour plus tard dans l’année. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Removing_a_template_from_a_page_using_the_VisualEditor][https://phabricator.wikimedia.org/T284553] * Il n’y aura pas de nouvelle version de MediaWiki cette semaine. '''Futurs changements''' * Certains wikis Wikimedia utilisent les [[m:Special:MyLanguage/Flagged Revisions|Versions visées]] ou les Changements en attentes. Cela empêche que les modifications des utilisateurs récemment ou non enregistrées soient visibles avant qu’elles soient relues. L’action de relecture automatique (''auto review'') ne sera plus journalisée, et tous les anciens journaux des relectures auto seront supprimés, parce que cela crée de larges journaux qui ne sont pas vraiment utiles. [https://phabricator.wikimedia.org/T285608] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/27|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 5 julhet de 2021 a 17.33 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21694636 --> == Modèl "Dialècte X" == Bonjorn lo Joan, '''{{en}}''': So I've been using the templates <nowiki>{{Dialècte X}}</nowiki> to replace the old <nowiki><!--article redigit en X--></nowiki>, which caused a weird line break and the dialect wasn't visible to people not editing the article. I've also been writing articles for [[Aguiaina|Aguiaine]] in an orthography similar to Laurenç Revèst's "[[occitan restablit]]". As of now, I've been using <nowiki>{{Dialecte Lemosin}} and {{Dialecte Marchés}}</nowiki> in these articles, as the spellings aren't entirely one or the other. I wanted to ask you if it was admissible to create similar templates for "occitan restablit", with an * or something to make a visual distinction. It would look something like this: [[Imatge:Flag of Aquitaine.svg|40px|Quest articlhe es redigit en òc restablhit aguiainés.]] [[Imatge:Asterisk.svg|12px|Quest articlhe es redigit en òc restablhit aguiainés.]]. '''{{oc}}''': Ai doncas utilizat los modèls <nowiki>{{Dialècte X}}</nowiki> per remplaçar l'ancian <nowiki><!--article redigit en X--></nowiki> que provocava un saut de linha estranha e lo dialècte èra pas visibla per las personas qu'editavan pas l'article. Ai tanben escrich dels articles per [[Aguiaina]] dins una ortografia pròcha de l'"[[occitan restablit]] de Laurenç Revèst. Per ara, utilizi <nowiki>{{Dialecte Lemosin}} e {{Dialecte Marchés}}</nowiki> dins aqueles articles, que las ortografias son pas entièrament l'una o l'autre. Voliái vos demandar s'es admissible de crear dels modèls similars per l'"occitan restablit", amb un * o quicòm per far una distinccion visuala. Aquò semblariá a aquò: [[Imatge:Flag of Aquitaine.svg|40px|Quest articlhe es redigit en òc restablhit aguiainés.]] [[Imatge:Asterisk.svg|12px|Quest articlhe es redigit en òc restablhit aguiainés.]]. Coralament, [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 8 julhet de 2021 a 01.35 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/29|Tech News: 2021-29]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/29|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Modifications récentes''' * L'outil permettant de trouver, d'[[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|ajouter et de supprimer des modèles]] a été mis à jour. Il s'agit de faciliter la recherche et l'utilisation des modèles corrects. Il était censé arriver sur les premiers wikis le 7 juillet mais a été reporté au 12 juillet. Il sera disponible pour d'autres wikis plus tard dans l'année. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Removing_a_template_from_a_page_using_the_VisualEditor][https://phabricator.wikimedia.org/T284553] * [[Special:UnconnectedPages|Special:UnconnectedPages]] liste les pages qui ne sont pas connectées à Wikidata. Cela vous aide à trouver des pages qui peuvent être connectées à des éléments Wikidata. Certaines pages ne doivent pas être connectées à Wikidata. Vous pouvez utiliser le mot magique <code><nowiki>__EXPECTED_UNCONNECTED_PAGE__</nowiki></code> sur les pages qui ne devraient pas être listées sur la page spéciale. [https://phabricator.wikimedia.org/T97577] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.15|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-07-20|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-07-21|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-07-22|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''Changements à venir''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] La façon dont les supports sont structurés dans la sortie HTML de [[w:fr:Analyse syntaxique|l'analyseur syntaxique]] va bientôt changer. Cela peut affecter les bots, les gadgets, les scripts d'utilisateur et les extensions. Vous pouvez en [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/L2UQJRHTFK5YG3IOZEC7JSLH2ZQNZRVU/ savoir plus]. Vous pouvez le tester sur [[:testwiki:Main Page|Testwiki]] ou [[:test2wiki:Main Page|Testwiki 2]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Les paramètres concernant la manière d'obtenir des [[mw:API:Tokens|jetons]] dans l'API MediaWiki ont été modifiés en 2014. L'ancienne méthode ne fonctionnera plus à partir du 1er septembre. Les scripts, bots et outils qui utilisent les paramètres d'avant le changement de 2014 doivent être mis à jour. Vous pouvez en [[phab:T280806#7215377|savoir plus]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/29|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 19 julhet de 2021 a 15.32 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21755027 --> == Hello == please save the [[Qaem Shahr]] article and link it to the wiki data item. Thank == Translation request == Hello. Can you translate and upload the articles [[:ca:Exèrcit de l'Azerbaidjan]], [[:fr:Drapeau de l'Azerbaïdjan]] and [[:fr:Hymne de la république socialiste soviétique d'Azerbaïdjan]] in Occitan Wikipedia? The three proposed articles should not be long like the French versions. I also wrote the same request to another user, not knowing if he is active or not. I am interested in languages that are endangered and which are often ignored and neglected by officialdom and the public. Yours sincerely, [[Utilizaire:Sarvathi|Sarvathi]] ([[Discussion Utilizaire:Sarvathi|d]]) 26 julhet de 2021 a 09.17 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/30|Tech News: 2021-30]] == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/30|Translations]] are available. '''Recent changes''' * A [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.14|new version]] of MediaWiki came to the Wikimedia wikis the week before last week. This was not in Tech News because there was no newsletter that week. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.16|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2021-07-27|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2021-07-28|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2021-07-29|en}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendar]]). '''Future changes''' * If you use the [[mw:Special:MyLanguage/Skin:MonoBook|Monobook skin]] you can choose to switch off [[:w:en:Responsive web design|responsive design]] on mobile. This will now work for more skins. If <code>{{int:monobook-responsive-label}}</code> is unticked you need to also untick the new [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|preference]] <code>{{int:prefs-skin-responsive}}</code>. Otherwise it will stop working. Interface admins can automate this process on your wiki. You can [[phab:T285991|read more]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/30|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 26 julhet de 2021 a 21.11 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21771634 --> == Ma(r)çanas == Mercés; l'ai fach! [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 29 julhet de 2021 a 07.53 (UTC) == Books & Bytes – Issue 45 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 45, May – June 2021 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * Library design improvements continue * New partnerships * 1Lib1Ref update <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/May-June_2021|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --30 julhet de 2021 a 11.05 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=21707562 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/31|Tech News: 2021-31]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/31|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Si votre wiki utilises des balises telles que <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki><div class="mw-content-ltr"></nowiki></code></bdi> ou <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki><div class="mw-content-rtl"></nowiki></code></bdi> sans l’attribut <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>dir</code></bdi> obligatoire, alors elles cesseront de fonctionner dans deux semaines. Un correctif à court terme peut être ajouté à la page Common.css de votre wiki local, cela est expliqué sur [[phab:T287701|la tâche T287701]]. Désormais, toutes les utilisations doivent inclure tous les attributs, par exemple <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki><div class="mw-content-ltr" dir="ltr" lang="en"></nowiki></code></bdi> ou <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki><div class="mw-content-rtl" dir="rtl" lang="he"></nowiki></code></bdi>. Ceci s'applique également à certaines autres balises HTML, telles que <code>span</code> ou <code>code</code>. Vous pouvez voir des exemples de pages de votre wiki qui doivent être mises à jour en suivant les instructions sur [[phab:T287701|la tâche T287701]]. * Rappel : Wikimedia a [[m:Special:MyLanguage/IRC/Migrating to Libera Chat|migré vers le réseau IRC Libera Chat]], depuis l'ancien réseau Freenode. La documentation locale doit être mise à jour. '''Problèmes''' * La semaine dernière, tous les wikis ont été ralentis voire bloqués pendant 30 minutes, en raison d’un problème de génération de listes dynamiques d’articles sur Wikinews en russe, après un import massif de plus de {{formatnum:200000}} articles pendant 3 jours, ce qui a conduit à un problème de base de données. La fonctionnalité problématique a été désactivée sur ce wiki et les développeurs réfléchissent à la manière de corriger cela proprement. [https://phabricator.wikimedia.org/T287380][https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/2021-07-26_ruwikinews_DynamicPageList] '''Changements à venir cette semaine''' * Lors de l’ajout de lien depuis l’[[mw:VisualEditor|éditeur visuel]] ou l’[[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|éditeur de wikicode 2017]], les [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Disambiguator|pages d’homonymie]] apparaitront désormais en fin des résultats de recherche, parce que la plupart des utilisateurs ne désirent pas créer de lien vers les pages d’homonymie. [https://phabricator.wikimedia.org/T285510] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.17|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-08-03|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-08-04|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-08-05|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' * L’[[mw:Wikimedia Apps/Team/Android|équipe responsable de l’appli Wikipédia pour Android]] travaille sur la communication avec l’appli. Les développeurs travaillent sur la façon de communiquer avec les autres contributeurs et de recevoir des notifications. Vous pouvez [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Communication|en savoir plus]]. Ils recherchent des utilisateurs qui veulent [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Communication/UsertestingJuly2021|tester les projets]]. Tout contributeur qui a un téléphone Android et qui a envie de télécharger l’appli peut le faire. * La [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Fonctionnalité bêta]] pour {{int:discussiontools-preference-label}} sera mise à jour dans les semaines à venir. Vous pourrez [[mw:Talk pages project/Notifications|vous abonner à des sections individuelles]] sur une page de discussion dans davantage de wikis. Vous pouvez la tester dès maintenant en ajoutant <code>?dtenable=1</code> à la fin de l'URL de la page de discussion ([https://meta.wikimedia.org/wiki/Meta_talk:Sandbox?dtenable=1 exemple]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/31|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 2 agost de 2021 a 20.47 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21818289 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/32|Tech News: 2021-32]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/32|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Problèmes''' * Vous pourrez lire, mais pas modifier 17 wikis Wikimedia pendant quelques minutes le 10 août à partir de 05 h UTC. Cette interruption est causée par le travail sur la base de données. [https://phabricator.wikimedia.org/T287449] '''Changements à venir cette semaine''' * Le [[wmania:Special:MyLanguage/2021:Hackathon|Hackathon Wikimania]] se déroulera à distance le 13 août à partir de 5:00 UTC, pendant 24 heures. Vous pourrez participer de plusieurs manières. Vous pouvez encore proposer des projets et des sessions. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.18|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-08-10|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-08-11|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-08-12|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] L'ancien CSS <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki><div class="visualClear"></div></nowiki></code></bdi> ne sera plus pris en charge après le 12 août. Les modèles et les pages devront utiliser <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki><div style="clear:both;"></div></nowiki></code></bdi>. Votre aide est la bienvenue pour remplacer toute utilisation existante sur votre wiki. Des liens de recherche globale sont disponibles dans [[phab:T287962|la tâche T287962]]. '''Futurs changements''' * [[m:Special:MyLanguage/The Wikipedia Library|La Bibliothèque Wikipédia]] est un site permettant aux rédacteurs de Wikipédia d'accéder à des sources. Il existe une [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TheWikipediaLibrary|extension]] qui a une nouvelle fonctionnalité permettant d'indiquer aux utilisateurs quand ils peuvent y accéder. Elle utilisera les notifications. Elle commencera à envoyer des messages aux premiers utilisateurs en septembre. D'autres utilisateurs seront contactés plus tard. [https://phabricator.wikimedia.org/T288070] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] [[w:fr:Vue.js|Vue.js]] sera le framework [[w:fr:JavaScript|JavaScript]] pour MediaWiki à l'avenir. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/SOZREBYR36PUNFZXMIUBVAIOQI4N7PDU/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/32|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 9 agost de 2021 a 16.21 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21856726 --> == Toponims septentrionals == Adiu lo Joan, Ai la toponimia de doas comunas peitavinas, [[Irais]] e [[Hanc]], mas soi pas segur que son las fòrmas occitanas las mai probablas. Quand avètz lo temps, podètz los legir? Coralament, [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 14 agost de 2021 a 18.28 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/33|Tech News: 2021-33]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/33|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Vous pouvez à nouveau ajouter des liens interlangues dans la barre latérale de la [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|nouvelle apparence de Vector]]. Pour ce faire, vous devez connecter la page à un élément Wikidata. Dans la nouvelle apparence de Vector, les liens interlangues sont déplacés, mais le nouveau sélecteur de langue ne permet pas encore d’en ajouter. [https://phabricator.wikimedia.org/T287206] '''Problèmes''' * Il y a eu un problème sur les wikis qui utilisent l'extension Traduction. Les traductions n'étaient pas mises à jour ou étaient remplacées par le texte anglais. Les problèmes ont été corrigés. [https://phabricator.wikimedia.org/T288700][https://phabricator.wikimedia.org/T288683][https://phabricator.wikimedia.org/T288719] '''Changements à venir cette semaine''' * Une [[mw:Help:Tags|balise de révision]] sera bientôt ajoutée aux modifications qui créent des liens vers des [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Disambiguator|pages d'homonymie]], parce que ces liens sont généralement générés par accident. La balise permettra aux rédacteurs de trouver facilement les liens erronés et de les corriger. Si votre wiki n'aime pas cette fonctionnalité, elle peut être [[mw:Help:Tags#Deleting a tag added by the software|cachée]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T287549] *Vous avez envie d’aider à enrichir les informations disponibles sur les outils ? Cela vous plairait-il d’assiter ou d’aider à l’organisation d’une petite réunion virtuelle avec votre communauté pour discuter de la liste d’outils ? Alors dites-le sur la page de discussion des [[m:Toolhub/The Quality Signal Sessions|Sessions d’évaluation de la qualité de Toolhub]]. Nous avons aussi besoin d’un retour [[m:Talk:Toolhub/The Quality Signal Sessions#Discussion topic for "Quality Signal Sessions: The Tool Maintainers edition"|des mainteneurs d’outils]] sur certains points. * Auparavant, la liste d’utilisateurs ignorés ne fonctionnait pas pour les modifications sur les pages de votre espace de discussion utilisateur (page de discussion et ses sous-pages). À partir de cette semaine, ce sera vrai uniquement pour votre page de discussion. [https://phabricator.wikimedia.org/T288112] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.19|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-08-17|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-08-18|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-08-19|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/33|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 16 agost de 2021 a 19.28 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21889213 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/34|Tech News: 2021-34]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/34|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * L'extension [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Score|Score]] (notation <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki><score></nowiki></code></bdi>) a été réactivée sur les wikis publics et mise à niveau vers une version plus récente. Certaines fonctionnalités de la notation musicale peuvent ne plus fonctionner car elles ne sont activées qu'en « mode sécuritaire ». Le problème de sécurité a été corrigé et un [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Score/2021 security advisory|avis a été publié]]. '''Problèmes''' * Vous pourrez lire mais pas modifier [[phab:T289130|certains wikis]] pendant quelques minutes le {{#time:j xg|2021-08-25|fr}} vers [https://zonestamp.toolforge.org/1629871217 06:00 UTC]. Cela est lié à la maintenance de la base de données. Pendant la maintenance, les opérations sur CentralAuth ne seront pas non plus possibles. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.20|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-08-24|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-08-25|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-08-26|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/34|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 23 agost de 2021 a 21.59 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21923254 --> == Read-only reminder == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="MassMessage"/> Une opération de maintenance aura lieu le [https://zonestamp.toolforge.org/1629871231 {{#time: l F d H:i e|2021-08-25T06:00|fr}}]. Cela ne devrait durer que quelques minutes. Cela affectera votre wiki ainsi que $nombre autres wikis. <span class="mw-translate-fuzzy">Pendant l’opération, il ne sera pas possible d’enregistrer des modifications.</span> De plus, pendant cette période, les opérations sur CentralAuth ne seront pas possibles (GlobalRenames, modification/confirmation des adresses e-mail, connexion à de nouveaux wikis, changements de mot de passe). Pour plus d’informations sur cette opération et les services impactés, vous pouvez consulter [[phab:T289130|la tâche dédiée sur Phabricator]]. Une bannière sera affichée 30 minutes avant l’opération. Une aide serait la bienvenue pour informer votre communauté de cette opération de maintenance. {{Int:Feedback-thanks-title}}<section end="MassMessage"/> </div> 24 agost de 2021 a 20.35 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21927201 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/35|Tech News: 2021-35]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/35|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Certaines syntaxes de partitions musicales ne fonctionnent plus et ont peut-être besoin d'être mises à jour. Vous pouvez vérifier [[:Category:{{MediaWiki:score-error-category}}]] sur votre wiki pour obtenir une liste des pages comportant des erreurs. '''Problèmes''' * Les partitions musicales étaient incapables de restituer les paroles dans certaines langues en raison de l'absence de polices de caractères. Ce problème a été corrigé. Si votre langue préfère une police différente, veuillez déposer une demande sur Phabricator. [https://phabricator.wikimedia.org/T289554] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet avancé]] Les paramètres d'obtention des [[mw:API:Tokens|jetons]] dans l'API MediaWiki ont été modifiés en 2014. L'ancienne méthode ne fonctionnera plus à partir du 1er septembre. Les scripts, les bots et les outils qui utilisent les paramètres d'avant le changement de 2014 doivent être mis à jour. Vous pouvez en [[phab:T280806#7215377|lire plus]]. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.21|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-08-31|fr}}. Elle sera présente sur les wikis non-Wikipedia et sur quelques Wikipédias le {{#time:j xg|2021-09-01|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis le {{#time:j xg|2021-09-02|fr}}. ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). '''Changements à venir''' * Vous pourrez lire mais pas modifier [[phab:T289660|Commons]] pendant quelques minutes le {{#time:j xg|2021-09-06|fr}}. Cela se produira vers [https://zonestamp.toolforge.org/1630818058 05:00 UTC]. Cela est lié à la maintenance de la base de données. * Tous les wikis seront en lecture seule pendant quelques minutes le 13 septembre. Davantage d’informations seront publiées dans les Actualités techniques et également sur chaque wiki dans les prochaines semaines. [https://phabricator.wikimedia.org/T287539] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/35|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 30 agost de 2021 a 16.02 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21954810 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/36|Tech News: 2021-36]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/36|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Les wikis dotés des [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature_summary|fonctionnalités de Croissance]] participaient à un test A/B depuis leur mise en place, ce qui impliquait que certains nouveaux ne bénéficiaient pas de ces fonctionnalités. Maintenant, tous les nouveaux de 21 des plus petits de ces wikis bénéficieront de ces fonctionnalités. [https://phabricator.wikimedia.org/T289786] '''Changements à venir cette semaine''' * Il n’y aura pas de nouvelle version de MediaWiki cette semaine. '''Futurs changements''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] En 2017, la bibliothèque jQuery intégrée a été mise à jour de la version 1 à la version 3, avec une couche de compatibilité. Cette phase de migration va bientôt s’achever, pour rendre le site plus rapide à charger pour tout le monde. Si vous maintenez un gadget ou script utilisateur, vérifiez si vous avez des erreurs JQMIGRATE et corrigez-les le cas échéant, sinon elles feront échouer le script. [https://phabricator.wikimedia.org/T280944][https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/6Z2BVLOBBEC2QP4VV4KOOVQVE52P3HOP/] * L’an dernier, la Wikipédia en portugais commençait une expérimentation pour rendre obligatoire la connexion pour modifier des pages. Le [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Impact report for Login Required Experiment on Portuguese Wikipedia|rapport d’impact de cet essai]] est achevé. Pour poursuivre l’étude, l’équipe des Outils anti-harcèlement recherche des projets qui voudraient expérimenter la restriction de la modification des pages par les IP sur leur wiki pendant une courte période. [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Login Required Experiment|En savoir plus]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/36|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 6 setembre de 2021 a 15.20 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=21981010 --> == Ortografias per Usès/Usèç == Bonjorn Jfblanc, Ai una observacion: La grafia mai utilizada occitana (utilizat per Alibèrt) d'Usès/Usèç es ''Usès'', mas l'etimologia es ''Uceticum'', que dòna la grafia ''Usèç'' (citat per toponimiaoccitana). Es una ortografia melhor que l'autre? Devi citar las doas dins l'article? Amistats, [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 6 setembre de 2021 a 18.02 (UTC) == Noms - Vau Nage/Vau Naja & Nage/Naja e Solòrgues == Bonjorn encara, Ai cercat sus la toponimia e la prononciacion de Vau Nage/Vau Naja e lo vilatge de Nage/Naja. Sembla qu'existisson doas fòrmas de prononciacion ara: ''Nage'' (coma citat en ''Vèunage'' e la fòrma mistralenca, ''Vau-Nage'') e ''Naja'' (utilizat sus Jornalet, una [https://www.youtube.com/watch?v=nzYHzNH3cYA video], Occitanica, etc.) qu'es mai etimologic. Pensi qu'es melhor d'utilizar ''Naja e Solòrgues'' per la comuna e ''Vau Naja'' (dos mots, coma dins ''[[Vau Cluson]]'', ''[[Lana Gran]]'', etc.) per la valada segon l'abondància de sorsas en ''-a'' e l'etimologia, mas soi pas 100% segur. Que pensatz? Amistats, [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 6 setembre de 2021 a 22.15 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/37|Tech News: 2021-37]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/37|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * 45 nouvelles Wikipédia ont maintenant accès aux [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature summary|fonctionnalités de Croissance]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T289680] * [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Deployment table|Une majorité de Wikipédias]] a maintenant accès aux fonctionnalités de Croissance. L’équipe Croissance [[mw:Special:MyLanguage/Growth/FAQ|a publié une page de FAQ]] sur ces fonctionnalités. Cette FAQ, traduisible, décrit les fonctionnalités, comment les utiliser, comment les configurer… '''Problèmes''' * [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Tous les wikis seront en lecture seule]] pendant quelques minutes le 14 septembre, à partir de [https://zonestamp.toolforge.org/1631628002 14 heures UTC]. [https://phabricator.wikimedia.org/T287539] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.37/wmf.23|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-09-14|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-09-15|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-09-16|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.37/Roadmap|calendrier]]). * À partir de cette semaine, la Wikipédia en italien recevra les mises à jour du logiciel le mercredi, au lieu du jeudi. Avec ce changement, les bogues seront remarqués et corrigés plus tôt. [https://phabricator.wikimedia.org/T286664] * Vous pouvez à nouveau ajouter des liens interlangues dans la barre latérale de la [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|nouvelle apparence de Vector]]. Pour ce faire, vous devez connecter la page à un élément Wikidata. Dans la nouvelle apparence de Vector, les liens interlangues sont déplacés, mais le nouveau sélecteur de langue ne permet pas encore d’en ajouter. [https://phabricator.wikimedia.org/T287206] * L’outil de [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight|coloration syntaxique]] met en forme le code avec différentes couleurs. Il prend maintenant en charge 3 nouveaux langages. De plus, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>golang</code></bdi> peut maintenant être utilisé comme alias pour le [[d:Q37227|langage de programmation Go]] et un mode spécial <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>output</code></bdi> a été ajouté pour montrer la sortie d’un programme. [https://phabricator.wikimedia.org/T280117][https://gerrit.wikimedia.org/r/c/mediawiki/extensions/SyntaxHighlight_GeSHi/+/715277/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/37|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 13 setembre de 2021 a 15.36 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22009517 --> == Toponimia en oc restablit: Lo betacisme peitavin == Bonjorn lo Joan, Ai una autra question de toponimia. En Peitau, existís de noms que sembla aver un betacisme coma los dialèctes meridionals d'oc, coma a [[Boltona|Boltona/Voltona]] (ptv-stg ''Boutoune''; fr ''Boutonne'') e [[Chef-Boutonne]] (en oc ''Chap Boltona/Voltona?'', escrich majoritàriament en ''V-'' fins a 1600 (solament un atestacion en ''B-'' abans, en 1317). Dins una grafia occitana, devèm los escriure en lo ''V-'' etimologic coma de toponims gascons e lengadocians? O en ''B-'' coma lo francés e lo peitavin-santongés moderne? Amistats, [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 14 setembre de 2021 a 17.47 (UTC) Autra question: La comuna de [[Vausseroux]], es la traduccion '''''Vau Serors''''' probabla, dont "seror" es lo mot oc-peitavin per "sòrre" coma en gascon? == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/38|Tech News: 2021-38]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/38|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Les fonctionnalités de croissance sont maintenant déployées sur presque toutes les Wikipédias. [[phab:T290582|Pour la majorité des petites Wikipedias]], les fonctionnalités ne sont disponibles que pour les utilisateurs expérimentés, pour [[mw:Special:MyLanguage/Growth/FAQ#enable|tester les fonctionnalités]] et [[mw:Special:MyLanguage/Growth/FAQ#config|les configurer]]. Les fonctionnalités seront disponibles pour les nouveaux arrivants à partir du 20 septembre 2021. * MediaWiki avait une fonction qui mettait en forme les liens locaux vers des articles courts dans un style différent. Chaque utilisateur pouvait choisir la taille à partir de laquelle les pages étaient considérées comme des « ébauches » à mettre en évidence. Cette fonctionnalité avait de très mauvaises performances, et suite à une consultation, elle a été supprimée. [https://phabricator.wikimedia.org/T284917] * Une modification technique a été apportée à l’habillage MonoBook afin d'en faciliter la maintenance et l'entretien. Cela a entraîné quelques modifications mineures du HTML qui rendent le HTML de MonoBook cohérent avec les autres habillages. Des efforts ont été faits pour minimiser l'impact sur les contributeurs, mais vous pouvez contacter [[m:User:Jon (WMF)|Jon (WMF)]] sur le wiki ou sur [[phab:T290888|Phabricator]] si des problèmes sont signalés. '''Problèmes''' * Il y a eu un problème avec la recherche la semaine dernière. De nombreuses demandes de recherche n'ont pas fonctionné pendant deux heures en raison d'un redémarrage accidentel des serveurs de recherche. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/2021-09-13_cirrussearch_restart] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.1|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-09-21|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-09-22|fr}} et enfin sur tous les Wikis restants le {{#time:j xg|2021-09-23|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] [[s:Special:ApiHelp/query+proofreadinfo|L’API meta=proofreadpage]] a été modifiée. Le paramètre <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>piprop</nowiki></code></bdi> a été renommé en <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>prpiprop</nowiki></code></bdi>. Les utilisateurs de l'API doivent mettre à jour leur code pour éviter les avertissements de paramètres non reconnus. Les utilisateurs de Pywikibot doivent effectuer une mise à jour vers la version 6.6.0. [https://phabricator.wikimedia.org/T290585] '''Futurs changements''' * L'[[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#Replying|outil de réponse]] sera déployé sur les derniers wikis dans les semaines à venir. Il fait actuellement partie des « {{int:discussiontools-preference-label}} » dans les [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Fonctionnalités bêta]] sur la plupart des wikis. Vous pourrez le désactiver dans les [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|préférences de modification]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T262331] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Le changement [[mw:MediaWiki_1.37/Deprecation_of_legacy_API_token_parameters|précédemment annoncé]] concernant la façon d'obtenir des jetons de l'API a été reporté au 21 septembre en raison d'une incompatibilité avec Pywikibot. Les dresseurs de robots utilisant Pywikibot peuvent suivre [[phab:T291202|T291202]] pour connaître l'état d'avancement de la correction, et doivent prévoir de passer à la version 6.6.1 lorsqu'elle sera publiée. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/38|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 20 setembre de 2021 a 18.32 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22043415 --> == Books & Bytes – Issue 46 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 46, July – August 2021 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * Library design improvements deployed * New collections available in English and German * Wikimania presentation <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/July-August_2021|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --22 setembre de 2021 a 11.15 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=22027458 --> == Oc restablit - Questions de toponimia == Bonjorn, Tanben, ai trobat una comuna [[Saint-Maurice-la-Fougereuse]] e es probable--mas pas segur--que lo toponim de "Fougereuse" es ''Folgerosa'' en occitan (la forma ''folgeira'' de ''faugièra'' existís en auvernhat). Existisson 4 atestacions en ''Ful-'' (1117-1228) e un en ''Fau-'' (1300). Vòli escriure "Folgerosa" e non "Faugerosa" pr'amor que la majoritat dels toponims son en ''Ful-'', la forma francesa es totjorn ''Fou-'' (o 1 temps ''Feu-''), tota sa region parla ''Fou-'' dins lo Cartodialect, e las doas son possiblas en peitavin-santongés. Adoncas, pensi que "Faugerosa" es un nom mai meridional pel vilatge. Que pensas? Amicalament, [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 24 setembre de 2021 a 02.25 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/39|Tech News: 2021-39]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W39"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/39|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * [[w:fr:IOS 15|iOS 15]] dispose d'une nouvelle fonction appelée [https://support.apple.com/fr-fr/HT212614 Private Relay] (site Web d'Apple). Elle permet de masquer l'adresse IP de l'utilisateur lorsqu'il utilise le navigateur [[w:fr:Safari (navigateur web)|Safari]]. C'est comme utiliser un [[w:fr:Réseau privé virtuel|VPN]] dans la mesure où nous voyons une autre adresse IP à la place. Il s'agit d'une fonctionnalité optionnelle, réservée à ceux qui paient un supplément pour [[w:fr:ICloud|iCloud]]. Elle sera proposée plus tard aux utilisateurs de Safari sur [[:w:fr:MacOS|macOS]]. Il y a une [[phab:T289795|discussion technique]] sur ce que cela signifie pour les wikis Wikimédia. '''Problèmes''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Certains gadgets et scripts utilisateur ajoutent des éléments à la partie [[m:Customization:Explaining_skins#Portlets|portlets]] (outils d'articles) de l'habillage. Une modification récente de l'HTML peut avoir donné à ces liens une taille de police différente. Cela peut être corrigé en ajoutant la classe CSS <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>.vector-menu-dropdown-noicon</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T291438] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.2|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-09-28|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-09-29|fr}} et enfin sur toutes les Wikis restants le {{#time:j xg|2021-09-30|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). * L'extension [[mw:Special:MyLanguage/Onboarding_new_Wikipedians#New_experience|GettingStarted]] a été développée en 2013 et fournit un processus de démarrage pour les nouveaux propriétaires de compte dans quelques versions de Wikipédia. Cependant, les fonctionnalités de [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature_summary|Croissance]] récemment développées offrent une meilleure expérience de démarrage. Puisque la grande majorité des Wikipédias ont maintenant accès aux fonctionnalités de Croissance, GettingStarted sera désactivé à partir du 4 octobre. [https://phabricator.wikimedia.org/T235752] * Un petit nombre d'utilisateurs ne pourront pas se connecter aux wikis de Wikimedia après le 30 septembre. Cela est dû au fait qu'un ancien [[:w:fr:Certificat racine|certificat racine]] ne fonctionnera plus. Ils auront également des problèmes avec de nombreux autres sites web. Les utilisateurs qui ont mis à jour leur logiciel au cours des cinq dernières années ne devraient pas rencontrer de problèmes. Les utilisateurs d'Europe, d'Afrique et d'Asie sont moins susceptibles d'avoir des problèmes immédiats, même si leur logiciel est trop ancien. Vous pouvez [[m:Special:MyLanguage/HTTPS/2021 Let's Encrypt root expiry|en savoir plus]]. * Vous pouvez [[mw:Special:MyLanguage/Help:Notifications|recevoir des notifications]] lorsque quelqu'un laisse un message sur votre page de discussion utilisateur ou vous mentionne dans un message sur une page de discussion. En cliquant sur le lien de notification, vous accéderez désormais au message qui sera mis en évidence. Auparavant, cela vous amenait en haut de la section qui contenait le message. Vous pouvez trouver [[phab:T282029|plus d'informations dans la tâche T282029]]. '''Futurs changements''' * L'[[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#Replying|outil de réponse]] sera déployé sur les derniers wikis dans les semaines à venir. Il fait actuellement partie des « {{int:discussiontools-preference-label}} » dans les [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Fonctionnalités bêta]] sur la plupart des wikis. Vous pourrez le désactiver dans les [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Préférences de modification]]. [[phab:T288485|Voir la liste des wikis.]] [https://phabricator.wikimedia.org/T262331] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/39|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2021-W39"/> </div> 27 setembre de 2021 a 22.23 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22077885 --> == Nom occitan d'Empúries: Empurias o Empúrias? == Bonjorn lo Joan, Ai trobat tres atestacions del nom occitan de la vila catalana d'Empúries. Son ''Empurias'' en oc alibertin modèrne (sapiencia.eu), ''Empúrias'' en oc alibertin (mas amb d'accents diferents que l'alibertin d'uèi) en 1933 (occitanica.eu), e ''Empurias'' en oc ancian narbonés e encara en catalan ancian (occitanica.eu). Per vos, qu'es la grafia melhora occitana: ''Empúrias'' amb l'accent, o ''Empurias'' sens lo? Emai, sabètz la prononciacion del nom? Amistats, [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 3 octobre de 2021 a 19.24 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/40|Tech News: 2021-40]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="tech-newsletter-content"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/40|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Une méthode plus efficace pour envoyer les modifications de Wikidata aux wikis Wikimedia qui les affichent a été activée pour les 10 wikis suivants : mediawiki.org, les Wikipedias en italien, en catalan, en hébreu et en vietnamien, la Wikisource en français, et les Wikivoygage, Wikibooks, Wiktionary et Wikinews en anglais. Si vous remarquez quelque chose d'étrange dans la façon dont les modifications de Wikidata apparaissent dans les modifications récentes ou dans votre liste de surveillance sur ces wikis, vous pouvez [[phab:T48643|le faire savoir aux développeurs]]. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.3|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-10-05|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-10-06|fr}} et enfin sur toutes les Wikis restants le {{#time:j xg|2021-10-07|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Certains gadgets et bots qui utilisent l'API pour lire le journal d'AbuseFilter pourraient ne pas fonctionner. La propriété <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>hidden</code></bdi> ne dira plus qu'une entrée est <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>implicit</code></bdi> pour les entrées de journal non supprimées concernant les modifications supprimées. Si votre robot a besoin de le savoir, faites une requête de vérification séparée. De plus, la propriété aura la valeur <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>false</code></bdi> pour les entrées visibles ; auparavant, elle n'était pas incluse dans la réponse. [https://phabricator.wikimedia.org/T291718] * Un moyen plus efficace d'envoyer les modifications de Wikidata aux wikis Wikimedia qui les affichent sera activé pour ''tous les wikis en production''. Si vous remarquez quelque chose d'étrange dans la façon dont les modifications de Wikidata apparaissent dans les modifications récentes ou dans votre liste de suivi, vous pouvez [[phab:T48643|le faire savoir aux développeurs]]. '''Futurs changements''' * Vous pourrez bientôt recevoir des notifications inter-wiki dans [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|l'application Wikipédia iOS]]. Vous pourrez également recevoir des notifications sous forme de notifications poussées. D'autres mises à jour pour les notifications suivront dans les versions ultérieures. [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Apps/Team/iOS/Notifications#September_2021_update] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Les variables JavaScript <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>wgExtraSignatureNamespaces</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>wgLegalTitleChars</code></bdi>, et <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>wgIllegalFileChars</code></bdi> seront bientôt retirées de <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Interface/JavaScript#mw.config|mw.config]]</code></bdi>. Elles ne font pas partie des variables « stables » disponibles pour une utilisation dans un wiki avec JavaScript. [https://phabricator.wikimedia.org/T292011] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Les variables JavaScript <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>wgCookiePrefix</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>wgCookieDomain</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>wgCookiePath</code></bdi>, et <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>wgCookieExpiration</code></bdi> seront bientôt supprimées de mw.config. Les scripts devront utiliser à la place <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw.cookie</code></bdi> du module « <bdi lang="zxx" dir="ltr">[[mw:ResourceLoader/Core_modules#mediawiki.cookie|mediawiki.cookie]]</bdi> ». [https://phabricator.wikimedia.org/T291760] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/40|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="tech-newsletter-content"/> </div> 4 octobre de 2021 a 16.33 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22101208 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/41|Tech News: 2021-41]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W41"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/41|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.4|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-10-12|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-10-13|fr}} et enfin sur toutes les Wikis restants le {{#time:j xg|2021-10-14|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). * La préférence « [[mw:Manual:Table_of_contents#Auto-numbering|numérotation automatique des titres]] » est supprimée. Vous pouvez lire [[phab:T284921|les raisons et la discussion]]. Ce changement a été [[m:Tech/News/2021/26|précédemment]] annoncé. [[mw:Snippets/Auto-number_headings|Un extrait JavaScript]] est disponible et peut être utilisé pour créer un gadget sur les wikis qui veulent toujours prendre en charge la numérotation automatique. '''Réunions''' * Vous pourrez participer à une réunion sur les [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|améliorations pour l'interface ordinateur]]. Une version de démonstration de la [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Sticky Header|nouvelle fonctionnalité]] sera présentée. L'événement aura lieu le mardi 12 octobre à 16:00 UTC. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web/12-10-2021|Voir comment rejoindre la réunion]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/41|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2021-W41"/> </div> 11 octobre de 2021 a 15.31 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22152137 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/42|Tech News: 2021-42]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W42"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/42|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' *[[m:Toolhub|Toolhub]] est un catalogue qui permet de trouver plus facilement des outils logiciel qui peuvent être utilisés pour travailler sur les projets Wikimedia. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/LF4SSR4QRCKV6NPRFGUAQWUFQISVIPTS/ En savoir plus]. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.5|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-10-19|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-10-20|fr}} et enfin sur toutes les Wikis restants le {{#time:j xg|2021-10-21|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' * Les développeurs de l’[[mw:Wikimedia Apps/Team/Android|appli Wikipédia pour Android]] travaillent sur [[mw:Wikimedia Apps/Team/Android/Communication|la communication dans l’appli]]. Vous pouvez dès maintenant répondre à [[mw:Wikimedia Apps/Team/Android/Communication/UsertestingOctober2021|une enquête]] pour aider son développement. * De 3 à 5 % des contributeurs pourraient être bloqués dans les prochains mois, en raison d’un nouveau service dans Safari, similaire à un [[:w:fr:Serveur mandataire|serveur mandataire]] (''proxy'') ou à un [[w:fr:VPN|VPN]], dénommé « Relais privé iCloud ». Une [[m:Special:MyLanguage/Apple iCloud Private Relay|discussion sur ce problème]] a actuellement lieu sur Méta-Wiki. Le but est de déterminer ce que le Relais privé iCloud implique pour les communautés. * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]] est une nouvelle [[w:fr:Interface de programmation|API]] pour ceux qui utilisent beaucoup d’informations des projets Wikimedia sur d’autres sites. C’est une façon de faire payer les données aux gros utilisateurs commerciaux. Une copie du jeu de données Wikimedia Enterprise sera bientôt disponible. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-ambassadors@lists.wikimedia.org/message/B2AX6PWH5MBKB4L63NFZY3ADBQG7MSBA/ En savoir plus]. Vous pouvez aussi poser vos questions à l’équipe [https://wikimedia.zoom.us/j/88994018553 sur Zoom] le [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?hour=15&min=00&sec=0&day=22&month=10&year=2021 22 octobre à 15 h UTC]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/42|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2021-W42"/> </div> 18 octobre de 2021 a 20.54 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22176877 --> == Toponimia lengadociana == Bonjorn lo Joan, Ai encontrat dos toponims comunals d'interès: [[Arzens]] e [[Lauran|Laure-Minervois]]. Per [[Arzens]], es ''Arzenç'', ''Arzenc'' o ''Arzencs'' una melhora grafia segon l'etimologia? Veire las [[Arzens#Toponimia|grafias ancianas]]. Per [[Lauran|Laure-Minervois]], lo nom de l'article es uèi "Lauran" mas sens citacion. Me sembla una forma etimologica anciana (darrièra atestacion en 1595). Las atestacions mai recentas son "Loóuro" e "Lóbro", possiblament en grafia mistralenca. Finalament, Toponimiaoccitana supausa "Lòura (de Menerbés)" pel nom de la comuna. Pensi qu'es una evolucion de ''Lauran'' en ''Laura'' coma ''Sant African'' -> ''Sant Africa'' alhors. Que pensas? Amicalament, -[[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 24 octobre de 2021 a 07.29 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/43|Tech News: 2021-43]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W43"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/43|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * La [[m:Special:MyLanguage/Coolest_Tool_Award|Cérémonie 2021 des outils les plus cools]] est à la recherche de candidats. Vous pouvez recommander des outils jusqu’au 27 octobre. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.6|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-10-26|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-10-27|fr}} et enfin sur toutes les Wikis restants le {{#time:j xg|2021-10-28|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' *[[m:Special:MyLanguage/Help:Diff|Les pages de différences]] vont offrir une expérience de copier-coller améliorée. [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Copy paste diffs|Les changements]] permettront de sélectionner le wikicode précédant ou suivant la modification distinctement et sans les informations additionnelles. [https://phabricator.wikimedia.org/T192526] * La version des [[w:fr:Liberation (police d'écriture)|polices d'écriture Liberation]] utilisée dans les fichiers SVG sera mise à jour. Seules les nouvelles vignettes seront affectées. La police Liberation Sans Narrow ne changera pas. [https://phabricator.wikimedia.org/T253600] '''Réunions''' * Vous pourrez participer à une réunion sur la [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|consultation des souhaits de la communauté]]. Des informations sur les souhaits [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages|homonymie]] et [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Real Time Preview for Wikitext|prévisualisation en temps réel]] seront présentées. L'événement aura lieu le mercredi 27 octobre à 14h30 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/Talk to Us|Voir comment rejoindre la réunion]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/43|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2021-W43"/> </div> 25 octobre de 2021 a 20.08 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22232718 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/44|Tech News: 2021-44]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W44"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/44|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Le nombre de courriels pouvant être envoyé chaque jour par un même utilisateur est limité. Cette limite est dorénavant globale et non plus propre à chaque wiki. Ce changement a pour but d’éviter les abus. [https://phabricator.wikimedia.org/T293866] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.7|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-11-02|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-11-03|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-11-04|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/44|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2021-W44"/> </div> 1 novembre de 2021 a 20.28 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22269406 --> == Translation quality check. == Hello [[Utilizaire:Jfblanc|Jfblanc]], My name is Uzoma Ozurumba, a Community Relations Specialist working with the WMF Language team. Nice to e-meet you. Please, I will like to ask you for help with checking the quality of the translations in this [https://docs.google.com/spreadsheets/d/10RhquRn9VgIRwg0Pq8ZrcsGpiW-BsSN9iJHNVVDeD9o/edit#gid=0 spreadsheet]. I am asking because the WMF Language team wants to introduce a Machine translation service support to some Wikipedias. We want to know if the translations are useful as a start(of course, this initial machine translation is not to be published, they are just to help a translator speed up the work) when using content translation. Since you have experience translating articles to Occitan Wikipedia, I believe you are the best person to evaluate the translations in the spreadsheet. I will really appreciate your help with evaluating the translation. If you are okay assisting with the quality check; all you need to do is open the spreadsheet, try to read the article samples in the two different columns and then answer the following questions for each article: * Is any sample useful as a starting point for translation? (A/B/both/none) * If any sample is not useful, which is the main problem with it? Please note that you can answer these questions in the spreadsheet (in the column provided) or answer the questions in this thread; whichever works for you is fine. Thank you so much in anticipation of your help. [[Utilizaire:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Discussion Utilizaire:UOzurumba (WMF)|d]]) 3 novembre de 2021 a 15.53 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/45|Tech News: 2021-45]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W45"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/45|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Les contributeurs sous IP utilisant un mobile seront désormais avertis lors de la réception de message sur leur page de discussion (un peu comme la bannière orange affichée sur ordinateur). Cela prendra la forme d’indications sur toutes les pages hors espace principal et à chaque fois que l’utilisateur essayera de modifier une page. Sur ordinateur, l’indication a désormais une couleur légèrement différente. [https://phabricator.wikimedia.org/T284642][https://phabricator.wikimedia.org/T278105] '''Changements à venir cette semaine''' * [[phab:T294321|Wikidata sera en lecture seule]] pendant quelques minutes le 11 novembre, vers [https://zonestamp.toolforge.org/1636610400 6 h 00 UTC], pour la maintenance de la base de données. [https://phabricator.wikimedia.org/T294321] * Il n’y aura pas de nouvelle version de MediaWiki cette semaine. '''Futurs changements''' * À l’avenir, les contributeurs non enregistrés seront identifiés autrement qu’avec leur [[w:fr:Adresse IP|adresse IP]], pour des raisons juridiques. Un nouveau droit utilisateur permettra aux contributeurs de connaitre l’IP des contributeurs anonymes, en cas de besoin pour combattre le vandalisme, la pollupublication et le harcèlement. Vous pouvez lire [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|les suggestions de façons dont cette identification pourrait fonctionner]] et en [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|discuter sur la page de discussion]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/45|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2021-W45"/> </div> 8 novembre de 2021 a 20.37 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22311003 --> == Books & Bytes – Issue 47 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 47, September – October 2021 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * On-wiki Wikipedia Library notification rolling out * Search tool deployed * New My Library design improvements <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/September-October_2021|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --10 novembre de 2021 a 16.59 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=22292722 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/46|Tech News: 2021-46]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W46"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/46|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * La plupart des erreurs lors de [[c:Special:MyLanguage/Commons:Maximum_file_size#MAXTHUMB|téléversement de gros fichiers]] (messages tels que « <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>stashfailed</code></bdi> » ou « <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>DBQueryError</code></bdi> ») ont été corrigées. [[wikitech:Incident documentation/2021-11-04 large file upload timeouts|Un rapport d’incident]] est disponible. '''Problèmes''' * Parfois, les modifications réalisées depuis iOS en utilisant l’éditeur visuel enregistrent les suites de chiffres comme des liens vers des numéro de téléphone, en raison d’une fonctionnalité du système d’exploitation. Ce problème est en cours d’analyse. [https://phabricator.wikimedia.org/T116525] * Il y a eu un problème avec la recherche la semaine dernière. Pendant deux heures, de nombreuses recherches n’ont pas abouti en raison d’une erreur de configuration. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/2021-11-10_cirrussearch_commonsfile_outage] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.9|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-11-16|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-11-17|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-11-18|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/46|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2021-W46"/> </div> 15 novembre de 2021 a 22.07 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22338097 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/47|Tech News: 2021-47]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W47"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/47|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements à venir cette semaine''' * Il n’y aura pas de nouvelle version de MediaWiki cette semaine. *La boite de dialogue des modèles, dans l’éditeur visuel et le [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|nouvel éditeur de wikicode]] (en bêta) vont être [[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|grandement améliorés]] sur [[phab:T286992|plusieurs wikis]]. Vos retours [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|sont les bienvenus]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/47|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2021-W47"/> </div> 22 novembre de 2021 a 20.03 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22366010 --> == Ménigoute == Adiu, Es possible, òc. My reasoning for -ai- was the fact that it's spelled with an -é- and no -gn- in modern French. Would it help to find the Poitevin prononciation? And if so, do you know where I might find/look for it? [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 26 novembre de 2021 a 14.13 (UTC) == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/48|Tech News: 2021-48]] == <div lang="ca" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W48"/><div class="plainlinks"> Últim '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|notícies de tecnologia]]''' de la comunitat tècnica de Wikimedia. Informeu altres usuaris sobre aquests canvis. No tots els canvis t'afecten. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/48|Les traduccions]] estan disponibles. '''Canvis a finals d'aquesta setmana''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Element recurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.11|nova versió]] de MediaWiki estarà en wikis de prova i MediaWiki.org de {{#time:j xg|2021-11-30|ca}}. Serà en wikis que no són de la Viquipèdia i algunes Viquipèquies de {{#time:j xg|2021-12-01|ca}}. Serà a tots els wikis de {{#time:j xg|2021-12-02|ca}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendari]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Notícies tecnològiques]]''' preparades per [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Escriptors de notícies tecnològiques]] i publicats per [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute| Contribueix]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/48|Tradueix]]&nbsp;• [[m:Tech| Obtén ajuda]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Doneu comentaris]]&bsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors| Subscriu-te o dóna't de baixa]].'' </div><section end="technews-2021-W48"/> </div> 29 novembre de 2021 a 21.15 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22375666 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/49|Tech News: 2021-49]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W49"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/49|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Problèmes''' * MediaWiki 1.38-wmf.11 devait être déployé sur certains wikis la semaine dernière. Le déploiement a été repoussé en raison de certains problèmes inattendus. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.12|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-12-07|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-12-08|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-12-09|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). * Sur toutes les Wikipédia, un tableau de bord des tuteurs est dorénavant disponible sur <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>Special:MentorDashboard</nowiki></code></bdi>. Il permet aux tuteurs enregistrés, qui s’occupent des premiers pas des débutants, de suivre l’activité des débutants qui leur sont attribués. Il fait partie des [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature summary|fonctionnalités de Croissance]]. Vous pouvez en savoir plus sur [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Communities/How_to_configure_the_mentors%27_list|l’activation de la liste de tuteurs]] sur votre wiki, et sur [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor dashboard|le projet de tableau de bord des tuteurs]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Le prédécesseur de l’actuelle [[mw:API|API Action de MediaWiki]] (qui a été créée en 2008), <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>action=ajax</nowiki></code></bdi>, va être désactivé cette semaine. Tous les scripts ou robots qui l’utilisent vont devoir passer au module correspondant de l’API. [https://phabricator.wikimedia.org/T42786] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Un ancien module de ResourceLoader (le chargeur de ressources), <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>jquery.jStorage</nowiki></code></bdi>, déprécié en 2016, va être retiré cette semaine. Tous les scripts et robots qui l’utilisent vont devoir utiliser <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>mediawiki.storage</nowiki></code></bdi> à la place. [https://phabricator.wikimedia.org/T143034] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/49|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2021-W49"/> </div> 6 decembre de 2021 a 21.59 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22413926 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/50|Tech News: 2021-50]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W50"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/50|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Il y a désormais des [[m:Special:MyLanguage/Help:Namespace#Other_namespace_aliases|alias courts]] pour l’espace de nom « Project: » sur la plupart des wikis. Par exemple, sur les Wikibooks, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>[[WB:]]</nowiki></code></bdi> mènera vers la page par défaut pour l’espace de nom <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>[[Project:]]</nowiki></code></bdi> dans la langue locale. Ce changement a pour but d’aider les petites communautés à accéder facilement à cette fonctionnalité. D’autres alias locaux peuvent toujours être demandés en suivant [[m:Special:MyLanguage/Requesting wiki configuration changes|le processus habituel]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T293839] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.13|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2021-12-14|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2021-12-15|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2021-12-16|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/50|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2021-W50"/> </div> 13 decembre de 2021 a 22.28 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22441074 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/51|Tech News: 2021-51]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2021-W51"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/51|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Actualités techniques''' * En raison du [[w:fr:Temps des fêtes|temps des fêtes]], le prochain numéro des Actualités techniques sera publié le 10 janvier 2022. '''Changements récents''' * Les requêtes effectuées par l'extension DynamicPageList (<bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki><DynamicPageList></nowiki></code></bdi>) ne sont désormais autorisées à s'exécuter que pendant 10 secondes, avec une erreur si elles durent plus longtemps. Ceci est une réponse à de multiples pannes où des requêtes longues ont causé une panne sur tous les wikis. [https://phabricator.wikimedia.org/T287380#7575719] '''Changements à venir cette semaine''' * Il n’y aura pas de nouvelle version de MediaWiki cette semaine ni la semaine prochaine. '''Changements à venir''' * Les développeurs de l'application Wikipédia iOS recherchent des testeurs qui éditent en plusieurs langues. Vous pouvez en [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS/202112 testing|lire plus et leur faire part de votre intérêt]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Le [[wikitech:Portal:Cloud VPS|Cloud VPS]] de Wikimédia héberge des projets techniques pour le mouvement Wikimédia. Les développeurs doivent [[wikitech:News/Cloud VPS 2021 Purge|revendiquer les projets]] qu'ils utilisent. En effet, les projets anciens et inutilisés sont supprimés une fois par an. Les projets non réclamés peuvent être fermés à partir de février. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/2B7KYL5VLQNHGQQHMYLW7KTUKXKAYY3T/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/51|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2021-W51"/> </div> 20 decembre de 2021 a 22.06 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22465395 --> == Nom occitan ancian == Bonjorn, Ai trobat una forma anciana atestada per la comuna d'[[Ivry-la-Bataille]] en Normandia: Ebry. Segon la toponimia e los noms d'autras comunas (Chamberí, notament), pensi que la grafia classica per la comuna es ''Ebrí''. Pòdes la verificar? Coralament, [[Utilizaire:BrennodAloisi|BrennodAloisi]] ([[Discussion Utilizaire:BrennodAloisi|d]]) 23 decembre de 2021 a 09.35 (UTC) :Adieu, :Ai vist aquò. Soi pas tròp per occitanizar los noms se i a pas d'atestacion occitana. Que l'occitanizacion donariá Ebriac qu'es tròp luònh de la forma locala qu'es Ivri o Ivrei (coma Vichei qu'es pas tornat a Vichac). Ivrei me sembla melhor. :Coralamment, — [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 25 decembre de 2021 a 09.40 (UTC) ==Maurienne== Adieu Joan Francés, Lo CLO donava Mauriana, veire [ http://linguistica-oc.com/wp-content/uploads/2013/07/Linguistica-occitana-6-CLO.pdf ] pagina 95. Bon Nadal [[Utilizaire:Jiròni|Jiròni]] ([[Discussion Utilizaire:Jiròni|d]]) 25 decembre de 2021 a 13.48 (UTC) == How we will see unregistered users == <div lang="ca" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hola! Heu rebut aquest missatge perquè sou administrador en algun wiki de Wikimedia. Actualment, quan algú fa una edició en algun wiki de Wikimedia sense entrar al compte d'usuari, mostrem la seva adreça IP. És possible que en un futur no puguem fer-ho. Aquesta decisió la prendrà el departament legal de la Fundació Wikimedia, perquè les normes i regulacions sobre la privades a Internet han canviat amb els anys. En comptes de l'adreça IP mostrarem una identitat ofuscada. Els administradors '''encara sereu capaços d'accedir a l'adreça IP'''. També es crearà un nou rol d'usuaris amb permisos per a veure les adreces IP dels usuaris no registrats, amb la finalitat de lluitar millor contra el vandalisme i el spam sense la necessitat de ser administradors. Els usuaris amb drets de patrulla també veuran part de la IP fins i tot sense aquest rol. També estem treballant en [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|millors eines]] per ajudar-hi. Si no ho heu vist ja, podeu [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|llegir-ne més a Meta]]. Per a assegurar-vos de no perdre cap dels canvis tècnics als wikis de Wikimedia, us podeu [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscriure]] al [[m:Tech/News|newsletter tècnic setmanal]]. Tenim [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|dues propostes]] sobre com pot funcionar aquest identificador. '''Us agrairem qualsevol comentari''' sobre com creieu que pot funcionar millor per a vós i per al vostre wiki, ara i en el futur. Ens ho podeu [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|fer saber a la pàgina de discussió]]. Es permet escriure directament en el vostre idioma. Les propostes actuals es van publicar el mes d'octubre i es prendrà una decisió després del 17 de gener. Moltes gràcies. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 4 genièr de 2022 a 18.18 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(6)&oldid=22532666 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Tech News: 2022-02]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W02"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Une variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>oauth_consumer</code></bdi> a été ajoutée à [[mw:Special:MyLanguage/AbuseFilter|AbuseFilter]] pour permettre d'identifier les modifications effectuées par des outils spécifiques. [https://phabricator.wikimedia.org/T298281] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Les gadgets sont [[mw:Special:MyLanguage/ResourceLoader/Migration_guide_(users)#Package_Gadgets|maintenant capables d'inclure directement des pages JSON]]. Cela signifie que certains gadgets peuvent maintenant être configurés par les administrateurs sans avoir besoin de la autorisation d'un administrateur d'interface, comme le gadget Geonotice. [https://phabricator.wikimedia.org/T198758] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Les gadgets [[mw:Extension:Gadgets#Options|peuvent désormais spécifier les actions de page]] pour lesquelles ils seront utilisables. Par exemple, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>|actions=edit,history</code></bdi> chargera un gadget uniquement pendant la modification d’une page ou la consultation de son historique. [https://phabricator.wikimedia.org/T63007] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Les gadgets peuvent désormais être chargés avec le paramètre d'URL <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withgadget</code></bdi>. Ceci peut être utilisé pour remplacer [[mw:Special:MyLanguage/Snippets/Load JS and CSS by URL|un morceau de code]] qui ressemble généralement à <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withJS</code></bdi> ou <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>withCSS</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Sur les wikis où [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Communities/How to configure the mentors' list|le système de mentorat est activé]], vous pouvez désormais utiliser l'API Action pour obtenir la liste des mentorés d'un [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|mentor]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T291966] * Le titre de la page d’accueil peut désormais être configuré en utilisant <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title-loggedin]]</span> pour les utilisateurs connectés et <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Mainpage-title]]</span> pour les utilisateurs non connectés. Tout CSS qui était utilisé pour masquer le titre devrait être supprimé. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Small_wiki_toolkits/Starter_kit/Main_page_customization#hide-heading] [https://phabricator.wikimedia.org/T298715] * Quatre pages spéciales (et leurs équivalents API) ont désormais un temps d'exécution maximal de 30 secondes pour les requêtes à la base de données. Ces pages spéciales sont : Modifications récentes, Liste de suivi, Contributions et Journal. Ce changement contribuera à améliorer les performances et la stabilité du site. Vous pouvez lire [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/IPJNO75HYAQWIGTHI5LJHTDVLVOC4LJP/ plus de détails sur ce changement], y compris quelques solutions potentielles si cela affecte vos activités. [https://phabricator.wikimedia.org/T297708] * L'[[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Sticky Header|entête figé]] a été déployé pour 50 % des utilisateurs connectés sur [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions#pilot-wikis|plus de 10 wikis]]. Cela fait partie des [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Améliorations pour ordinateur]]. Voir [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Participate|comment prendre part au projet]]. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.17|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-01-11|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-01-12|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-01-13|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''Événements''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|La consultation des souhaits de la communauté pour 2022]] commence. Tous les contributeurs des projets Wikimédia peuvent proposer des outils et des améliorations de la plateforme. La phase de proposition se déroule du {{#time:j xg|2022-01-10|fr}} 18:00 UTC au {{#time:j xg|2022-01-23|fr}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|En savoir plus]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W02"/> </div> 11 genièr de 2022 a 01.24 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22562156 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Tech News: 2022-03]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W03"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Dans [[mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor|WikiEditor]] (l’éditeur 2010 de wikicode), les contributeurs seront désormais avertis s’ils insèrent un lien vers une page d’homonymie. Si vous cliquez sur « {{int:Disambiguator-review-link}} » dans l’avertissement, il vous sera demandé de corriger le lien vers une page plus spécifique. [[m:Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages#Jan 12, 2021: Turning on the changes for all Wikis|En savoir plus]] sur la réalisation de ce souhait issue de la consultation des souhaits de la communauté pour 2021. * Vous pouvez [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#subscribe|vous abonner automatiquement à toutes les discussions]] auxquelles vous participez à l’aide des [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Feature summary|Outils de discussion]]. Vous serez [[mw:Special:MyLanguage/Notifications|notifiés]] quand un autre contributeur répondra. Cette fonctionnalité est disponible sur presque tous les wikis : dans [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|vos préférences]], activez « {{int:discussiontools-preference-autotopicsub}} ». [https://phabricator.wikimedia.org/T263819] * Quand il est demandé de créer une nouvelle page ou une nouvelle section de page de discussion, les champs de saisie peuvent être [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Creating_pages_with_preloaded_text|pré-remplis (''<span lang=en>preloaded</span>'')]]. Cette fonctionnalité est maintenant limitée aux pages de wikicode, afin que les utilisateurs ne soient pas manipulés pour réaliser des modifications malveillantes. Une discussion a lieu pour déterminer [[phab:T297725|si cette fonctionnalité doit être réactivée pour certains types de contenu]]. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.18|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-01-18|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-01-19|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-01-20|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''Évènements''' * La [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|consultation des souhaits de la communauté pour 2022]] continue. Tous les contributeurs des projets Wikimédia peuvent proposer des outils et des améliorations de la plateforme. La phase de proposition se déroule du {{#time:j xg|2022-01-10|fr}} 18:00 UTC au {{#time:j xg|2022-01-23|fr}} 18:00 UTC. [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/FAQ|En savoir plus]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/03|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W03"/> </div> 17 genièr de 2022 a 19.55 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22620285 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Tech News: 2022-04]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W04"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.19|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-01-25|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-01-26|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-01-27|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). * Les langages suivants peuvent maintenant être utilisés avec [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight|la coloration syntaxique]] : BDD, Elpi, LilyPond, Maxima, Rita, Savi, Sed, Sophia, Spice, .SRCINFO. * Vous pouvez désormais accéder à votre liste de suivi en dehors du menu utilisateur dans la [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|nouvelle apparence de Vector]]. Le lien vers la liste de suivi apparaît à côté des icônes de notification si vous êtes au sommet de la page. [https://phabricator.wikimedia.org/T289619] '''Évènements''' * Vous pouvez voir les résultats de la [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|Cérémonie des outils les plus cools 2021]] et en savoir plus sur les 14 outils qui ont été sélectionnés cette année. * Vous pouvez [[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey/Help_us|traduire, promouvoir]], ou commenter [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Proposals|les propositions]] de la consultation des souhaits de la communauté. Le vote commencera le {{#time:j xg|2022-01-28|fr}}. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/04|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W04"/> </div> 24 genièr de 2022 a 21.38 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22644148 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Tech News: 2022-05]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W05"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] Si un gadget devrait prendre en charge le nouveau paramètre d’URL <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>?withgadget</code></bdi> [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/02|annoncé]] il y a 3 semaines, alors il doit désormais aussi spécifier <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>supportsUrlLoad</code></bdi> dans la définition du gadget ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:Gadgets#supportsUrlLoad|documentation]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T29766] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.20|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-02-01|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-02-02|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-02-03|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' * Un changement [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2021/16|annoncé]] l’an passé a été repoussé. Il est maintenant prêt à être mis en place : ** Le nom technique du groupe utilisateur <code>oversight</code> va être renommé en <code>suppress</code>, pour des [[phab:T109327|raisons techniques]]. Cela ne changera pas la manière dont ces contributeurs sont appelés sur votre wiki. Cela devrait arriver dans trois semaines. Vous pouvez ajouter un commentaire [[phab:T112147|sur Phabricator]] si vous avez des objections. Comme d’habitude, ces noms peuvent être traduits sur Translatewiki.net ([[phab:T112147|des liens directs sont disponibles]]) ou par les administrateurs sur votre wiki. '''Évènements''' * Vous pourrez voter pour les propositions de la [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022|Consultation des souhaits de la communauté]] entre le 28 janvier et le 11 février. La consultation détermine ce sur quoi [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|l’équipe Technologies communautaires]] travaillera. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/05|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W05"/> </div> 31 genièr de 2022 a 17.42 (UTC) <!-- Message mandat per User:Johan (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22721804 --> == Books & Bytes – Issue 48 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 48, November – December 2021 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * 1Lib1Ref 2022 * Wikipedia Library notifications deployed <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/November-December_2021|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --2 febrièr de 2022 a 15.13 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=22635177 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Tech News: 2022-06]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W06"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * La Wikipédia anglaise a récemment mis en place un gadget pour le mode sombre. Vous pouvez l'activer ici, ou demander l'aide d'un [[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|administrateur d'interface]] pour le configurer sur votre wiki ([[w:en:Wikipedia:Dark mode (gadget)|instructions et capture d'écran]]). * Le décompte des catégories est parfois erroné. Ils seront désormais entièrement recomptés au début de chaque mois. [https://phabricator.wikimedia.org/T299823] '''Problèmes''' * Un changement de code la semaine dernière pour corriger un bug avec [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Live preview|Live Preview]] peut avoir causé des problèmes avec certains gadgets locaux et scripts utilisateurs. Tout code ayant un comportement spécifique au skin pour <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector</code></bdi> doit être mis à jour pour vérifier également <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>vector-2022</code></bdi>. [[phab:T300987|Un extrait de code, une recherche globale et un exemple sont disponibles]]. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.21|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-02-08|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-02-09|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-02-10|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/06|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W06"/> </div> 7 febrièr de 2022 a 21.16 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22765948 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Tech News: 2022-07]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W07"/><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translations]] are available. </div> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recent changes</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Purge|Purging]] a category page with fewer than 5,000 members will now recount it completely. This will allow editors to fix incorrect counts when it is wrong.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T85696] '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Changes later this week</span>''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.22|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-02-15|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-02-16|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-02-17|en}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendar]]).</span> * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">In the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] extension, the <code dir=ltr>rmspecials()</code> function has been updated so that it does not remove the "space" character. Wikis are advised to wrap all the uses of <code dir=ltr>rmspecials()</code> with <code dir=ltr>rmwhitespace()</code> wherever necessary to keep filters' behavior unchanged. You can use the search function on [[Special:AbuseFilter]] to locate its usage.</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T263024] <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/07|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div> </div><section end="technews-2022-W07"/> </div> 14 febrièr de 2022 a 19.18 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22821788 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Tech News: 2022-08]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W08"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Modifications récentes''' * [[Special:Nuke|Special:Nuke]] fournira désormais les motifs de suppression standard (modifiables sur <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Deletereason-dropdown]]</bdi>) à utiliser lors de la suppression massive de pages. C'était [[m:Community Wishlist Survey 2022/Admins and patrollers/Mass-delete to offer drop-down of standard reasons, or templated reasons.|une demande soumise lors de la consultation des souhaits de la communauté pour 2022]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T25020] * Sur Wikipédia, tous les nouveaux comptes obtiennent désormais les [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature_summary|Fonctionnalités de croissance]] par défaut lors de la création d'un compte. Les communautés sont encouragées à [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Account_creation|mettre à jour leurs ressources d'aide]]. Auparavant, seuls 80 % des nouveaux comptes obtenaient les fonctionnalités de croissance. Quelques Wikipédias ne sont pas affectées par ce changement. [https://phabricator.wikimedia.org/T301820] * Vous pouvez à présent empêcher que des images spécifiques utilisées sur une page apparaissent à d'autres endroits, tels que la prévisualisation des pages (''PagePreviews'') ou les résultats de recherche. Cela est effectué grâce au code <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>class=notpageimage</nowiki></code></bdi>. Par example, <code><nowiki>[[Fichier:Exemple.png|class=notpageimage]]</nowiki></code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T301588] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] Une modification a été apportée au HTML des pages Special:Contributions, Special:MergeHistory et aux pages d'historique, afin de prendre en charge le regroupement des modifications par date dans [[mw:Special:MyLanguage/Skin:Minerva_Neue|l'apparence mobile]]. Bien que peu probable, cela pourrait affecter les gadgets et les scripts des utilisateurs. Une [[phab:T298638|liste de tous les changements HTML]] est disponible sur Phabricator. '''Événements''' * Les [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|résultats de l'enquête sur les souhaits de la communauté]] ont été publiés. Le [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2022 results#leaderboard|classement des propositions par ordre de priorité]] est également disponible. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.23|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-02-22|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-02-23|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-02-24|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''Changements à venir''' * Le logiciel permettant de lire les vidéos et les fichiers audio sur les pages va bientôt changer sur tous les wikis. L'ancien lecteur sera supprimé. L'affichage de certains lecteurs audio deviendra plus large après ce changement. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|Le nouveau lecteur]] a été une fonctionnalité bêta pendant plus de quatre ans. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] Le système d'exploitation sous-jacent de Toolforge est en cours de mise à jour. Si vous y maintenez des outils, il existe deux options pour migrer vos outils vers le nouveau système. Vous trouverez les [[wikitech:News/Toolforge Stretch deprecation|détails, délais et instructions]] sur Wikitech. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/cloud-announce@lists.wikimedia.org/thread/EPJFISC52T7OOEFH5YYMZNL57O4VGSPR/] * Lorsqu'ils supprimeront une page donnée, les administrateurs auront bientôt [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|l'option de supprimer/restaurer]] la page de discussion associée. Un élément dédié dans l'API avec cette option sera également disponible. Cette fonctionnalité était [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|une demande soumise lors de la consultation des souhaits de la communauté pour 2021]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/08|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W08"/> </div> 21 febrièr de 2022 a 19.12 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22847768 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Tech News: 2022-09]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W09"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * En recherchant des modifications par [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tags|balises]], par exemple dans l’historique d’une page ou dans les contributions d’un utilisateur, une liste déroulante de balises possibles est dorénavant accessible. Il s’agit d’[[m:Community Wishlist Survey 2022/Miscellaneous/Improve plain-text change tag selector|une demande de la Consultation des souhaits de la communauté pour 2022]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T27909] * Les tuteurs utilisant le [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Mentor_dashboard|tableau de bord des tuteurs]] du projet Croissance verront désormais les nouveaux qui leur sont assignés s’ils ont entre 1 et 200 contributions. Auparavant, tous les nouveaux assignés au tuteur étaient visibles sur le tableau de bord, même ceux ayant réalisé des centaines de modifications. Les tuteurs peuvent toujours changer ces valeurs en utilisant les filtres du tableau de bord ; les derniers filtres utilisés sont enregistrés. [https://phabricator.wikimedia.org/T301268][https://phabricator.wikimedia.org/T294460] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] Le groupe utilisateur <code>oversight</code> a été renommé en <code>suppress</code>, pour des raisons techniques. Vous allez devoir mettre à jour les utilisations locales de l’ancien nom, par exemple dans les gadgets, liens vers Spécial:Liste_des_utilisateurs ou utilisations de [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words|NUMBERINGROUP]]. '''Problèmes''' * Les changements récents dans le code HTML des pages de [[mw:Special:MyLanguage/Help:Tracking changes|suivi des modifications]] a causé certains problèmes aux lecteurs d’écrans. Cela est maintenant résolu. [https://phabricator.wikimedia.org/T298638] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.24|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-03-01|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-03-02|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-03-03|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' * Travailler avec les modèles va devenir plus facile : [[m:WMDE_Technical_Wishes/Templates|plusieurs améliorations]] sont prévues pour le 9 mars pour la plupart des wikis, et le 16 mars pour la Wikipédia en anglais. Parmi les améliorations : l’appairage des accolades, la colorisation syntaxique, la recherche et l’insertion de modèles et des fonctionnalités de l’éditeur visuel liées. * Si vous êtes {{GENDER:|développeur|développeuse}} de modèle ou {{GENDER:|administrateur|administratrice}} d’interface, et que vous utilisez ou remplacez les CSS par défaut des boites de retour des utilisateurs (les classes <code dir=ltr>successbox, messagebox, errorbox, warningbox</code>), sachez que ces classes et CSS associées seront bientôt supprimée du cœur de MediaWiki, pour éviter les problèmes lorsque les mêmes noms de classe sont aussi utilisés sur un wiki. N’hésitez pas à nous faire savoir par un commentaire sur [[phab:T300314]] si vous pensez être touché{{GENDER:||e}} par ce changement. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W09"/> </div> 28 febrièr de 2022 a 23.00 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22902593 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Tech News: 2022-10]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W10"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Problèmes''' * Il y a, depuis la semaine dernière, un problème avec certains intitulés de l’interface. Il sera corrigé cette semaine. Ce changement fait partie du travail en cours pour simplifier la prise en charge des habillages qui n’ont pas de mainteneurs actifs. [https://phabricator.wikimedia.org/T301203] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.25|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-03-08|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-03-09|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-03-10|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/10|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W10"/> </div> 7 març de 2022 a 21.16 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22958074 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Tech News: 2022-11]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W11"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Dans l’application Wikipédia sur Android, [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia_Apps/Team/Android/Communication#Updates|il est maintenant possible]] de changer la barre d’outils en bas afin que les outils que vous utilisez le plus souvent soient plus faciles à atteindre. L’application dispose maintenant également d’un mode de lecture focalisé, c’est-à-dire centré sur le contenu de la page lue. [https://phabricator.wikimedia.org/T296753][https://phabricator.wikimedia.org/T254771] '''Problèmes''' * Un problème est survenu lors de la collecte de certaines données sur les visualisations de pages entre juin 2021 et janvier 2022 sur tous les wikis. Cela signifie que les statistiques sont incomplètes. Pour aider à calculer quels projets ou régions ont été les plus affectés, les jeux de données correspondants sont conservés durant 30 jours supplémentaires. Vous pouvez [[m:Talk:Data_retention_guidelines#Added_exception_for_page_views_investigation|en savoir plus sur Méta-Wiki]]. * Il y a eu un problème avec la base de données le 10 mars : tous les wikis ont été inaccessibles aux utilisateurs connectés pendant 12 minutes. Les utilisateurs déconnectés pouvaient lire les pages mais pas les modifier ni accéder à du contenu non mis en cache. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Incident_documentation/2022-03-10_MediaWiki_availability] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.38/wmf.26|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-03-15|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-03-16|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-03-17|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.38/Roadmap|calendrier]]). * Lorsque l’on [[mw:Special:MyLanguage/Help:System_message#Finding_messages_and_documentation|utilise <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>uselang=qqx</code></bdi> pour trouver les messages traductibles]], cela affichera maintenant toutes les clés possibles de messages pour les onglets de navigation tels que « {{int:vector-view-history}} ». [https://phabricator.wikimedia.org/T300069] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] L’accès à [[{{#special:RevisionDelete}}]] a été étendu pour inclure les utilisateurs qui disposent des droits <code dir=ltr>deletelogentry</code> et <code dir=ltr>deletedhistory</code> par l’intermédiaire des groupes dont ils sont membres. Auparavant, seuls ceux qui disposaient du droit <code dir=ltr>deleterevision</code> pouvaient accéder à cette page spéciale. [https://phabricator.wikimedia.org/T301928] * Sur les pages [[{{#special:Undelete}}]] qui montrent les différences et révisions, il y aura un lien de retour à la page principale « Restaurer une page » avec la liste des révisions. [https://phabricator.wikimedia.org/T284114] '''Futurs changements''' * La Fondation Wikimedia a annoncé la stratégie de mise en œuvre du masquage des adresses IP, ainsi que les étapes suivantes. L’[[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#feb25|annonce peut être lue ici]]. * Les développeurs de l’[[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Android FAQ|application Wikipédia pour Android]] travaillent sur de [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Communication|nouvelles fonctionnalités]] pour les pages de discussion des utilisateurs et celles des articles. [https://phabricator.wikimedia.org/T297617] '''Évènements''' * L’[[mw:Wikimedia Hackathon 2022|Hackathon Wikimedia 2022]] aura lieu sous forme hybride du 20 au 22 mai 2022. Il se tiendra en ligne mais l’organisation de rencontres en présentiel autour du monde sera subventionnée. Les subventions peuvent être demandées jusqu’au 20 mars. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/11|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W11"/> </div> 14 març de 2022 a 22.08 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=22993074 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Tech News: 2022-12]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W12"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Nouveau rythme de sortie du code pour cette semaine''' * Il y aura 4 nouvelles versions successives de MediaWiki cette semaine, au lieu d’une seule. Il s’agit d’une expérimentation pour limiter les problèmes et accélérer le déploiement des fonctionnalités. Les versions seront déployées sur tous les wikis, à des moments différents, lundi, mardi et mercredi. Vous pouvez [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Release Engineering Team/Trainsperiment week|en savoir plus sur ce projet]]. '''Changements récents''' * Vous pouvez maintenant définir combien de résultats de rechercher afficher par défaut dans [[Special:Preferences#mw-prefsection-searchoptions|vos préférences]]. Il s’agissait du douzième vœu le plus populaire de la [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2022/Results|Consultation des souhaits de la communauté pour 2022]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T215716] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] L’outil de carnet Jupyter [[wikitech:PAWS|PAWS]] a été mis à jour avec une nouvelle interface. [https://phabricator.wikimedia.org/T295043] '''Futurs changements''' * Les cartes interactives utilisant [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] fonctionneront bientôt sur les wikis qui utilisent les révisions étiquetées (l’extension [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevision]]). [https://wikimedia.sslsurvey.de/Kartographer-Workflows-EN/ Dites-nous] quelles améliorations vous aimeriez dans Kartographer. Vous pouvez utiliser un anglais élémentaire pour répondre à l’enquête. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/12|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W12"/> </div> 21 març de 2022 a 16.01 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23034693 --> == Books & Bytes – Issue 49 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 49, January – February 2022 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New library collections * Blog post published detailing technical improvements <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/January-February_2022|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --25 març de 2022 a 10.06 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=22905451 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Tech News: 2022-13]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W13"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Un nouvel outil d’importation de fichier sur Wikimedia Commons est disponible pour les utilisateurs de MacOS : [[c:Commons:Sunflower|Sunflower]]. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.5|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-03-29|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-03-30|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-03-31|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * Certains wikis seront en lecture seule pendant quelques minutes en raison d’une opération classique sur la base de donnée, le {{#time:j xg|2022-03-29|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist wikis concernés]) et le {{#time:j xg|2022-03-31|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist wikis concernés]). [https://phabricator.wikimedia.org/T301850][https://phabricator.wikimedia.org/T303798] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/13|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W13"/> </div> 28 març de 2022 a 19.55 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23073711 --> == [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Tech News: 2022-14]] == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W14"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Problèmes''' * Pendant quelques jours, la semaine dernière, les modifications qui étaient suggérées aux nouveaux n’étaient pas étiquetées dans le flux de [[{{#special:recentchanges}}]]. Cela a été corrigé. [https://phabricator.wikimedia.org/T304747] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.6|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-04-05|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-04-06|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-04-07|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * Certains wikis vont passer en lecture seule pendant quelques minutes en raison d’une interversion de leur base de données principale. Cela aura lieu le {{#time:j xg|2022-04-07|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist wikis concernés]). '''Futurs changements''' * À partir de la semaine prochaine, le titre des actualités technique sera traduisible. Lors de la distribution de l’infolettre, son titre ne sera plus « <code dir=ltr>Tech News: 2022-14</code> ». Cela peut affecter certains filtres définis par les communautés. [https://phabricator.wikimedia.org/T302920] * Durant les prochains mois, la fonctionnalité « [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Ajouter un lien]] » va arriver sur [[phab:T304110|d’autres Wikipédia]]. Chaque semaine, quelques wikis seront dotés de cette fonctionnalité. Vous pouvez tester cet outil sur [[mw:Special:MyLanguage/Growth#deploymentstable|les quelques wikis où la « recommandation de liens » est déjà disponible]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/14|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W14"/> </div> 4 abril de 2022 a 21.01 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23097604 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques no 2022-15</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W15"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Une nouvelle page publique d’état des serveurs est disponible sur <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikimediastatus.net/ www.wikimediastatus.net]</span>. Ce site affiche cinq statistiques de haut niveau donnant le niveau de fonctionnement et de performance de l’environnement technique de nos wikis. Elle contient aussi des rapports manuels pour expliquer les incidents aussi rapidement que possible, que les ingénieurs écrivent tout en corrigeant le problème. Le site est séparée de notre infrastructure de production et hébergée par un service externe pour rester accessible même quand les wikis sont brièvement indisponibles. Vous pouvez [https://diff.wikimedia.org/2022/03/31/announcing-www-wikimediastatus-net/ en savoir plus sur ce projet]. * Sur les Wiktionnaires, le logiciel permettant de lire les vidéos et les fichiers audio sur les pages a changé. L’ancien lecteur a été supprimé. L'affichage de certains lecteurs audio va devenir plus large avec ce changement. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|Le nouveau lecteur]] a été une fonctionnalité bêta pendant plus de quatre ans. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.7|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-04-12|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-04-13|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-04-14|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/15|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W15"/> </div> 11 abril de 2022 a 19.44 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23124108 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-16</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W16"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.8|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-04-19|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-04-20|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-04-21|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] Certains wikis seront en lecture seule pendant quelques minutes en raison d’une opération classique sur la base de donnée, le {{#time:j xg|2022-04-19|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist wikis concernés]) et le {{#time:j xg|2022-04-21|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s8.dblist wikis concernés]). * Les administrateurs auront désormais [[m:Community Wishlist Survey 2021/(Un)delete associated talk page|une option pour supprimer (ou restaurer) la page de discussion associée]] à page lors de sa suppression (ou restauration). L’API a aussi un point terminal avec cette option. C’est la conclusion du [[m:Community Wishlist Survey 2021/Admins and patrollers/(Un)delete associated talk page|11^e souhait de la Consultation des souhaits de la communauté pour 2021]]. * Sur les [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements#test-wikis|wikis choisis]], 50 % des utilisateurs connectés verront le nouveau [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features/Table of contents|sommaire]]. En faisant défiler la page, le sommaire restera à la même place sur l’écran. Cela fait partie du projets [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Améliorations pour ordinateur]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304169] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] Les boites de message produites par le code de MediaWiki n’auront plus les classes CSS <code dir=ltr>successbox</code>, <code dir=ltr>errorbox</code>, <code dir=ltr>warningbox</code>. Les styles pour ces classes et <code dir=ltr>messagebox</code> seront retirées du cœur de MediaWiki. Cela n’affecte que les wikis qui utilisent ces classes dans le wikicode, ou changent leur apparence à l’aide de CSS s’appliquant à tout le site. Vérifiez si votre wiki les utilise. Cela a été précédemment annoncé dans [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/09|le numéro du 28 février des actualités techniques]]. '''Futurs changements''' * [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]] va devenir compatible avec la [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|stabilisation des pages de FlaggedRevisions]]. Les cartes Kartographer fonctionneront aussi sur les pages avec des [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|changements en attente]][https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions].La documentation Kartographer a bien été mise à jour. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer/Getting_started] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/Maps] [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/16|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W16"/> </div> 18 abril de 2022 a 23.12 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23167004 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-17</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W17"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Sur [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group1.dblist de nombreux wikis] (le groupe 1), le logiciel permettant de lire les vidéos et les fichiers audio sur les pages a changé. L’ancien lecteur a été retiré. Avec ce changement, certains lecteurs audio vont devenir plus larges. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|Le nouveau lecteur]] a été une fonctionnalité bêta pendant plus de quatre ans. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.9|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-04-26|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-04-27|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-04-28|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] Certains wikis vont passer en lecture seule pendant quelques minutes en raison d’une interversion de leur base de données principale. Cela aura lieu le {{#time:j xg|2022-04-26|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist wikis concernés]). * Certains très vieux navigateurs et systèmes d’exploitation ne sont plus pris en charge. Sur les wikis, des choses peuvent paraitre étranges voire ne pas fonctionner du tout sur les très vieux navigateurs tels qu’Internet Explorer 9 ou 10, Android 4 ou Firefox 38 et précédents. [https://phabricator.wikimedia.org/T306486] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/17|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W17"/> </div> 25 abril de 2022 a 22.56 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23187115 --> == Arancon == Bonjorn Monsen Blanc, Mercés plan per lo vòstre fichièr Excel. Una remarca pichona: me sembla que la comuna d'Arancon es occitana coma sas vesinas gasconas Came e Bergüei e Vièlanava. :Non signat, mandat per 2022-05-01T14:29:23‎ {{u|Bernieyrou}}. == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-18</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W18"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Sur tous [https://noc.wikimedia.org/conf/dblists/group2.dblist les wikis restants] (ceux du groupe 2), le logiciel permettant de lire les vidéos et les fichiers audio sur les pages a changé. L’ancien lecteur a été retiré. Avec ce changement, certains lecteurs audio vont devenir plus larges. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:TimedMediaHandler/VideoJS_Player|Le nouveau lecteur]] a été une fonctionnalité bêta pendant plus de quatre ans. [https://phabricator.wikimedia.org/T100106][https://phabricator.wikimedia.org/T248418] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.10|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-05-03|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-05-04|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-05-05|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' * Les développeurs travaillent sur les pages de discussion dans [[mw:Wikimedia Apps/Team/iOS|l’appli Wikipédia pour iOS]]. Vous pouvez [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9GBcHczQGLbQWTY faire vos retours], en répondant en anglais, allemand, hébreu ou chinois. * [[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements#Status_and_next_steps|La plupart des wikis]] vont être dotés d’[[m:WMDE_Technical_Wishes/VisualEditor_template_dialog_improvements|une boite de dialogue de modèle améliorée]] dans l’éditeur visuel et le nouvel éditeur de wikicode. [https://phabricator.wikimedia.org/T296759] [https://phabricator.wikimedia.org/T306967] * Si vous utilisez la coloration syntaxique de l’éditeur de wikicode, vous pourrez bientôt activer [[m:WMDE_Technical_Wishes/Improved_Color_Scheme_of_Syntax_Highlighting#Color-blind_mode|une gamme de couleurs pour daltoniens]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T306867] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] Plusieurs ID CSS de messages d’interface MediaWiki vont être retirés. Merci aux contributeurs techniques d’[[phab:T304363|examiner la liste des ID et des liens vers leurs utilisations]]. Cela inclut <code dir=ltr>#mw-anon-edit-warning</code>, <code dir=ltr>#mw-undelete-revision</code> et 3 autres. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/18|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W18"/> </div> 2 mai de 2022 a 19.34 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23232924 --> == Populacion amb comptats dobles == Bonjorn, La chiffra de 19 milions sus vòstra pagina correspond pas a l'addicion de las chifras en dejós. Coralament. [[Utilizaire:Bernieyrou|Bernieyrou]] ([[Discussion Utilizaire:Bernieyrou|d]]) 2 mai de 2022 a 21.24 (UTC) :Bonjorn, sabi que i a de verificacions necessàrias. Me cal de temps per aquò. Coralament. — [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 3 mai de 2022 a 04.49 (UTC) == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n°2022-19</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W19"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Vous pouvez dorénavant voir les catégories dans l’[[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|appli Wikipédia pour Android]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T73966] '''Problèmes''' * Cette semaine, il y a eu un problème avec l’autocomplétion des recherches de Wikidata. Cela a été corrigé. [https://phabricator.wikimedia.org/T307586] * Cette semaine, l’accès à tous les wikis a été ralenti voire bloqué pendant 20 minutes pour les utilisateurs connectés et les pages non mises en cache. Un problème dans un changement de la base de données était en cause. [https://phabricator.wikimedia.org/T307647] '''Changements à venir cette semaine''' * Il n’y aura pas de nouvelle version de MediaWiki cette semaine. [https://phabricator.wikimedia.org/T305217#7894966] * Des [[m:WMDE Technical Wishes/Geoinformation#Current issues|problèmes d’incompatibilité]] entre les extensions [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] et [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs]] vont être corrigés : le déploiement est prévu pour le 10 mai sur tous les wikis. Le 24 mai, Kartographer sera ensuite activé sur [[phab:T307348|les cinq wikis qui n’avaient pas encore activé l’extension]]. * L’habillage [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector (2022)]] va être défini par défaut sur plusieurs autres wikis, dont les Wikipédia en arabe et en catalan. Les utilisateurs connectés pourront toujours revenir à l’ancien Vector (2010). Voir [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|les dernières actualités]] concernant Vector (2022). '''Prochaines réunions''' * La prochaine [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|réunion publique avec l’équipe Web]] concernant Vector (2022) aura lieu le 17 mai. Les dates de réunion suivantes sont prévues : 7 juin, 21 juin, 5 juillet et 19 juillet. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/19|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W19"/> </div> 9 mai de 2022 a 15.22 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23256717 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-20</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W20"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements à venir cette semaine''' * Certains wikis pourront bientôt utiliser la fonctionnalité [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|ajouter un lien]], à partir de mercredi. Les wikis concernés sont {{int:project-localized-name-cawiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-hewiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-hiwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-kowiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-nowiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-ptwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-simplewiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-svwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-ukwiki/fr}}. Il s’agit d’un [[phab:T304110|déploiement progressif de cet outil à d’autres éditions de Wikipédia]]. Les communautés peuvent [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configurer localement cette fonctionnalité]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304542] * Le [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022|Marathon de codage Wikimedia 2022]] aura lieu en ligne du 20 au 22 mai, en anglais. Des [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2022/Meetups|rassemblements locaux de programmeurs]] auront lieu en Allemagne, au Ghana, en Grèce, en Inde, au Nigéria et aux États-Unis. Les Wikimédiens intéressés par la technique peuvent découvrir et travailler sur les projets logiciels. Vous pouvez aussi organiser une session ou publier un projet sur lequel vous voudriez travailler. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.12|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-05-17|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-05-18|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-05-19|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' * Vous pourrez bientôt modifier des pages traductibles dans l’éditeur visuel. Les pages traductibles existent, par exemple, sur Méta-Wiki et Commons. [https://diff.wikimedia.org/2022/05/12/mediawiki-1-38-brings-support-for-editing-translatable-pages-with-the-visual-editor/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/20|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W20"/> </div> 16 mai de 2022 a 18.58 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23291515 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-21</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W21"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Les administrateurs qui utilisent l’interface web mobile peuvent dorénavant accéder à Spécial:Block directement depuis leur page utilisateur. [https://phabricator.wikimedia.org/T307341] * La page du portail <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wiktionary.org/ www.wiktionary.org]</span> utilise dorénavant un système de mise à jour automatisé. Les [[m:Project_portals|portails]] des autres projets vont être mise à jour dans les prochains mois. [https://phabricator.wikimedia.org/T304629] '''Problèmes''' * L’équipe Croissance s’occupe d’un programme de tutorat pour les nouveaux. Auparavant, les nouveaux ne pouvaient pas désactiver ce programme. À partir du 19 mai 2022, les nouveaux pourront quitter entièrement le système de tutorat pour la Croissance, s’ils souhaitent ne pas avoir de tuteur. [https://phabricator.wikimedia.org/T287915] * Certains contributeurs ne peuvent pas accéder à l’outil de traduction de contenu s’ils y accèdent par un clic dans le menu Contributions. Le problème est en train d’être résolu. En y accédant directement via Spécial:ContentTranslation, cela devrait fonctionner en attendant. [https://phabricator.wikimedia.org/T308802] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.13|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-05-24|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-05-25|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-05-26|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). '''Futurs changements''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] Les développeurs de gadgets et de scripts utilisateur sont invités à donner leur avis sur une [[mw:User:Jdlrobson/Extension:Gadget/Policy|proposition de règlement technique]] qui vise à améliorer l’assistance des développeurs MediaWiki. [https://phabricator.wikimedia.org/T308686] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/21|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W21"/> </div> 24 mai de 2022 a 00.21 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23317250 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n°2022-22</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W22"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Dans l’extension [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] (filtres antiabus), une fonction <code dir=ltr>ip_in_ranges()</code> a été introduite pour vérifier si une IP est dans un des intervalles. Il est recommandé aux wikis de combiner plusieurs expressions <code dir=ltr>ip_in_range()</code> séparées par <code>|</code> dans une unique expression pour de meilleures performances. Vous pouvez utiliser la fonction de recherche de [[Special:AbuseFilter|Spécial:Filtre_antiabus]] pour retrouver où elle est utilisée. [https://phabricator.wikimedia.org/T305017] * La [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature|fonctionnalité IP Info]], qui aide les contributeurs luttant contre les abus à accéder aux informations concernant les IP, [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May 24, 2022|a été déployée]] sur tous les wikis comme fonctionnalité bêta. Cela arrive après plusieurs semaines de test en bêta sur test.wikipedia.org. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.14|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-05-31|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-06-01|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-06-02|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] Certains wikis vont passer en lecture seule pendant quelques minutes en raison d’une interversion de leur base de données principale. Cela aura lieu le {{#time:j xg|2022-05-31|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist wikis concernés]). * L’[[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|outil Nouveau sujet]] va bientôt être déployé pour tous les contributeurs sur la plupart des wikis. Vous pourrez le désactiver depuis l’outil lui-même ou dans [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|vos Préférences]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|Sujet technique]] Le [[:mw:Special:ApiHelp/query+usercontribs|terminal d’API list=usercontribs]] permettra bientôt d’obtenir les contributions d’un [[mw:Special:MyLanguage/Help:Range blocks#Non-technical explanation|intervalle d’IP]]. Les utilisateurs de l’API peuvent définir le paramètre <code>uciprange</code> pour obtenir les contributions de tout intervalle d’IP, en respectant [[:mw:Manual:$wgRangeContributionsCIDRLimit|la limite]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T177150] * Une nouvelle fonction d’analyse syntaxique va être introduite : <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>{{=}}</nowiki></code></bdi>. Cela remplacera les modèles « = » actuels, en insérant un [[w:fr:Signe égal|signe égal]]. Cela peut être utilisé pour échapper le signe égal dans les valeurs des paramètres des modèles. [https://phabricator.wikimedia.org/T91154] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/22|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W22"/> </div> 30 mai de 2022 a 20.28 (UTC) <!-- Message mandat per User:Trizek (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23340178 --> == Books & Bytes – Issue 50 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 50, March – April 2022 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New library partner - SPIE * 1Lib1Ref May 2022 underway <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/March-April_2022|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --1 junh de 2022 a 12.53 (UTC) (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=23303825 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n°2022-23</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W23"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.15|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-06-07|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-06-08|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-06-09|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">A new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>str_replace_regexp()</code></bdi> function can be used in [[Special:AbuseFilter|abuse filters]] to replace parts of text using a [[w:en:Regular expression|regular expression]].</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T285468] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/23|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W23"/> </div> 7 junh de 2022 a 02.46 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23366979 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-24</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W24"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Tous les wikis peuvent dorénavant utiliser les cartes [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Kartographer|Kartographer]]. Celles-ci fonctionnent dorénavant sur les pages avec [[mw:Special:MyLanguage/Help:Pending changes|des modifications en attente]]. [https://meta.wikimedia.org/wiki/WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation#Project_descriptions][https://phabricator.wikimedia.org/T307348] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.16|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-06-14|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-06-15|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-06-16|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] Certains wikis vont passer en lecture seule pendant quelques minutes en raison d’une interversion de leur base de données principale. Cela aura lieu le {{#time:j xg|2022-06-14|fr}} à 6 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist wikis concernés]). [https://phabricator.wikimedia.org/T300471] * À partir de mercredi, un nouvel ensemble de wikis pourront utiliser la fonctionnalité « [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Ajouter un lien]] » ({{int:project-localized-name-abwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-acewiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-adywiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-afwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-akwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-alswiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-amwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-anwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-angwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-arcwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-arzwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-astwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-atjwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-avwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-aywiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-azwiki/fr}}{{int:comma-separator/fr}}{{int:project-localized-name-azbwiki/fr}}). Il s’agit d’un [[phab:T304110|déploiement progressif de cet outil à d’autres éditions de Wikipédia]]. Les communautés peuvent [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community configuration|configurer localement cette fonctionnalité]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T304548] * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New topic tool|New Topic Tool]] will be deployed for all editors at Commons, Wikidata, and some other wikis soon. You will be able to opt out from within the tool and in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|Preferences]].</span> [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Talk_pages_project/New_discussion][https://phabricator.wikimedia.org/T287804] '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Future meetings</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The next [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|open meeting with the Web team]] about Vector (2022) will take place today (13 June). The following meetings will take place on: 28 June, 12 July, 26 July.</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Future changes</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">By the end of July, the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]] skin should be ready to become the default across all wikis. Discussions on how to adjust it to the communities' needs will begin in the next weeks. It will always be possible to revert to the previous version on an individual basis. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2022-04 for the largest wikis|Learn more]].</span> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div> </div><section end="technews-2022-W24"/> </div> 13 junh de 2022 a 16.59 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23389956 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-25</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W25"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * L'[[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android|appli Wikipédia pour Android]] a dorénavant une option pour modifier la page entière en une fois. Elle est située dans le menu de dépassement (menu trois-points [[File:Ic more vert 36px.svg|15px|link=|alt=]]). [https://phabricator.wikimedia.org/T103622] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] Certains changements récents dans la base de données peuvent affecter les requêtes utilisant l'outil [[m:Research:Quarry|Quarry]]. Les requêtes utilisant <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>site_stats</code></bdi> sur Wikipédia en anglais, Commons et Wikidata doivent être mises à jour. [[phab:T306589|En savoir plus]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] Une nouvelle variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>user_global_editcount</code></bdi> peut être utilisé dans les [[Special:AbuseFilter|filtres antiabus]] pour ne pas affecter les utilisateurs actifs globalement. [https://phabricator.wikimedia.org/T130439] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.17|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-06-21|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-06-22|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-06-23|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * Les utilisateurs d'habillages non réactifs (tels que MonoBook ou Vector) sur appareil mobile peuvent remarquer un léger changement du niveau de zoom par défaut. Le but est d'optimiser le zoom et de garantir que tous les éléments d'interface sont présents sur la page (par exemple le sommaire sur Vector 2022). Dans le cas peu probable où cela poserait problème dans votre utilisation du site, nous aimerions avoir plus d'informations, donc n'hésitez pas à notifier <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[[m:User:Jon (WMF)|Jon (WMF)]]</span> sur toute discussion relative sur les wikis. [https://phabricator.wikimedia.org/T306910] '''Changements futurs''' * La fonctionnalité bêta des [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|Outils de discussion]] va être mise à jour en juillet. L'apparence des discussions va changer. Vous pouvez voir [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|certains des changements proposés]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] La sortie HTML de Parsoid arrêtera bientôt d'annoter les liens vers les fichiers avec des valeurs différentes pour l'attribut <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>typeof</code></bdi>, et utilisera <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:File</code></bdi> pour tous les types. Les auteurs d'outils doivent modifier tout code qui attendrait les valeurs <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Image</code></bdi>, <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Audio</code></bdi> ou <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw:Video</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T273505] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/25|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W25"/> </div> 20 junh de 2022 a 20.18 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23425855 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-26</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W26"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] Le service d'API [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Entreprise]] a dorénavant des comptes en libre-service avec des requêtes et des copies instantanés mensuelles gratuitement sur demande ([https://enterprise.wikimedia.com/docs/ documentation de l'API]). L'accès pour la communauté [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise/FAQ#community-access|aux clichés des bases de données et aux Services infonuagiques Wikimedia]] continue. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|Sujet technique]] [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:Wiktionary#lua|Tous les wikis Wikimedia peuvent maintenant utiliser les lexèmes Wikidata en Lua]] en créant des modules et modèles locaux. Les discussions sont les bienvenues [[d:Wikidata_talk:Lexicographical_data#You_can_now_reuse_Wikidata_Lexemes_on_all_wikis|sur la page du projet]]. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.18|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-06-28|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-06-29|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-06-30|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] Certains wikis vont passer en lecture seule pendant quelques minutes en raison d’une interversion de leur base de données principale. Cela aura lieu le {{#time:j xg|2022-06-28|fr}} à 6 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist wikis concernés]). [https://phabricator.wikimedia.org/T311033] * Certains services globaux et inter-wikis passeront en lecture seule pendant quelques minutes en raison d'une interversion de leur base de données principale. Cela aura lieu le {{#time:j xg|2022-06-30|fr}} à 6 h UTC. Cela va affecter l'outil Traduction de contenu, les notifications Echo, les Discussions structurées, les expérimentations Croissance et quelques autres services. [https://phabricator.wikimedia.org/T300472] * Les utilisateurs pourront trier les colonnes des tableaux triables dans l'apparence mobile. [https://phabricator.wikimedia.org/T233340] '''Prochaines réunions''' * La prochaine [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|réunion publique avec l’équipe Web]] concernant Vector (2022) aura lieu demain, le 28 juin. Les réunions suivantes auront lieu les 12 juillet et 19 juillet. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/26|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W26"/> </div> 27 junh de 2022 a 20.03 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23453785 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2022-27</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W27"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translations]] are available. '''Changes later this week''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] The [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.19|new version]] of MediaWiki will be on test wikis and MediaWiki.org from {{#time:j xg|2022-07-05|en}}. It will be on non-Wikipedia wikis and some Wikipedias from {{#time:j xg|2022-07-06|en}}. It will be on all wikis from {{#time:j xg|2022-07-07|en}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendar]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Recurrent item]] Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-05|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s6.dblist targeted wikis]) and on {{#time:j xg|2022-07-07|en}} at 7:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist targeted wikis]). * The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]]. * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=| Advanced item]] This change only affects pages in the main namespace in Wikisource. The Javascript config variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>proofreadpage_source_href</code></bdi> will be removed from <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Interface/JavaScript#mw.config|mw.config]]</code></bdi> and be replaced with the variable <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>prpSourceIndexPage</code></bdi>. [https://phabricator.wikimedia.org/T309490] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/27|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2022-W27"/> </div> 4 julhet de 2022 a 19.32 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23466250 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-28</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W28"/><div class="plainlinks"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translations]] are available. </div> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recent changes</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">In the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022 skin]], the page title is now displayed above the tabs such as Discussion, Read, Edit, View history, or More. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates#Page title/tabs switch|Learn more]].</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T303549] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|alt=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Advanced item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">It is now possible to easily view most of the configuration settings that apply to just one wiki, and to compare settings between two wikis if those settings are different. For example: [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=jawiktionary Japanese Wiktionary settings], or [https://noc.wikimedia.org/wiki.php?wiki=eswiki&compare=eowiki settings that are different between the Spanish and Esperanto Wikipedias]. Local communities may want to [[m:Special:MyLanguage/Requesting_wiki_configuration_changes|discuss and propose changes]] to their local settings. Details about each of the named settings can be found by [[mw:Special:Search|searching MediaWiki.org]].</span> [https://phabricator.wikimedia.org/T308932] *<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The Anti-Harassment Tools team [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#May|recently deployed]] the IP Info Feature as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature at all wikis]]. This feature allows abuse fighters to access information about IP addresses. Please check our update on [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Info feature#April|how to find and use the tool]]. Please share your feedback using a link you will be given within the tool itself.</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Changes later this week</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">There is no new MediaWiki version this week.</span> * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Some wikis will be in read-only for a few minutes because of a switch of their main database. It will be performed on {{#time:j xg|2022-07-12|en}} at 07:00 UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s3.dblist targeted wikis]).</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Future changes</span>''' * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The Beta Feature for [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] will be updated throughout July. Discussions will look different. You can see [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|some of the proposed changes]].</span> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/28|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div> </div><section end="technews-2022-W28"/> </div> 11 julhet de 2022 a 19.25 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23502519 --> == Correcting file extensions == Hello! Sorry for writing in English. The file extensions (.jpg) of these file don't match the MIME (image/png) and hence need to be moved. You seem to be one of two active admins here at ocwiki so I'm hoping you would care to help. These are the files and targets: * [[:File:Bosteros_hdep.jpg]] → [[:File:Bosteros_hdep.gif]] * [[:File:Carlesharia.jpg]] → [[:File:Carlesharia.gif]] * [[:File:ChaJu.jpg]] → [[:File:ChaJu.gif]] * [[:File:GodoyCruz.jpg]] → [[:File:GodoyCruz.gif]] * [[:File:IndAve.jpg]] → [[:File:IndAve.gif]] * [[:File:Logo_24_dordogne.jpg]] → [[:File:Logo_24_dordogne.gif]] * [[:File:Logocomcommonenh.jpg]] → [[:File:Logocomcommonenh.gif]] * [[:File:Monenhvitaenfluta.gif]] → [[:File:Monenhvitaenfluta.jpg]] * [[:File:Ajf.jpg]] → [[:File:Ajf.png]] * [[:File:Chicago_Bulls_logo.gif]] → [[:File:Chicago_Bulls_logo.png]] * [[:File:Cleveland_Cavaliers_logo.gif]] → [[:File:Cleveland_Cavaliers_logo.png]] * [[:File:Ideafixa.jpg]] → [[:File:Ideafixa.png]] * [[:File:Los_Angeles_Clippers_logo.gif]] → [[:File:Los_Angeles_Clippers_logo.png]] * [[:File:New_York_Knicks_logo.gif]] → [[:File:New_York_Knicks_logo.png]] * [[:File:Philadelphia_76ers_logo.gif]] → [[:File:Philadelphia_76ers_logo.png]] * [[:File:Reial_Madrid_logo.gif]] → [[:File:Reial_Madrid_logo.png]] * [[:File:Toronto_Raptors_logo.gif]] → [[:File:Toronto_Raptors_logo.png]] * [[:File:Ucceoc.jpg]] → [[:File:Ucceoc.bmp]] Thanks! [[Utilizaire:Jonteemil|Jonteemil]] ([[Discussion Utilizaire:Jonteemil|d]]) 13 julhet de 2022 a 22.09 (UTC) == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-29</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W29"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimedia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Problèmes''' * La fonctionnalité « [[mw:Special:MyLanguage/Extension:NearbyPages|pages à proximité]] » sur la version web mobile était indisponible la semaine dernière. Ce sera corrigé cette semaine. [https://phabricator.wikimedia.org/T312864] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.21|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-07-19|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-07-20|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-07-21|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). '''Changements à venir''' * Le [[mw:Technical_decision_making/Forum|forum de prises de décision techniques]] est à la recherche de [[mw:Technical_decision_making/Community_representation|représentants de la communauté]]. Vous pouvez postuler sur le wiki ou par courriel à <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">TDFSupport@wikimedia.org</span> avant le 12 août. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/29|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W29"/> </div> 18 julhet de 2022 a 23.00 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23517957 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-30</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W30"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Les portails <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikibooks.org/ www.wikibooks.org]</span> et <span class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr">[https://www.wikiquote.org/ www.wikiquote.org]</span> utilisent dorénavant un système de mise à jour automatisé. Les [[m:Project_portals|portails]] des autres projets vont être mise à jour dans les prochains mois. [https://phabricator.wikimedia.org/T273179] '''Problèmes''' * La semaine dernière, certains wikis étaient en mode lecture seule pour quelques minutes en raison d’un basculement d’urgence de la base de données principale ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s7.dblist wikis concernés]). [https://phabricator.wikimedia.org/T313383] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.22|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-07-26|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-07-27|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-07-28|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * L'icône de lien externe changera légèrement dans les habillages Vector (ancienne version) et Vector 2022. La nouvelle icône utilise des formes plus simples pour être plus reconnaissable sur les écrans à basse fidélité. [https://phabricator.wikimedia.org/T261391] * Les administrateurs verront désormais sur les pages utilisateur les boutons « {{int:changeblockip}} » et « {{int:unblockip}} » au lieu de « {{int:blockip}} » si l'utilisateur est déjà bloqué. [https://phabricator.wikimedia.org/T308570] '''Prochaines réunions''' * La prochaine [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|réunion ouverte avec l'équipe Web]] qui portera sur l’habillage Vector (2022) aura lieu demain (26 juillet). '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/30|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W30"/> </div> 25 julhet de 2022 a 19.27 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23545370 --> == Books & Bytes – Issue 51 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div style = "color: #936c29; font-size: 4em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif"> [[File:Wikipedia Library owl.svg|80px|link=The Wikipedia Library]] '''The Wikipedia Library''' </div> <div style = "font-size: 1.5em; margin: 0 100px"> [[File:Bookshelf.jpg|right|175px]]</div> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size: 2em; font-family: Copperplate, 'Copperplate Gothic Light', serif">'''''Books & Bytes'''''</span><br /> Issue 51, May – June 2022 </div> <div style = "margin-top: 1.5em; border: 3px solid #ae8c55; border-radius: .5em; padding: 1em 1.5em; font-size: 1.2em"> * New library partners ** SAGE Journals ** Elsevier ScienceDirect ** University of Chicago Press ** Information Processing Society of Japan * Feedback requested on this newsletter * 1Lib1Ref May 2022 <big>'''[[:m:The Wikipedia Library/Newsletter/May-June_2022|Read the full newsletter]]'''</big> </div> </div> <small>Sent by [[m:User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] on behalf of The Wikipedia Library team --1 agost de 2022 a 16.46 (UTC)</small> <!-- Message mandat per User:Samwalton9@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=The_Wikipedia_Library/Newsletter/Recipients&oldid=23611998 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n°&#x202f;2022-31</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W31"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique de Wikimedia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Des [[m:Special:MyLanguage/Help:Displaying_a_formula#Phantom|capacités LaTeX améliorées pour le rendu des mathématiques]] sont maintenant disponibles dans les wikis grâce à la prise en charge des balises <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Phantom</code></bdi>. Ceci complète une partie du [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Editing/Missing_LaTeX_capabilities_for_math_rendering|souhait nº&#x202f;59]] de l'enquête sur les souhaits de la communauté 2022. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.23|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-08-02|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-08-03|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-08-04|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * L'[[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|aperçu en temps réel]] sera disponible en tant que fonctionnalité bêta sur les wikis du [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup0.dblist groupe&nbsp;0]. Cette fonctionnalité a été construite afin de répondre à l'[[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|une des propositions de l'enquête sur les souhaits de la communauté]]. '''Changements à venir''' * La fonctionnalité bêta des [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|Outils de discussion]] va être mise à jour pendant le mois d’août. L'apparence des discussions va changer. Vous pouvez voir [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|certains des changements proposés]]. '''Prochaines réunions''' * Cette semaine, trois réunions sur l’[[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|habillage Vector (nouvelle version&nbsp;2022)]] avec interprétation en direct auront lieu. Le mardi, l'interprétation en russe sera assurée. Le jeudi, des réunions pour les arabophones et les hispanophones auront lieu. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|Voir comment participer]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/31|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W31"/> </div> 1 agost de 2022 a 21.22 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23615613 --> == Articles about films == Hello! Can you help me improve my articles about films? They can be removed. [[Utilizaire:Nikolai Kurbatov|Nikolai Kurbatov]] ([[Discussion Utilizaire:Nikolai Kurbatov|d]]) 7 agost de 2022 a 09.10 (UTC) :Hello Nikolai, :I am quite busy with daily maintenance. The best thing you can do is just to provide an Occitan translation of the titles. And avoid Catalan, it's close but different (just like Byelorussian for you I guess). :Best regards. — [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 7 agost de 2022 a 09.14 (UTC) :: There is no Occitan translation on google translate. [[Utilizaire:Nikolai Kurbatov|Nikolai Kurbatov]] ([[Discussion Utilizaire:Nikolai Kurbatov|d]]) 7 agost de 2022 a 09.18 (UTC) :::You may use translation to Catalan and then go to that site:https://traductor.gencat.cat/text.do to translate from Catalan to Occitan. — [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 7 agost de 2022 a 09.50 (UTC) :::: Should I translate into occità d'Aran or occità referencial? [[Utilizaire:Nikolai Kurbatov|Nikolai Kurbatov]] ([[Discussion Utilizaire:Nikolai Kurbatov|d]]) 7 agost de 2022 a 09.59 (UTC) :::Occità referencial is understood by more people. — [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 7 agost de 2022 a 10.08 (UTC) :::: Ok. Thank you very much! [[Utilizaire:Nikolai Kurbatov|Nikolai Kurbatov]] ([[Discussion Utilizaire:Nikolai Kurbatov|d]]) 7 agost de 2022 a 10.09 (UTC) :::: Hello! Tell me, please, the plot must be in articles about cinema? Maybe enough background information (directors, screenwriters, actors)? Then I can remove the plot so that the claims for incorrect translation disappear. I ask because the person who started the discussion of my articles to delete wrote that it only says the names of the directors and the year, but this was only in my last few articles about old American and French films. All my articles about Russian cinema have not only directors and year, but also screenwriters and actors. Also, in that discussion, I cited over 30 articles about cinema that were not created by me, and they are much less informative than mine. [[Utilizaire:Nikolai Kurbatov|Nikolai Kurbatov]] ([[Discussion Utilizaire:Nikolai Kurbatov|d]]) 9 agost de 2022 a 14.39 (UTC) :::::Hello, the plot is not necessary. :) — [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 9 agost de 2022 a 14.42 (UTC) Hello! I have done a lot of work to supplement my articles about cinema: i have added information about production companies, cinematographers and composers. Is it possible to save these articles? [[Utilizaire:Nikolai Kurbatov|Nikolai Kurbatov]] ([[Discussion Utilizaire:Nikolai Kurbatov|d]]) 21 agost de 2022 a 12.40 (UTC) == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-32</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W32"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script|GUS2Wiki]] copie les informations de [[{{#special:GadgetUsage}}]] sur une page de wiki, pour que chacun puisse relire son historique. Si votre projet n’est pas encore listé sur [[d:Q113143828|l’élément Wikidata du Project:GUS2Wiki]], vous pouvez lancer GUS2Wiki vous-même ou [[:m:Special:MyLanguage/Meta:GUS2Wiki/Script#Opting|faire une demande pour recevoir les informations]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T121049] '''Changements à venir cette semaine''' * Il n’y aura pas de nouvelle version de MediaWiki cette semaine. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] Certains wikis seront en lecture seule pendant quelques minutes en raison d’un changement de base de données principale, le {{#time:j xg|2022-08-09|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s5.dblist wikis concernés]) et le {{#time:j xg|2022-08-11|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s2.dblist wikis concernés]). '''Prochaines réunions''' * Le [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon|Hackathon Wikimania]] aura lieu en ligne du 12 au 14 aout. Ne manquez pas [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|le salon de démonstration pré-hackathon]] pour en savoir plus sur les projets et trouver des collaborateurs. Tout le monde peut [[phab:/project/board/6030/|proposer un projet]] ou [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Schedule|héberger une session]]. [[wmania:Special:MyLanguage/Hackathon/Newcomers|Les nouveaux sont les bienvenus]] ! '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/32|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W32"/> </div> 8 agost de 2022 a 19.50 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23627807 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-33</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W33"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/33|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * La communauté de Wikipédia en persan a décidé de bloquer la contribution sous IP d’octobre 2021 à avril 2022. L’équipe d’analyse produit de Wikimedia Foundation a étudié les impacts de ce changement. [[m:Special:MyLanguage/IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/IP Editing Restriction Study/Farsi Wikipedia|Un rapport]] est disponible. '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.25|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-08-16|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-08-17|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-08-18|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] Certains wikis seront en lecture seule pendant quelques minutes en raison d’un changement de base de données principale, le {{#time:j xg|2022-08-16|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s1.dblist wikis concernés]) et le {{#time:j xg|2022-08-18|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s8.dblist wikis concernés]). * L’[[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:WikiEditor/Realtime_Preview|aperçu en temps réel]] sera disponible en tant que fonctionnalité bêta sur les wikis du [https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists%2Fgroup1.dblist groupe&nbsp;1]. Cette fonctionnalité a été construite afin de répondre à l’[[m:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey_2021/Real_Time_Preview_for_Wikitext|une des propositions issues de la consultation des souhaits de la communauté]]. '''Futurs changements''' * La fonctionnalité bêta des [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|Outils de discussion]] va être mise à jour pendant le mois d’août. L'apparence des discussions va changer. Vous pouvez voir [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability/Prototype|certains des changements proposés]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Usability#4_August_2022][https://www.mediawiki.org/wiki/Talk_pages_project/Usability#Phase_1:_Topic_containers][https://phabricator.wikimedia.org/T312672] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/33|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]]'' </div><section end="technews-2022-W33"/> </div> 15 agost de 2022 a 21.09 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23658001 --> == <span lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Actualités techniques n° 2022-34</span> == <div lang="fr" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2022-W34"/><div class="plainlinks"> Dernières '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|actualités techniques]]''' de la communauté technique Wikimédia. N’hésitez pas à informer les autres utilisateurs de ces changements. Certains changements ne vous concernent pas. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/34|D’autres traductions]] sont disponibles. '''Changements récents''' * Deux problèmes avec les cartes [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]] ont été corrigés. Les cartes ne sont plus affichées comme vides quand une géoligne a été créé avec l’éditeur visuel. Les géolignes uniquement composées de points avec des QID (par exemple, les lignes de métro) ne sont plus affichées avec des punaises. [https://phabricator.wikimedia.org/T292613][https://phabricator.wikimedia.org/T308560] '''Changements à venir cette semaine''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] La [[mw:MediaWiki 1.39/wmf.26|nouvelle version]] de MediaWiki sera installée sur les wikis de test et sur MediaWiki.org à partir du {{#time:j xg|2022-08-23|fr}}. Elle sera installée sur tous les wikis hormis la majorité des Wikipédias le {{#time:j xg|2022-08-24|fr}} et enfin sur toutes les Wikipédias restantes le {{#time:j xg|2022-08-25|fr}} ([[mw:MediaWiki 1.39/Roadmap|calendrier]]). * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|alt=|Sujet récurrent]] Certains wikis vont passer en lecture seule pendant quelques minutes en raison d’une interversion de leur base de données principale. Cela aura lieu le {{#time:j xg|2022-08-25|fr}} à 7 h UTC ([https://noc.wikimedia.org/conf/highlight.php?file=dblists/s4.dblist wikis concernés]). * La couleur des liens visités et non-visités va changer, afin de rendre plus visible la différence entre les liens et le reste du texte. [https://phabricator.wikimedia.org/T213778] '''Futurs changements''' * Le nouveau bouton [{{int:discussiontools-topicsubscription-button-subscribe}}] [[mw:Talk pages project/Notifications#12 August 2022|aide les nouveaux à recevoir des réponses]]. L’équipe Rédaction va activer cet outil partout. Vous pouvez le désactiver [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|dans vos préférences]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T284489] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Actualités techniques]]''' préparées par les [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|rédacteurs des actualités techniques]] et postées par [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|robot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribuer]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2022/34|Traduire]]&nbsp;• [[m:Tech|Obtenir de l’aide]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Donner votre avis]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|S’inscrire ou se désinscrire]].'' </div><section end="technews-2022-W34"/> </div> 23 agost de 2022 a 00.13 (UTC) <!-- Message mandat per User:Quiddity (WMF)@metawiki en utilizant la lista a https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=23675501 --> == Articles about films == Hello! Is there anything else i can do with my articles to save them? I have removed all machine translated synopses and i have added information about cinematographers, composers and production companies. [[Utilizaire:Nikolai Kurbatov|Nikolai Kurbatov]] ([[Discussion Utilizaire:Nikolai Kurbatov|d]]) 26 agost de 2022 a 11.08 (UTC) Hello! Now i'm adding information about genres. Can you tell me, how will the thriller, detective fiction, adventure film, war film, crime film, sports film, romance film, musical film and action film be in Occitan? [[Utilizaire:Nikolai Kurbatov|Nikolai Kurbatov]] ([[Discussion Utilizaire:Nikolai Kurbatov|d]]) 27 agost de 2022 a 12.07 (UTC) :Hello Nikolai :You may use film or filme in Occitan. :thriller, action film: film d'accion :detective fiction, crime film: film policièr :adventure film: film d'aventura :war film: film de guèrra :sports film: film d'espòrt :romance film: film d'amor :musical film: film musical :comedy: comèdia :Coralament, — [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 27 agost de 2022 a 14.38 (UTC) :: Thanks a lot! [[Utilizaire:Nikolai Kurbatov|Nikolai Kurbatov]] ([[Discussion Utilizaire:Nikolai Kurbatov|d]]) 27 agost de 2022 a 14.48 (UTC) == Revista "Occitania" creada en 1905? == Bonjorn [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]], Que non pas! Dins lo "Bulletin mensuel des récentes publications françaises" de la "Bibliothèque Nationale", publicat en 1890, pagina 371 legissèm: "Occitania, revue mensuelle, publiée à Montpellier par la maintenance de Languedoc, sous la direction de M. Roque - Ferrier. Tome Ier, années 1887 - 1889. Montpellier, imp. de Hamelin frères 1889, in - 8°. " Coralament. [[Utilizaire:Bernieyrou|Bernieyrou]] ([[Discussion Utilizaire:Bernieyrou|d]]) iuahgwqw7fj1mawkoe4mcfsev31inq2 0 182325 2339351 2253013 2022-08-28T22:31:44Z Xqbot 4312 Robòt : repara una dobla redireccion cap a [[L'Oror de Beuna]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[L'Oror de Beuna]] dcz1qkfqvkm9flm8nyqdpcwck0nmw5w 0 182326 2339380 2253016 2022-08-28T22:59:56Z Xqbot 4312 Robòt : repara una dobla redireccion cap a [[L'Oror de Bobla]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[L'Oror de Bobla]] j1kk7g2f8nrhz3hb138rbpazdt8yyvx 3 184974 2339404 2311724 2022-08-29T04:06:41Z Jfblanc 104 /* Occitania */ seccion novèla wikitext text/x-wiki Adieussiatz Bernieyrou, per la lista de las comunas d'Occitània, dins l'estat francés apondèri una colomna dins la ''table d'appartenance géographique'' de l'INSEE. Es en linha sus mon GDrive: https://drive.google.com/file/d/1Mnkw09cmNYP9O6yOzpFL0tvgUZp0oDIJ/view?usp=sharing La podètz anar fintar. Coralament, --— [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 28 abril de 2022 a 13.51 (UTC) :Bonjorn Monsen Blanc, avètz fach un brave trabalh encara un còp! Completar de fichièrs Excel oficials es un biais segur per acampar de donadas. Per aquò decidir a l'ora d'ara se tala comuna rurala d'Alièr, de Char, d'Endre, d'Isèra o de Lèira es occitana o pas me sembla un pauc complicat emai arbitrari benlèu. Çaquela pensave que la termièra entre occitan bearnés e basc èra mai aisida a definir, las doas lengas essent pro viventas e talament diferentas mas me trache qu'es pas tant evident qu'aquò. Aital e contràriament a la Viquipèdia occitana, daissatz a la lenga basca las comunas soletinas de Gestas, Montory e Osserain-Rivareyte. Se aquí me dise perqué pas, Arancou basca m'estona mai. Aquela comuna es blocada entre Came e Bergouey-Viellenave, doas comunas reputadas occitanas de la Tèrra de Gramont (lo vòstre obratge de 2017 cita ben Arancou mas pas Lichos). Qué ne pensatz? :Coralament. [[Utilizaire:Bernieyrou|Bernieyrou]] ([[Discussion Utilizaire:Bernieyrou|d]]) 29 abril de 2022 a 23.06 (UTC) ::Adieussiatz. ::Mercé plan. Es corregit per Arancon, mas soi encara a far d'autras modificacions, cargarai lo fichièr corregit en linha dins qualques setmanas. — [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 2 mai de 2022 a 06.58 (UTC) == Occitania == Adieu, es doncas una autra revista. Vau apondre las annadas. Mercé per la correccion! — [[User:Jfblanc|Joan Francés Blanc]] ([[User talk:Jfblanc|me´n parlar]]) 29 agost de 2022 a 04.06 (UTC) p8h2s8poeyinerr1s6szx2grtyrhmx2 0 185180 2339284 2333792 2022-08-28T16:09:57Z Òli d'oliva Extra Basada 47746 /* Istòria dau Forn dei Navetas */ wikitext text/x-wiki {{Infobox bio}} [[Fichièr:Lo Forn dei Navetas, Carrièra Santa, 2022.jpg|vinheta|Fotò dau Forn dei Navetas ]] Lo '''Forn dei Navetas''' es la mai anciana fornariá de [[Marselha]], dins lei [[Bocas de Ròse]]. == Istòria dau Forn dei Navetas == Situada al 136, carrièra Santa, dins lo 7n arrondiment de [[Marselha]], aquela fornariá es la mai anciana de ciutat.<ref group="Site web">{{Ligam web|lenga=fr|sit=LaProvence.com|consulté le=2021-05-04|url=https://www.laprovence.com/actu/en-direct/5081266/le-1818-le-four-des-navettes-plus-ancienne-boulangerie-de-marseille-rouvre-ses-portes.html|date=24 juillet 2018|nom=Le 18:18 : le Four des navettes, plus ancienne boulangerie de Marseille, rouvre ses portes}} (fr) </ref><ref name=":0">{{Ligam web|lenga=fr|sit=France Bleu|consulté le=2021-05-04}}</ref><ref>{{Ligam web|sit=lemonde.fr|consulté le=5 mai 2021}}</ref> Es dobèrta lo 24 de novembre de 1781 per lo mèstre-fornièr Antòni Lauzière, que creèt tres meses mai tard lei [[Navetas de Marselha|navetas]] a l'escasença de la [[Candelosa]]<ref name="Dictionnaire">{{Cite book|autor=Adrien Blès}}</ref>, abans d'èsser cedida a David Aveyrous. L'emplaçament dau forn seriá degut a un potz reputat aver una melhora aiga.<ref>{{Ligam web|lenga=fr|autor=Christine Lucas|sit=LaProvence.com|consulté le=2021-05-06}}</ref> La tradicion vòu que cada matin dau 2 de febrièr, lo curat de [[Abadiá Sant Victor de Marselha|Sant-Victor]] o l'Arquevesque de Marselha benesisca lo forn durant una granda ceremònia.<ref name=":0">{{Ligam web|lenga=fr|sit=France Bleu|consulté le=2021-05-04}}</ref><ref name="Dictionnaire">{{Cite book|autor=Adrien Blès}}</ref> == Nòtas e referéncias == <references responsive="" /> == Veire tanben == === Articles connèxes === * Naveta provençala - [[Navetas de Marselha|Naveta de Marselha]] * Site oficiau {{Portail|commerce|alimentation et gastronomie|Marseille}} <references group="Site web" responsive="" /> h95y0g1rj4acx28k966rhqijkc7mtv5 0 185461 2339321 2338933 2022-08-28T21:22:08Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki ''' Édith Fambuena''' (nascuda lo [[29 de julhet]] de [[1965]]) es una cantaira [[provença]]la de soca [[Espanha|espanhòla]] e de de lenga [[francés|francesa]]. Édith rencontra lo [[Grenòble|grenoblés]] Jean-Louis Piérot al licèu a z-[[Ais]] ([[Provença]], [[Occitània]]) al debut de las annadas 80 e aital començan de far de musica amassa. En 1985, [[De Palmas|Gérald Gardrinier]], un cantaire e bassista vengut de [[Reünion|la Reünion]], rejonh lo duò provençal : vengut un trio, lo grop pren per nom ''Les Max Valentins'', se'n va a [[París (França)|París]] e t'i enregistra dos [https://fr.wikipedia.org/wiki/Single_(musique) 45 torns]. Mès lo [[De Palmas|Gérald]] decida alavetz de quitar lo grop per far une carrièra solò jos l'escais de [[De Palmas]]. Alavetz, Édith e Jean-Louis càmbian lo nom del grop vengut un simple duò : Aital, ''Les Max Valentins'' ven ''Les Valentins''. Jos aquel nom, lo duò sortís quatre albums, mentre que participan coma musicians a l'enregistrament e a la produccion d'albums per d'autres cantaires famoses de la scèna francesa coma [[Étienne Daho]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nicola_Sirkis Nicola Sirkis] (del grop [[Indochine (grop)|Indochine]])<ref>https://www.lemonde.fr/culture/article/2005/02/26/la-patte-des-valentins-marque-la-chanson-francaise_399665_3246.html</ref>, [https://fr.wikipedia.org/wiki/Alain_Bashung Alain Bashung]<ref>https://www.liberation.fr/musique/2018/11/09/edith-fambuena-bashung-nous-demandait-de-le-trahir_1691122/</ref>, [[Jacques Higelin]] o encara [https://fr.wikipedia.org/wiki/Hubert-F%C3%A9lix_Thi%C3%A9faine Hubert-Félix Thiéfaine]<ref>https://www.liberation.fr/musique/2011/03/15/hubert-felix-thiefaine-un-supplement-de-souffle_721902/</ref>. Causa pauc coneguda, Édith Fambuena es pr'aquò ''lo son'' de fòrça cançons francesas popularas, coma las d'[[Étienne Daho]] de la fin de las annadas 80 (''Caribbean sea'') e del debut de las annadas 90 (album ''Paris ailleurs''). ''Les Valentins'' an agut çaquelà un pauc de resson per sas pròpias cançons dins las annadas 90 ambe qualquas pichonas capitadas coma ''Sous le chêne'' (1990), ''Les avenues'' (1991), ''J'ai triste'' (1993), ''On le sait'' (1996, probablament la cançon mai coneguda del grop), ''Teddy bear'' (1997), e quitament dincas al debut de las annadas 2000 ambe una ultima capitada per la cançon ''Entre elle et moi'' (2003). Es a-n'aqueste moment que lo duò se separa. Dempuèi, Édith contunha de participar a l'enregistrament de cançons par d'autres artistas de la scèna [[francés|francesa]]. ==Discografia== * 1990: '' Café des deux mondes (Les Valentins)'' * 1993: ''Les Valentins'' * 1997: '' Ego Ego (Les Valentins)'' * 2001: '' Juke box (Les Valentins)'' ==Cançons mai conegudas (Les Valentins)== * ''Sous le chêne'' (1990) * ''Les avenues'' (1991) * ''J'ai triste'' (1993) * ''On le sait'' (1996) * ''Teddy bear'' (1997) * ''Entre elle et moi'' (2003) == Referéncias == {{O|Fambuena, Édith}} [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] [[Categoria:Cantaira e cantaire de rock francés]] [[Categoria:Cantaira francesa]] hrwo1o28hpn8l97edazsn4u3128seia 2339322 2339321 2022-08-28T21:25:46Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki ''' Édith Fambuena''' (nascuda lo [[29 de julhet]] de [[1965]]) es una cantaira [[provença]]la de soca [[Espanha|espanhòla]] e de de lenga [[francés|francesa]]. Édith rencontra lo [[Grenòble|grenoblés]] Jean-Louis Piérot al licèu a z-[[Ais]] ([[Provença]], [[Occitània]]) al debut de las annadas 80 e aital començan de far de musica amassa. En 1985, [[De Palmas|Gérald Gardrinier]], un cantaire e bassista vengut de [[Reünion|la Reünion]], rejonh lo duò provençal : vengut un trio, lo grop pren per nom ''Les Max Valentins'' e enregistra dos [https://fr.wikipedia.org/wiki/Single_(musique) 45 torns]. Es a n'aqueste moment qu'encontan [[Étienne Daho]], en virada promocionala a z-[[Ais]] per son album ''Pop Satori'', e que lor prepausa de signar sus son label. Mès lo [[De Palmas|Gérald]] decida pauc de temps aprèp de quitar lo grop per far une carrièra solò jos l'escais de [[De Palmas]]. Alavetz, Édith e Jean-Louis càmbian lo nom del grop vengut un simple duò : Aital, ''Les Max Valentins'' ven ''Les Valentins''. Jos aquel nom, lo duò sortís quatre albums, mentre que participan coma musicians a l'enregistrament e a la produccion d'albums per d'autres cantaires famoses de la scèna francesa coma [[Étienne Daho]], [https://fr.wikipedia.org/wiki/Nicola_Sirkis Nicola Sirkis] (del grop [[Indochine (grop)|Indochine]])<ref>https://www.lemonde.fr/culture/article/2005/02/26/la-patte-des-valentins-marque-la-chanson-francaise_399665_3246.html</ref>, [https://fr.wikipedia.org/wiki/Alain_Bashung Alain Bashung]<ref>https://www.liberation.fr/musique/2018/11/09/edith-fambuena-bashung-nous-demandait-de-le-trahir_1691122/</ref>, [[Jacques Higelin]] o encara [https://fr.wikipedia.org/wiki/Hubert-F%C3%A9lix_Thi%C3%A9faine Hubert-Félix Thiéfaine]<ref>https://www.liberation.fr/musique/2011/03/15/hubert-felix-thiefaine-un-supplement-de-souffle_721902/</ref>. Causa pauc coneguda, Édith Fambuena es pr'aquò ''lo son'' de fòrça cançons francesas popularas, coma las d'[[Étienne Daho]] de la fin de las annadas 80 (''Caribbean sea'') e del debut de las annadas 90 (album ''Paris ailleurs''). ''Les Valentins'' an agut çaquelà un pauc de resson per sas pròpias cançons dins las annadas 90 ambe qualquas pichonas capitadas coma ''Sous le chêne'' (1990), ''Les avenues'' (1991), ''J'ai triste'' (1993), ''On le sait'' (1996, probablament la cançon mai coneguda del grop), ''Teddy bear'' (1997), e quitament dincas al debut de las annadas 2000 ambe una ultima capitada per la cançon ''Entre elle et moi'' (2003). Es a-n'aqueste moment que lo duò se separa. Dempuèi, Édith contunha de participar a l'enregistrament de cançons par d'autres artistas de la scèna [[francés|francesa]]. ==Discografia== * 1990: '' Café des deux mondes (Les Valentins)'' * 1993: ''Les Valentins'' * 1997: '' Ego Ego (Les Valentins)'' * 2001: '' Juke box (Les Valentins)'' ==Cançons mai conegudas (Les Valentins)== * ''Sous le chêne'' (1990) * ''Les avenues'' (1991) * ''J'ai triste'' (1993) * ''On le sait'' (1996) * ''Teddy bear'' (1997) * ''Entre elle et moi'' (2003) == Referéncias == {{O|Fambuena, Édith}} [[Categoria:grops e cantaires d'Occitània]] [[Categoria:Cantaira e cantaire de rock francés]] [[Categoria:Cantaira francesa]] nylltfyj8sa7ajh2v0axu8q8fogkwbl 0 188717 2339336 2334005 2022-08-28T22:04:21Z BrennodAloisi 37340 S'ha suprimit la redirecció a [[Beuna (Lemosin)]] wikitext text/x-wiki {{Omonimia}} '''Beuna''' pòt descriure: *[[Beuna (Borgonha)|Beuna]], comuna de {{Borgonha}} *[[Beuna (Alèir)|Beuna]], comuna de {{Borbonés}} *[[Beuna (Lemosin)|Beuna]], anciana comuna de {{Lemosin}} 6lnr37ydtujmxj4wgoaxp8nn3qcipyp 2339360 2339336 2022-08-28T22:35:02Z BrennodAloisi 37340 wikitext text/x-wiki {{Omonimia}} '''Beuna''' pòt descriure: *[[Beuna (Borgonha)|Beuna]], comuna de {{Borgonha}} *[[Beuna (Borbonés)|Beuna]], comuna de {{Borbonés}} *[[Beuna (Lemosin)|Beuna]], anciana comuna de {{Lemosin}} *[[L'Oror de Beuna]], comuna de {{Borbonés}} 3fwvvmur43dg0h1ntpibouxvzo6osbi 0 188777 2339309 2339244 2022-08-28T19:45:03Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Eicher Bardentreffen 15 0837.jpg|thumb|250px|Stephan Eicher]] '''Stephan Eicher''' ([https://fr.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCnchenbuchsee Münchenbuchsee], [[17 d'agost]] de [[1960]]) es conegut coma cantaire [[França|francés]], çaquelà nascut dins la partida [[Alemanic|alemanda]] de Soïssa e ambe d'originas [[Gitan|gitanas]] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Y%C3%A9niches ienissas]. Eissit del corrent [https://fr.wikipedia.org/wiki/New_wave new wave], qu'èra l'estili de son grop [https://fr.wikipedia.org/wiki/Grauzone Gauzone] abans d'entemenar sa carrièra en solitari, s'es tanben sarrat del [[Musica Rock|rock]] e de la cançon [[francés|francesa]], ajudat pels tèxtes escriuts pel romancièr [[París (França)|parisenc]] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Philippe_Djian Philippe Djian]. ==Biografia== '''Stephan Eicher''' es nascut dins la partida [[Alemanic|alemanica]] de [[Soïssa]], a [https://fr.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCnchenbuchsee Münchenbuchsee]<ref>https://www.muenchenbuchsee.ch/</ref> dins la banlega de [[Bèrna|Bèrna]]. '''Stephan Eicher''' sap donc parlar [[Alemand|alemand]] (sa maire es [https://de.wikipedia.org/wiki/Elsass Alsaciana]), e mai precisament lo dialecte [[alemanic]] de [[Bèrna]]. En mai d'aquò reïvindica aver per son paire d'originas del pòple nomad [https://fr.wikipedia.org/wiki/Y%C3%A9niches Ienís]. Comencèt de cantar susquetot en [[anglés]] (album ''I Tell This Night'' en 1985 ambe lo quite tube ''Two people in a room''), per fin finala aver una fama fòrça importanta per sas cançons en [[francés]] (''Combien de temps'', tube en 1988), que los tèxtes èran en realitat sovent los del romancièr [[París (França)|parisenc]] [https://fr.wikipedia.org/wiki/Philippe_Djian Philippe Djian] : ''Déjeuner en paix'', ''Pas d'ami comme toi'', ''Des hauts des bas''... Canta çaquelà tanben ocasionalament en [[Alemand|lenga alemanda]] (''Hemmige'', tube en 1992). Au som de sa popularitat dins las annadas 90, sa cançon la mai coneguda se titola ''Déjeuner en paix'' (1991). En 1993, a enregistrat son seten album en [[Occitània]] a [[Carcassona]], e es per'mor d'aquò que l'a titolat ''Carcassonne''. Tirat d'aqueste disc, son tube ''Des hauts, des bas'' serà tanben représ per [[Gaëtan Roussel]] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Florent_Marchet Florent Marchet] en 2011. ==Discografia (aprèp [https://fr.wikipedia.org/wiki/Grauzone Grauzone])== * 1980: ''Spielt Noise Boys'' * 1983: ''Les Chansons bleues'' * 1985: ''I Tell This Night'' * 1987: ''Silence'' * 1989: ''My Place'' * 1991: ''Engelberg'' * 1993: ''Carcassonne'' * 1996: ''1000 vies'' * 1999: ''Louanges'' * 2003: ''Taxi Europa'' * 2007: ''Eldorado'' * 2012: ''L'Envolée'' * 2013: ''Rêveries'' * 2017: ''Song Book'' * 2019: ''Hüh!'' (compilacion de sas cançons jogadas per una fanfara) * 2007: ''Homeless Songs'' ==Cançons mai conegudas== * ''Two people in a room'' (1986)<ref>http://www.chartsinfrance.net/Stephan-Eicher/Two-People-In-A-Room-s309.html</ref> * ''Combien de temps'' (1988)<ref>http://www.chartsinfrance.net/Stephan-Eicher/Combien-de-temps-s588.html</ref> * ''Tomorrow Will Be Your Day'' (1988) * ''Sois patiente avec moi'' (1989) * ''Déjeuner en paix'' (1991)<ref>http://www.chartsinfrance.net/Stephan-Eicher/Dejeuner-en-paix-s1300.html</ref> * ''Pas d'ami comme toi'' (1991)<ref>http://www.chartsinfrance.net/Stephan-Eicher/Pas-d-ami-comme-toi--s1372.html</ref> * ''Hemmige'' (1992)<ref>http://www.chartsinfrance.net/Stephan-Eicher/Hemmige-s1448.html</ref> * ''Tu ne me dois rien'' (1992)<ref>http://www.chartsinfrance.net/Stephan-Eicher/Tu-ne-me-dois-rien-s1508.html</ref> * ''Des hauts, des bas'' (1993)<ref>http://www.chartsinfrance.net/Stephan-Eicher/Des-hauts-des-bas-s1689.html</ref> * ''Ni remords, ni regrets'' (1993)<ref>http://www.chartsinfrance.net/Stephan-Eicher/Ni-remords-ni-regrets-s1778.html</ref> * ''Rivière'' (1993) * ''Manteau de gloire'' (1994) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés|Eicher, Stephan]] [[Categoria:Naissença en 1960|Eicher, Stephan]] [[Categoria:Cantaira e cantaire de rock francés|Eicher, Stephan]] [[Categoria:Cantaira e cantaire dels ans 1980|Eicher, Stephan]] [[Categoria:Cantaira e cantaire dels ans 1990|Eicher, Stephan]] h5ckkjffxjvnqw4qoe0xhybt112kni6 0 188778 2339281 2022-08-28T16:04:29Z Òli d'oliva Extra Basada 47746 Crèa en tradusissent la pagina « [[:fr:Special:Redirect/revision/195728600|A l'entrada del temps clar]] » wikitext text/x-wiki   '''''Al entrada del temps clar''''' es una [[Occitans|balada occitana]] qui seriá estada escricha al sègle XII. La cançon es referenciada dins lo recuèlh Chansonnier francés, dich de Saint-Germain-de detlos-Prats,. Mantas edicions de las paraulas e de la melodia son estadas publicadas.<ref>{{Ligam web|lenga=en|sit=troubadourmelodies.org}}.</ref> Demest las nombrosas versions enregistradas, òm pòt anotar aquela de las Sacqueboutiers, aquela de Pierre Hamon o aquela d'Angelo Branduardi.<ref>{{Ligam web|sit=musicme.com/|consulté le=31 juillet 2022}}.</ref> == Paraulas == {| class="wikitable" |Occitan |Français |- | Al entrada del temps clar, eya Per jòia recomençar, eya E per jelós irritar, eya Vòl la regina mostrar Que el' ès tant amorosa A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nòstres Balar entre nòstres, entre nòstres. El' a fach pertot mandar, eya Non sia fins a la mar, eya Piucela ni bachalar, eya Qué tuit non vengan dançar Ne la dancèt joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres. Lo reis i ven de autra part, eya Per la dança destorbar, eya Qué el ès en cremetar, eya Qué òm no li vòlh emblar La regin' aurilhosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar dintra nòstras, entre nòstras. Mas per nïent lo vòl far, eya Que ela a sonh de vielhart, eya Mas d'un leugièr bachalar, eya Qual ben sapcha solaçar La dòmna saborosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nòstres Balar entre nòstras, entre nòstras. Qual doncas la vezés dançar, eya E son gent còrs deportar, eya Ben pògra dir de vertat, eya Que el mont non aja sa per La regina joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres |A l'arrivée du beau temps, eya, Pour ramener la joie, eya, Et pour irriter les jaloux, eya, La reine souhaite montrer combien elle est amoureuse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. Elle l'a fait proclamer partout, eya, Qu'entre ici et la mer, eya, Il ne doit y avoir ni jeune fille ni jeune chevalier, eya, qui ne vienne danser Dans la joyeuse danse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Le roi arrive d'ailleurs, eya, Pour mettre un terme à la danse, eya, Parce qu'il a peur, eya, Qu'un autre homme veuille voler La reine d'avril. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Mais en aucun cas elle ne le laissera faire, eya, car elle n'a que faire d'un vieil homme, eya, Mais plutôt d'un jeune chevalier lascif, eya, qui sait comment réconforter La dame piquante. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Puis, quiconque la voit danser, eya, Et exhiber son beau corps, eya, pourra dire en vérité, eya, Que le monde n'a pas l'égal De la joyeuse reine. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. |} == Bibliografia == * Jean-François Courouau, « La ballade « A l’entrada del temps clar », Denis Saurat et les troubadours », dans Marie-Jeanne Verny (dir.), Les Troubadours dans le texte occitan du XXe siècle, vol. 1, Classiques Garnier, coll. « Études et textes occitans », 2015 (ISBN 978-2-8124-3341-2, DOI 10.15122/isbn.978-2-8124-3341-2.p.0063), p. 63-67. == Referéncias == <references /> [[Catégorie:Article de Wikipédia avec notice d'autorité]] {{Portail|chanson|Occitanie}} [[Categoria:Musica occitana]] [[Categoria:Portal:França/Articles ligats]] 3wf8nz3t24cjjotu34dxp4lvfn3trc5 2339282 2339281 2022-08-28T16:05:15Z Òli d'oliva Extra Basada 47746 /* Referéncias */ wikitext text/x-wiki   '''''Al entrada del temps clar''''' es una [[Occitans|balada occitana]] qui seriá estada escricha al sègle XII. La cançon es referenciada dins lo recuèlh Chansonnier francés, dich de Saint-Germain-de detlos-Prats,. Mantas edicions de las paraulas e de la melodia son estadas publicadas.<ref>{{Ligam web|lenga=en|sit=troubadourmelodies.org}}.</ref> Demest las nombrosas versions enregistradas, òm pòt anotar aquela de las Sacqueboutiers, aquela de Pierre Hamon o aquela d'Angelo Branduardi.<ref>{{Ligam web|sit=musicme.com/|consulté le=31 juillet 2022}}.</ref> == Paraulas == {| class="wikitable" |Occitan |Français |- | Al entrada del temps clar, eya Per jòia recomençar, eya E per jelós irritar, eya Vòl la regina mostrar Que el' ès tant amorosa A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nòstres Balar entre nòstres, entre nòstres. El' a fach pertot mandar, eya Non sia fins a la mar, eya Piucela ni bachalar, eya Qué tuit non vengan dançar Ne la dancèt joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres. Lo reis i ven de autra part, eya Per la dança destorbar, eya Qué el ès en cremetar, eya Qué òm no li vòlh emblar La regin' aurilhosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar dintra nòstras, entre nòstras. Mas per nïent lo vòl far, eya Que ela a sonh de vielhart, eya Mas d'un leugièr bachalar, eya Qual ben sapcha solaçar La dòmna saborosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nòstres Balar entre nòstras, entre nòstras. Qual doncas la vezés dançar, eya E son gent còrs deportar, eya Ben pògra dir de vertat, eya Que el mont non aja sa per La regina joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres |A l'arrivée du beau temps, eya, Pour ramener la joie, eya, Et pour irriter les jaloux, eya, La reine souhaite montrer combien elle est amoureuse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. Elle l'a fait proclamer partout, eya, Qu'entre ici et la mer, eya, Il ne doit y avoir ni jeune fille ni jeune chevalier, eya, qui ne vienne danser Dans la joyeuse danse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Le roi arrive d'ailleurs, eya, Pour mettre un terme à la danse, eya, Parce qu'il a peur, eya, Qu'un autre homme veuille voler La reine d'avril. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Mais en aucun cas elle ne le laissera faire, eya, car elle n'a que faire d'un vieil homme, eya, Mais plutôt d'un jeune chevalier lascif, eya, qui sait comment réconforter La dame piquante. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Puis, quiconque la voit danser, eya, Et exhiber son beau corps, eya, pourra dire en vérité, eya, Que le monde n'a pas l'égal De la joyeuse reine. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. |} == Bibliografia == * Jean-François Courouau, « La ballade « A l’entrada del temps clar », Denis Saurat et les troubadours », dans Marie-Jeanne Verny (dir.), Les Troubadours dans le texte occitan du XXe siècle, vol. 1, Classiques Garnier, coll. « Études et textes occitans », 2015 (ISBN 978-2-8124-3341-2, DOI 10.15122/isbn.978-2-8124-3341-2.p.0063), p. 63-67. [[Categoria:Musica occitana]] [[Categoria:Portal:França/Articles ligats]] 6o5c3mpbc6rcrvwp8rdezxrg2xjxlrm 2339283 2339282 2022-08-28T16:06:10Z Òli d'oliva Extra Basada 47746 l' wikitext text/x-wiki   '''''A l'entrada del temps clar''''' es una [[Occitans|balada occitana]] qui seriá estada escricha al sègle XII. La cançon es referenciada dins lo recuèlh Chansonnier francés, dich de Saint-Germain-de detlos-Prats,. Mantas edicions de las paraulas e de la melodia son estadas publicadas.<ref>{{Ligam web|lenga=en|sit=troubadourmelodies.org}}.</ref> Demest las nombrosas versions enregistradas, òm pòt anotar aquela de las Sacqueboutiers, aquela de Pierre Hamon o aquela d'Angelo Branduardi.<ref>{{Ligam web|sit=musicme.com/|consulté le=31 juillet 2022}}.</ref> == Paraulas == {| class="wikitable" |Occitan |Français |- | Al entrada del temps clar, eya Per jòia recomençar, eya E per jelós irritar, eya Vòl la regina mostrar Que el' ès tant amorosa A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nòstres Balar entre nòstres, entre nòstres. El' a fach pertot mandar, eya Non sia fins a la mar, eya Piucela ni bachalar, eya Qué tuit non vengan dançar Ne la dancèt joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres. Lo reis i ven de autra part, eya Per la dança destorbar, eya Qué el ès en cremetar, eya Qué òm no li vòlh emblar La regin' aurilhosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar dintra nòstras, entre nòstras. Mas per nïent lo vòl far, eya Que ela a sonh de vielhart, eya Mas d'un leugièr bachalar, eya Qual ben sapcha solaçar La dòmna saborosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nòstres Balar entre nòstras, entre nòstras. Qual doncas la vezés dançar, eya E son gent còrs deportar, eya Ben pògra dir de vertat, eya Que el mont non aja sa per La regina joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres |A l'arrivée du beau temps, eya, Pour ramener la joie, eya, Et pour irriter les jaloux, eya, La reine souhaite montrer combien elle est amoureuse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. Elle l'a fait proclamer partout, eya, Qu'entre ici et la mer, eya, Il ne doit y avoir ni jeune fille ni jeune chevalier, eya, qui ne vienne danser Dans la joyeuse danse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Le roi arrive d'ailleurs, eya, Pour mettre un terme à la danse, eya, Parce qu'il a peur, eya, Qu'un autre homme veuille voler La reine d'avril. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Mais en aucun cas elle ne le laissera faire, eya, car elle n'a que faire d'un vieil homme, eya, Mais plutôt d'un jeune chevalier lascif, eya, qui sait comment réconforter La dame piquante. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Puis, quiconque la voit danser, eya, Et exhiber son beau corps, eya, pourra dire en vérité, eya, Que le monde n'a pas l'égal De la joyeuse reine. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. |} == Bibliografia == * Jean-François Courouau, « La ballade « A l’entrada del temps clar », Denis Saurat et les troubadours », dans Marie-Jeanne Verny (dir.), Les Troubadours dans le texte occitan du XXe siècle, vol. 1, Classiques Garnier, coll. « Études et textes occitans », 2015 (ISBN 978-2-8124-3341-2, DOI 10.15122/isbn.978-2-8124-3341-2.p.0063), p. 63-67. [[Categoria:Musica occitana]] [[Categoria:Portal:França/Articles ligats]] 01cqjr1wlsrrgvc4hhjgzfzhpz3bfny 2339316 2339283 2022-08-28T20:42:13Z 90.73.130.207 /* Paraulas */ wikitext text/x-wiki   '''''A l'entrada del temps clar''''' es una [[Occitans|balada occitana]] qui seriá estada escricha al sègle XII. La cançon es referenciada dins lo recuèlh Chansonnier francés, dich de Saint-Germain-de detlos-Prats,. Mantas edicions de las paraulas e de la melodia son estadas publicadas.<ref>{{Ligam web|lenga=en|sit=troubadourmelodies.org}}.</ref> Demest las nombrosas versions enregistradas, òm pòt anotar aquela de las Sacqueboutiers, aquela de Pierre Hamon o aquela d'Angelo Branduardi.<ref>{{Ligam web|sit=musicme.com/|consulté le=31 juillet 2022}}.</ref> == Paraulas == {| class="wikitable" |Occitan |Francés |- | Al entrada del temps clar, eya Per jòia recomençar, eya E per jelós irritar, eya Vòl la regina mostrar Que el' ès tant amorosa A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nòstres Balar entre nòstres, entre nòstres. El' a fach pertot mandar, eya Non sia fins a la mar, eya Piucela ni bachalar, eya Qué tuit non vengan dançar Ne la dancèt joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres. Lo reis i ven de autra part, eya Per la dança destorbar, eya Qué el ès en cremetar, eya Qué òm no li vòlh emblar La regin' aurilhosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar dintra nòstras, entre nòstras. Mas per nïent lo vòl far, eya Que ela a sonh de vielhart, eya Mas d'un leugièr bachalar, eya Qual ben sapcha solaçar La dòmna saborosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nòstres Balar entre nòstras, entre nòstras. Qual doncas la vezés dançar, eya E son gent còrs deportar, eya Ben pògra dir de vertat, eya Que el mont non aja sa per La regina joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres |A l'arrivée du beau temps, eya, Pour ramener la joie, eya, Et pour irriter les jaloux, eya, La reine souhaite montrer combien elle est amoureuse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. Elle l'a fait proclamer partout, eya, Qu'entre ici et la mer, eya, Il ne doit y avoir ni jeune fille ni jeune chevalier, eya, qui ne vienne danser Dans la joyeuse danse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Le roi arrive d'ailleurs, eya, Pour mettre un terme à la danse, eya, Parce qu'il a peur, eya, Qu'un autre homme veuille voler La reine d'avril. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Mais en aucun cas elle ne le laissera faire, eya, car elle n'a que faire d'un vieil homme, eya, Mais plutôt d'un jeune chevalier lascif, eya, qui sait comment réconforter La dame piquante. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Puis, quiconque la voit danser, eya, Et exhiber son beau corps, eya, pourra dire en vérité, eya, Que le monde n'a pas l'égal De la joyeuse reine. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. |} == Bibliografia == * Jean-François Courouau, « La ballade « A l’entrada del temps clar », Denis Saurat et les troubadours », dans Marie-Jeanne Verny (dir.), Les Troubadours dans le texte occitan du XXe siècle, vol. 1, Classiques Garnier, coll. « Études et textes occitans », 2015 (ISBN 978-2-8124-3341-2, DOI 10.15122/isbn.978-2-8124-3341-2.p.0063), p. 63-67. [[Categoria:Musica occitana]] [[Categoria:Portal:França/Articles ligats]] qj88egpkawe3wnnqenfd97hdh07l8re 2339324 2339316 2022-08-28T21:36:40Z 90.73.130.207 /* Paraulas */ wikitext text/x-wiki   '''''A l'entrada del temps clar''''' es una [[Occitans|balada occitana]] qui seriá estada escricha al sègle XII. La cançon es referenciada dins lo recuèlh Chansonnier francés, dich de Saint-Germain-de detlos-Prats,. Mantas edicions de las paraulas e de la melodia son estadas publicadas.<ref>{{Ligam web|lenga=en|sit=troubadourmelodies.org}}.</ref> Demest las nombrosas versions enregistradas, òm pòt anotar aquela de las Sacqueboutiers, aquela de Pierre Hamon o aquela d'Angelo Branduardi.<ref>{{Ligam web|sit=musicme.com/|consulté le=31 juillet 2022}}.</ref> == Paraulas == {| class="wikitable" |Occitan |Francés |- | Al entrada del temps clar, eya Per jòia recomençar, eya E per jelós irritar, eya Vòl la regina mostrar Que el' ès tant amorosa A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nos Balar entre nòstres, entre nos. El' a fach pertot mandar, eya Non sia fins a la mar, eya Piucela ni bachalar, eya Qué tuit non vengan dançar Ne la dancèt joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres. Lo reis i ven de autra part, eya Per la dança destorbar, eya Qué el ès en cremetar, eya Qué òm no li vòlh emblar La regin' aurilhosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar dintra nòstras, entre nòstras. Mas per nïent lo vòl far, eya Que ela a sonh de vielhart, eya Mas d'un leugièr bachalar, eya Qual ben sapcha solaçar La dòmna saborosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nòstres Balar entre nòstras, entre nòstras. Qual doncas la vezés dançar, eya E son gent còrs deportar, eya Ben pògra dir de vertat, eya Que el mont non aja sa per La regina joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres |A l'arrivée du beau temps, eya, Pour ramener la joie, eya, Et pour irriter les jaloux, eya, La reine souhaite montrer combien elle est amoureuse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. Elle l'a fait proclamer partout, eya, Qu'entre ici et la mer, eya, Il ne doit y avoir ni jeune fille ni jeune chevalier, eya, qui ne vienne danser Dans la joyeuse danse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Le roi arrive d'ailleurs, eya, Pour mettre un terme à la danse, eya, Parce qu'il a peur, eya, Qu'un autre homme veuille voler La reine d'avril. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Mais en aucun cas elle ne le laissera faire, eya, car elle n'a que faire d'un vieil homme, eya, Mais plutôt d'un jeune chevalier lascif, eya, qui sait comment réconforter La dame piquante. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Puis, quiconque la voit danser, eya, Et exhiber son beau corps, eya, pourra dire en vérité, eya, Que le monde n'a pas l'égal De la joyeuse reine. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. |} == Bibliografia == * Jean-François Courouau, « La ballade « A l’entrada del temps clar », Denis Saurat et les troubadours », dans Marie-Jeanne Verny (dir.), Les Troubadours dans le texte occitan du XXe siècle, vol. 1, Classiques Garnier, coll. « Études et textes occitans », 2015 (ISBN 978-2-8124-3341-2, DOI 10.15122/isbn.978-2-8124-3341-2.p.0063), p. 63-67. [[Categoria:Musica occitana]] [[Categoria:Portal:França/Articles ligats]] 7gagzo7c5jqfc0jdl900y6tj609w9cr 2339325 2339324 2022-08-28T21:37:21Z 90.73.130.207 /* Paraulas */ wikitext text/x-wiki   '''''A l'entrada del temps clar''''' es una [[Occitans|balada occitana]] qui seriá estada escricha al sègle XII. La cançon es referenciada dins lo recuèlh Chansonnier francés, dich de Saint-Germain-de detlos-Prats,. Mantas edicions de las paraulas e de la melodia son estadas publicadas.<ref>{{Ligam web|lenga=en|sit=troubadourmelodies.org}}.</ref> Demest las nombrosas versions enregistradas, òm pòt anotar aquela de las Sacqueboutiers, aquela de Pierre Hamon o aquela d'Angelo Branduardi.<ref>{{Ligam web|sit=musicme.com/|consulté le=31 juillet 2022}}.</ref> == Paraulas == {| class="wikitable" |Occitan |Francés |- | Al entrada del temps clar, eya Per jòia recomençar, eya E per jelós irritar, eya Vòl la regina mostrar Que el' ès tant amorosa A la vi', a la via, jelós, Laissatz nos, laissatz nos Balar entre nos, entre nos. El' a fach pertot mandar, eya Non sia fins a la mar, eya Piucela ni bachalar, eya Qué tuit non vengan dançar Ne la dancèt joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres. Lo reis i ven de autra part, eya Per la dança destorbar, eya Qué el ès en cremetar, eya Qué òm no li vòlh emblar La regin' aurilhosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar dintra nòstras, entre nòstras. Mas per nïent lo vòl far, eya Que ela a sonh de vielhart, eya Mas d'un leugièr bachalar, eya Qual ben sapcha solaçar La dòmna saborosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nòstres Balar entre nòstras, entre nòstras. Qual doncas la vezés dançar, eya E son gent còrs deportar, eya Ben pògra dir de vertat, eya Que el mont non aja sa per La regina joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres |A l'arrivée du beau temps, eya, Pour ramener la joie, eya, Et pour irriter les jaloux, eya, La reine souhaite montrer combien elle est amoureuse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. Elle l'a fait proclamer partout, eya, Qu'entre ici et la mer, eya, Il ne doit y avoir ni jeune fille ni jeune chevalier, eya, qui ne vienne danser Dans la joyeuse danse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Le roi arrive d'ailleurs, eya, Pour mettre un terme à la danse, eya, Parce qu'il a peur, eya, Qu'un autre homme veuille voler La reine d'avril. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Mais en aucun cas elle ne le laissera faire, eya, car elle n'a que faire d'un vieil homme, eya, Mais plutôt d'un jeune chevalier lascif, eya, qui sait comment réconforter La dame piquante. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Puis, quiconque la voit danser, eya, Et exhiber son beau corps, eya, pourra dire en vérité, eya, Que le monde n'a pas l'égal De la joyeuse reine. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. |} == Bibliografia == * Jean-François Courouau, « La ballade « A l’entrada del temps clar », Denis Saurat et les troubadours », dans Marie-Jeanne Verny (dir.), Les Troubadours dans le texte occitan du XXe siècle, vol. 1, Classiques Garnier, coll. « Études et textes occitans », 2015 (ISBN 978-2-8124-3341-2, DOI 10.15122/isbn.978-2-8124-3341-2.p.0063), p. 63-67. [[Categoria:Musica occitana]] [[Categoria:Portal:França/Articles ligats]] 9z91geybeerzh8it1a7exajjugy9qto 2339326 2339325 2022-08-28T21:38:49Z 90.73.130.207 /* Paraulas */ wikitext text/x-wiki   '''''A l'entrada del temps clar''''' es una [[Occitans|balada occitana]] qui seriá estada escricha al sègle XII. La cançon es referenciada dins lo recuèlh Chansonnier francés, dich de Saint-Germain-de detlos-Prats,. Mantas edicions de las paraulas e de la melodia son estadas publicadas.<ref>{{Ligam web|lenga=en|sit=troubadourmelodies.org}}.</ref> Demest las nombrosas versions enregistradas, òm pòt anotar aquela de las Sacqueboutiers, aquela de Pierre Hamon o aquela d'Angelo Branduardi.<ref>{{Ligam web|sit=musicme.com/|consulté le=31 juillet 2022}}.</ref> == Paraulas == {| class="wikitable" |Occitan |Francés |- | A l'entrada del temps clar, eya Per jòia recomençar, eya E per jelós irritar, eya Vòl la regina mostrar Que el' ès tant amorosa A la vi', a la via, jelós, Laissatz nos, laissatz nos Balar entre nos, entre nos. El' a fach pertot mandar, eya Non sia fins a la mar, eya Piucela ni bachalar, eya Qué tuit non vengan dançar Ne la dancèt joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres. Lo reis i ven de autra part, eya Per la dança destorbar, eya Qué el ès en cremetar, eya Qué òm no li vòlh emblar La regin' aurilhosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar dintra nòstras, entre nòstras. Mas per nïent lo vòl far, eya Que ela a sonh de vielhart, eya Mas d'un leugièr bachalar, eya Qual ben sapcha solaçar La dòmna saborosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstres, laissatz nòstres Balar entre nòstras, entre nòstras. Qual doncas la vezés dançar, eya E son gent còrs deportar, eya Ben pògra dir de vertat, eya Que el mont non aja sa per La regina joiosa. A la vi', a la via, jelós, Laissatz nòstras, laissatz nòstras Balar entre nòstres, entre nòstres |A l'arrivée du beau temps, eya, Pour ramener la joie, eya, Et pour irriter les jaloux, eya, La reine souhaite montrer combien elle est amoureuse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. Elle l'a fait proclamer partout, eya, Qu'entre ici et la mer, eya, Il ne doit y avoir ni jeune fille ni jeune chevalier, eya, qui ne vienne danser Dans la joyeuse danse. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Le roi arrive d'ailleurs, eya, Pour mettre un terme à la danse, eya, Parce qu'il a peur, eya, Qu'un autre homme veuille voler La reine d'avril. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Mais en aucun cas elle ne le laissera faire, eya, car elle n'a que faire d'un vieil homme, eya, Mais plutôt d'un jeune chevalier lascif, eya, qui sait comment réconforter La dame piquante. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser Entre nous. Puis, quiconque la voit danser, eya, Et exhiber son beau corps, eya, pourra dire en vérité, eya, Que le monde n'a pas l'égal De la joyeuse reine. En route, en route, les jaloux ! Laissez-nous danser, entre nous. |} == Bibliografia == * Jean-François Courouau, « La ballade « A l’entrada del temps clar », Denis Saurat et les troubadours », dans Marie-Jeanne Verny (dir.), Les Troubadours dans le texte occitan du XXe siècle, vol. 1, Classiques Garnier, coll. « Études et textes occitans », 2015 (ISBN 978-2-8124-3341-2, DOI 10.15122/isbn.978-2-8124-3341-2.p.0063), p. 63-67. [[Categoria:Musica occitana]] [[Categoria:Portal:França/Articles ligats]] ihp110zbpl0ywlpnik2te4xpadjjzxd 0 188779 2339285 2022-08-28T16:20:48Z Òli d'oliva Extra Basada 47746 Crèa en tradusissent la pagina « [[:fr:Special:Redirect/revision/195976951|Communes insurrectionnelles en France en 1870-1871]] » wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plaque-Commune-Narbonne_1871.jpg|ligam=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Plaque-Commune-Narbonne_1871.jpg/220px-Plaque-Commune-Narbonne_1871.jpg|vinheta|Placa commemorativa de la comuna de Narbona, mur de Notre-Dame de Lamourguier.]] Lei '''comunas insurrecionalas en França en 1870-1871''' son dei comunas avent la particularitat de refusar a l'encòp la capitulacion francesa de cap a [[Otto von Bismarck|Bismarck]] e la somission a l'autoritat del govèrn de Versalhas, ''en prônant'', contra aqueu darrièr, una nòva organizacion de la Republica francesa basada sus la [[democracia dirècta]] tant qualificada de comunalisme. S'agiguèt principalament de comunas urbanas organizadas militarament a l'entorn de la Garda nacionala. Lei principalas foguèron la [[Comuna de París (1871)|Comuna de París]], la Comuna de Lion, la Comuna de Marselha, la Comuna de Sant Estève, la Comuna de Narbona e la Comuna dau Creusot mas d'autrei comunas francesas coneguèron de movements insurrectionaus en seguida de la [[Guèrra francoalemanda de 1870|guèrra franco-alemanda de 1870]]<ref>{{Revista|nom1=MOISSONNIER|issn=0020-8590|paginas=151–182}}</ref>,.<ref>{{Revista|nom1=Azéma|paginas=503–504}}</ref> Son esclafadas militarament per lo govèrn de Versalhas durant la campanha de 1871 a l'interior, lo darrièr episòdi de [[guèrra civila]] d'importància qu'aja coneguda [[França]], dont la Setmana sanglante demòra fòrtament ancorada dins la memòria collectiva. == Cronologia == La primièra Comuna es aquela de Lion, ont la nòva Republica es proclamada en avança sus París, lo 4 de setembre de 1870 au matin. Dura fins en genièr de l'annada seguenta[3], abans de repréner de març a abril[4]. Es seguida per aquela de Marselha, començada lo 31 d'octobre de 1870 e presidida per Adolphe Joseph Carcassona<ref name="World Statesmen.org">{{Ligam web|autor=Ben Cahoon|sit=World Statesmen.org|consulté le=30 août 2018}}.</ref>,, abans que lo poder siá repres per lo prefècte Alphone Gent[7].<ref>{{Ligam web|lenga=fr|sit=RetroNews - Le site de presse de la BnF|consulté le=2021-03-07}}</ref> Après la proclamacion de la Comuna de París lo 18 de març de 1871, lei Comunas de ''províncias'' s'espandisson mai rapidament, mas son de corta durada : * à Marseille, une seconde a lieu du {{Date-|23 mars 1871-}} au {{Date-|4 avril 1871-}} sous le commandement de Gaston Crémieux{{Note|texte=|id=|nom=Lejeune2016_p38|détails=}}{{,}}<ref name="World Statesmen.org">{{Ligam web|autor=Ben Cahoon|sit=World Statesmen.org|consulté le=30 août 2018}}.</ref>; * à Saint-Étienne, l'insurrection ne dure que quelques jours du 24 au {{Date-|28 mars}}{{Note|texte=|id=|nom=Lejeune2016_p38|détails=}}<ref>{{Ligam web|sit=www.forez-info.com|consulté le=2021-03-07}}</ref>; * à Narbonne du 24 au 31, proclamée par Émile Digeon; * à [[Tolosa|Toulouse]] du 24 au 27; * à [[Perpinhan|Perpignan]] le 25; * au [[Le Creusot|Creusot]] le 26 par Jean-Baptiste Dumay{{Note|texte=|id=|nom=Lejeune2016_p38|détails=}} * à [[Grenòble|Grenoble]] le {{Date-|16 avril 1871-}}; * à [[Bordèu|Bordeaux]] les 16 et 17; * à [[Nimes|Nîmes]] le 18<ref name="ML_342016">{{Revista|autor=[[René Bianco (libertaire)|René Bianco]]}}.</ref> D'autres soslevaments an luòc a [[Limòtges]]<ref>{{Cite book|annada=1936}}.</ref>,, [[Periguers]], [[Cuers]], [[Fois]], [[Roan]] o al [[Le Havre|Havre]]<ref name="ML_342016">{{Revista|autor=[[René Bianco (libertaire)|René Bianco]]}}.</ref>.<ref>{{Revista|nom1=Cousteix|issn=0398-8120|paginas=28–32}}</ref> Lo govèrn de Versalhas reüssiguèt a reprimir aquelas menadas durant la campanha de 1871 a l'interior. == Lista detalhada == Comunas listadas per òrdre alfabetic. === Brèst === En octobre de 1870, un obrièr dau nom de Constant Lo Daurat sonèt a seguir l'exemple de París, Lion e Marselha e a crear una comuna ; constituiguèt un comitat a l'entorn d'el, mas totes foguèron parats quauquei jorns mai tard e tradusits en conselh de guèrra lo {{Data|27 octobre 1870}} d'octobre de {{Data|27 octobre 1870}}, ont Lo Daurat e Coupat, considerats coma lei meneurs, foguèron condemnats a dos ans.<ref>{{Ligam web|lenga=fr|sit=Le Telegramme|consulté le=2021-03-06}}</ref> === Lo Creusot === La Comuna dau Creusot es una comuna insurrecionala efemèra proclamada al [[Le Creusot|Creusot]] ([[Sòna e Léger]]) per Jean-Baptiste Dumay lo {{Data|26 mars 1871}} de {{Data|26 mars 1871}} de {{Data|26 mars 1871}} e reprimida dos jorns mai tard. === Lion === [[Fichièr:Hommage_aux_massacrés_de_la_commune_de_Lyon.jpg|ligam=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Hommage_aux_massacr%C3%A9s_de_la_commune_de_Lyon.jpg/220px-Hommage_aux_massacr%C3%A9s_de_la_commune_de_Lyon.jpg|alt=Fresque en hommage aux massacrés de la commune de Lyon, visible sur l'avenue Berthelot à Lyon|vinheta|Fresca en omenatge a las massacrats de la comuna de Lion, visible sus l' avenguda Berthelot a Lion]] Lo {{Data|4 septembre 1870}} de {{Data|4 septembre 1870}} de {{Data|4 septembre 1870}}, en seguida de la [[Batalha de Sedan (1870)|derrota de Sedan]], un comitat de militants radicals s'apoderèt de l'otèl de vila e proclamèt la Republica. L'Associacion internacionala dels trabalhadors venguèt lèu implicada per d'activistas tals que [[Mikhail Bakunin|Bakunin]], fondant lèu un "Comitat de l'adiu de França". Seràn reduches lo {{Data|28 septembre 1870}} de {{Data|28 septembre 1870}} de {{Data|28 septembre 1870}}<ref>{{Ligam web|lenga=fr-FR|nom=brunobenoit|sit=Histoires lyonnaises|consulté le=2021-03-06}}</ref>,.<ref>{{Revista|paginas=757–785}}</ref> Dins la nuèch del {{Data|22 mars 1871}} de març de 1871 al {{Data|23 mars 1871}} de {{Data|22 mars 1871}} de {{Data|23 mars 1871}}, l'Otèl de vila es un nòu còp envasit amb l'ajuda d'actors del {{Data|28 septembre 1870}} de {{Data|28 septembre 1870}} de {{Data|22 mars 1871}} e autres foncionaris de la primièra comuna. Lo 25, lo cònsol Jacques-Louis Hénon anoncièt la venguda dels defensors de Belfòrt, çò que metèt fin a l'insurreccion[4].<ref name=":1">{{Revista|paginas=5–47}}</ref> La Guillotière, bastion del movement insurrectionnel, mantenguèt la bandièra roja a sa comuna ; lo {{Data|30 avril 1871}} d'abril de {{Data|30 avril 1871}}, a l'apèl subretot de Gaston Caulet del Tayac, delegat de la [[Comuna de París (1871)|Comuna de París]], de gardas nacionals empediguèron la tenguda de las eleccions al conselh municipal regular e la populacion erigiguèt de las barricadas, opausant una resisténcia armada contra las fòrças armadas abans d'èsser vencuts lo meteis vèspre[4].<ref name=":1">{{Revista|paginas=5–47}}</ref> === Marselha === [[Fichièr:Gaston_Crémieux2.jpg|ligam=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Gaston_Cr%C3%A9mieux2.jpg/220px-Gaston_Cr%C3%A9mieux2.jpg|alt=Portrait de Gaston Crémieux|vinheta|Gaston Crémieux foguèt lo principal actor d'aqueles eveniments]] Ja lo {{Data|7 août 1870}} d'agost de {{Data|7 août 1870}}, una insurreccion menada per Gaston Crémieux, Émile Bouchet, Maurice Rouvier e Gustave Naquet s'apoderèt de la prefectura e, l'endeman, de la comuna. Foguèron parats e, cap a la fin del mes, condemnats per un conselh de guèrra a de penas depassant pas un an d'empresonament. Aqueles insurgents foguèron liberats en seguida del 4 de setembre, jos las aclamacions de la multitud ; los republicans mai avançats, regropats dins la Liga del Miègjorn, amb Crémieux a lor cap, se trobèron lèu ne pòrta a fals amb lo govèrn provisòri. Lo {{Data|31 octobre 1870}} d'octobre de {{Data|31 octobre 1870}}, una segonda insurreccion esclatèt, e una Comuna proclamada, Alphone Esquiros prent lo cap de la Comission municipala. Lo prefècte Alphone Gent arribèt a repréner las causas en man e, lo {{Data|13 novembre}}, el télégraphia al govèrn provisòri que l'òrdre èra tornat[7]. Quatre jorns après la debuta de l'insurreccion parisenca, una tresena insurreccion aguèt luòc lo {{Data|22 mars 1871}} de {{Data|22 mars 1871}} de {{Data|22 mars 1871}}, menada per Crémieux als costats de Clovis Hugues brandissant la [[bandièra roja]]. La multitud s'apodera de la prefectura, d'ont Crémieux proclama la solidaritat amb París, d'ont dels representants venon per los ajudar. Crémieux deu alara manobrar entre las dissensions intèrnas, son lagui de manténer l'òrdre e los servicis public e la desercion de nombroses foncionaris. Finalament, lo {{Data|4 avril 1871}} d'abril de {{Data|4 avril 1871}}, lo general Henri Espivent de la Villesboisnet caminèt sus Marselha e reprimiguèt la Comuna. Sas tropas victoriosas desfilaràn l'endeman als crits de « Viva [[Jèsus de Nazaret|Jèsus]] ! Viva o Sagrat-Còr ! ». Crémieux serà fusilhat lo {{Data|30 novembre 1871}} de {{Data|30 novembre 1871}} de {{Data|30 novembre 1871}} sus la demanda insistenta de Espivent, qui reüssiguèt a passar otra lo desir d'Adolphe Thiers del gracier. === Narbona === En seguida del soslevament del 18 de març de 1871, dels elements del « club de la Revolucion » menèron una insurreccion populara e, del {{Data|24 mars 1871}} de {{Data|31 mars 1871}} de {{Data|31 mars 1871}} al {{Data|31 mars 1871}} de {{Data|24 mars 1871}} de {{Data|24 mars 1871}}, s'apoderèron dels arrondiments centrals de la vila, reünissent de las tropas a lor causa,,.<ref>{{Ligam web|lenga=fr|sit=FranceArchives|consulté le=2021-03-06}}</ref><ref>{{Ligam web|lenga=fr|sit=midilibre.fr|consulté le=2021-03-06}}</ref> Dins la nuèch del 29 al 30, de las tropas versaillaises menadas pel general Louis Adolphe Zentz de Alnois reduguèron l'insurreccion, e los principals actors foguèron tradusits devent dels tribunals civils e militars. === París === [[Fichièr:Comite-de-salut-public.jpg|ligam=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Comite-de-salut-public.jpg/220px-Comite-de-salut-public.jpg|alt=Affiche du Comité de Salut public de la Commune de Paris|esquèrra|vinheta|Aficha del Comitat d'Adiu public de la Comuna de París]] La Comuna de París es l'exemple mai conegut, aital coma lo mai desbocat, d'aquelas comunas insurrectionnelles. Fondada lo {{Data|18 mars 1871}} de {{Data|18 mars 1871}} de {{Data|18 mars 1871}}, foguèt esclafada per las tropas versaillaises dins lo corrent de la Setmana sanglante. === Sant Estève === En seguida de l'insurreccion parisenca, de simpatizants tenguèron de las reünions; cinc jorns mai tard, lo {{Data|23 mars 1871}} de {{Data|23 mars 1871}} de {{Data|23 mars 1871}}, en seguida de la Comuna de Lion, una delegacion reclamèt la demission del conselh municipal. Davant son refús, l'endeman, la multitud envasís l'otèl de vila e la Comuna es proclamada ; los gardas nacionals enviada pel prefècte Henri del Espée se reünisson a l'insurreccion, e lo prefècte Lo Espée moriguèt lo {{Data|25 mars 1871}} de {{Data|25 mars 1871}} de {{Data|25 mars 1871}} dins de circonstàncias indeterminadas, çò que faguèt pèrdre al movement son sosten popular. Sens mai cap de existéncia reala, lo Comitat revolucionari se retornèt, sens combatre, lo {{Data|28 mars 1871}} de {{Data|28 mars 1871}} de {{Data|28 mars 1871}}. De las desenas de participants foguèron condemnats a la deportacion. === Tolosa === Lo {{Data|25 mars 1871}} de {{Data|25 mars 1871}} de {{Data|25 mars 1871}}, sul [[Capitòli de Tolosa|Capitole]], l'actor Sant-Gaudens, capitani de la Garda nacionala, lièch a plens palmons la « declaracion de la Comuna revolucionària de Tolosa » redigida per [[Armand Duportal]], qui ensagèt mai tard de temporizar amb Versalhas, afirmant que l'òrdre public èra pas estat entrebolit. De son costat, lo tresaurièr-pagaire general reialista Francés de Carbonel constituiguèt un "batalhon de l'òrdre".<ref name=":2">{{Ligam web|lenga=fr|sit=actu.fr|consulté le=2021-03-06}}</ref> Los apèls al calm del [[Procuraire de la Republica (França)|procurador de la Republica]] Louis Delcurrou empediguèron tota efusion de sang, l'armada regulara reprenec la prefectura e la comuna e Edmond Valette, l'un dels oficièrs avent participat al movement, foguèt nomenat cònsol provisòri.<ref name=":2">{{Ligam web|lenga=fr|sit=actu.fr|consulté le=2021-03-06}}</ref> === Besançon === La Comuna de Besançon es restada qu'a l'estadi de projècte, mas foguèt veritablament concebuda e preparada pels partisans revolucionaris segondats de la futura Federacion jurassienne. Mentre que de nombroses notables testimónian d'un contèxt insurrectionnel e que de sostens armats venguts de Soïssa s'organizen, las correspondéncias laissadas entre autras per James Guillaume e [[Mikhail Bakunin|Mikhaïl Bakunin]] fan estat d'una aviada esperada entre fin mai e debuta junh de 1871. Amb la debuta de la Setmana sanglante, tota temptativa [[Franca Comtat|comtoise]] se vei pasmens seriosament compromesa e finalament abandonada. == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} [[Categoria:Portal:França/Articles ligats]] [[Categoria:Pàgines amb traduccions sense revisar]] 16osac9rwoptycl1br54vexjwt9a89u 2339300 2339285 2022-08-28T18:59:47Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Plaque-Commune-Narbonne_1871.jpg|ligam=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Plaque-Commune-Narbonne_1871.jpg/220px-Plaque-Commune-Narbonne_1871.jpg|vinheta|Placa commemorativa de la comuna de Narbona, mur de Notre-Dame de Lamourguier.]] Lei '''comunas insurrecionalas en França en 1870-1871''' son dei comunas avent la particularitat de refusar a l'encòp la capitulacion francesa de cap a [[Otto von Bismarck|Bismarck]] e la somission a l'autoritat del govèrn de Versalhas, ''en prônant'', contra aqueu darrièr, una nòva organizacion de la Republica francesa basada sus la [[democracia dirècta]] tant qualificada de comunalisme. S'agiguèt principalament de comunas urbanas organizadas militarament a l'entorn de la Garda nacionala. Lei principalas foguèron la [[Comuna de París (1871)|Comuna de París]], la Comuna de Lion, la Comuna de Marselha, la Comuna de Sant Estève, la Comuna de Narbona e la Comuna dau Creusot mas d'autrei comunas francesas coneguèron de movements insurrectionaus en seguida de la [[Guèrra francoalemanda de 1870|guèrra franco-alemanda de 1870]]<ref>{{Revista|nom1=MOISSONNIER|issn=0020-8590|paginas=151–182}}</ref><ref>{{Revista|nom1=Azéma|paginas=503–504}}</ref>. Son esclafadas militarament per lo govèrn de Versalhas durant la campanha de 1871 a l'interior, lo darrièr episòdi de [[guèrra civila]] d'importància qu'aja coneguda [[França]], dont la Setmana sanglante demòra fòrtament ancorada dins la memòria collectiva. == Cronologia == La primièra Comuna es aquela de Lion, ont la nòva Republica es proclamada en avança sus París, lo 4 de setembre de 1870 au matin. Dura fins en genièr de l'annada seguenta[3], abans de repréner de març a abril[4]. Es seguida per aquela de Marselha, començada lo 31 d'octobre de 1870 e presidida per Adolphe Joseph Carcassona<ref name="World Statesmen.org">{{Ligam web|autor=Ben Cahoon|sit=World Statesmen.org|consulté le=30 août 2018}}.</ref>,, abans que lo poder siá repres per lo prefècte Alphone Gent[7].<ref>{{Ligam web|lenga=fr|sit=RetroNews - Le site de presse de la BnF|consulté le=2021-03-07}}</ref> Après la proclamacion de la Comuna de París lo 18 de març de 1871, lei Comunas de ''províncias'' s'espandisson mai rapidament, mas son de corta durada : * à Marseille, une seconde a lieu du {{Date-|23 mars 1871-}} au {{Date-|4 avril 1871-}} sous le commandement de Gaston Crémieux{{Note|texte=|id=|nom=Lejeune2016_p38|détails=}}{{,}}<ref name="World Statesmen.org">{{Ligam web|autor=Ben Cahoon|sit=World Statesmen.org|consulté le=30 août 2018}}.</ref>; * à Saint-Étienne, l'insurrection ne dure que quelques jours du 24 au {{Date-|28 mars}}{{Note|texte=|id=|nom=Lejeune2016_p38|détails=}}<ref>{{Ligam web|sit=www.forez-info.com|consulté le=2021-03-07}}</ref>; * à Narbonne du 24 au 31, proclamée par Émile Digeon; * à [[Tolosa|Toulouse]] du 24 au 27; * à [[Perpinhan|Perpignan]] le 25; * au [[Le Creusot|Creusot]] le 26 par Jean-Baptiste Dumay{{Note|texte=|id=|nom=Lejeune2016_p38|détails=}} * à [[Grenòble|Grenoble]] le {{Date-|16 avril 1871-}}; * à [[Bordèu|Bordeaux]] les 16 et 17; * à [[Nimes|Nîmes]] le 18<ref name="ML_342016">{{Revista|autor=[[René Bianco (libertaire)|René Bianco]]}}.</ref> D'autres soslevaments an luòc a [[Limòtges]]<ref>{{Cite book|annada=1936}}.</ref>,, [[Periguers]], [[Cuers]], [[Fois]], [[Roan]] o al [[Le Havre|Havre]]<ref name="ML_342016">{{Revista|autor=[[René Bianco (libertaire)|René Bianco]]}}.</ref>.<ref>{{Revista|nom1=Cousteix|issn=0398-8120|paginas=28–32}}</ref> Lo govèrn de Versalhas reüssiguèt a reprimir aquelas menadas durant la campanha de 1871 a l'interior. == Lista detalhada == Comunas listadas per òrdre alfabetic. === Brèst === En octobre de 1870, un obrièr dau nom de Constant Lo Daurat sonèt a seguir l'exemple de París, Lion e Marselha e a crear una comuna ; constituiguèt un comitat a l'entorn d'el, mas totes foguèron parats quauquei jorns mai tard e tradusits en conselh de guèrra lo {{Data|27 octobre 1870}} d'octobre de {{Data|27 octobre 1870}}, ont Lo Daurat e Coupat, considerats coma lei meneurs, foguèron condemnats a dos ans.<ref>{{Ligam web|lenga=fr|sit=Le Telegramme|consulté le=2021-03-06}}</ref> === Lo Creusot === La Comuna dau Creusot es una comuna insurrecionala efemèra proclamada al [[Le Creusot|Creusot]] ([[Sòna e Léger]]) per Jean-Baptiste Dumay lo {{Data|26 mars 1871}} de {{Data|26 mars 1871}} de {{Data|26 mars 1871}} e reprimida dos jorns mai tard. === Lion === [[Fichièr:Hommage_aux_massacrés_de_la_commune_de_Lyon.jpg|ligam=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Hommage_aux_massacr%C3%A9s_de_la_commune_de_Lyon.jpg/220px-Hommage_aux_massacr%C3%A9s_de_la_commune_de_Lyon.jpg|alt=Fresque en hommage aux massacrés de la commune de Lyon, visible sur l'avenue Berthelot à Lyon|vinheta|Fresca en omenatge a las massacrats de la comuna de Lion, visible sus l' avenguda Berthelot a Lion]] Lo {{Data|4 septembre 1870}} de {{Data|4 septembre 1870}} de {{Data|4 septembre 1870}}, en seguida de la [[Batalha de Sedan (1870)|derrota de Sedan]], un comitat de militants radicals s'apoderèt de l'otèl de vila e proclamèt la Republica. L'Associacion internacionala dels trabalhadors venguèt lèu implicada per d'activistas tals que [[Mikhail Bakunin|Bakunin]], fondant lèu un "Comitat de l'adiu de França". Seràn reduches lo {{Data|28 septembre 1870}} de {{Data|28 septembre 1870}} de {{Data|28 septembre 1870}}<ref>{{Ligam web|lenga=fr-FR|nom=brunobenoit|sit=Histoires lyonnaises|consulté le=2021-03-06}}</ref>,.<ref>{{Revista|paginas=757–785}}</ref> Dins la nuèch del {{Data|22 mars 1871}} de març de 1871 al {{Data|23 mars 1871}} de {{Data|22 mars 1871}} de {{Data|23 mars 1871}}, l'Otèl de vila es un nòu còp envasit amb l'ajuda d'actors del {{Data|28 septembre 1870}} de {{Data|28 septembre 1870}} de {{Data|22 mars 1871}} e autres foncionaris de la primièra comuna. Lo 25, lo cònsol Jacques-Louis Hénon anoncièt la venguda dels defensors de Belfòrt, çò que metèt fin a l'insurreccion[4].<ref name=":1">{{Revista|paginas=5–47}}</ref> La Guillotière, bastion del movement insurrectionnel, mantenguèt la bandièra roja a sa comuna ; lo {{Data|30 avril 1871}} d'abril de {{Data|30 avril 1871}}, a l'apèl subretot de Gaston Caulet del Tayac, delegat de la [[Comuna de París (1871)|Comuna de París]], de gardas nacionals empediguèron la tenguda de las eleccions al conselh municipal regular e la populacion erigiguèt de las barricadas, opausant una resisténcia armada contra las fòrças armadas abans d'èsser vencuts lo meteis vèspre[4].<ref name=":1">{{Revista|paginas=5–47}}</ref> === Marselha === [[Fichièr:Gaston_Crémieux2.jpg|ligam=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Gaston_Cr%C3%A9mieux2.jpg/220px-Gaston_Cr%C3%A9mieux2.jpg|alt=Portrait de Gaston Crémieux|vinheta|Gaston Crémieux foguèt lo principal actor d'aqueles eveniments]] Ja lo {{Data|7 août 1870}} d'agost de {{Data|7 août 1870}}, una insurreccion menada per Gaston Crémieux, Émile Bouchet, Maurice Rouvier e Gustave Naquet s'apoderèt de la prefectura e, l'endeman, de la comuna. Foguèron parats e, cap a la fin del mes, condemnats per un conselh de guèrra a de penas depassant pas un an d'empresonament. Aqueles insurgents foguèron liberats en seguida del 4 de setembre, jos las aclamacions de la multitud ; los republicans mai avançats, regropats dins la Liga del Miègjorn, amb Crémieux a lor cap, se trobèron lèu ne pòrta a fals amb lo govèrn provisòri. Lo {{Data|31 octobre 1870}} d'octobre de {{Data|31 octobre 1870}}, una segonda insurreccion esclatèt, e una Comuna proclamada, Alphone Esquiros prent lo cap de la Comission municipala. Lo prefècte Alphone Gent arribèt a repréner las causas en man e, lo {{Data|13 novembre}}, el télégraphia al govèrn provisòri que l'òrdre èra tornat[7]. Quatre jorns après la debuta de l'insurreccion parisenca, una tresena insurreccion aguèt luòc lo {{Data|22 mars 1871}} de {{Data|22 mars 1871}} de {{Data|22 mars 1871}}, menada per Crémieux als costats de Clovis Hugues brandissant la [[bandièra roja]]. La multitud s'apodera de la prefectura, d'ont Crémieux proclama la solidaritat amb París, d'ont dels representants venon per los ajudar. Crémieux deu alara manobrar entre las dissensions intèrnas, son lagui de manténer l'òrdre e los servicis public e la desercion de nombroses foncionaris. Finalament, lo {{Data|4 avril 1871}} d'abril de {{Data|4 avril 1871}}, lo general Henri Espivent de la Villesboisnet caminèt sus Marselha e reprimiguèt la Comuna. Sas tropas victoriosas desfilaràn l'endeman als crits de « Viva [[Jèsus de Nazaret|Jèsus]] ! Viva o Sagrat-Còr ! ». Crémieux serà fusilhat lo {{Data|30 novembre 1871}} de {{Data|30 novembre 1871}} de {{Data|30 novembre 1871}} sus la demanda insistenta de Espivent, qui reüssiguèt a passar otra lo desir d'Adolphe Thiers del gracier. === Narbona === En seguida del soslevament del 18 de març de 1871, dels elements del « club de la Revolucion » menèron una insurreccion populara e, del {{Data|24 mars 1871}} de {{Data|31 mars 1871}} de {{Data|31 mars 1871}} al {{Data|31 mars 1871}} de {{Data|24 mars 1871}} de {{Data|24 mars 1871}}, s'apoderèron dels arrondiments centrals de la vila, reünissent de las tropas a lor causa,,.<ref>{{Ligam web|lenga=fr|sit=FranceArchives|consulté le=2021-03-06}}</ref><ref>{{Ligam web|lenga=fr|sit=midilibre.fr|consulté le=2021-03-06}}</ref> Dins la nuèch del 29 al 30, de las tropas versaillaises menadas pel general Louis Adolphe Zentz de Alnois reduguèron l'insurreccion, e los principals actors foguèron tradusits devent dels tribunals civils e militars. === París === [[Fichièr:Comite-de-salut-public.jpg|ligam=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Comite-de-salut-public.jpg/220px-Comite-de-salut-public.jpg|alt=Affiche du Comité de Salut public de la Commune de Paris|esquèrra|vinheta|Aficha del Comitat d'Adiu public de la Comuna de París]] La Comuna de París es l'exemple mai conegut, aital coma lo mai desbocat, d'aquelas comunas insurrectionnelles. Fondada lo {{Data|18 mars 1871}} de {{Data|18 mars 1871}} de {{Data|18 mars 1871}}, foguèt esclafada per las tropas versaillaises dins lo corrent de la Setmana sanglante. === Sant Estève === En seguida de l'insurreccion parisenca, de simpatizants tenguèron de las reünions; cinc jorns mai tard, lo {{Data|23 mars 1871}} de {{Data|23 mars 1871}} de {{Data|23 mars 1871}}, en seguida de la Comuna de Lion, una delegacion reclamèt la demission del conselh municipal. Davant son refús, l'endeman, la multitud envasís l'otèl de vila e la Comuna es proclamada ; los gardas nacionals enviada pel prefècte Henri del Espée se reünisson a l'insurreccion, e lo prefècte Lo Espée moriguèt lo {{Data|25 mars 1871}} de {{Data|25 mars 1871}} de {{Data|25 mars 1871}} dins de circonstàncias indeterminadas, çò que faguèt pèrdre al movement son sosten popular. Sens mai cap de existéncia reala, lo Comitat revolucionari se retornèt, sens combatre, lo {{Data|28 mars 1871}} de {{Data|28 mars 1871}} de {{Data|28 mars 1871}}. De las desenas de participants foguèron condemnats a la deportacion. === Tolosa === Lo {{Data|25 mars 1871}} de {{Data|25 mars 1871}} de {{Data|25 mars 1871}}, sul [[Capitòli de Tolosa|Capitole]], l'actor Sant-Gaudens, capitani de la Garda nacionala, lièch a plens palmons la « declaracion de la Comuna revolucionària de Tolosa » redigida per [[Armand Duportal]], qui ensagèt mai tard de temporizar amb Versalhas, afirmant que l'òrdre public èra pas estat entrebolit. De son costat, lo tresaurièr-pagaire general reialista Francés de Carbonel constituiguèt un "batalhon de l'òrdre".<ref name=":2">{{Ligam web|lenga=fr|sit=actu.fr|consulté le=2021-03-06}}</ref> Los apèls al calm del [[Procuraire de la Republica (França)|procurador de la Republica]] Louis Delcurrou empediguèron tota efusion de sang, l'armada regulara reprenec la prefectura e la comuna e Edmond Valette, l'un dels oficièrs avent participat al movement, foguèt nomenat cònsol provisòri.<ref name=":2">{{Ligam web|lenga=fr|sit=actu.fr|consulté le=2021-03-06}}</ref> === Besançon === La Comuna de Besançon es restada qu'a l'estadi de projècte, mas foguèt veritablament concebuda e preparada pels partisans revolucionaris segondats de la futura Federacion jurassienne. Mentre que de nombroses notables testimónian d'un contèxt insurrectionnel e que de sostens armats venguts de Soïssa s'organizen, las correspondéncias laissadas entre autras per James Guillaume e [[Mikhail Bakunin|Mikhaïl Bakunin]] fan estat d'una aviada esperada entre fin mai e debuta junh de 1871. Amb la debuta de la Setmana sanglante, tota temptativa [[Franca Comtat|comtoise]] se vei pasmens seriosament compromesa e finalament abandonada. == Nòtas e referéncias == {{Referéncias}} [[Categoria:Portal:França/Articles ligats]] [[Categoria:Pàgines amb traduccions sense revisar]] kg0t6qc4e5494tt29xouokwl2fo7hx1 0 188780 2339301 2022-08-28T19:15:46Z Nicolas Eynaud 6858 Creacion de la pagina amb « Lo '''Heinkel He 111''' es un [[bombardier]] [[Alemanha|alemand]] de la [[Segonda Guèrra Mondiala]] produch per la companhiá [[Heinkel]]. Concebut a partir de [[1932]], foguèt inicialament presentat coma un avion de transpòrt civiu car lo [[Tractat de Versalhas]] enebissiá la creacion d'una [[aviacion militara|aviacion de bombardament]] alemanda. Pasmens, après l'arribada au poder d'[[Adolf Hitler]], lo rearmament alemand venguèt rapidament oficiau. Lo... » wikitext text/x-wiki Lo '''Heinkel He 111''' es un [[bombardier]] [[Alemanha|alemand]] de la [[Segonda Guèrra Mondiala]] produch per la companhiá [[Heinkel]]. Concebut a partir de [[1932]], foguèt inicialament presentat coma un avion de transpòrt civiu car lo [[Tractat de Versalhas]] enebissiá la creacion d'una [[aviacion militara|aviacion de bombardament]] alemanda. Pasmens, après l'arribada au poder d'[[Adolf Hitler]], lo rearmament alemand venguèt rapidament oficiau. Lo premier vòl se debanèt lo 24 de febrier de [[1935]]. {{formatnum:6508}} unitats foguèron fabricadas e l'avion foguèt utilizat fins ais [[ans 1970]] per de país coma [[Espanha]] ò [[Turquia]]. Lo Heinkel He 111 participèt principalament a la [[Guèrra Civila Espanhòla]] ([[1936]]-[[1939]]) e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]). En particular, tenguèt un ròtle centrau dins lo ''Blitzkrieg'' de [[1939]]-[[1941]]. Pasmens, enregistrèt de pèrdas importantas còntra lei [[avion de caça|caçaires]] aliats, especialament còntra lei [[Hawker Hurricane]] e lei [[Supermarine Spitfire]] [[Reialme Unit|britanics]]. A partir de [[1941]], foguèt donc puslèu utilizat per d'operacions [[nuech]]encas ò per d'atacas sus lo [[Guèrra Germanosovietica|frònt germanosovietic]] onte l'espaci operacionau pus importanta facilitava sa mesa en òbra. Certanei versions foguèron tanben utilizadas coma avion de transpòrt e avion torpilhaire. En [[1945]], [[Espanha]] desvolopèt la sieuna version dau bombardier sota lo nom de [[CASA 2.111]]. La diferéncia principala entre lei dos modèls èra lor [[motor]]izacion car leis Espanhòus aguèron accès a de motors britanics e [[USA|estatsunidencs]]. 236 unitats foguèron produchas e l'aparelh foguèt retirat dau servici en [[1973]]. == Liames intèrnes == == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> 063fzhreb6iihglreznul66i6d4qr6b 2339302 2339301 2022-08-28T19:16:33Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Heinkel He 111 en setembre de [[1940]].]] Lo '''Heinkel He 111''' es un [[bombardier]] [[Alemanha|alemand]] de la [[Segonda Guèrra Mondiala]] produch per la companhiá [[Heinkel]]. Concebut a partir de [[1932]], foguèt inicialament presentat coma un avion de transpòrt civiu car lo [[Tractat de Versalhas]] enebissiá la creacion d'una [[aviacion militara|aviacion de bombardament]] alemanda. Pasmens, après l'arribada au poder d'[[Adolf Hitler]], lo rearmament alemand venguèt rapidament oficiau. Lo premier vòl se debanèt lo 24 de febrier de [[1935]]. {{formatnum:6508}} unitats foguèron fabricadas e l'avion foguèt utilizat fins ais [[ans 1970]] per de país coma [[Espanha]] ò [[Turquia]]. Lo Heinkel He 111 participèt principalament a la [[Guèrra Civila Espanhòla]] ([[1936]]-[[1939]]) e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]). En particular, tenguèt un ròtle centrau dins lo ''Blitzkrieg'' de [[1939]]-[[1941]]. Pasmens, enregistrèt de pèrdas importantas còntra lei [[avion de caça|caçaires]] aliats, especialament còntra lei [[Hawker Hurricane]] e lei [[Supermarine Spitfire]] [[Reialme Unit|britanics]]. A partir de [[1941]], foguèt donc puslèu utilizat per d'operacions [[nuech]]encas ò per d'atacas sus lo [[Guèrra Germanosovietica|frònt germanosovietic]] onte l'espaci operacionau pus importanta facilitava sa mesa en òbra. Certanei versions foguèron tanben utilizadas coma avion de transpòrt e avion torpilhaire. En [[1945]], [[Espanha]] desvolopèt la sieuna version dau bombardier sota lo nom de [[CASA 2.111]]. La diferéncia principala entre lei dos modèls èra lor [[motor]]izacion car leis Espanhòus aguèron accès a de motors britanics e [[USA|estatsunidencs]]. 236 unitats foguèron produchas e l'aparelh foguèt retirat dau servici en [[1973]]. == Liames intèrnes == == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> 8u5k3l9yn1z9b1xtl70ca47j6k3hh3m 2339303 2339302 2022-08-28T19:17:17Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Heinkel He 111 en setembre de [[1940]].]] Lo '''Heinkel He 111''' es un [[bombardier]] [[Alemanha|alemand]] de la [[Segonda Guèrra Mondiala]] produch per la companhiá [[Heinkel]]. Concebut a partir de [[1932]], foguèt inicialament presentat coma un avion de transpòrt civiu car lo [[Tractat de Versalhas]] enebissiá la creacion d'una [[aviacion militara|aviacion de bombardament]] alemanda. Pasmens, après l'arribada au poder d'[[Adolf Hitler]], lo rearmament alemand venguèt rapidament oficiau. Lo premier vòl se debanèt lo 24 de febrier de [[1935]]. {{formatnum:6508}} unitats foguèron fabricadas e l'avion foguèt utilizat fins ais [[ans 1970]] per de país coma [[Espanha]] ò [[Turquia]]. Lo Heinkel He 111 participèt principalament a la [[Guèrra Civila Espanhòla]] ([[1936]]-[[1939]]) e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]). En particular, tenguèt un ròtle centrau dins lo ''Blitzkrieg'' de [[1939]]-[[1941]]. Pasmens, enregistrèt de pèrdas importantas còntra lei [[avion de caça|caçaires]] aliats, especialament còntra lei [[Hawker Hurricane]] e lei [[Supermarine Spitfire]] [[Reialme Unit|britanics]]. A partir de [[1941]], foguèt donc puslèu utilizat per d'operacions [[nuech]]encas ò per d'atacas sus lo [[Guèrra Germanosovietica|frònt germanosovietic]] onte l'espaci operacionau pus importanta facilitava sa mesa en òbra. Certanei versions foguèron tanben utilizadas coma avion de transpòrt e avion torpilhaire. En [[1945]], [[Espanha]] desvolopèt la sieuna version dau bombardier sota lo nom de [[CASA 2.111]]. La diferéncia principala entre lei dos modèls èra lor [[motor]]izacion car leis Espanhòus aguèron accès a de motors britanics e [[USA|estatsunidencs]]. 236 unitats foguèron produchas e l'aparelh foguèt retirat dau servici en [[1973]]. == Liames intèrnes == == Bibliografia == == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Bombardier]] [[Categoria:Avion de la Segonda Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Avion militar alemand]] imsi74srpnfvsqiqgspxhmbovuwtjwc 2339304 2339303 2022-08-28T19:18:01Z Nicolas Eynaud 6858 /* Bibliografia */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Heinkel He 111 en setembre de [[1940]].]] Lo '''Heinkel He 111''' es un [[bombardier]] [[Alemanha|alemand]] de la [[Segonda Guèrra Mondiala]] produch per la companhiá [[Heinkel]]. Concebut a partir de [[1932]], foguèt inicialament presentat coma un avion de transpòrt civiu car lo [[Tractat de Versalhas]] enebissiá la creacion d'una [[aviacion militara|aviacion de bombardament]] alemanda. Pasmens, après l'arribada au poder d'[[Adolf Hitler]], lo rearmament alemand venguèt rapidament oficiau. Lo premier vòl se debanèt lo 24 de febrier de [[1935]]. {{formatnum:6508}} unitats foguèron fabricadas e l'avion foguèt utilizat fins ais [[ans 1970]] per de país coma [[Espanha]] ò [[Turquia]]. Lo Heinkel He 111 participèt principalament a la [[Guèrra Civila Espanhòla]] ([[1936]]-[[1939]]) e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]). En particular, tenguèt un ròtle centrau dins lo ''Blitzkrieg'' de [[1939]]-[[1941]]. Pasmens, enregistrèt de pèrdas importantas còntra lei [[avion de caça|caçaires]] aliats, especialament còntra lei [[Hawker Hurricane]] e lei [[Supermarine Spitfire]] [[Reialme Unit|britanics]]. A partir de [[1941]], foguèt donc puslèu utilizat per d'operacions [[nuech]]encas ò per d'atacas sus lo [[Guèrra Germanosovietica|frònt germanosovietic]] onte l'espaci operacionau pus importanta facilitava sa mesa en òbra. Certanei versions foguèron tanben utilizadas coma avion de transpòrt e avion torpilhaire. En [[1945]], [[Espanha]] desvolopèt la sieuna version dau bombardier sota lo nom de [[CASA 2.111]]. La diferéncia principala entre lei dos modèls èra lor [[motor]]izacion car leis Espanhòus aguèron accès a de motors britanics e [[USA|estatsunidencs]]. 236 unitats foguèron produchas e l'aparelh foguèt retirat dau servici en [[1973]]. == Liames intèrnes == == Bibliografia == * '''[[francés|(fr)]]''' Enzo Angelucci e Paolo Matricardi, ''Multiguide aviation – Les avions : 3/ la Seconde Guerre mondiale – France, Allemagne, Angleterre, etc.'', Elsevier Sequoia, 1978, pp. 114-115. == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Bombardier]] [[Categoria:Avion de la Segonda Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Avion militar alemand]] 6ae4dewblbv7h1j7sf17fl8y3w3aq5v 2339305 2339304 2022-08-28T19:18:21Z Nicolas Eynaud 6858 /* Liames intèrnes */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Heinkel He 111 en setembre de [[1940]].]] Lo '''Heinkel He 111''' es un [[bombardier]] [[Alemanha|alemand]] de la [[Segonda Guèrra Mondiala]] produch per la companhiá [[Heinkel]]. Concebut a partir de [[1932]], foguèt inicialament presentat coma un avion de transpòrt civiu car lo [[Tractat de Versalhas]] enebissiá la creacion d'una [[aviacion militara|aviacion de bombardament]] alemanda. Pasmens, après l'arribada au poder d'[[Adolf Hitler]], lo rearmament alemand venguèt rapidament oficiau. Lo premier vòl se debanèt lo 24 de febrier de [[1935]]. {{formatnum:6508}} unitats foguèron fabricadas e l'avion foguèt utilizat fins ais [[ans 1970]] per de país coma [[Espanha]] ò [[Turquia]]. Lo Heinkel He 111 participèt principalament a la [[Guèrra Civila Espanhòla]] ([[1936]]-[[1939]]) e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]). En particular, tenguèt un ròtle centrau dins lo ''Blitzkrieg'' de [[1939]]-[[1941]]. Pasmens, enregistrèt de pèrdas importantas còntra lei [[avion de caça|caçaires]] aliats, especialament còntra lei [[Hawker Hurricane]] e lei [[Supermarine Spitfire]] [[Reialme Unit|britanics]]. A partir de [[1941]], foguèt donc puslèu utilizat per d'operacions [[nuech]]encas ò per d'atacas sus lo [[Guèrra Germanosovietica|frònt germanosovietic]] onte l'espaci operacionau pus importanta facilitava sa mesa en òbra. Certanei versions foguèron tanben utilizadas coma avion de transpòrt e avion torpilhaire. En [[1945]], [[Espanha]] desvolopèt la sieuna version dau bombardier sota lo nom de [[CASA 2.111]]. La diferéncia principala entre lei dos modèls èra lor [[motor]]izacion car leis Espanhòus aguèron accès a de motors britanics e [[USA|estatsunidencs]]. 236 unitats foguèron produchas e l'aparelh foguèt retirat dau servici en [[1973]]. == Liames intèrnes == * [[Bombardier]]. * ''[[Luftwaffe]]''. == Bibliografia == * '''[[francés|(fr)]]''' Enzo Angelucci e Paolo Matricardi, ''Multiguide aviation – Les avions : 3/ la Seconde Guerre mondiale – France, Allemagne, Angleterre, etc.'', Elsevier Sequoia, 1978, pp. 114-115. == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Bombardier]] [[Categoria:Avion de la Segonda Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Avion militar alemand]] cxssqkskwi5fj42ubjdc63ew3qpctr2 2339306 2339305 2022-08-28T19:19:18Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Heinkel He 111 en setembre de [[1940]].]] Lo '''Heinkel He 111''' es un [[bombardier]] [[Alemanha|alemand]] de la [[Segonda Guèrra Mondiala]] produch per la companhiá [[Heinkel]]. Concebut a partir de [[1932]], foguèt inicialament presentat coma un avion de transpòrt civiu car lo [[Tractat de Versalhas]] enebissiá la creacion d'una [[aviacion militara|aviacion de bombardament]] alemanda<ref>Ansin, 12 He 111 foguèron efectivament utilizats coma avion de transpòrt civiu (sus lei {{formatnum:6508}} fabricats).</ref>. Pasmens, après l'arribada au poder d'[[Adolf Hitler]], lo rearmament alemand venguèt rapidament oficiau. Lo premier vòl se debanèt lo 24 de febrier de [[1935]]. {{formatnum:6508}} unitats foguèron fabricadas e l'avion foguèt utilizat fins ais [[ans 1970]] per de país coma [[Espanha]] ò [[Turquia]]. Lo Heinkel He 111 participèt principalament a la [[Guèrra Civila Espanhòla]] ([[1936]]-[[1939]]) e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]). En particular, tenguèt un ròtle centrau dins lo ''Blitzkrieg'' de [[1939]]-[[1941]]. Pasmens, enregistrèt de pèrdas importantas còntra lei [[avion de caça|caçaires]] aliats, especialament còntra lei [[Hawker Hurricane]] e lei [[Supermarine Spitfire]] [[Reialme Unit|britanics]]. A partir de [[1941]], foguèt donc puslèu utilizat per d'operacions [[nuech]]encas ò per d'atacas sus lo [[Guèrra Germanosovietica|frònt germanosovietic]] onte l'espaci operacionau pus importanta facilitava sa mesa en òbra. Certanei versions foguèron tanben utilizadas coma avion de transpòrt e avion torpilhaire. En [[1945]], [[Espanha]] desvolopèt la sieuna version dau bombardier sota lo nom de [[CASA 2.111]]. La diferéncia principala entre lei dos modèls èra lor [[motor]]izacion car leis Espanhòus aguèron accès a de motors britanics e [[USA|estatsunidencs]]. 236 unitats foguèron produchas e l'aparelh foguèt retirat dau servici en [[1973]]. == Liames intèrnes == * [[Bombardier]]. * ''[[Luftwaffe]]''. == Bibliografia == * '''[[francés|(fr)]]''' Enzo Angelucci e Paolo Matricardi, ''Multiguide aviation – Les avions : 3/ la Seconde Guerre mondiale – France, Allemagne, Angleterre, etc.'', Elsevier Sequoia, 1978, pp. 114-115. == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Bombardier]] [[Categoria:Avion de la Segonda Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Avion militar alemand]] b0uk0wfylyj5r1ju6slk0f1my4h4cz3 2339307 2339306 2022-08-28T19:19:37Z Nicolas Eynaud 6858 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Bundesarchiv Bild 101I-343-0694-21, Belgien-Frankreich, Flugzeug Heinkel He 111.jpg|thumb|right|Heinkel He 111 en setembre de [[1940]].]] Lo '''Heinkel He 111''' es un [[bombardier]] [[Alemanha|alemand]] de la [[Segonda Guèrra Mondiala]] produch per la companhiá [[Heinkel]]. Concebut a partir de [[1932]], foguèt inicialament presentat coma un avion de transpòrt civiu car lo [[Tractat de Versalhas]] enebissiá la creacion d'una [[aviacion militara|aviacion de bombardament]] alemanda<ref>Ansin, 12 Heinkel He 111 foguèron efectivament utilizats coma avion de transpòrt civiu (sus lei {{formatnum:6508}} fabricats).</ref>. Pasmens, après l'arribada au poder d'[[Adolf Hitler]], lo rearmament alemand venguèt rapidament oficiau. Lo premier vòl se debanèt lo 24 de febrier de [[1935]]. {{formatnum:6508}} unitats foguèron fabricadas e l'avion foguèt utilizat fins ais [[ans 1970]] per de país coma [[Espanha]] ò [[Turquia]]. Lo Heinkel He 111 participèt principalament a la [[Guèrra Civila Espanhòla]] ([[1936]]-[[1939]]) e a la [[Segonda Guèrra Mondiala]] ([[1939]]-[[1945]]). En particular, tenguèt un ròtle centrau dins lo ''Blitzkrieg'' de [[1939]]-[[1941]]. Pasmens, enregistrèt de pèrdas importantas còntra lei [[avion de caça|caçaires]] aliats, especialament còntra lei [[Hawker Hurricane]] e lei [[Supermarine Spitfire]] [[Reialme Unit|britanics]]. A partir de [[1941]], foguèt donc puslèu utilizat per d'operacions [[nuech]]encas ò per d'atacas sus lo [[Guèrra Germanosovietica|frònt germanosovietic]] onte l'espaci operacionau pus importanta facilitava sa mesa en òbra. Certanei versions foguèron tanben utilizadas coma avion de transpòrt e avion torpilhaire. En [[1945]], [[Espanha]] desvolopèt la sieuna version dau bombardier sota lo nom de [[CASA 2.111]]. La diferéncia principala entre lei dos modèls èra lor [[motor]]izacion car leis Espanhòus aguèron accès a de motors britanics e [[USA|estatsunidencs]]. 236 unitats foguèron produchas e l'aparelh foguèt retirat dau servici en [[1973]]. == Liames intèrnes == * [[Bombardier]]. * ''[[Luftwaffe]]''. == Bibliografia == * '''[[francés|(fr)]]''' Enzo Angelucci e Paolo Matricardi, ''Multiguide aviation – Les avions : 3/ la Seconde Guerre mondiale – France, Allemagne, Angleterre, etc.'', Elsevier Sequoia, 1978, pp. 114-115. == Nòtas e referéncias == <references/> [[Categoria:Bombardier]] [[Categoria:Avion de la Segonda Guèrra Mondiala]] [[Categoria:Avion militar alemand]] 4wpgvicqdijuaqqwdoog9tfa4w5utl1 0 188781 2339313 2022-08-28T20:25:11Z Nicolas Eynaud 6858 Redireccion cap a [[Punt (signe)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Punt (signe)]] lrp4b0c1jnsl3dli1oars0v9jotzkfv 0 188782 2339318 2022-08-28T20:47:50Z Raymond Trencavel 26125 Creacion de la pagina amb « [[Fichièr:Gérald de Palmas par Claude Truong-Ngoc juin 2014.jpg|thumb|250px|Gérald De Palmas]] '''Gérald Gardrinier''', dit '''De Palmas''', nascut lo [[14 d'octobre]] de [[1967]]) a l'isla de [[Reünion|La Reünion]], es un cantaire pop [[Musica Rock|rock]] [[França|francés]]. ''De Palmas'' es tot simplament lo nom de sa menina. ==Biografia== '''Gérald De Palmas''' es de soca [[Bretanha (istorica)|bretona]] per son paire. A dètz ans quand sos paren... » wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Gérald de Palmas par Claude Truong-Ngoc juin 2014.jpg|thumb|250px|Gérald De Palmas]] '''Gérald Gardrinier''', dit '''De Palmas''', nascut lo [[14 d'octobre]] de [[1967]]) a l'isla de [[Reünion|La Reünion]], es un cantaire pop [[Musica Rock|rock]] [[França|francés]]. ''De Palmas'' es tot simplament lo nom de sa menina. ==Biografia== '''Gérald De Palmas''' es de soca [[Bretanha (istorica)|bretona]] per son paire. A dètz ans quand sos parents te quitan [[Reünion|La Reünion]] per s'installar en [[Occitània]] a [[Ais]], en [[Provença]]. En 1985, a dètz-e-ueit ans, fòrma lo grop pop new wave ''Les Max Valentins'' ambe [[Édith Fambuena|Édith Fambuena]] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean-Louis_Pi%C3%A9rot Jean-Louis Piérot]. Aital, sortisson dos [https://fr.wikipedia.org/wiki/Disque_microsillon#Disque_45_tours 45 torns] ''Les Maux dits'' e ''Printemps parapluie''. Tostemps a [[Ais]], a l'escadença d'un encontre ambe [[Étienne Daho]] en virada per la promocion de son album ''Pop Satori'' en 1986, le presenta lor disc. [[Étienne Daho]] alavetz prepausa au grop de signar sus son label. Pr'aquò, en 1987, decida de contunhar de far de musica en solitari. En 1994, sortís donc ''La Dernière Année'', lo primièr album solò de '''De Palmas'''. Es una capitada de la gròssas ! la cançon ''Sur la route'' es un tube màger de la fin de l'annada de 1994 en França. L'arcuelh pel segond album ''Les Lois de la nature'' sortit en 1997 es mens bon. Per contra, coneís la consecracion en 2000 ambe lo tresen album, ''Marcher dans le sable'', que conten sa cançon la mai coneguda, ''J'en rêve encore'', que lo tèxte es estat escriut per [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_Goldman Jean-Jacques Goldman]. L'album se vend a mai d'un milion d'exemplari ! devengut un dels cantaires los mai populars de [[França]], es sollicitat per [[Johnny Hallyday]] per escriure qualquas cançons per son album ''À la vie à la mort''. Es el per exemple qu'a escriut la cançon ''Marie'' qu'es devenguda una de las mai polidas capitadas de [[Johnny Hallyday]], numero 1 de la ventas de disques en França a la fin de l'annada de 2002<ref>http://www.chartsinfrance.net/Johnny-Hallyday/news-105684.html</ref>. En 2004, sortís son quatren album, ''Un homme sans racines'', que conten los tres tubes ''Elle danse seule'', ''Au Paradis'' e ''Elle habite ici''. ==Discografia (aprèp [https://fr.wikipedia.org/wiki/Les_Valentins#Les_Max_Valentins Les Max Valentins])== * 1994: ''La dernière année'' * 1997: ''Les Lois de la nature'' * 2000: ''Marcher dans le sable'' * 2004: ''Un homme sans racines'' * 2009: ''Sortir'' * 2013: ''De Palmas'' * 2016: ''La Beauté du geste'' ==Cançons mai conegudas== * ''Sur la route'' (1994) * ''Comme une ombre'' (1995) * ''Sans recours'' (1995) * ''J'en rêve encore'' (2000) * ''Une seule vie - Marcher dans le sable'' (2001) * ''Tomber'' (2001) * ''Regarde-moi bien en face'' (2002) * ''Elle s'ennuie'' (2002) * ''Elle danse seule'' (2004) * ''Au Paradis'' (2005) * ''Elle habite ici'' (2005) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] [[Categoria:Naissença en 1967]] [[Categoria:Cantaira e cantaire de rock francés]] [[Categoria:Cantaira e cantaire dels ans 1990]] tw1ukboafkpfqz46j1hiegl7czn1zq7 2339319 2339318 2022-08-28T20:48:08Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Gérald de Palmas par Claude Truong-Ngoc juin 2014.jpg|thumb|250px|Gérald De Palmas]] '''Gérald Gardrinier''', dit '''De Palmas''', nascut lo [[14 d'octobre]] de [[1967]]) a l'isla de [[Reünion|La Reünion]], es un cantaire pop [[Musica Rock|rock]] [[França|francés]]. '''De Palmas''' es tot simplament lo nom de sa menina. ==Biografia== '''Gérald De Palmas''' es de soca [[Bretanha (istorica)|bretona]] per son paire. A dètz ans quand sos parents te quitan [[Reünion|La Reünion]] per s'installar en [[Occitània]] a [[Ais]], en [[Provença]]. En 1985, a dètz-e-ueit ans, fòrma lo grop pop new wave ''Les Max Valentins'' ambe [[Édith Fambuena|Édith Fambuena]] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean-Louis_Pi%C3%A9rot Jean-Louis Piérot]. Aital, sortisson dos [https://fr.wikipedia.org/wiki/Disque_microsillon#Disque_45_tours 45 torns] ''Les Maux dits'' e ''Printemps parapluie''. Tostemps a [[Ais]], a l'escadença d'un encontre ambe [[Étienne Daho]] en virada per la promocion de son album ''Pop Satori'' en 1986, le presenta lor disc. [[Étienne Daho]] alavetz prepausa au grop de signar sus son label. Pr'aquò, en 1987, decida de contunhar de far de musica en solitari. En 1994, sortís donc ''La Dernière Année'', lo primièr album solò de '''De Palmas'''. Es una capitada de la gròssas ! la cançon ''Sur la route'' es un tube màger de la fin de l'annada de 1994 en França. L'arcuelh pel segond album ''Les Lois de la nature'' sortit en 1997 es mens bon. Per contra, coneís la consecracion en 2000 ambe lo tresen album, ''Marcher dans le sable'', que conten sa cançon la mai coneguda, ''J'en rêve encore'', que lo tèxte es estat escriut per [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_Goldman Jean-Jacques Goldman]. L'album se vend a mai d'un milion d'exemplari ! devengut un dels cantaires los mai populars de [[França]], es sollicitat per [[Johnny Hallyday]] per escriure qualquas cançons per son album ''À la vie à la mort''. Es el per exemple qu'a escriut la cançon ''Marie'' qu'es devenguda una de las mai polidas capitadas de [[Johnny Hallyday]], numero 1 de la ventas de disques en França a la fin de l'annada de 2002<ref>http://www.chartsinfrance.net/Johnny-Hallyday/news-105684.html</ref>. En 2004, sortís son quatren album, ''Un homme sans racines'', que conten los tres tubes ''Elle danse seule'', ''Au Paradis'' e ''Elle habite ici''. ==Discografia (aprèp [https://fr.wikipedia.org/wiki/Les_Valentins#Les_Max_Valentins Les Max Valentins])== * 1994: ''La dernière année'' * 1997: ''Les Lois de la nature'' * 2000: ''Marcher dans le sable'' * 2004: ''Un homme sans racines'' * 2009: ''Sortir'' * 2013: ''De Palmas'' * 2016: ''La Beauté du geste'' ==Cançons mai conegudas== * ''Sur la route'' (1994) * ''Comme une ombre'' (1995) * ''Sans recours'' (1995) * ''J'en rêve encore'' (2000) * ''Une seule vie - Marcher dans le sable'' (2001) * ''Tomber'' (2001) * ''Regarde-moi bien en face'' (2002) * ''Elle s'ennuie'' (2002) * ''Elle danse seule'' (2004) * ''Au Paradis'' (2005) * ''Elle habite ici'' (2005) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] [[Categoria:Naissença en 1967]] [[Categoria:Cantaira e cantaire de rock francés]] [[Categoria:Cantaira e cantaire dels ans 1990]] pq0i3i6p0s0syb4r414o7n8pfle6h07 2339320 2339319 2022-08-28T21:13:34Z Raymond Trencavel 26125 wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Gérald de Palmas par Claude Truong-Ngoc juin 2014.jpg|thumb|250px|Gérald De Palmas]] '''Gérald Gardrinier''', dit '''De Palmas''', nascut lo [[14 d'octobre]] de [[1967]] a l'isla de [[Reünion|La Reünion]], es un cantaire pop [[Musica Rock|rock]] [[França|francés]]. '''De Palmas''' es tot simplament lo nom de sa menina. ==Biografia== '''Gérald De Palmas''' es de soca [[Bretanha (istorica)|bretona]] per son paire. A dètz ans quand sos parents te quitan [[Reünion|La Reünion]] per s'installar en [[Occitània]] a [[Ais]], en [[Provença]]. En 1985, a dètz-e-ueit ans, fòrma lo grop pop new wave ''Les Max Valentins'' ambe [[Édith Fambuena|Édith Fambuena]] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean-Louis_Pi%C3%A9rot Jean-Louis Piérot]. Aital, sortisson dos [https://fr.wikipedia.org/wiki/Disque_microsillon#Disque_45_tours 45 torns] ''Les Maux dits'' e ''Printemps parapluie''. Tostemps a [[Ais]], a l'escadença d'un encontre ambe [[Étienne Daho]] en virada per la promocion de son album ''Pop Satori'' en 1986, le presenta lor disc. [[Étienne Daho]] alavetz prepausa au grop de signar sus son label. Pr'aquò, en 1987, decida de contunhar de far de musica en solitari. En 1994, sortís donc ''La Dernière Année'', lo primièr album solò de '''De Palmas'''. Es una capitada de la gròssas ! la cançon ''Sur la route'' es un tube màger de la fin de l'annada de 1994 en França. L'arcuelh pel segond album ''Les Lois de la nature'' sortit en 1997 es mens bon. Per contra, coneís la consecracion en 2000 ambe lo tresen album, ''Marcher dans le sable'', que conten sa cançon la mai coneguda, ''J'en rêve encore'', que lo tèxte es estat escriut per [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_Goldman Jean-Jacques Goldman]. L'album se vend a mai d'un milion d'exemplari ! devengut un dels cantaires los mai populars de [[França]], es sollicitat per [[Johnny Hallyday]] per escriure qualquas cançons per son album ''À la vie à la mort''. Es el per exemple qu'a escriut la cançon ''Marie'' qu'es devenguda una de las mai polidas capitadas de [[Johnny Hallyday]], numero 1 de la ventas de disques en França a la fin de l'annada de 2002<ref>http://www.chartsinfrance.net/Johnny-Hallyday/news-105684.html</ref>. En 2004, sortís son quatren album, ''Un homme sans racines'', que conten los tres tubes ''Elle danse seule'', ''Au Paradis'' e ''Elle habite ici''. ==Discografia (aprèp [https://fr.wikipedia.org/wiki/Les_Valentins#Les_Max_Valentins Les Max Valentins])== * 1994: ''La dernière année'' * 1997: ''Les Lois de la nature'' * 2000: ''Marcher dans le sable'' * 2004: ''Un homme sans racines'' * 2009: ''Sortir'' * 2013: ''De Palmas'' * 2016: ''La Beauté du geste'' ==Cançons mai conegudas== * ''Sur la route'' (1994) * ''Comme une ombre'' (1995) * ''Sans recours'' (1995) * ''J'en rêve encore'' (2000) * ''Une seule vie - Marcher dans le sable'' (2001) * ''Tomber'' (2001) * ''Regarde-moi bien en face'' (2002) * ''Elle s'ennuie'' (2002) * ''Elle danse seule'' (2004) * ''Au Paradis'' (2005) * ''Elle habite ici'' (2005) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] [[Categoria:Naissença en 1967]] [[Categoria:Cantaira e cantaire de rock francés]] [[Categoria:Cantaira e cantaire dels ans 1990]] okajsw6h7uhbm7137t2lo4tw1vux2r9 2339323 2339320 2022-08-28T21:30:01Z Raymond Trencavel 26125 /* Cançons mai conegudas */ wikitext text/x-wiki [[Fichièr:Gérald de Palmas par Claude Truong-Ngoc juin 2014.jpg|thumb|250px|Gérald De Palmas]] '''Gérald Gardrinier''', dit '''De Palmas''', nascut lo [[14 d'octobre]] de [[1967]] a l'isla de [[Reünion|La Reünion]], es un cantaire pop [[Musica Rock|rock]] [[França|francés]]. '''De Palmas''' es tot simplament lo nom de sa menina. ==Biografia== '''Gérald De Palmas''' es de soca [[Bretanha (istorica)|bretona]] per son paire. A dètz ans quand sos parents te quitan [[Reünion|La Reünion]] per s'installar en [[Occitània]] a [[Ais]], en [[Provença]]. En 1985, a dètz-e-ueit ans, fòrma lo grop pop new wave ''Les Max Valentins'' ambe [[Édith Fambuena|Édith Fambuena]] e [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean-Louis_Pi%C3%A9rot Jean-Louis Piérot]. Aital, sortisson dos [https://fr.wikipedia.org/wiki/Disque_microsillon#Disque_45_tours 45 torns] ''Les Maux dits'' e ''Printemps parapluie''. Tostemps a [[Ais]], a l'escadença d'un encontre ambe [[Étienne Daho]] en virada per la promocion de son album ''Pop Satori'' en 1986, le presenta lor disc. [[Étienne Daho]] alavetz prepausa au grop de signar sus son label. Pr'aquò, en 1987, decida de contunhar de far de musica en solitari. En 1994, sortís donc ''La Dernière Année'', lo primièr album solò de '''De Palmas'''. Es una capitada de la gròssas ! la cançon ''Sur la route'' es un tube màger de la fin de l'annada de 1994 en França. L'arcuelh pel segond album ''Les Lois de la nature'' sortit en 1997 es mens bon. Per contra, coneís la consecracion en 2000 ambe lo tresen album, ''Marcher dans le sable'', que conten sa cançon la mai coneguda, ''J'en rêve encore'', que lo tèxte es estat escriut per [https://fr.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_Goldman Jean-Jacques Goldman]. L'album se vend a mai d'un milion d'exemplari ! devengut un dels cantaires los mai populars de [[França]], es sollicitat per [[Johnny Hallyday]] per escriure qualquas cançons per son album ''À la vie à la mort''. Es el per exemple qu'a escriut la cançon ''Marie'' qu'es devenguda una de las mai polidas capitadas de [[Johnny Hallyday]], numero 1 de la ventas de disques en França a la fin de l'annada de 2002<ref>http://www.chartsinfrance.net/Johnny-Hallyday/news-105684.html</ref>. En 2004, sortís son quatren album, ''Un homme sans racines'', que conten los tres tubes ''Elle danse seule'', ''Au Paradis'' e ''Elle habite ici''. ==Discografia (aprèp [https://fr.wikipedia.org/wiki/Les_Valentins#Les_Max_Valentins Les Max Valentins])== * 1994: ''La dernière année'' * 1997: ''Les Lois de la nature'' * 2000: ''Marcher dans le sable'' * 2004: ''Un homme sans racines'' * 2009: ''Sortir'' * 2013: ''De Palmas'' * 2016: ''La Beauté du geste'' ==Cançons mai conegudas== * ''Sur la route'' (1994) * ''Comme une ombre'' (1995) * ''Sans recours'' (1995) * ''J'en rêve encore'' (2000)<ref>http://www.chartsinfrance.net/Gerald-de-Palmas/J-en-reve-encore-s3797.html</ref> * ''Une seule vie - Marcher dans le sable'' (2001) * ''Tomber'' (2001) * ''Regarde-moi bien en face'' (2002) * ''Elle s'ennuie'' (2002) * ''Elle danse seule'' (2004) * ''Au Paradis'' (2005) * ''Elle habite ici'' (2005) == Referéncias == [[Categoria:Cantaire francés]] [[Categoria:Naissença en 1967]] [[Categoria:Cantaira e cantaire de rock francés]] [[Categoria:Cantaira e cantaire dels ans 1990]] baxzyuw6sk0pvp3bzpzsslddpzkgs4w 0 188783 2339330 2022-08-28T21:59:39Z BrennodAloisi 37340 BrennodAloisi a desplaçat la pagina [[Beaune]] cap a [[Beuna (Borgonha)]] : Etimologia identica a las Beunas occitanas; "Belna" a l'Edat Mejana. wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Beuna (Borgonha)]] im4v6tl60047qhtdyxjyxsqe769tpzu 0 188784 2339346 2022-08-28T22:29:05Z BrennodAloisi 37340 BrennodAloisi a desplaçat la pagina [[Lurós de Bauna]] cap a [[L'Oror de Bauna]] : Trabalh de Sivadon: Lo -x francés es decoratiu; segon l'etimologia es un -r. Trabalh daus Féniés: Pron. "Loros de Bauna".... Donc es mai probablament *L'Oror de Bauna wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[L'Oror de Bauna]] hy4c5bwxspmiuhazyqfzufjdrzqn9jr 2339355 2339346 2022-08-28T22:33:18Z Xqbot 4312 Robòt : repara una dobla redireccion cap a [[L'Oror de Beuna]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[L'Oror de Beuna]] dcz1qkfqvkm9flm8nyqdpcwck0nmw5w 0 188785 2339349 2022-08-28T22:31:32Z BrennodAloisi 37340 BrennodAloisi a desplaçat la pagina [[L'Oror de Bauna]] cap a [[L'Oror de Beuna]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[L'Oror de Beuna]] dcz1qkfqvkm9flm8nyqdpcwck0nmw5w 0 188786 2339359 2022-08-28T22:34:59Z BrennodAloisi 37340 BrennodAloisi a desplaçat la pagina [[Beuna (Alèir)]] cap a [[Beuna (Borbonés)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Beuna (Borbonés)]] 2yuqdyuseq956rhrul8rwe2jludqfi9 0 188787 2339372 2022-08-28T22:54:24Z BrennodAloisi 37340 BrennodAloisi a desplaçat la pagina [[Lurós de Bobla]] cap a [[L'Oror de Bobla]] : Occitanizacion melhora segon l'etimologia. wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[L'Oror de Bobla]] j1kk7g2f8nrhz3hb138rbpazdt8yyvx 0 188788 2339406 2022-08-29T04:37:11Z Jfblanc 104 Jfblanc a desplaçat la pagina [[Occitània (revista)]] cap a [[Occitània (revista, 1905)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCION [[Occitània (revista, 1905)]] pupop21igr6yk8js8kvy6mbianxrg16 0 188789 2339412 2022-08-29T05:21:29Z Jfblanc 104 Creacion de la pagina amb « {{Confusion|Occitània (revista, 1905)}} '''''Occitània''''' foguèt una [[revista]] mesadièra occitana, creada en [[1887]] per la Mantenença de Lengadòc del [[Felibritge]]. Pareguèt entrò 1889. Èra la seguida parciala de l’''Iou de Pascas''. == Ligams extèrnes == * [http://ark.bnf.fr/ark:/12148/cb344273832 Ficha de la Bibliotèca nacionala de França.] [[Categoria:Literatura occitana]] » wikitext text/x-wiki {{Confusion|Occitània (revista, 1905)}} '''''Occitània''''' foguèt una [[revista]] mesadièra occitana, creada en [[1887]] per la Mantenença de Lengadòc del [[Felibritge]]. Pareguèt entrò 1889. Èra la seguida parciala de l’''Iou de Pascas''. == Ligams extèrnes == * [http://ark.bnf.fr/ark:/12148/cb344273832 Ficha de la Bibliotèca nacionala de França.] [[Categoria:Literatura occitana]] 964jgfp9l8a0c4etrmqb51ffj506tdk 0 188790 2339413 2022-08-29T05:23:46Z Jfblanc 104 Creacion de la pagina amb « Una '''revista''' es una publicacion periodica que sa tòca iniciala es de far la revista de l’actualitat dins son domeni. ==Revistas occitanas== * [[Òc]] * [[Lo Gai Saber]] [[Categoria:Premsa]] » wikitext text/x-wiki Una '''revista''' es una publicacion periodica que sa tòca iniciala es de far la revista de l’actualitat dins son domeni. ==Revistas occitanas== * [[Òc]] * [[Lo Gai Saber]] [[Categoria:Premsa]] ns0a3lz5x2s8744293xtdapn6ywprvm 2339414 2339413 2022-08-29T05:24:19Z Jfblanc 104 wikitext text/x-wiki Una '''revista''' es una publicacion periodica que sa tòca iniciala es de far la revista de l’actualitat dins son domeni. ==Revistas occitanas== * [[Òc (revista)|Òc]] * [[Lo Gai Saber]] [[Categoria:Premsa]] tt27bptimwho5pq88usdynem9uv7snz 0 188791 2339431 2022-08-29T09:53:29Z Copekdeseta 41600 Crèa en tradusissent la pagina « [[:fr:Special:Redirect/revision/195146261|Financement participatif]] » wikitext text/x-wiki Lo '''micromecenatge''' o '''finançament participatiu'''<ref name="GDT" /> (crowfunding en anglés) es una aisina de collècta de fons foncionant sus una plataforma internet e permetent a un ensems de contributor de causir collectivament de finançar dirèctament e de manièra traçable de projèctes identificats.<ref>{{Ligam web|lenga=fr-FR|sit=FPF Financement Participatif France - financeparticipatif.org|consulté le=2020-05-26}}.</ref> Los portaires de projècte desirant collectar de fons per una iniciativa personala, professionala, o fòrça comunitària, pòdon èsser d'entrepresas, de las associacions, dels particulars, etc. Aquel mòde de finançament se fa sens l'ajuda dels actors tradicionals del finançament, es dich desintermediat. L'espelison de las plataformas de finançament participatiu es estada permesa mercés a internet e a las [[Ret sociala|rets socialas]], completant o remplaçant la tradicionala soscripcion. Aquela tendéncia s'inscriu dins un movement mai global : aquel de la consomacion collaborativa e de la produccion participativa. Lo finançament participatiu compren diferents sectors coma lo don (amb e sens recompensa), lo prèst (sens interès, amb interès o amb obligacion) e l'investiment (en capital o en redevance). [[Categoria:Finança]] [[Categoria:Socioeconomia]] dkeeq295gz979t2htapyzijvw3nonyv 2339434 2339431 2022-08-29T11:45:02Z Toku 7678 wikitext text/x-wiki Lo '''micromecenatge''' o '''finançament participatiu''' (crowfunding en anglés) es una aisina de collècta de fons foncionant sus una plataforma internet e permetent a un ensems de contributor de causir collectivament de finançar dirèctament e de manièra traçable de projèctes identificats. Los portaires de projècte desirant collectar de fons per una iniciativa personala, professionala, o fòrça comunitària, pòdon èsser d'entrepresas, de las associacions, dels particulars, etc. Aquel mòde de finançament se fa sens l'ajuda dels actors tradicionals del finançament, es dich desintermediat. L'espelison de las plataformas de finançament participatiu es estada permesa mercés a internet e a las [[Ret sociala|rets socialas]], completant o remplaçant la tradicionala soscripcion. Aquela tendéncia s'inscriu dins un movement mai global : aquel de la consomacion collaborativa e de la produccion participativa. Lo finançament participatiu compren diferents sectors coma lo don (amb e sens recompensa), lo prèst (sens interès, amb interès o amb obligacion) e l'investiment (en capital o en redevança). [[Categoria:Finança]] [[Categoria:Socioeconomia]] 22no6u5k824dtd712bfl8o2scjqisaj